Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 5.2MB
Покупки 1
Дата загрузки 11 Август 2023
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Экономика

Продавец

Bohodir Jalolov

“Proteksionizm” siyosati va uning valyuta munosabatlaridagi o’rni

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI “ MOLIYA-KREDIT ” KAFEDRASI “ BANK ISHI ”FANIDAN М avzu: “ Proteksionizm” siyosati va uning valyuta munosabatlaridagi o’rni KURS ISHI Bajardi: TOSHKENT Reja: Kirish 1. Proteksionizm siyosati va uning valyuta munosabatlarinung nazariy asoslari. 2. Proteksionizm siyosatini qo’llashning zarurligi, maqsad va vazifalari. 3. Valyuta va valyuta munosabatlari tushunchasi, Xalqaro kreditning mohiyati va funktsiyalari. Tashqi qarz masalalari. Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati . KIRISH O zbekiston uchun muhimi nima: mamlakatning o zida ishlab chiqarishniʼ ʼ yo lga qo yish bilan turli sohalarda yangi ish o rinlari barpo etish, ichki bozorni ʼ ʼ ʼ O zbekistonning o z tovarlari bilan to ldirishga e tibor qaratish kerakmi yoxud ʼ ʼ ʼ ʼ protektsionizmdan voz kechib, Jahon Savdo tashkilotiga kirish tomon yurish, mahalliy bizneslarni hozirdan shafqatsiz bozor sharoitiga ko niktirish, degan ʼ savolga aniqroq javob topish osonlashadiganga o xshaydi. ʼ Toshkentda Savdo - Sanoat Palatasi tashkil qilgan uchrashuvda o ʼ zbekistonlik ishlab chiqaruvchilar o ʼ zlarining muammolarini " to ʼ kib solganlari " haqida gazeta . uz batafsil maqola e ʼ lon qildi . Uchrashuvda sut , yog - ʼ moy , pishloq , kolbasa mahsulotlari ishlab chiqarish bilan shug ʼ ullanadigan tadbirkorlar , qandolatchilik , to ʼ qimachilik , mebel ь va yuk ko ʼ tarish texnikasi bilan mashg ʼ ul ishbilarmonlar qatnashganlar . ( Protektsionizm ( Himoya qilish ) – ichki bozorni chet el raqobatidan muayyan cheklovlar tizimi orqali himoya qilish siyosati : import va eksport bojlari , subsidiyalar va boshqa choralar . Bunday siyosat milliy ishlab chiqarishni rivojlantirishga yordam beradi. / izoh taxririyatdan) 2016 yilda Qo shma Shtatlarda hokimiyat tepasiga Donal ʼ ь d Tramp keldi. Uning siyosati, ma lum bo ldiki, aniq protektsion yo nalish olgan. Tramp ham ʼ ʼ ʼ o zidan oldingi ʼ А merika siyosatchilari kabi o z yo lini oqlashga urinib, uni milliy ʼ ʼ sanoatni «himoya qilish” deya safsata sotadi. А merikaning 45- prezidenti, o z ʼ zo ravonlik qarorlarini oqlar ekan, ko pincha xorijiy ishlab chiqaruvchilar ʼ ʼ tomonidan А merika bozorlari «egallab olinayotgani» haqida gapiradi. O zbekistonda olib borilayotgan jiddiy iqtisodiy islohotlarga qaramasdan, ʼ ko plab mahalliy korxonalar hamon xalqaro bozorlarda raqobatga kirisha olishga ʼ qodir emas. Protektsionizm siyosati – erkin savdoni cheklashga, ya ni tashqi savdo ʼ hajmini ta rifli va ta rifsiz to siqlar orqali tartibga solish. ʼ ʼ ʼ "Xalqaro valyuta-kredit munosabatlari" kursida ushbu munosabatlarning iqtisodiy kategoriyalari, rivojlanish qonuniyatlari, asosiy tamoyillari va tashkil etish shakllari o'rganiladi. Mazkur darslik Xalqaro valyuta-kredit munosabatlari kursining o'quv dasturi asosida yaratilgan bo'lib, shu yo'nalish sohasiga tegishli bo'lgan barcha mavzularni o'z ichiga oladi. Darslikda boshqa darsliklardan farqli o'laroq, milliy va jahon valyuta tizimlariga oid masalalar nisbatan kengroq ko'rilgan, valyuta bozori hamda valyuta operatsiyalari bilan bog’liq boblar amaliy masalalar bilan to'ldirilgan va uning nazariy qismi O’zbekiston Respublikasi bo'yicha ma'lumotlar bilan boyitilgan. Ushbu kurs iqtisodiy fanlarning aniq, mustaqil yo'nalishlaridan bo'lib, iqtisodiy (pul) munosabatlarning maxsus bo'limi - pul, kredit, banklar, birjalar bilan bog’liq sohalardagi iqtisodiy munosabatlarning ifodasini o'zida aks ettiradi. Darslik valyuta va valyuta operatsiyalari nazariyasi, xorijiy olimlar tadqiqotlarini e'tiborga olgan holda tadqiqot qilish asosida yaratilgan. Darslikda bozor iqtisodiyoti sharoitida valyuta va valyuta munosabatlari, valyuta tizimi hamda uning rivojlanish qonuniyatlari, valyuta kursi, valyuta bozori va valyuta operatsiyalari, valyuta tavakkalchiliklari hamda ularni boshqarish, xalqaro hisob-kitob shakllari, to'lov va hisob-kitob balanslari hamda xalqaro kredit munosabatlari kabi masalalar o'z ifodasini topgan. Mazkur darslik avvalo iqtisodiyot yo'nalishi oliy o'quv yurtlari talabalari, ilmiy hodimlar, aspirantlar, bank va moliya tashkilotlari xodimlari hamda boshqa shu kabi sohalar bilan qiziquvchilar uchun mo'ljallangan Agar hozirda O'zbekiston Respublikasi ichidagi raqobatni ko'rib chiqish zarur bo'lsa, qabul qilingan chora-tadbirlarning natijalarini ijobiy deb hisoblash imkonsiz bo'lar edi va ba'zi hollarda ayrim korxonalar tomonidan monopoliyaga asoslangan faoliyatni boshqarish kuzatilishi mumkin edi. Mamlakatning xalqaro savdo faoliyatini amalga oshirishda uning eksport-import operatsiyalari hajmida, tarkibi va geografik joylashuvida ta'sirini ko'rish mumkin. O'zbekiston Respublikasi sivilizatsiyalashgan davlatlar tomonidan e'tirof etilgan xalqaro huquqiy qoidalar va tamoyillarga mamlakat iqtisodiyotini dunyo iqtisodiyotiga qo'shish, shuningdek xalqaro bitimlar va bojxona ittifoqlari va erkin iqtisodiy zonalarning boshqa qoidalariga rioya qilish orqali amal qilmoqda. qaysi O'zbekiston ishtirok etadi. Xalqaro savdo faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish mexanizmlari: 1) Bojxona-tarif qoidalari (xalqaro savdoni tartibga solish mexanizmlari) import qilinadigan va eksport qilinadigan tovarlarga bojxona to'lovlarini qo'llash orqali); 2) tarifsiz tartibga solish (xalqaro savdoni tartibga solish mexanizmlari ularning miqdoriga yoki boshqasiga qarab tovarlarga cheklovlarni amalga oshirish iqtisodiy xususiyatlar); 3) taqiqlarni amalga oshirish orqali xalqaro savdoni tartibga solish va xizmatlar va intellektual faoliyat natijalariga cheklovlar; 4) xizmat ko'rsatuvchi iqtisodiy va ma'muriy xarakterdagi choralarni ko'rish xalqaro savdo faoliyatini rivojlantirish Yuridik shaxslar tomonidan tuzilgan, davlat byudjeti mablag'lari yoki O'zbekiston Respublikasi Hukumati tomonidan jalb qilingan kreditlar (qarzlar) hisobidan moliyalashtiriladigan yoki uning kafolati bilan taqdim etiladigan, ustav kapitalida 50 foizdan ko'prog'i hukumatga tegishli bo'lgan shartnomalar bo'yicha imtihon protseduralari. ulushi va o'z valyuta aktivlari hisobidan moliyalashtirilmagan sub'ektlar Tashqi iqtisodiy aloqalar, investitsiyalar va savdo vazirligi tomonidan qo'llanilgan. Bojxona tizimishu kundan boshlab O'zbekiston Respublikasida import shartnomalari bo'yicha monitoring olib borildi. O’zbekiston respublikasi prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2017 yil 13 apreldagi "Tashqi savdo sohasida tartibga solish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to'g'risida" gi PF-5012-sonli farmoni asosida O'zbekiston Tashqi iqtisodiy aloqalar, investitsiyalar va savdo vazirligi vazirlikka aylantirildi O'zbekiston tashqi savdosi uchun.Ushbu farmon «tashqi savdo aloqalarini yaxshilash maqsadida qabul qilingansamaradorlik, tashqi savdoni erkinlashtirish, eksportni kuchaytirish, raqobatbardosh mahalliy mahsulotlarni ekspatratizatsiya tizimini yanada takomillashtirish va mahalliy ishlab chiqaruvchi kompaniyalar va ularning xorijiy sheriklari o'rtasida uzoq muddatli barqaror tijorat aloqalarini o'rnatish. O'zbekiston mamlakat tashqi savdo siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirish uchun mas'ul deb hisoblanadi va tashqi savdo faoliyatini tartibga solish bo'yicha davlat organlarining ishlarini muvofiqlashtiradi. Xulosa qilib shuni bemalol ayta olamizki Ozbekistonda proteksionizm siyosati asosiy o'rnida turadi biz har doim malakat ichki savdo subyektlarini xalqaro raqobatdan ximoya qilib kelganmiz balki shu sababli ham bizda maxsulotlar qimmat va chet elga nisbatan sifat tamoyillariga javob bera olmasligi mumkin. Masalaning ikkinchi tomoni shundan iboratki bizda monopol subyektlarning o'rni mustahkam o'rin egalab kelmoqda. Бозор иқтисодиётининг талаби шундайки , ресурс ва имкониятлардан фойдаланиш имкони , яъни фаолият майдони ҳаммага тенг бўлиши керак . Яккаҳокимликка ҳеч кимнинг ҳаққи йўқ . Аҳоли эҳтиёжи учун зарур бўлган маҳсулотлар фақат айрим гуруҳлар қўлида тўпланиб , улар учун мўмай даромад манбаига айланиб қолганини адолатдан деб бўлмайди . 1 1 Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев 2017 yil 13 apreldagi "Tashqi savdo sohasida tartibga solish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to'g'risida" gi PF-5012-sonli farmoni Proteksionizm siyosati va uning valyuta munosabatlarinung nazariy asoslari PROTEKSIONIZM (lot. protectio – panalash, xomiylik) — davlatning ichki bozorni chet el raqobatidan himoya qilish va tovar ishlab chikaruvchilarning tashqi bozorga chiqishini rag’batlantirishga qaratilgan iqtisodiy siyosati. Yevropada kapitalning dastlabki jamg’arilishi davri (16 — 18-a. lar)da paydo bo’ldi va yuzaga kelayotgan sanoatni rivojlantirishga yordam ko’rsatdi. O’sha davrda Proteksionizm import sanoat mahsulotlari uchun yuqori boj va o’z sanoat mahsulotlari uchun eksport mukofotlari belgilashda yaqqol ko’ri-nadi. Ayni paytda tanqis xom ashyo importi uchun bojlar bekor qilingan holda, shunday muhim xom ashyo va mah-sulotlar uchun eksport bojlari joriy qilingan. Jahon iqtisodiyotining rivojlanish jarayonlarini chuqur tahlil qilib, mamlakatimiz aholisining talab va extiyojlarini o zimizning resurs vaʼ imkoniyatlarimizni real baholagan holda, aniq strategik maqsadni – ya ni, 2030 ʼ yilga borib mamlakatimizda yalpi ichki mahsulot ishlab chiqarish hajmini kamida 2 barobarga oshirish vazifasi qo yilmoqda. ʼ Bu masalaning o ta muhimligini hisobga olib, O zbekiston Respublikasi ʼ ʼ Prezidenti Shavkat Mirziyoev “2030 yilgacha mamlakatimiz yalpi ichki mahsulotini 2 barobardan ziyod ko paytirishga erishishimiz darkor”1, deb ʼ ta kidladilar. ʼ Prezidentning 2017 yil 7 fevralda qabul qilingan Farmonida “2017-2021 yillarda O zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo nalishi ʼ ʼ bo yicha Harakatlar strategiyasi”da mamlakatimizda ishlab chiqarish va xizmat ʼ ko rsatish jarayonlarini jadal rivojlantirish, YaIM hajmini ko paytirish, ʼ ʼ makroiqtisodiy barqarorlikni ta minlash, ijtimoiy-iqtisodiy hayotni har tomonlama ʼ rivojlantirish va liberallashtirishning ustuvor yo nalishlari alohida muhim o rin ʼ ʼ egallaydi. Mazkur dasturilamal xujjatga muvofiq makroiqtisodiy barqarorlikni yanada mustahkamlash va yuqori iqtisodiy o sish sur atlarini saqlab qolish ʼ ʼ 1 Sh. Mirziyoevning O zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimigaʼ kirishish tantanali marosimiga bag ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo shma ʼ ʼ majlisi to g risida axborot // Xalq so zi, 2016 yil 15 dekabrь. ʼ ʼ ʼ 8 yo nalishida xalqaro iqtisodiy hamkorlikni yanada rivojlantirish, yetakchi ʼ xalqaro va chet el moliyaviy institutlari bilan aloqalarni kengaytirishga katta ahamiyat qaratilgan. Bu bilan, avvalo, xalqaro moliyaviy institutlar pul mablag larini jalb qilish orqali moliyalashtiriladigan investitsiyaviy loyihalarni o z ʼ ʼ vaqtida amalga oshirilishini ta minlash ko zda tutilmoqda. Shu maqsadda 2017- ʼ ʼ 2020 yillarda Jahon bankining 3 milliard dollarlik kreditlari hisobidan 27, Osiyo taraqqiyot bankining 2,97 milliard dollarlik kreditlarini jalb qilgan holda 20 ta loyiha amalga oshiriladi. Shuningdek, 2017-2021 yillarda Islom taraqqiyot bankining 1 milliard dollarlik kreditlari jalb qilinib, qator investitsiya loyihalari amalga oshiriladi. Buning amaliy natijasi sifatida shu yilning 1 may kuni O zbekiston xukumati va Islom taraqqiyoti banki (ITB) 300 million dollarlik ʼ moliyaviy kelishuvni imzoladi. Taqdim qilingan mablag lar “Qishloq joylarida ʼ turar-joy qurilishini rivojlantirish” loyihasining 2- bosqichini amalga oshirish yo naltiriladi. ITB mablag larni 15 yillik, jumladan, 2 yillik imtiyozli muddatga ʼ ʼ berdi. Loyiha doirasida 2017-2021 yillarda O zbekistonning 6 viloyatida ʼ yangilangan namunaviy loyihalar asosida 6,4 mingtadan ko proq uy, 110,52 ʼ kilometr kirish va ichki yo llar, 197,8 kilometrlik ichimlik suvi tizimi quriladi. ʼ Loyihaning amalga oshirilishi qishloq joylarida yashovchi 30 mingga yaqin odamning yashash sharoitlarini yaxshilashga imkon beradi. 2017-2021 yillarda O zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ʼ ustuvor yo nalishi bo yicha Harakatlar strategiyasi «Xalq bilan muloqot va inson ʼ ʼ manfaatlari yili»da amalga oshirishga oid Davlat dasturi bo yicha hamda tarkibiy ʼ o zgartirishlarni chuqurlashtirish milliy iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlarini ʼ modernizatsiya va diversifikatsiya qilish hisobidan uning raqobatbardoshligini oshirish yo nalishida korxonalarning mablag lari, O zTTJ, tijorat banklari krediti, ʼ ʼ ʼ xorijiy investitsiya va kreditlar hisobidan 2017-2021 yillarda umumiy qiymati 40 milliard АQSh dollari mikdoridagi 649 ta investitsiya loyihasini nazarda tutuvchi tarmoq dasturlari belgilanib, amalga oshirilmoqda. Bu loyihalarning amalga oshirilishi natijasida 5 yillikning ohiriga borib sanoat mahsulotini ishlab chiqarish 1,5 barobar, uning yalpi ichki mahsulotdagi ulushi 33,6 foizdan 36 foizga, qayta ishlash tarmog i ulushi 80 foizdan 85 foizga oshadi. 2017 yilda 75 dan ortik yangiʼ turdagi raqobatbardosh tayyor mahsulotlar o zlashtirish ko zda tutilgan bo lib, u ʼ ʼ ʼ jadal sur atlar bilan amalga oshirilmoqda. 2017 yilda umumiy qiymati 1 milliard ʼ dollarlik 145 ta ishlab chiqarish quvvatini foydalanishga topshirish, shu jumladan: - meva-sabzavot va go sht-sut mahsulotlarini qayta ishlash sohasida 147 ʼ million dollarlik 63 ta loyiha; - rangli va qimmatbaxo metallarni chuqur qayta ishlash bo yicha 217 ʼ million dollarlik 6 ta loyiha; - kimyoviy xom ashyolarni chuqur qayta ishlash bo yicha 25 million ʼ dollarlik 2 ta loyiha; - uglevodorod xom ashyolarini qayta ishlashni chuqurlashtirish bo yicha 342 million dollarlik 6 ta loyiha; ʼ - tayyor charm-poyabzal mahsulotlari ishlab chiqarishni kengaytirish bo yicha 6 million dollarlik 9 ta loyiha; ʼ - farmatsevtika mahsulotlari ishlab chiqarishni oshirishga yo naltirilgan 24 ʼ million dollarlik 7 ta loyiha; - qurilish materiallari ishlab chiqarishni yanada kengaytirish bo yicha 151 ʼ million dollarlik 29 ta loyiha; - tayyor to qimachilik va tikuv-trikotaj mahsulotlari ishlab chiqarishni ʼ oshirish bo yicha 178 million dollarlik 15 ta loyihalarni ishga tushirish ʼ mo ljallangan. ʼ Harakatlar strategiyasini amalga oshirishga oid Davlat dasturida 2017- 2021 yillarda aholining energiya ta minotini yaxshilash uchun ko mir qazib olish ʼ ʼ sohasida zamonaviy texnologiyalarni joriy etish hisobidan ko mir qazib olishni ʼ yiliga 7,8 million tonnaga oshirish imkonini beruvchi investitsiyaviy loyihalarni amalga oshirish ko zda tutilgan. ʼ Mamlakatimizda iqtisodiyot tarmoqlarini modernizatsiya va diversifikatsiya qilish borasida amalga oshirilayotgan sa y-harakatlar, ularningʼ natijalari hozirning o zidayoq namoyon bo lmoqda. ʼ ʼ Milliy iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlarining raqobatbardoshligini oshirish masalasini hal etish bo yicha Harakatlar strategiyasida iqtisodiyotning ʼ tayanch tarmoqlaridagi 4400 dan ortiq korxonaning rentabellik darajasini oshirish va moliyaviy sog lomlashtirish hamda ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish ʼ darajasini yuksaltirish asosida ishchilar sonini ko paytirishga erishish rejalashtirilgan. Bu tadbirlar ʼ natijasida korxonalarning rentabellik darajasi oshadi, ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish darajasi va ishchilar soni ko payadi. ʼ Iqtisodiyot tarkibida sanoatning rivojlanish dinamikasidagi muhim o zgarish korxonalar va ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnik va ʼ texnologik yangilanish asosida sanoatda chuqur tarkibiy o zgarishlar va ʼ diversifikatsiyaning amalga oshirilgani hisoblanadi. Sanoat siyosatidagi asosiy ustuvor yo nalish sifatida institutsional ʼ islohotlarning sifatini oshirish va tadbirkorlik faoliyatiga keng yo l ochib berishga ʼ alohida ahamiyat berilmoqda. Sanoat ishlab chiqarishni modernizatsiya va diversifikatsiya qilish, iqtisodiyotning real sektori korxonalarini qo llab- ʼ quvvatlash, o rta va uzoq muddatda sanoatni rivojlantirish bo yicha dasturiy chora- ʼ ʼ tadbirlarni amalga oshirishga qaratildi. Dastlabki bosqichda Proteksionizm mamlakatlarni industriyalashtirishga xizmat qilgan va ijobiy rol' o’ynagan. 1 va 2 – jahon urushi yillarida va, ayniqsa, 1929—33 y. lardagi jahon iqtisodiy tangligi davrida Proteksionizm siyosati kuchaydi. Urushdan keyingi yillarda iqtisodiyotning baynalminallashuvi sharoitlarida rivojlangan mamlakatlarda o’ta Proteksionizmdan voz kechish va tashqi savdoni erkinlashtirishga o’tish yuz berdi, lekin jahon iqtisodiyotida Proteksionizm hamon davlat tomonidan tartibga solishning ta'sirchan quroli bo’lib qolmoqda. Jahonda iqtisodiy integratsiyaning borishi jamoaviy Proteksionizmni paydo etdi (Evropa Ittifoqi, OPEK va b.). Rivojlangan mamlakatlarda o’z fer- merlarini ko’llab-quvvatlash va ichki oziq-ovqat bozorini himoya qilishga qaratilgan agrar P. keng qo’llaniladi. Jahon savdo tashkiloti P. tadbirlarini bir qadar cheklashga qaratilgan siyosat olib boradi. Bu tashkilotga a'zo mamlakatlar bojxona boji mikdorini import qilinadigan tovarlar qiymatining 10% dan oshirmaslik tarti- biga rioya qilishlari kerak. Jahon xo’jaligida globallashuv jarayonlari milliy bozorlarning jahon bozoriga integratsiyalashuviga olib kelmoqda. Milliy bozorlarning erkinlashtirilishi milliy iqtisodiyotning yuksalishini ta'minlaydi va Proteksionizm siyosatining ahamiyatini pasaytiradi. O’zbeki-stonda ham tashqi savdoni davlat tomonidan tartibga solishda Proteksionizm siyosati qo’llaniladi. Bu siyosat asosida import o’rnini bosuvchi va eksportbop mahsulotlar ishlab chiqarishni rag’batlantirish, eksport to’lovlarini kamaytirish, ichki bozorni sifatli tovar bilan ta'minlash, tashqi savdoni mamlakat iqtisodiyoti manfaatlariga to’la bo’ysundirish strategiyasi turadi. Proteksionizmning tariflar, kvotalar, subsidiyalar, sertifikatlash, milliy mahsulotlardan foydalanish talablarini joriy qilish, ma’muriy to’siqlar, antidemping va valyuta kurslarini boshqarish kabi usullari keng qo’llaniladi. Oxirgi paytlarda iqtisodchilar va tadbirkorlar o’rtasida davlatimizning iqtisodiy siyosatida import cheklovlarini qo’llash bo’yicha tortishuvlar avj olmoqda. Bu bahslar ijtimoiy tarmoqlarga ham ko’chib, turlicha populistik fikrlar ilgari surilmoqda. Bu esa, o’z navbatida, iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish muhitiga o’z ta’sirini o’tkazishi tabiiy, albatta. Ishlab chiqarishni endigina yo’lga qo’ygan tadbirkorlar import bojlarini oshirish orqali davlat tomonidan himoya choralarining qo’llanilishini so’ramoqda. Ma’lumki, iqtisodiyot nazariyasida bu holat proteksionizm deb ataladi va bu jarayonda mamlakat yoki bir nechta mamlakatlardan iborat bloklar o’z iqtisodiyotini himoya qilish maqsadida tashqi savdo operatsiyalariga cheklovlar (asosan import bojlari) kiritadi. Hozirgi kunda, proteksionizmning tariflar, kvotalar, subsidiyalar, sertifikatlash, milliy mahsulotlardan foydalanish talablarini joriy qilish, ma’muriy to’siqlar, antidemping va valyuta kurslarini boshqarish kabi usullari keng qo’llaniladi. Mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanish jarayonlari sekinlashgan hollarda proteksionizm siyosatining jozibadorligi oshadi. 2009 yilning iqtisodiy krizisi oxirgi 30 yil ichida xalqaro tashqi savdoni liberallashtirish yo’lida qilingan barcha ishlarni yo’qqa chiqardi. Ayniqsa, iqtisodiy faollik pasayishi oqibatida davlat moliyasining kuchsizlangani holatida import bojlarini oshirish byudjet taqchilligini kamaytirishga qaratilgan oson usullardan hisoblanadi. AQSHda (1930 y.) Smoot-Hawley tariflarining joriy qilinishi tarixda qo’llanilgan eng katta proteksionistik qadamlardan hisoblanadi. Bunda proteksionizm tarafdorlari iqtisodiyotning «go’dak» sektorlarini himoya qilish, mahalliy ish o’rinlarini yaratish, milliy xavfsizlik bilan bog’liq sektorlarni saqlab qolish, iste’molchilarni himoya qilish kabi vajlar bilan qonun loyihasini ommaga olib chiqishgan. Shunda o’sha davrning eng atoqli iqtisodchilarini o’z ichiga olgan 1028 olimlar jamoasi Prezident Xerbert Xuverga ushbu tariflarning maqsadga muvofiq emasligi to’g’risida petitsiya yuborishadi. Proteksionizm harakatiga qarshi tomonlar yuqori tariflar tufayli iste’molchilar tanlov doirasining qisqarishi va inflyatsiyaнингошishи, «go’dak» sektorlar esa baribir rivojlanmasligi, buning ustiga, boshqa mamlakatlarning qarshi proteksionistik javob harakatlari orqali savdo urushlarining kelib chiqishi kabi oqibatlarni ko’rsatgan holda bu harakatga qarshi chiqishdi. Prezident Xerbert Xuver o’zi ham qarshi bo’lishiga qaramay turli biznes doiralari va o’z partiyasi tomonidan bo’lgan bosimlar ostida qonunni veto huquqini qo’llamasdan tasdiqlaydi. Ko’p o’tmay, Kanadada ham yuqori import bojlarini e’lon qilgan holda savdo urushlari avj ola boshlaydi, bu esa iqtisodiy depressiyaning yanada chuqurlashishiga olib keladi. O’sha davrdan boshlab jahon iqtisodiyotida tashqi savdoni liberallashtirishga yo’naltirilgan harakatlar avj oladi va iqtisodiyotda savdo qilish savdo qilmaslikdan afzal (trade is better than no trade) prinsipi ostida tashqi savdo konsepsiyalari shakllanadi, xalqaro savdo tashkiloti tashkil etiladi va turli shartnomalar imzolanadi. Ayniqsa, ikkinchi jahon urushidan keyin G’arb mamlakatlari o’rtasida erkin iqtisodiy savdo umume’tirof etilgan iqtisodiy prinsip sifatida tan olindi va savdo to’siqlarining minimallashishiga olib keldi. Erkin tashqi savdo g’oyalari 300 yil oldingi David Rikardoning solishtirma afzallik nazariyasi ustiga qurilgan bo’lib, unga ko’ra, xalqaro miqyosda barcha ishlab chiqarish resurslarining erkin (cheklovlarsiz) harakatlanishi iqtisodiy samaradorlikni o’stiradi va resurslar o’zidan maksimal manfaat keltirgan holda aholi farovonligining oshishiga xizmat qiladi. Agar ishlab chiqarish resurslarining mamlakatlar o’rtasidagi erkin harakati bo’lmasa, bu g’oyalarning amaliy natijalarini ko’rish imkonsizdir. Solishtirma afzallik prinsiplari asosida ixtisoslashuvning eng yuqori formasini kolonial davrda ko’rishimiz mumkin. U davrda barcha rivojlanayotgan mamlakatlar o’zlarining solishtirma afzalliklaridan kelib chiqib, xom ashyo yetishtirib berishga, rivojlangan mamlakatlar esa undan sanoat yoki yuqori qo’shilgan qiymatli mahsulotlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashdi. Nima uchun davlatlar proteksionist siyosatni qo’llaydi? Iqtisodiy nazariya tarafidan qaraydigan bo’lsak, solishtirma afzallik ham bir optimal holat, lekin rivojlanishga intiluvchi davlatlar har doim o’zida yuqori qiymatli mahsulot ishlab chiqaruvchi sektorlarni qo’llab-quvvatlash yoki strukturaviy o’zgarishlarni amalga oshirish orqali aholi farovonligini oshirishga harakat qiladi. Bu jarayonni amalga oshirishda davlat ayrim proteksionistik yo’llardan foydalanishga majbur. Erkin savdoning real daromadlar o’sishiga olib kelishi inkor qilib bo’lmaydigan fakt bo’lgani kabi mahalliy o’zini-o’zi ta’minlash darajasini saqlab qolishdan ham mamlakat farovonligi uchun real foyda mavjud. Shu o’rinda iqtisodchilar tomonidan ko’p qo’llaniladigan Keyns so’zlarini keltirish maqsadga muvofiqdir: «Men xalqlar o’rtasida iqtisodiy to’siqlarni eng yuqori darajaga ko’taradiganlarga emas, balki eng kam darajaga tushiradigan insonlarga xayrixohlik bildiraman. Fikrlar, bilimlar, san’at, mehmondo’stlik, sayohatlar — bu tabiatan xalqaro bo’lishi kerak bo’lgan narsalardir. Biroq tovarlar ishlab chiqarish mantiqan asoslangan darajada mahalliy bo’lishi lozim. Va eng muhimi, moliyalash birinchi navbatda mahalliy bo’lishi lozim.» XX asrda iqtisodiy rivojlanish nazariyasida proteksionizmning boshqa usullari, ya’ni import o’rnini bosuvchi sanoatlashtirish (import subsitution and industrialization) usullari qo’llanila boshladi. Ushbu usul XX asr o’rtalarida ommalashgan bo’lsada, aslida bu XVIII asrning boshlarida nemis iqtisodchisi Fridrix List tomonidan o’rtaga tashlangan g’oya edi. Uning fikriga ko’ra, import bojlari bu mamlakatning kelajakdagi samaradorligini oshirishga bo’lgan investitsiyadir. Amerika asoschilaridan bo’lgan Aleksandr Xamilton esa turli import bojlarini qo’llash orqali AQSHning ilk rivojlanish davrida yirik davlat xarajatlarini muvaffaqiyatli moliyalashtirgan. Xalqaro valyuta fondi va Jahon banki 80−90 yillarda rivojlanayotgan mamlakatlarga strukturaviy moslashish (Structural adjustment programs (SAPs)) qarzlarini berishda import o’rnini bosuvchi sanoatlashtirish dasturlarining tugatilishini talab qiladi va ko’pgina rivojlanayotgan mamlakatlardagi ushbu rivojlanish dasturlari muddatidan oldin to’xtatiladi. Import o’rnini bosuvchi sanoatlashtirish ham o’z davrida mamlakat iqtisodiyotini strukturaviy o’zgartirishga yo’naltirilgan jozibador yo’nalishlardan biri edi. Bu siyosatni ilmiy jihatdan tahlil etgan tadqiqotlarga misol sifatida 1991 yildagi Jahon banki katta iqtisodchisi Dipak Mazdumarning «Import o’rnini bosuvchi sanoatlashtirish va kichik miqyosli proteksionizm: Hindiston to’qimachilik sanoati tajribasi» maqolasini keltirish mumkin. Unga ko’ra, Hindistonda ham rivojlanishning ilk davrlarida sanoatni rivojlantirish siyosati tashqi savdo siyosati bilan chambarchas bog’liqlikda olib borilgan bo’lib, davlat tomonidan ayniqsa to’qimachilik sanoati qattiq himoya qilingan. 1950−60 yillarda Koreyadagi to’qimachilik sanoatini himoya qilishga qaratilgan yuqori proteksionistik choralar ushbu mamlakatning eksport potensialini rivojlantirishdagi muhim qadamlar bo’lib hisoblanadi. 60-yillarning o’rtalarida Koreya davlati tomonidan faqatgina eksport qiluvchilarga erkin import qilish imkoniyatlari ochib berildi. Valyuta kurslarini davlat tomonidan inflyatsiya darajasiga nisbatan qadrsizlantirib borish siyosati esa eksport qiluvchilarga narxlar o’sishidan keladigan zararlarni kompensatsiya qilib, ularning imkoniyatlarini kengaytirdi. Xulosa qilib aytganda, erkin savdo iqtisodchilar tomonidan eng ko’p qo’llab-quvvatlanadigan yondashuv bo’lishiga qaramay, davlatlarning barchasiga birdek mos keladigan tashqi savdo siyosati mavjud emas. Jahon savdo tashkiloti tashkil bo’lganidan so’ng tarif va kvotalar orqali tashqi savdo operatsiyalarini nazorat qilish imkoniyatlari cheklangan bo’lsa-da, ularning o’rniga murakkab himoya usullari ishlab chiqildi. Masalan, standartlashtirish, sertifikatlash, antidemping va antisubsidiyalash kabi ichki bozorni himoyalashning yangi usullari qo’llanila boshlandi. Shu sababli taraqqiy etayotgan davlatlarning iqtisodiy siyosatlari betakror, umumqabul qilingan nazariy qarashlarga mos kelmasligi va ba’zi hollarda hatto qarama-qarshi ham bo’lishi mumkin. Qaysi yo’lni tanlash lozim? Proteksionistik siyosat amalga oshirilayotganda «yutuvchi taraflarning foydasi yutqizuvchi taraflarning zararidan ko’p va shu bilan jamiyat uchun nafli», degan qarash bilan proteksionistik siyosatni oqlab bo’lmaydi. Birinchi navbatda davlat tomonidan yutuvchilar foydasi hisobiga yutqizuvchilar zararini qoplash mexanizmlarining joriy etilishi orqali proteksionistik siyosatning amalga oshirilishini asoslash mumkin bo’ladi. Proteksionizm iqtisodiy rivojlanish bosqichida qo’llanilishi mumkin bo’lgan turli iqtisodiy usullardan biri sifatida yashash xuquqiga ega va uning samarali bo’lishi uchun quyidagi sharoitlar bo’lishi shart: 1. Himoyaga olinayotgan sektorlarning texnologik jihatdan rivojlanishi uchun shart-sharoitlar mavjudligi. Masalan, Xitoydan televizor ishlab chiqarishni O’zbekistonga ko’chirib kelganimiz bilan texnologik jihatdan rivojlanish bo’lmas ekan, biz Xitoydan arzon televizor ishlab chiqara olmaymiz va ular bilan raqobat qila olmaymiz. Himoya qilinayotgan sektorlarni rivojlantirish uchun mutaxassislar va ilmiy salohiyatni kuchaytirish lozim. 2. Ushbu sektorlarning uzoq muddatli strategik rivojlanish va investitsiya dasturlarining mavjudligi. Ushbu dasturlar raqobatbardoshlikni bosqichma-bosqich oshirish chora-tadbirlarini o’zida mujassamlashtirishi lozim. 3. Himoya usullarini bosqichma-bosqich kamaytirib borish orqali ishlab chiqaruvchilarni erkin raqobatga tayyorlab borish yondashuvining mavjudligi. Afsuki, jahon tajribasida himoya qilishning optimal davrini aniqlash bo’yicha yaxshi tajribalarni topish mushkul. Masalan, Malayziya mamlakatida 1985 yilda tashkil qilingan avtomobil sanoati yuqori tariflar hisobiga himoya qilingan bo’lsa-da, hozirgacha ham o’z raqobatbardosh mahsulotini ishlab chiqara olmadi. Deniel Borer (2018) tadqiqotida ichki avtomobil sanoatini himoyalash evaziga yo’qotilgan farovonlikning yuqori ekanligi tufayli ushbu sanoatni saqlab qolish o’zini oqlamasligi to’g’risida xulosa qilingan va raqobatbardoshlikni oshirish uchun import cheklovlarini pasaytirish tavsiyalari berilgan. Sosiolog va jurnalist Filipp Gajilipo O’zbekiston nega proteksionizm siyosatiga sodiq qolmasligi kerakligi, globallashuvning mohiyati nimaligi, o’zbek biznesining xorijdagi raqobatbardoshligiga ta'sir o’tkazishi mumkin bo’lgan uch omil to’g’risida Ispaniyaning IE universiteti professori, iqtisodiy integratsiya sohasi eksperti Fernando Kortinyas bilan suhbatlashdi. — Keling, osonidan boshlaylik. Aytaylik, men zamonaviy sosiologiya, iqtisodiyot va siyosatshunoslik fanlaridan bexabarman, atrofdagilar bot-bot takrorlayveradigan globalizasiya nima ekanligi to’g’risida g’ira-shira tushunchaga egaman. Siz menday insonga, u nima ekanligini qay tarzda imkon qadar lo’nda qilib tushuntirgan bo’lardingiz? — Globalizasiya — bu jahonni yagona bozorga aylantiruvchi jarayon. Lekin bu ochiq bozor bo’lmaydi. Biz tovar, xizmatlar va hokazo narsalarni ayirboshlaymiz, lekin bu doimo erkin tarzda amalga oshirilishini bildirmaydi. — Unga erkin bo’lishi uchun nima xalaqit qilmoqda? Axir bizga o’rgatishlaricha, bozor ham qariyb fizika qonunlaridek shartsiz asosda yashaydi hamda bu qonunlar unga ochiq va erkin bo’lishi uchun sharoit yaratadi. — Minglab, yuzlab yillar avval bir necha asosiy sivilizasiyalar va mamlakatlar bo’lgan va ularning har birida qandaydir o’z manfaatlari bor edi. Qoida tariqasida, bu manfaatlar o’zaro kesishmagan. Endilikda vaziyat o’zgargan — ta'sir zonalari to’qnashmoqda. Bu esa alohida mamlakatlar tomonidan ittifoq va bloklar tashkil etilishiga olib kelmoqda. Masalan, NAFTA. Undan boshqa ham iqtisodiy bo’lgan bloklar bor. Ular qandaydir zona bilan chegaralanib qolishni istashmayapti, biroq butun dunyoni o’z maqsadi sifatida ko’rishni boshlashadi. Global ta'sir kuchi uchun raqobat shunday paydo bo’ladi, bloklar ichlaridan birortasi jahonda yetakchi bo’lib olmasligi uchun bir-biriga to’siq yaratadi. Shu sababli, globalizasiya yordamida kapital almashinuvining ochiq jarayonlari yuz beradi, deb aytish qiyin. Parvozlar, uyali aloqa, pop-madaniyat. Biz istagan joyimizga parvoz qilishimiz mumkin, istalgan odam bilan istalgan vaqtda suhbatlashishimiz mumkin, shu sababli biz birlashgandek ko’rinamiz, lekin bunday emas. Bizning dunyo global, lekin bir butun emas. — Biroz lokal darajaga qaytsak: hozir bizda bozorimiz qanday bo’lishi kerakligi to’g’risida bahslar ko’p. Mahalliy ishlab chiqaruvchini himoya qilish uchun chegaralarni yopish kerakmi yoki bozorni radikal tarzda ochib, rivojlanish uchun jahon tizimiga integratsiya bo’lib, shokni boshdan kechirish kerakmi? Umumiy qonuniyatlar va boshqa mamlakatlar tajribasidan kelib chiqib, bizga nimani tavsiya etgan bo’lardingiz? — Birinchidan, O’zbekiston bozori mamlakatning o’zi singari yetarli tarzda kichik. Shu sababli Xitoy, Hindiston va Rossiya kabi gigantlar bilan solishtirganda O’zbekistonda muhim bir n'yuans bor — har qanday narsani ishlab chiqarishni miqyoslashtirish juda murakkab. Ikkinchidan, texnologik rivojlanish nuqtayi nazaridan mamlakat qoloqlar safida, shu sababli yopiq bo’lish — juda xavfli. Chunki mamlakat ichida mahsulotlarni raqobatbardosh qiluvchi ustunliklar yo’q. Bir-ikkita misollarga murojaat qilamiz: Kanada va AQSh, Avstriya va Germaniya. Kanadada shartli 30 million kishi yashaydi, AQShda esa 300 milliondan ziyod, Avstriya va Germaniya o’rtasida farq 8 barobar. Har ikki holatda ham mamlakatlar katta qo’shnisiga ochilishi zarurligini tushunib yetishgan. Bunday ochilishda mamlakat o’zining qandaydir o’ziga xosligi yoki siyosiy mustaqilligini yo’qotishini anglatmaydi. Uchinchidan, mamlakat dengizga chiqish yo’liga ega yoki ega emasligini ham hisobga olish zarur. Agar bo’lmasa, bu uni avtomatik ravishda eng kamida uni o’rab turgan qo’shnilariga nisbatan ochiq bo’lishi kerak bo’lgan vaziyatga qo’yadi, chunki ularsiz dengizga chiqa olmaydi — eksport va import operatsiyalari busiz qiyin. Qaytaraman, proteksionizm siyosatini qo’llab mustaqil ravishda rivojlanishni faqat kuchli ichki bozorga ega katta o’yinchilar qo’llashi mumkin. Agar mamlakatda bu bo’lmasa, proteksionizm — hech qayoqqa eltmaydigan yo’l. O’zbekiston kabi mamlakatlar uchun eng maqbul strategiya — yirik qo’shnilar bilan savdo hamkorligini yo’lga qo’yish. Avvaliga ularga tabiiy resurslarni yetkazish mumkin. Bu voqealar rivojining eng sodda varianti. So’ngra nafaqat resurslar, ishlab chiqaruvchilaringiz yasayotgan, qo’lda yasalayotgan mahsulotlarni eksport qilish mumkin. Bu juda mavaffaqiyatli strategiya bo’lishi mumkin, chunki mamlakatingizda qo’l mehnati juda ko’p davlatlardagidan arzon. Bu esa mahsulot tannarxini arzon qiladi. Lekin muhim n'yuans bor — ish kuchining sifati. Bu nafaqat zavod va hokazolarning ishchilariga taalluqli. Sizlarda chindan ham murakkab va innovasion mahsulot ishlab chiqarish uchun bilimli kadrlar yetarlimi? — Unday bo’lmasa kerak. Bizning muammomiz faqat texnologiyaning rivojlanmaganligida emas — biz nafaqat Amerika va Yevropadan, qo’shnilarimizdan ham ortdamiz — aynan bilimli kadrlar va ularga ta'lim berishi mumkin bo’lgan insonlarning mutlaqo yetishmasligida. Binobarin, bizning zaif va monopollashgan bozorimiz hamda uning o’yinchilari kuchli kompaniyalarning kelishiga turib bera olmasligi xususidagi xavotirlar asossiz emas. Bu holatda nisbatan insonparvar integratsiya resepti qanday? — Jahon iqtisodiy tizimiga qo’shilishda ikkita holat bo’ladi: birinchisi — hammasi bosqichma-bosqich amalga oshishi, integratsiya davri 5–10 yilni olishi, bu davrda qandaydir yo’l bilan mahalliy gigantlar mudom yangi o’yinchilar paydo bo’lishiga ko’nika borishi kerak. Ikkinchi holat — agar mamlakat ochiladigan bo’lsa sohalarni differensiallash juda muhim, ulardan qay biri kuchli va tashqi kompaniyalar kela boshlashidan foyda chiqarishini tushunish kerak. Shunda xalqaro bitimlarni tuzishda sizda kuchliroq pozisiya, hamkorlaringizda esa sizdan o’z manfaati yo’lida foydalanish uchun imkoniyat kamroq bo’ladi. Hamkorligingiz ham siz tomoningizdan ishchi kuchi va xomashyo yetkazish bilan chegaralanib qolmasdan, aynan birgalikda ishlash bo’ladi. Jahon trendlaridan juda ortda qolib ketgan sohalarni esa… «yo’qotamiz». Qanchalik qayg’uli ko’rinmasin, bir soha foyda keltirishi uchun ikkinchi bir sohani qurbon qilishga to’g’ri keladi. Agar bu ikki qoidaga rioya qilinsa, mamlakat moslashuv jarayonini qiynalmasdan bosib o’tish imkoniga ega bo’ladi. Lekin bu yerda siyosiy elementni yoddan chiqarmaslik kerak: ayrim sohalar o’ta raqobatbardosh bo’lishi mumkin, g’arblik hamkorlar bilan iqtisodiyotga ko’p foyda keltiradigan nisbatan teng ittifoq tashkil etish mumkin, lekin bu yuz bermayotgan bo’lsa — hammani mavjud holat qoniqtirayotgan bo’ladi. — Ko’pincha shunday bo’lib chiqyapti ham...Siyosat mavzusini davom ettirar ekanmiz, so’ramoqchiman: hozir davlat va umuman olganda siyosatning u yoki bu kompaniyaning mamlakat ichkarisida va tashqarisidagi bozorda muvaffaqiyat qozonishi uchun roli nechog’lik katta? — Ularning roli hamon juda ulkan. Global bozorga chiqish haqida gapirar ekansiz, rol yanada oshadi — jahon miqyosida mamlakat qaysi strategiya bo’yicha harakatlanishini aynan hukumat hal qiladi. Bu yerda mamlakat rahbariyatining ishida uchta asosiy omil mavjud: 1. U barqarorlikni kafolatlashi kerak. Chunki biznes uchun mamlakat rahbariyati qabul qiladigan qarorlar oldindan taxmin qilish mumkin bo’lishi juda muhim. 2. Hamkorlik formatlarining ko’plab variantlari ichidan hukumat ichki bozorga qadam qo’yayotgan mamlakat yoki kompaniyalar bilan mamlakat rivojlanishi uchun eng optimal bo’lgan bitimlarni tanlay bilishi lozim. Ya'ni o’z ishlab chiqaruvchisini qo’llab-quvvatlash, uning kuchli va ojiz tomonlarini bilish. 3. Mamlakatdan arzon ishchi kuchi va xomashyo manbasi sifatida foydalanishdek negativ ssenariy ro’y bermasligi uchun aholining bilim darajasi yuqori bo’lishi uchun katta e'tibor berish va doimo ko’mak ko’rsatishi juda muhim. Misol tariqasida Estoniyani olish mumkin. Uning bozori katta emas, aholisi ham kam, xomashyosi qariyb yo’q, lekin aholisi juda bilimli va shuning uchun Estoniya global miqyosda juda raqobatbardosh. Birinchi navbatda IT-xizmatlar sohasida, chunki u yerda yuqori malakali dasturchilar juda ko’p. Ularning paydo bo’lishiga esa ta'lim darajasining juda yuqoriligi sabab bo’lgan. Albatta, bu narsalar ko’p vaqtni oladi, hech kim bir darajadan ikkinchisiga sakrab o’tish haqida gapirmayapti. Avvaliga bor narsadan foydalanish kerak, bunda Ispaniya va Dominikana tajribasidan foydalansa bo’ladi. Ular iqlimi yaxshi ekanligini tushunib, turizmni rivojlantirishga pul tikishgan. Shundan so’ng ta'lim va boshqa sohalarga investisiya kirita boshlashdi. Qozog’iston ham shunday — hozir ular neft' qazib olib, uning foydasidan qandaydir qismini to’plashmoqda va undan keyinchalik aholi uchun investisiya sifatida foydalanish mumkin. Aynan shuning uchun davlat o’zi maksimal darajada raqobatbardosh bo’lgan asosiy sektorlarni aniqlashtirib olishi kerak. Shundan so’ng shu sohalar, kompaniyalar, jumladan monopoliyalarni ham qo’llab-quvvatlab, ular ichki bozorda raqobatdan qo’rqmasdan jahon bozoriga chiqishlari uchun subsidiyalar berishi lozim. Janubiy Koreya va Yaponiyada kuchli kompaniyalar Honda, Toyota va Hyundai’ni tanlab, ularni faol qo’llab-quvvatlab global bozorga ochilganda shunday yo’l tutishgan. — Suhbatimizga yakun yasasak: globalizasiyaning katta o’yinidagi kichik mamlakatning omadli qartasi — o’zining unikalligi va ustun taraflarini nazarda tutadigan, jahon trendlari va bozor chaqiriqlarini puxta o’rgangan holda aholining bilim darajasini oshirish va bosqichma-bosqich integratsiyani qamrab oladigan mamlakat darajasidagi maqsadli yondashuv bo’lib chiqmoqda. Shundagina mamlakat aslida erishmasligi ham mumkin bo’lgan farovonlikka erishadi. Bu esa bir qaraganda paradoksdek ko’rinadi, globallashuv qaramlikni kuchaytirar ekan, lekin bu qaramlik muvaffaqiyatga erishish imkoniyatlarini oshiradi. Agar avval mamlakatlar qo’shnilar bilan minimum darajada aloqa qilib, mahalliy darajada kun kechirib rivojlangan bo’lsa, hozir doimo formada bo’lish, majburiy-ixtiyoriy ravishda jahon poygasida ishtirok etishga to’g’ri kelmoqda. Agar bu muvaffaqiyatli tarzda amalga oshirilsa, Finlandiya va Singapur kabi keskin o’zish va misli ko’rilmagan natijalarga erishish mumkin. — Siz haqsiz. Bu global o’yin uchun, jumladan, hamkorlarni qanday qilib to’g’ri tanlash ham bosh masala bo’lib turibdi. Integratsiya sharofati bilan hattoki alohida resurslarga ega bo’lmagan kichik davlatlar ham «kerakli qarta»ni sug’urib olib, undan to’g’ri foydalanib, juda muvaffaqiyatli bo’lishi va yangi darajaga chiqish imkoniyatiga ega bo’lishadi. Bu ma'noda O’zbekistonning oldida murakkab tanlov turibdi. Chunki tarixiy xotira bor, postsovet blok, Rossiya bilan aloqalar mavjud, katta avlod aynan mana shu yo’nalishda harakat qilishni ko’proq istaydi. Lekin qudratli Xitoy ham borki, uning o’zi mintaqaga sekin-asta kirib kelmoqda. Ehtimol, yangi avlod Rossiyadan ko’ra Xitoyga yaqinroq bo’lishni istab qolishi ham mumkin. O zbekistonning tashqi savdo siyosati. ʼ Tashqi savdo siyosati – ichki bozorni himoyalashga,tashqi savdo hajmining o sishini rag batlantirishga, uning tuzilishini va Tovar oqimlarining ʼ ʼ yo nalishlarini maqbullashtirishga qaratilgan tadbirlar tizimi. ʼ O zbekistonning tashqi savdo siyosatini himoya qilish va qo llab- ʼ ʼ quvvatlashda huquqni muhofaza qiluvchi organlarning o rni beqiyos. ʼ Jahonda tashqi savdo siyosati erkin, bojsiz savdo darajasi hamda protektsionizm, ya ni o z bozorini importdan himoya qilish darajasi bilan ajralib ʼ ʼ turadi. Hozirgi tashqi savdo siyosati tashqi savdo almashuvining cheklovlari susaytirilgani, uning yo lidagi to siqlarni bartaraf etishga intilish, ya ni savdoni ʼ ʼ ʼ liberallashtirish bilan ajralib turadi (savdoning erkinlashti- rilishi Ikkinchi jahon urushi tugaganidan so ng barcha mamlakatlarda kuzatilgan nihoyatda keskinʼ iqtisodiy o sishning asosiy sabablaridan biridir). ʼ Dunyo mamlakatlarining JSTga qo shilish shartlari – uning hududida tovar ʼ va xizmatlar uchun erkin raqobat rejimini yaratish, ya ni boj tariflarini kamaytirish, ʼ mahsulot ishlab chiqarish va eksport qilishda demping narxlar bo yicha subsidiya ʼ berishdan voz kechish. Ushbu shartlar dunyo mamlakatlarining aksariyati uchun bajarilishi qiyin vazifadir. Shu sababli JST dunyo mamlakat- lariga ishlab chiqarishni, ayniqsa, qishloq xo jalik mahsulotlari ishlab chiqarishni ʼ subsidiyalashtirishni tartibga keltirish, statistik hisobotning aksildemping choralarini qo llashni tavsiya etadi. ʼ Umumiqtisodiy vazifalarga hamda JSTning talablariga muvofiq, dunyo mamlakatlarida tashqi iqtisodiy faoliyat tartibga solinmoqda, ya ni: tashqi savdo ʼ operatsiyalarining litsenziya bilan tartibga solinishi, boj-tarif tartibga solinishi va tashqi savdo shartnomalarining tender (tanlov) asosida tuzilishi. Dunyo mamlakatlarining ayrimlari kabi O zbekistonda ham eksportni ʼ rag batlantirishning JST talablariga va eksportni davlat tomonidan qo llab- ʼ ʼ quvvatlash tartibiga mos tizimi amal qilmoqda. Milliy eksportyorlarni bunday qo llab-quvvatlash quyidagi moliyaviy imtiyozlar tizimini o z ichiga oladi: ʼ ʼ 1) O zbekiston tijorat banklari eksportga yo naltirilgan tashkilotlarni ʼ ʼ aylanma mablag bilan ta minlashi uchun kredit resurslari xususida kafolat ʼ ʼ majburiyatlarini berishi; 2) eksport kreditlarining uzoq muddatli tijorat tavakkal- laridan kafolatlangan sug urtalanishi; ʼ 3) eksporterlarga eksport mukofotlari, milliy va xorijiy tashuvchilarning yuklarini tashish xizmatlarining qiymatidagi farqni to lab berish tarzidagi ʼ to g ridan-to g ri dotatsiyalar; ʼ ʼ ʼ ʼ 4) eksport kreditlarini imtiyozli shartlar bilan berish va hokazo. Davlat kadrlar tayyorlash, dunyo bozori kon yunkturasini o rganish, milliy ʼ ʼ eksporterlar va xorijdagi importerlar manfaat- larini himoya qilish xarajatlarining asosiy qismini o z zimmasiga olmoqda, shuningdek ularning tashqi bozordagiʼ faoliyati uchun zarur siyosiy sharoitlarni ta minlamoqda. ʼ O zbekistonning eksportni rivojlantirish borasidagi tashqi savdo siyosati, ʼ respublikaning xalqaro mehnat taqsimotidagi ishtirokining samarali modelini shakllantirish borasida sezilarli ishlar amalga oshirildi. Uning asosiy yo nalishlari ʼ nafaqat eksportni kengaytirishni, balki raqobatdagi ustunliklar va jahon kon yunkturasidan maqbul tarzda foydalanish asosida uning barqaror yuqori ʼ hajmlarini qo llab-quvvatlashni nazarda tutadi. O zbekiston eksportini, jumladan ʼ ʼ tashqi bozorlarga tayyor mahsulotni, avvalo fan yutuqlari va yuksak texnologiyalarga asoslangan mahsulotlarni keng miqyosda olib chiqish borasida diversifikatsiya qilish yo lidan bormoqda. Shu bois davlatimiz rahbari Islom ʼ Karimov: «Bugungi kunda ko plab rivojlangan va jahon iqtisodiyotida yetakchi ʼ o rin tutadigan mamlakatlar tajribasi shuni so zsiz isbotlab bermoqdaki, ʼ ʼ raqobatbardoshlikka erishish va dunyo bozorlariga chiqish, birinchi navbatda, iqtisodiyotni izchil isloh etish, tarkibiy jihatdan o zgartirish va diversifikatsiya ʼ qilishni chuqurlashtirish, yuqori texnologiyalarga asoslangan yangi korxona va ishlab chiqarish tarmoqlarining jadal rivojlanti- rishni ta minlash, faoliyat ʼ ko rsatayotgan quvvatlarni modernizatsiya qilish va texnik yangilash jarayonlarini ʼ tezlashtirish hisobida amalga oshirilishi mumkin», – deb ta kidlagani bejiz emas. ʼ Tashqi savdo faoliyati davlat tomonidan tartibga solinib turiladi. Аyrim mamlakatlarda istisnoli hollarda joriy etishi mumkin bo lgan eksport bo yicha ʼ ʼ cheklov choralari belgilangan. Mavjud cheklovlar quyidagi toifalarga bo linadi: ʼ 1) ushbu tovarning olib chiqilishiga ruxsat etilgan ekspor- terlar doirasining cheklanishi; 2) xorijga olib chiqilayotgan tovarlarga kvotalar belgila- nishi; eksport natijasida milliy manfaatlarga zarar yetishini istisno qiluvchi shartlarga rioya etish. Eksportning miqdor bo yicha cheklanishi ichki bozor bo shab qolishining ʼ ʼ oldini olish va ushbu tovarning jahon bozorlarida haddan tashqari ko payib ʼ ketishiga yo l qo ymaslik maqsadida joriy etiladi. ʼ ʼ Mamlakatlar o rtasida tovarlarning xavfsizligini tasdiq- lovchiʼ sertifikatlarni o zaro tan olish haqidagi bitimlar ham amal qiladi. ʼ Iqtisodiy o sishning yuqori sur atlari va makroiqtisodiy barqarorlik ʼ ʼ ta minlanishida tashqi iqtisodiy aloqalarni yanada rivojlantirish, xususan, ʼ mamlakatimiz eksport hajmini yanada oshirish va tarkibini yaxshilash muhim omil bo ldi. Respubli- kamizning tashqi savdo aylanmasi 1990–2011 yillar davomida ʼ 31,7 marta, jumladan, eksport 33,9 marta, import qariyb 29 marta oshdi. Natijada tashqi savdoning ijobiy salьdosi 56,6 marta ortdi. Birgina «2011 yilda eksport mahsulotlari hajmi 2010 yilga nisbatan qariyb 15,4 foizga ko paydi va 15 milliard ʼ dollardan ko proqni tashkil etdi. Bu 2000 yilga nisbatan 4,6 barobar ziyoddir. ʼ Tashqi savdo aylanmasining ijobiy salьdosi 4 milliard 500 million dollardan oshdi» 2 . 2 Қаранг: Каримов И. А. 2012 йил Ватанимиз тараққиётини янги босқичга кўтарадиган йил бўлади. – Т.: «Ўзбекистон», 2012. – Б. 6. 2. Proteksionizm siyosatini qo’llashning zarurligi,maqsad va vazifalari Jahon valyuta bozori va uning asosiy xususiyatlari Jahon xo jaligida valyuta munosabatlari muhim rolь o ynaydi. Chunkiʼ ʼ jahon miqyosida yagona to lov vositasi bo lmasa, xo jalik aloqalarini yuritib ʼ ʼ ʼ bo lmaydi. Bu vazifani jahon pullari bajaradi (АQSh dollari, Аngliya funt strelingi, ʼ Yapon ienasi). Shu bois davlatlararo hisob-kitob yagona valyutada yuritilishi uchun aniq belgilangan valyuta kursi talab etiladi. Valyuta kursi barqarorligi taqozo etiladi. Ochiq iqtisodiyot valyutalarning ayirboshlanishini yuzaga keltiradi, chunki buni tovarlar va resurslarning xalqaro harakati talab qiladi. Har bir mamlakatning milliy valyutasi u uchun yagona to lov vositasi bo ladi, ya ni tovarlar faqat shu ʼ ʼ ʼ valyutaga sotiladi. Shu sababli savdo-sotiq, kapital chiqarish yoki kiritish, ish kuchi migratsiyasini uyushtirish uchun o zga mamlakatlar valyutasini ma lum ʼ ʼ narxda sotib olish kerak bo ladi. Shu bois jahon valyuta- moliya tizimi amal qiladi. ʼ Tashqi savdo balansida muttasil ijobiy salьdoga erishish mamlakatimiz oltin-valyuta zaxiralarining ortishiga va milliy valyutamiz barqarorligi ta minlanishiga olib keldi, xorijiy valyuta talab etadigan yirik investitsiya ʼ dasturlarini moliyalash- tirish imkoniyalarini kengaytirdi. Xususan, investitsiya dasturlarini moliyalashtirishda ahamiyati o sib borayotgan O zbekiston ʼ ʼ Respublikasi Tiklanish va taraqqiyot jamg armasi kapitalining 2012 yil boshiga ʼ kelib 9 milliard dollardan oshib ketishida tashqi savdoda ijobiy salьdoga erishilayotgani asosiy rol o ynadi. ʼ Jahon valyuta-moliya tizimi – mustaqil amal qiluvchi yoki tovar va ishlab chiqarish omillarining xalqaro harakatiga xizmat ko rsatuvchi valyuta-moliya ʼ munosabatlarining xalqaro bitimlar bilan mustahkamlangan shakli. Ushbu tizimning valyuta elementlarini milliy valyutalar, ularning almashish va muomalada bo lish shartlari, valyuta pariteti, valyuta kursi, uni tartibga solishning ʼ milliy va xalqaro mexanizmlari tashkil etadi. _ Tizimning moliyaviy elementlari – xalqaro moliya bozorlari hamda moliyaviy vositalar – valyuta, qimmatbaho qog ozlar, derivativlar, kreditlar,ʼ majburiyatlar bilan savdo qilish mexanizmlaridir. Derivativlar – bu chet el valyutasi bilan bog liq bo lgan hosilaviy ʼ ʼ moliyaviy vositalar (valyuta derivativlari) chet el valyutasi oldi-sotdisi bo yicha ʼ shartnomalar bo lib, ularda belgilangan majburiyatlar muayyan muddat o tgach ʼ ʼ yoki uning kursi o zgarishiga bog liq ravishda bajarilishi mumkin. ʼ ʼ Jahon valyuta-moliya tizimining alohida elementini xalqaro hisob-kitoblar tashkil etadi. Jahon valyuta bozori – xorijiy valyuta va turli valyuta qimmatliklarini olish-sotish bo yicha operatsiyalar natijasida yuzaga keladigan barqaror iqtisodiy ʼ va tashkiliy munosabatlar tizimidir. Valyuta qimmatliklariga qonuniy to lov vositasi bo lgan pul belgilari, ʼ ʼ xazina chiptalari (kaznacheyskie bileti), tangalar, banknotlar, shuningdek qimmatbaho qog ozlar, majburiyatlar, qimmatbaho toshlar va metallar kiradi. ʼ Valyuta – xorijiy davlatlarning pul belgilari, shuningdek ularda ifodalangan to lov va kredit vositalaridir. ʼ Qattiq valyuta – iqtisodiy jihatdan qudratli davlatlarning pul birligidir. Erkin almashadigan valyuta – barcha egalari almashishlari mumkin bo lgan ʼ pul belgilari. Erkin almashadigan valyuta amalda jahon puli vazifasini bajaradi. Milliy valyutaning almasha olishi ichki (milliy) va jahon bozorlarining aloqasini savdo, kapital va mehnat harakati iloji boricha erkin bo lganida, milliy ʼ pul birligining moslashuvchan kursi orqali ifodalanadi. Barcha rivojlangan mamlakatlar valyutaning ichki konverta- siyasi (almashuvi)ga egadirlar, ya ni xorijiy valyuta sotuvchi va xaridorning kelishuvi ʼ asosida to lov sifatida qabul qilinadi. Tashqi konvertatsiya – rezidentlar xorijiy ʼ valyutani norezidentlar bilan operatsiyada ishlata olishlari. Tovar konvertatsiyasi – iqtisodiyotning tovarlar va xizmatlar uchun milliy va xorijiy valyutada pul to lovchi rezidentlar va norezidentlarning talablarini ʼ qondirish qobiliyati. Xorijiy valyutaning milliy valyuta bilan birga muomalada bo lishi (pulʼ massasining 20 foizdan ortig i) ko pchilik davlatlarda mavjud. ʼ ʼ АQSh valyutasidan muomalada to lov va jamg arma vositasi sifatida ʼ ʼ foydalaniladi. Dollarlashtirish sharoitida hukumat ko pincha inflyatsiyani nazorat ʼ qilish imkonidan mahrum bo ladi, chunki aholidagi dollarning hajmi aniq ma lum ʼ ʼ bo lmaydi. ʼ Valyuta pariteti – qonun tartibida belgilangan va valyuta kursining asosi hisoblangan ikki milliy valyuta o rtasidagi nisbat. ʼ Valyuta kursi (nominal) – turli mamlakatlarning ikki pul birligi o rtasidagi ʼ nisbat bo lib, u ushbu valyutalarning xarid qobiliyati bilan belgilanadi (bir ʼ mamlakat pul birligining boshqa mamlakat pul birligida ifodalangan narxi). Kross-kurs – ikki valyuta kursi asosida hisoblangan uchinchi valyutaning kursi. Аyni bir valyutaning turli milliy bozorlardagi kross-kurslari kotirovkasidagi farq foyda olishga imkon beradi. Valyuta kotirovkasi (bevosita) – milliy valyuta birligi valyuta kursining xorijiy valyuta birliklarining muayyan miqdori orqali ifodalanishi. Bilvosita kotirovka bevosita kotirovkaning teskarisidir. Valyuta kurslarini hisob-kitob qilishni osonlashtirish maqsadida milliy valyutalar bir-biriga nisbatan emas, balki АQSh dollariga nisbatan va u orqali jahondagi boshqa valyutalarga nisbatan kotirovka qilinadi, ya ni kross-kursdan ʼ foydalaniladi (bunday operatsiyalar valyuta orbitraji deb ataladi). Tezkor (muddatli) shartnomalar uchun spot-kurs (ikki kun mobaynida amal qiladi) va forvard kursi (kelajakdagi muayyan sanaga qarab bir yilgacha bo lgan ʼ muddatga) belgilanadi. Valyuta kursi deganda, spot-kurs tushuniladi. Real valyuta kursi – o z mamlakatidagi va valyutasiga milliy valyuta ʼ kotirovka qilinayotgan mamlakatdagi narx o zgarishlarini inobatga olgan holda ʼ qayta hisoblangan nominal valyuta kursi. Qayd etilgan valyuta kursi – valyutalar o rtasida rasman belgilangan nisbat ʼ bo lib, undan ko pi bilan 2,25 foiz og ishga yo l qo yiladi. ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ Nisbatan moslashuvchan valyuta kursi – milliy valyutalar o rtasidagiʼ rasman belgilangan nisbat bo lib, belgilangan qoidalarga muvofiq valyuta ʼ kursining ozroq o zgarib turishiga yo l qo yadi. ʼ ʼ ʼ Suzib yuruvchi valyuta kursi – talab va taklif ta sirida erkin o zgaruvchi ʼ ʼ valyuta kursi. Uning turlari: tuzatish kiritiladigan, suzib yuruvchi, boshqariladigan (MB uning tez-tez o zgarishiga qarab belgilaydi); mustaqil suzib yuruvchi ʼ (davlatning aralashmasligi). Xarid qobiliyatining pariteti deganda, har bir mamlakatda narx darajasi o zgarmagan taqdirda, turli valyutalarning xarid qobiliyati tengligi tushuniladi. ʼ Boshqariluvchi suzish valyuta kursi harakatini tezlashtirish yoki sekinlashtirish maqsadida valyuta interventsiyalarini (xorijiy valyuta sotib olish yoki sotishni) qamrab oladi. Milliy valyuta kursining tushib ketishi (devalьvatsiya) tovarlar eksporti va kapital (xorijiy investitsiyalar)ning ko payishiga olib keladi. Kursning o sishi ʼ ʼ (revalьvatsiya) esa teskari oqibatlarga – tovarlar importi va kapital eksportining ortishiga olib keladi. Sudralib yuruvchi fiksatsiya – valyuta kursining markaziy paritet atrofidagi o zgarishlari foizi sifatida belgilanishi bo lib, u ushbu kursning muayyan kattalikka ʼ ʼ muntazam ravishda kamayib borishini nazarda tutadi. Valyuta kursini belgilovchi omillar quyidagilar: 1) to lov balansining taqchilligi (taqchillik kamayadi – kurs oshadi); ʼ 2) ichki narxlarning umumiy darajasi (narxlar tushadi – kurs ko tariladi); ʼ 3) mamlakat ichidagi real foizli stavka (stavka kamayadi – kurs pasayadi); 4) inflyatsion mo ljallar (inflyatsiya sur atlari pasayadi – kurs ʼ ʼ ko tariladi); ʼ 5) import bojlari va kvotalari (ularning ortishi kursning o sishiga olib ʼ keladi); 6) eksport bojlari va kvotalari (ularning kamayishi kursning o sishiga ʼ olib keladi); 7) eksportga bo lgan talab (talabning ortishi kursning o sishiga olibʼ ʼ keladi); 8) importga bo lgan talab (talabning kamayishi kursning ortishiga olib ʼ keladi); 9) ishlab chiqarish, ichki talab, mehnat unumdorligi (ularning o sishi ʼ kursning ko tarilishiga olib keladi); ʼ 10) pul massasi, pul taklifi (ularning kamayishi kursning oshishiga olib keladi); 11) milliy va jahon bozorlarida valyutaga bo lgan ishonch darajasi ʼ (iqtisodiyotning holati, siyosiy vaziyat va yuqorida sanab o tilgan omillar bilan ʼ belgilanadi). Jahon valyuta bozorining asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat: 1) kapitalning erkin ko chishi; ʼ 2) valyutalar oldi-sotdisiga nisbatan qat iy kvotalarning, kursni tartibga ʼ solish bo yicha ma muriy choralarning yo qligi; ʼ ʼ ʼ 3) bozorning transparentligi (shaffofligi) – uning barcha ishtirokchilariga valyutalar kurslari haqida doimiy axborot berilishi. Kapitalning harakatini quyidagi elementlar sekinlash- tiradi: – valyuta cheklovlari; – ishtirokchilari uchun valyuta bozoridan foydalanishda tenglikning yo qligi (milliy kompaniyalarga qaraganda yirik va millatlararo kompaniyalarda, ʼ tijorat banklariga qaraganda markaziy banklarda imkoniyatlarning ko pligi); ʼ – real miqyosdagi vaqtda markaziy banklarda interven- siyalarning hajmi to g risidagi axborotning yo qligi. ʼ ʼ ʼ Jahon valyuta bozoriga muayyan xususiyatlar xosdir: 1) aniq jug rofiy chegaralar va muayyan joylashgan o rnining yo qligi; ʼ ʼ ʼ 2) kecha-yu kunduz (surunkali) faoliyat ko rsatishi; ʼ 3) cheklanmagan sonli ishtirokchilarning faoliyat ko rsatishi; ʼ 4) tovar likvidligining yuqori darajasi. Valyuta bozorining kon yunkturasi, avvalo, shu paytga kelib qaror topganʼ xorijiy valyutaga talab va taklif bilan belgilanadi. Valyuta talabi tovar va xizmatlar uchun valyuta tushumi bo lgan, uni sotishga harakat qilayotgan eksportyorlardan, ʼ yuklar fraxti, sug urtasi, brokerlik va bank komissiyalari uchun to lov sifatida ʼ ʼ valyutani olgan savdo kompaniyalari, sug urta jamiyatlari va banklardan kelib ʼ chiqadi. Bozor iqtisodiyotini tartibga solish tizimida valyuta siyosati – xalqaro valyuta va boshqa iqtisodiy munosabatlar sohasida joriy va strategik maqsadlarga muvofiq amalga oshiriladigan tadbirlar majmui muhim o rin tutadi. ʼ Rasmiy dogma darajasiga ko tarilgan muayyan nazariya valyuta ʼ siyosatining asosi bo lib xizmat qiladi. Yuridik jihatdan valyuta siyosati valyuta ʼ qonun hujjatlari, ya ni mamlakatda va undan tashqarida valyuta qimmatliklari, ʼ shuningdek valyuta muammolariga oid davlatlar o rtasidagi (ikki tomonlama va ʼ ko p tomonlama) valyuta bitimlari bilan operatsiyalarning amalga oshirilishi ʼ tartibini belgilovchi huquqiy normalar majmui yordamida rasmiylashtiriladi. Oltin-valyuta zaxiralarining mamlakat iqtisodiyotidagi o rni. ʼ Mamlakatlarning hukumatlari va markaziy banklari ixtiyorida turuvchi yuqori likvidli moliyaviy aktivlar zaxira aktivlar (oltin-valyuta zaxiralari) deb ataladi. Oltin-valyuta zaxiralari milliy valyuta kursini qo llab-quvvatlash, moliyaviy ʼ barqarorlik va mamlakat to lov qobiliyatini ta minlash maqsadida zarurdir. Oltin- ʼ ʼ valyuta zaxiralari tarkibiga monetar oltin, XVFdagi rezerv pozitsiya, SDR va valyuta zaxiralari kiradi. Hozirda dunyoning aksariyat mamlakatlari oltin-valyuta zaxiralari tarkibida valyuta zaxiralari ustuvorlik qiladi va uning ulushi o rtacha 95 ʼ foizni tashkil etadi. Zaxira valyutalarga Markaziy bankda korrespondent schyotlarga va xorijiy banklarda depozitlarga joylashtirilgan xorijiy valyutalardagi mablag lar hamda xorijiy emitentlarning qimmatbaho qog ozlariga ʼ ʼ investitsiyalangan mablag lar kiradi. ʼ Davlat oltin-valyuta zaxiralari xalqaro moliya tashkilotlari zaxira aktivlari bilan birga jahon oltin-valyuta zaxiralarini tashkil etadi. Davlatning oltin-valyuta zaxiralari quyidagi ikki vazifani bajarish uchun xizmat qiladi: – mamlakatning tashqi to lov qobiliyatini ta minlash;ʼ ʼ – milliy valyuta kursining barqarorligini ta minlash. ʼ Jahon xo jaligining barcha hududlaridagi iqtisodiy munosabatlarni qamrab ʼ olayotgan moliya bozorlarining global- lashuvi sharoitida xalqaro kapital harakati bilan bog liq operatsiyalarning jadal sur atlarda o sishi kuzatilmoqda. Natijada ʼ ʼ ʼ dunyo mamlakatlarida nodavlat sektorning tashqi qarzini to lash uchun zarur ʼ bo ladigan xorijiy valyutaga bo lgan talabni qondirish Markaziy banklar valyuta ʼ ʼ zaxiralarining muhim vazifasiga aylanib boryapti. Bu holat, avvalo, rezidentlari xorijiy valyutada kredit va qarzlar olayotgan mamlakatlarga taalluqlidir. Jahon iqtisodiyotida zaxira valyutalarni emissiya qiluvchi mamlakatlar – zaxira markazlari alohida o ringa ega. Ushbu mamlakatlarning milliy valyutalari ʼ xalqaro pul, jumladan, xalqaro kredit va zaxira markazi vazifasini bajaradi, ularning markaziy banklari esa valyuta bozorlaridagi operatsiyalarga tez-tez aralashib turishadi. Shuning uchun yetakchi rivojlangan mamlakatlarning markaziy banklari va hukumatlari o z valyutalari kursini barqaror ushlab turish uchun yirik ʼ valyuta zaxiralariga ehtiyoj sezmaydi. Tahlillar ko rsatishicha, xalqaro valyuta operatsiyalarining tarkibida АQSh ʼ dollari yuqori salmoqni egallaydi. Bu АQShning dunyoda eng yirik iqtisodiyotga ega bo lganligi bilan izohlanadi. Ikkinchi o rinda yevro turadi va bu holat Yevropa ʼ ʼ Ittifoqining katta iqtisodiy salohiyatga ega ekanligi bilan belgilanadi. Funt sterling va ienaning xalqaro zaxiralar tarkibida kichik salmoqqa ega ekanligi ushbu valyutalarning xalqaro hisob-kitoblarda keng qo llanilmayotgani bilan izohlanadi. ʼ Misol uchun, 2010 yilda xalqaro valyuta zaxiralarining 95,5 foizi АQSh dollari, yevro, yapon ieni va funt sterlingda shakllantirilgan. Shuningdek, АQSh dollarining xalqaro valyuta zaxiralari tarkibidagi salmog i 2010 yilda 2000 yilga ʼ nisbatan 9,5 foizga pasaygan. Аyni paytda yevro va funt sterlingning salmog i ʼ mazkur davrda mos ravishda 7,9 va 1,3 foizga oshgani holda, yapon ienasining salmog i 1,2 foizga pasaygan ʼ 3 . 3 Қаранг: Кондратов Д. Перспективы евро для России: плюсы и минусы. //Экономист. – 2011. – № 2. – С. 61. Markaziy banklar tomonidan oltin-valyuta zaxiralarni jamg arish jahonʼ moliya bozorlarining rivojlanishida muhim yo nalishlardan biri hisoblanadi. Ushbu ʼ aktivlarni jamg arish bir tekisda sodir bo lmayapti va Osiyo mamlakatlarida ʼ ʼ moliyaviy resurslarning kontsentratsiyalashuvi darajasining o sishi bilan amalga ʼ oshmoqda. Osiyo mintaqasining 10 mamlakati hissasiga (Xitoy, Yaponiya, Tayvanь, Hindiston, Koreya Respublikasi, Gonkong, Singapur, Tailand, Malayziya, Indoneziya) jahon oltin-valyuta zaxiralarining uchdan ikki qismi to g ri ʼ ʼ keladi 4 . Tahlillar ko rsatishicha, Osiyo mintaqasi mamlakatlari oltin- valyuta ʼ zaxiralarni faol jamg arishni 1997–1998 yillardagi moliyaviy inqirozdan keyin ʼ boshlashgan. Bu inqirozdan keyin tashqi iqtisodiy barqarorlik va inqiroz holatlarida mamlakat- ning to lov qobiliyatini ta minlashga yo naltirilgan strategik ʼ ʼ ʼ moliyaviy rezervlarni shakllantirish siyosati olib borildi. Osiyo mamlakatlarida oltin-valyuta zaxiralar hajmining o sib borishi bilan ʼ bog liq fundamental sabablarni tushuntirib berishda bu mamlakatlarning iqtisodiy ʼ salohiyati qanchalik yuqori bo lishiga qaramasdan, xorijiy kapital uchun ʼ yopiqligini e tiborga olish muhim. XX asrning 90-yillaridan boshlab savdo ʼ operatsiyalari va moliyaviy aktivlar bilan operatsiyalar bo yicha cheklovlar ʼ bosqichma-bosqich bartaraf etildi. Ushbu chora-tadbirlar, bir tomondan, tovarlar va xizmatlar eksportining o sishiga, ikkinchi tomondan esa, rivojlangan ʼ mamlakatlardan to g ridan-to g ri va portfelь investitsiyalarning faol kirib ʼ ʼ ʼ ʼ kelishini ta minladi. Natijada oxirgi o n yillikda Osiyoning aksariyat ʼ ʼ mamlakatlarida to lov balansining barqaror profitsiti kuzatildi va ichki bozorlarda ʼ xorijiy valyuta, avvalo АQSh dollarining taklifi oshdi. Milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini ta minlash maqsadida ushbu mamlakatlarning markaziy ʼ banklari valyuta interventsiyasini amalga oshirishga majbur bo lishdi. Bu esa ʼ mamlakat valyuta zaxiralarining jadal sur atlarda o sishiga olib keldi. ʼ ʼ Mamlakat oltin-valyuta zaxiralari hajmining ortishida asosiy omil valyuta zaxiralari hajmining o sishi bilan bog liq bo lib, XXI asrning birinchi o n yilligi ʼ ʼ ʼ ʼ 4 Қаранг: Мальшев П. Особенности управления резервными активами в странах Азии //Мировая экономика и международные отношения. – 2011. – № 3. – С. 29. mobaynida Xitoyning valyuta zaxiralari hajmi 15 baravarga oshgan. Mamlakatlarning oltin-valyuta zaxiralari bajaradigan vazifaga o xshash tarzdaʼ jahon oltin-valyuta zaxiralari jahon iqtisodiyoti, xalqaro iqtisodiy munosabatlar va jahon valyuta tizimining barqaror- ligini ta minlash uchun xizmat qiladi. Jahon ʼ valyuta zaxiralari xalqaro savdo va iqtisodiy munosabatlarning boshqa shakllariga xizmat ko rsatish uchun yetarli miqdorda bo lishi zarur. Bu zaxiralar xalqaro ʼ ʼ valyuta likvidligining muhim omili hisoblanadi. Xalqaro valyuta likvidligi deganda, mamlakatning o z tashqi ʼ majburiyatlarini valyuta cheklovlariga murojaat etmasdan, kreditorlar uchun maqbul to lov vositalarida to lay olish qobiliyati tushuniladi. Xalqaro valyuta ʼ ʼ likvidligining holati quyidagi omillarga bog liq bo ladi: ʼ ʼ – jahon valyuta zaxiralari hajmi; – tashqi to lov majburiyatlari hajmi. ʼ Jahon oltin-valyuta zaxiralari hajmining yillik import qiymatiga nisbati xalqaro valyuta likvidligi ko rsatkichi hisoblanadi. Xalqaro valyuta likvidlik ʼ ko rsatkichi XVF tomonidan barcha mamlakatlar joriy operatsiyalar bo yicha ʼ ʼ valyuta cheklovlarini qo llayotgan va kamsonli mamlakatlar (АQSh va ʼ Shveytsariya) milliy valyutaning erkin konvertatsiyasiga ega vaqtda qabul qilingan. Mamlakatlarning xalqaro likvidlik ko rsatkichi esa mos ravishda milliy ʼ oltin-valyuta zaxiralari hajmining mamlakat yillik importi qiymati nisbatiga tengdir. Misol uchun, Rossiyada xalqaro likvidlik ko rsatkichining minimal ʼ darajasi uch oylik import qiymatiga teng, deb qabul qilingan. Tahlillar rivojlanayotgan mamlakatlar guruhida Osiyoning rivojlanayotgan mamlakatlari (131,2 foiz), Yaqin Sharq va Shimoliy Аfrika mamlakatlarida (118,9 foiz) xalqaro valyuta likvidligi ko rsatkichi yuqori ekanligini ko rsatmoqda. ʼ ʼ Hozirgi jahon valyuta-moliya tizimi 1978 yilda XVF ustavida belgilangan quyidagi printsiplarga asoslanadi: • mamlakatlar o zlari tanlagan istalgan valyuta kursidan foy- ʼ dalanishlari mumkin; • XVF valyuta kurslarining rivojlanishi va ularning belgilanishi haqidagi kelishuvlar ustidan qattiq nazoratni amalga oshiradi; • oltinning rasmiy bahosi bekor qilinadi, u endi XVF va uning a zolariʼ o rtasida to lov vositasi hisoblanmaydi; ʼ ʼ • jahon valyuta moliya tizimida qo shimcha zaxira aktiv sifatida maxsus ʼ qarz huquqlaridan (SDR – hisob-kitob birligi) foydalaniladi. XVF ishtirokchilari bo lgan mamlakatlarning valyuta kurslarini tartibga ʼ solish borasidagi harakatlari valyuta kurslarining boshqariladigan tizimi yaratilishiga olib keldi. Valyuta bozori hosil bo ldi, jahon pullarining etalonini ʼ SDR tashkil qiladigan bo ldi. ʼ SDR quyidagi nisbatda olingan milliy valyutalardan tashkil topadigan «valyuta savati» asosida baholanadi: АQSh dollari – 42 foiz, Yevropa valyutalari – 45 foiz, Yaponiya ienasi – 13 foiz. Oltinning pul o rniga o tmay qolishi (demonetizatsiyasi) uning narxi ʼ ʼ bozorda belgilanadigan tovarlardan biriga (o ta likvid aktivga) aylandi. ʼ АQSh dollari, yevro va iena dunyoning uchta asosiy valyutasi hisoblanadi. Jahon bozorlarida Buyuk Britaniya rolining va funt sterlingning almashuv kursi pasayganligiga qaramay, mamlakat butun jahon bo yicha tarqalgan bank ʼ muassasalarining rivojlangan tarmog i mavjudligi bois, uning zaxira valyuta roli ʼ saqlanib qolmoqda. Dollar boshqa valyutalar kotirovkasi chog ida umume tirof etilgan bazaviy ʼ ʼ valyuta hisoblanib kelmoqda. Bugun jahon kapitali yuqori foyda keltirayotgan rivojlanayotgan mamlakat- lardan yuqori darajada ishonchli bo lgan rivojlangan ʼ mamlakat- larga qayta yo nalmoqda, bu esa АQSh uchun yangi imkoniyatlar ʼ yaratmoqda. АQSh investitsiyalarga yangi texnologiyalar yaratish, yangi texnologik printsiplar ishlab chiqishda ko maklashib, butun dunyo kapitalini o ziga ʼ ʼ jalb etmoqda. Texnologik ishlanmalar tovar funktsiyasiga ega bo lib, boshqa ʼ mamlakatlar iqtisodiyotini Аmerika iqtisodiyotiga bog lamoqda, ularni moliyaviy ʼ va texnologik darajada tobe qilmoqda. АQSh davlat boshqaruvining ustuvor vazifasi – boshqa mamlakatlardagiga qaraganda investitsiyalar uchun yaxshiroq sharoit- ni ta minlash. АQSh o zʼ ʼ manfaatlarini ko p yillar mobaynida o zi yetakchilik qilayotgan bir qator xalqaro ʼ ʼ tashkilotlar yordamida amalga oshirmoqda. АQShning XVF va jahon bankini nazorat qilishi nafaqat ushbu tashkilotlarning ustav jamg armalarida badallarining ʼ ko pligi bilan, balki ularning oliy rahbarlari tarkibi bilan ham ta minlanmoqda. ʼ ʼ 3. Valyuta va valyuta munosabatlari tushunchasi, Xalqaro kreditning mohiyati va funktsiyalari. Tashqi qarz masalalari Valyuta munosabatlari - bu xalqaro aloqalarga xizmat ko’rsatuvchi va jahon xo’jaligida valyuta muomalasi jarayonida vujudga keladigan o’ziga hos pul munosabatlarining majmuidir. Valyuta munosabatlari jahon valyuta tizimining asosi bo’lib xizmat qiladi. Ularning shakllanish jarayonlarini o’rganish O’zbekiston uchun nafaqat nazariy, balki amaliy ahamiyatga ham egadir. Valyuta munosabatlarining paydo bo’lishi, o’zgartirilishi yoki tugatilishining huquqiy asoslari bo’lib xalqaro kelishuvlar va ichki davlat qonun- qoidalari hisoblanadi. Valyuta munosabatlari nisbatan mustaqil munosabatlar bo’lgani holda to’lov balansi, valyuta kursi, hisob-kitob operatsiyalari orqali dunyo iqtisodiyotiga sezilarli ta'sir ko’rsatadi. Valyuta munosabatlarining ahvoli quyidagilarga bog’liq bo’ladi: -milliy va jahon iqtisodiyotining rivojlanganlik darajasiga; -siyosiy ahvolga; -jahon bozorida davlatlararo munosabatlar borasidagi muammolarga va ushbu muammolarning rivojlanish tendensiyalariga. Valyuta munosabatlarining asosiy ishtirokchilari sifatida xalqaro moliyaviy tashkilotlar, davlatlar, davlatlarning rezident va norezident shaxslari maydonga chiqadi. Rezident shaxs - bu muayyan davlat hududida yashayotgan va ushbu davlat fuqarosi bo’lgan hamda mazkur davlat hududida faoliyat ko’rsatayotgan yuridik yoki jismoniy shaxsdir. Norezident shaxs - bu muayyan davlat hududida yashab faoliyat ko’rsatayotgan, ammo shu davlat fuqarosi bo’lmagan yuridik yoki jismoniy shaxsdir. Masalan, elchixonalar, vakolatxonalar, chet el firma va korxonalarining bo’linmalari hamda shu kabilar. Shu bilan birgalikda bu yerda shuni ta'kidlab o’tmoq lozimki, valyuta munosabatlarining keng tarqalgan ishtirokchilaridan biri bu tijorat banklaridir. Tijorat banklari milliy, hududiy va jahon valyuta bozorlarida nafaqat o’z manfaatlari, balki birinchi navbatda o’z mijozlari manfaatlarining himoyachisidir. Jahonning yirik tijorat banklari o’z mijozlarining topshiriqlarini Hozirgi zamon dunyo iqtisodiyoti jahon kredit bozorisiz rivojlana olmaydi. Jahon kredit bozori – mamlakatlar o rtasida qarz (ssuda) kapitaliʼ qaytarilishi, foiz to lash, muddatlilik, ta minlanganlik, shuningdek qimmatbaho ʼ ʼ qog ozlar emissiyasi va oldi-sotdisi (shartlari) asosida harakatlanadigan, talab va ʼ taklif shakllanadigan bozor munosabatlari sohasidir. Xalqaro kredit deganda, davlatlar, bir mamlakat banklari, firmalari, boshqa yuridik va jismoniy shaxslari (kreditorlari)ning boshqa mamlakatlarning hukumatlari, banklari, firmalari (qarz oluvchilari)ga beradigan ssuda kapitali tushuniladi. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar sohasidagi xalqaro kredit quyidagi funktsiyalarni bajaradi: 1. Qayta taqsimlash. Kredit turli tarmoqlar yoki mintaqalardagi foyda darajasiga mo ljal olib, iqtisodiyotning stixiyali makroregulyatori vazifasini ʼ bajaradi va jadal rivojlanayotgan ob ektlarning ehtiyojlari qondirilishini ʼ ta minlaydi. Kredit tizimini davlat tomonidan tartibga solishning eng muhim ʼ vazifalaridan biri – iqtisodiy ustun yo nalishlarni oqilona aniqlash, jadal ʼ rivojlanishi milliy manfaatlar nuqtai nazaridan ob ektiv ravishda zarur bo lgan ʼ ʼ tarmoqlar yoki mintaqalarga kredit resurslarining kirib kelishini rag batlantirish. ʼ 2. Jahon puli sifatida oltinni veksellar, cheklar, bank o tkazmalari, ʼ depozit sertifikatlar, elektron pullar va mustahkam milliy valyutalar bilan almashtirish orqali xalqaro iqtisodiy munosabatlar sohasidagi muomala xarajatlarini qisqartirish. 3. Kapitalning jamlanishi va markazlashuvini tezlashti- rish: xorijiy kapitalning jalb etilishi, transmilliy korpo- ratsiyalar va transmilliy banklarning tashkil qilinishi, katta korxonalarga imtiyozli xalqaro kreditlar berilishi sababli qo shimcha foyda olinishi.ʼ 4. Tovar aylanishiga xizmat ko rsatish. Kredit nafaqat tovar, balki pul ʼ muomalasining tezlashishiga ham faol ta sir ko rsatadi, uning pul muomalasi ʼ ʼ sohasiga veksellar, cheklar, kredit kartochkalarini kiritib, undan naqd pullarni siqib chiqaradi, bu esa ichki va xalqaro bozorlarda iqtisodiy munosabatlarni soddalashtiradi. 5. Mamlakat iqtisodiyotini tartibga solish – xorijiy investitsiyalarni, birinchi navbatda xalqaro valyuta-kredit va mintaqaviy tashkilotlarning kapitallarini jalb etish. Bu yalpi milliy mahsulotning ko payishi va taqsimlanishiga ʼ imkon yaratadi. 6. Fan-texnika taraqqiyotining tezlashuvi. Ilmiy markaz- larning normal faoliyati (byudjetdan moliyalashtiriladigani bundan mustasno), innovatsion jarayonlarni kreditlardan foydala- nishsiz tasavvur qilib bo lmaydi. ʼ Xalqaro kredit munosabatlari ssuda kapitallari bozoridagi operatsiyalarni tashkil qilishda qat iy rioya etiladigan quyidagi printsiplarga asoslanadi: ʼ 1. Kreditning qaytarilishi – kreditordan olingan moliyaviy resurslarni qarzdor foydalanishni tugatgan zahoti o z vaqtida qaytarishi zarurligi, muayyan ʼ ssudani kredit tashkilotining hisobvarag iga tegishli pul mablag lari summasini ʼ ʼ o tkazish orqali qaytarish. Bu bankning ustav faoliyatini davom ettirishning zaruriy ʼ sharti sifatida uning kredit resurslari yangilanishini ta minlaydi. ʼ 2. Kreditning muddatliligi – uni qarz oluvchi uchun qulay bo lgan har ʼ qanday vaqtda emas, balki kredit shartnomasida qayd etilgan aniq belgilangan muddatda qaytarishning zarurligi. Mazkur shartning buzilishi kreditor uchun qarzdorga nisbatan olinadigan foizni oshirish, muddati yana oshirilgan taqdirda, sud tartibida moliyaviy talablar qo yish shaklida namoyon bo ladigan iqtisodiy ʼ ʼ jazolarni qo llash uchun yetarli asos hisoblanadi. ʼ 3. Kreditning pulli ekanligi (ssuda foizi) – qarzdorning bankdan olingan kredit resurslarini nafaqat qaytarishi, balki ulardan foydalanish huquqi uchun haq to lash ham zarurligi. Bunday to lovning iqtisodiy mohiyati kreditdanʼ ʼ foydalanganlik evaziga olingan qo shimcha foydaning amalda qarzdor va kreditor ʼ o rtasida taqsimlanishida namoyon bo ladi. Kreditning pulli ekanligi qarzdorni ʼ ʼ undan eng samarali foydalanishga rag batlantiradi. Ushbu printsip uchta asosiy ʼ funktsiyani bajaradigan bank foizi kattaligini belgilash jarayonida amaliy ifodasini topadi: 1) yuridik shaxslar sof foydasining va jismoniy shaxslar daromadining bir qismini qayta taqsimlash; 2) ssuda kapitallarini tarmoq, tarmoqlararo va xalqaro darajalarda taqsimlash orqali ishlab chiqarish va muomalani tartibga solish; 3) iqtisodiyot rivojlanishining inqirozli bosqichlarida – bank mijozlarining pul jamg armalarini inflyatsiyadan himoya qilish. ʼ Ssuda kapitali yordamida olingan yillik daromad summasi- ning berilgan kredit summasiga nisbati sifatida ta riflanadigan ssuda foizining stavkasi (normasi) ʼ kredit resurslarining narxi bo lib xizmat qiladi. ʼ 4. Kreditning ta minlanganligi – qarzdor o z zimmasiga olgan ʼ ʼ majburiyatlarini buzgan taqdirda, kreditorning mulkiy manfaatlarini himoya qilish zarurligi. Ushbu printsip kreditlash: garov evaziga ssuda olish yoki moliyaviy kafolat shakllarida namoyon bo ladi. Umumiy iqtisodiy beqarorlik davrida bu ʼ printsip ayniqsa dolzarb hisoblanadi. 5. Kreditning maqsadli xususiyati – kreditordan olingan mablag lardan ʼ maqsadli foydalanish zarurligi. Ushbu printsip berilayotgan ssudaning aniq maqsadini belgilovchi kredit shartnomasining tegishli bo limida hamda ushbu ʼ shartga qarzdorning rioya etishini bank tomonidan nazorat qilishda amaliy ifodasini topadi. Ushbu majburiyatning buzilishi kreditning muddatidan oldin chaqirib olish yoki jarima (oshirilgan) ssuda foizi joriy etilishi uchun asos bo lishi ʼ mumkin. 6. Kreditning tabaqalashgan (differentsial) xususiyati. Ushbu printsip kredit tashkilotlarining ehtimoli tutilgan turli toifalardagi qarzdorlarga tabaqalashgan yondashuvini belgilab beradi. Uning amalga oshirilishi muayyan bankning individual manfaatlariga ham, davlat yuritayotgan alohida tarmoqlar yoki faoliyat sohalari (masalan, kichik biznes)ni qo llab-quvvatlash bo yichaʼ ʼ markazlashgan siyosatga ham bog liq bo lishi mumkin. ʼ ʼ Kreditning quyidagi shakllari farqlanadi: 1. Manbalari bo yicha: ichki va tashqi. ʼ 2. Maqsadi bo yicha: ʼ 1) tijorat kreditlari, ular tashqi savdo va xizmatlar bilan bevosita bog liq; ʼ 2) moliyaviy kreditlar, ya ni to g ridan-to g ri kapital kiritish – ob ektlar ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ qurish, investitsiya loyihalari, qimmatbaho qog ozlarni xarid qilish, tashqi qarzni ʼ qaytarish, valyuta interventsiyasi; 3) oraliq – kapital, tovarlar, xizmatlarni olib chiqish yoki pudrat ishlarini bajarishning aralash shakllariga xizmat ko rsatadigan kreditlar. ʼ 3. Turlari bo yicha: ʼ 1) tovar kreditlari (to lov muddatini kechiktirgan holda tovarlarni eksport ʼ qilishda); 2) valyuta kreditlari (pul shaklida). 4. Qarz valyutasi bo yicha: ʼ 1) qarzdor mamlakat valyutasida yoki kreditor mamlakat valyutasida; 2) uchinchi mamlakat valyutasida; 3) xalqaro hisob-kitob pul birligida. 5. Muddatlari bo yicha: ʼ – o ta qisqa muddatli (bir sutka, bir hafta, uch oygacha); ʼ – qisqa muddatli – bir yilgacha; – o rta muddatli – bir yildan besh yilgacha; ʼ – uzoq muddatli – besh yildan ortiq. Аgar qisqa muddatli yoki o rta muddatli kreditlar prolongatsiya qilinsaʼ (uzaytirilsa), ular uzoq muddatli kreditga aylanadi, buning ustiga ko pincha davlat ʼ kafolati beriladi. 6. Ta minlanishi bo yicha: ʼ ʼ 1) ta minlangan (tovarlar, tijorat va moliyaviy hujjatlar, veksellar, ʼ qimmatbaho qog ozlar, ko chmas mulk, boshqa qimmatliklar, ba zan oltin bilan); ʼ ʼ ʼ 2) blankli, ya ni qarzdorning majburiyatlari (vekselь) hisobidan (uni ʼ muayyan muddatda qaytarish sharti bilan). 7. Kreditni berish texnikasi nuqtai nazaridan: 1) qarzdor hisobiga yoziladigan moliyaviy naqd kreditlar; 2) aktsept kreditlar – bankning qarz oluvchining vekseliga aktsepti (roziligi) shaklida; 3) depozit sertifikatlar; 4) obligatsiya zayomlari; 5) konsorbtsion kreditlar. 8. Kreditorning toifasiga ko ra: firma (xususiy); bank; brokerlik; ʼ hukumat; xususiy korxonalar (jumladan banklar) va davlat ishtirokidagi aralash kreditlar; xalqaro moliyaviy institutlarning davlatlararo kreditlari. Banklarning xalqaro kreditlarini banklar eksportyorlar va importyorlarga odatda tovar va moddiy boyliklarni garovga olib beradilar. Kamdan-kam hollarda banklar yaqin aloqada bo lgan yirik firmalarga ham ta minlanmagan kredit beradi. ʼ ʼ Brokerlik krediti firma va bank kreditlari o rtasida oraliq mavqega ega ʼ (brokerlar mablag larni banklardan qarzga oladilar). ʼ Davlatlararo kreditlar hukumatlararo bitimlar asosida beriladi. Qisqa muddatli kreditlar berish turlaridan biri tashqi savdoni kreditlashdir. Tashqi savdoda bank tomonidan beriladigan qisqa muddatli kreditlarning quyidagi shakllari ajratiladi: 1. Eksportda: 1) firma (tijorat) krediti – u yoki bu mamlakatning importyori xorijiy tovar ishlab chiqaruvchi yoki eksportyorga xarid uchun beradigan bo nak (avans); ʼ 2) bank krediti: – eksportyor mamlakat tovarlari uchun beriladigan bo naklar (kreditʼ eksportyorga eksport uchun mo ljallangan tovarlarni tayyorlash va jamlash ʼ bo yicha operatsiyalarni ilgari tayyorlangan tovarlar sotilishini kutmasdan davom ʼ ettirish imkonini beradi); – yo lda kelayotgan tovarlar evaziga ssuda berish (transport hujjatlari – ʼ konosament, temir yo l yuk xati kabilar bilan ta minlanish evaziga); ʼ ʼ – eksportyor mamlakatidagi tovarlar yoki tovar hujjatlari bo yicha ʼ bo nak; ʼ – yirik eksportyor firmalar ish bo yicha uzoq muddatli ish aloqalarida ʼ bo lgan yoki kapitalida ishtirok etayotgan banklardan oladigan hamda tovarlar ʼ bilan ta minlanmagan bo nak. ʼ ʼ 2. Importda: 1) firma (tijorat) krediti: – ochiq hisobvaraq bo yicha kredit (eksportyor importyorning ʼ hisobvarag iga uning qarzi sifatida sotilgan va ortib-tushirilgan tovarlar qiymatini ʼ yozib qo yadigan, importyor esa kreditni belgilangan muddatda qaytarish ʼ majburiyatini oladigan bitim asosida beriladi). Tovarlar muntazam yetkazib berilganida va qarzlar vaqti-vaqti bilan (oyning o rtasi yoki oxirida) qaytarilgan ʼ taqdirda qo llaniladi. Ushbu holda banklar savdo kontragent- larining hisob- ʼ kitoblarida texnik vositachi vazifasini bajara- dilar; – veksel krediti. Eksportyor tovarni ortib jo natganidan so ng importyorga ʼ ʼ tratta (o tkazma veksel) taqdim etadi. Importyor tovar hujjatlarini olgach, trattani ʼ aktseptlashtiradi, ya ni veksel uchun belgilangan muddatda haq to lash ʼ ʼ majburiyatini oladi. XULOSA Xalqaro savdo iqtisodiy resurslarining harakatchanligiga har bir mamlakatning turli valyutalardan foydalanishi xos. Keyingi yillarda xalqaro savdoda keskin o zgarishlar ro y berdi. Jahon eksportida yangi industrialʼ ʼ mamlakatlar (Singapur, Xitoy, Janubiy Koreya va h.k.) hissasi ortib bormoqda. Jahon bozori savdo aylanmasi tarkibida yengil sanoat mahsulotlarining ulushi ortmoqda. Shuningdek, jahon eksportida xizmatlar ulushining o sishi ʼ kuzatilmoqda. Xalqaro savdo-sotiq kapital va ish kuchi harakati, mamla- katlararo pul oqimini hosil etmoqda. XXI asrda kapitalning chiqarilishi o smoqda. Bu iqtisodiy ʼ o sishga xizmat qiladi, chunki bu bilan investitsiya uchun pul topish muammosi ʼ yechildi, kapital ketidan ilg or texnologiya va boshqaruv tajribasi kirib keladi, ʼ kapital qabul qilgan mamlakatda ishlab chiqarishning tarkibi yangilanadi, ya ni ʼ modernizatsiya yuz beradi. Bu mamlakatni jahon bozoriga olib chiqadi, bandlik oshadi, aholining daromadi ko payadi. ʼ Xalqaro savdo-sotiq valyuta ayirboshlashni taqozo etadi. Bu shakllangan valyuta kursiga binoan bo ladi. Valyuta kursi (narxi o zaro almashiladigan milliy ʼ ʼ valyutalarning xarid qobiliyatiga va valyuta bozoridagi talab va taklif nisbatiga bog liq bo ladi. Valyutalarning almashinishi ularning konvertatsiyasi bo ladi. ʼ ʼ ʼ Ochiq iqtisodiyotga «taqqosiy afzallik qonuni» xosdir. Taqqosiy afzallikni xalqaro mehnat taqsimoti yuzaga keltiradi. Bu qonunga ko ra nimani ishlab ʼ chiqarish qulay bo lsa, shu eksport qilinishi va aksincha, nimani ishlab chiqarishʼ qulay bo lmasa, u import qilinishi kerak. ʼ Ochiq iqtisodiyot xalqaro mehnat taqsimotini chuqurlash- tiradi. Bu milliy iqtisodiyotning jahon iqtisodiyotining bir qismiga aylanib qolishini bildiradi. Erkin savdo hududlarida iqtisodiy va valyuta sohasidagi birlashuv yuz beradi (masalan, Yevropa ittifoqi) Xulosa o’rnida Xulosa yakunida shuni aytish joizki, ushbu bahsli savollarga javob topishda eng muhim ahamiyat kasb etuvchi omil — bu mazkur sohadagi chuqur ilmiy tadqiqotlarning amalga oshirilishidir. Ilmiy izlanishlar va zamonaviy metodologiyalar orqali olingan murakkab hisob-kitoblar asosidagina mamlakatimiz farovonligini oshirish uchun optimal iqtisodiy siyosat yo’li tanlanishi lozim. Har qanday populistik, ijtimoiy tarmoqlarda shakllanayotgan oqimlar va harakatlar bosimining iqtisodiy siyosatga bo’lgan ta’sirini minimallashtirish ham barqaror rivojlanishning muhim omilidir. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati 1. Қобилов Ш . Р . Иқтисодиёт назарияси : Дарслик .– Т .: Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академияси , 2013. – 775 б .. 2. Кондратов Д. Перспективы евро для России: плюсы и минусы. //Экономист. – 2011. – № 2. – С. 61. 3. Қаранг: Мальшев П. Особенности управления резервными активами в странах Азии //Мировая экономика и международные отношения. – 2011. – № 3. – С. 29. 4. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев 2017 yil 13 apreldagi "Tashqi savdo sohasida tartibga solish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to'g'risida" gi PF-5012-sonli farmoni 5. O’zbekiston Respublikasining “O’zbekiston Respublikasining Markaziy banki to’g’risida”gi, “Banklar va bank faoliyati to’g’risida”gi qonunlari va O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015-yil 6-maydagi PQ-2344- sonli “Tijorat banklarining moliyaviy barqarorligini yanada oshirish va ularning resurs bazasini rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qaroriga muvofiq O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvi qarori. 6. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvi qarori. Bank faoliyatiga ruxsat berish tartibi va shartlari to’g’risidagi nizomi. O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2020-yil 30-iyunda ro’yxatdan o’tkazildi, ro’yxat raqami 3252. 7. 2019-yil 5-noyabr, O’RQ-580-son O’zbekiston Respublikasining qonuni. Banklar va bank faoliyati to’g’risida (yangi tahriri). 8. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvi qarori. Tijorat banklarining monandligiga qo’yiladigan talablar to’g’risidagi nizomi. O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2015-yil 6-iyulda 2693-son bilan davlat ro’yxatidan o’tkazilgan. 9. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvi qarori. Tijorat banklarida buxgalteriya hisobining hisobvaraqlar rejasini tasdiqlash to’g’risida. O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2021-yil 26-noyabrda ro’yxatdan o’tkazildi, ro’yxat raqami 3336. 10. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bank internet sayti. www.cbu.uz 11. http://el.tfi.uz/ 12. http://elib.buxdu.uz/ 13. https://lex.uz/ 14. “QOMUS INFO” onlayn ensiklopediya https://qomus.info/encyclopedia/cat-p/protektsionizm-uz/ 15. “GAZETA UZ” https://www.gazeta.uz/uz/2019/07/12/protektionizm/ 16. O’zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to’g’risida” gi Qonuni. Toshkent, 1995 y. 17. O’zbekiston Respublikasining “Valyutani tartibga solish to’g’risida” gi Qonuni. 2003 y 11 dekabr. 18. O’zbekiston Respublikasining “Markaziy banki to’g’risida” gi Qonuni. Toshkent, 1996 y. 19. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. "Bozor islohotlarini chuqurlashtirish va iqtisodiyotni yanada erkinlashtirish sohasidagi ustuvor yo’nalishlar amalga oshirilishini jadallashtirish chora-tadbirlari to’g’risida" Toshkent. 14.06.2005 yil.

“Proteksionizm” siyosati va uning valyuta munosabatlaridagi o’rni

Купить