Psixrometrik gigrometr yordamida nisbiy namlikni o‘lchash

O‘zq    Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
  «TASDIQLAYMAN»
Kafedra mudiri: Jumayev O.A
________________________
«___»_____________2024y.
KURS ISHINING TOPSHIRIG`I
Kurs ishini bajarish uchun boshlang‘ich ma’lumotlar:
1.  Psixrometrik gigrometr yordamida nisbiy namlikni o‘lchash
2.  Dastlabki ma’lumotlar: 
L
1 L
2 L
3 L
4 L
5 L
6 L
7 L
8 L
9 L
10
22.4 22.3 22.4 22.6 23.1 23.4 22.1 23.6 22.2 22.3
L
11 L
12 L
13 L
14 L
15 L
16 L
17 L
18 L
19 L
20
21.9 23.4 22.3 22.3 22.3 22.4 22.5 23.4 23.2 23.2
Kurs ishining tarkibi:   kirish, nazariy savollarga javob, hisobiy qism, ilovalar, xulosa,
va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati.
Ish topshirilgan vaqti :   «___» ___. 2024 y.
Tugallangan ishni topshirish muddati :  «__» ___. 2024 y.
Kurs   ishi   hisob-tushuntirish   malumoti   (bo‘limlarni   ko‘rsatma   bo‘yicha   ko‘rib
chiqish
Bosqich nomi Kirish Nazariy
savollarga
javoblar Hisobiy qism Xulosa Kurs ishini
rasmiylashtirish va
himoya qilish
Bajarish
muddati   va
bahosi
Rahbar:      ____ _______ ______________________
  sana              imzo                            Lavozimi                 F.I.O
Topshiriqni qabul qildim: ____ _______
______________________
   sana              imzo               Talaba F.I.O
Komissiya:                                                         ________________________________
                                                                                                        (imzo, sana, F.I.SH.)
                                                                    ________________________________
                                                     (imzo, sana, F.I.SH.)
                                                                     ________________________________
                                                    (imzo, sana, F.I.SH.)
     1 O‘zq    Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
 Mundarija
KIRISH ......................... ..................................................................................
.
I. NAZARIY QISM
1.1
. Psixrometriyaning fizik asoslari......................... ....................................................
1.1.1. Nam havoning asosiy parametrlari .............................................................
1.1.2. Suyuqliklarning namligini o‘lchash.............................................................
1.2
. Namlikni o‘lchashning mavjud usullarini nazariy ko‘rib chiqish.
1.3 . Psixrometrik gigrometr qurilmalarining  tuzilishi  va ishlash nazariyasi................
II. TEXNOLOGIK   QISM
2.1 Psixrometrik gigrometr qurilmalarining  asosiy xatoligini aniqlash usullari va 
vositalari.................................................................................................................
2.2 Psixrometrik gigrometr qurilmalarining metrologik ta’minoti..............................
2.3 Psixrometrik gigrometrlarni kalibrlash va tekshirish usullari................................
2.4 Psixrometrik gigrometr qurilmalarini s anoat korxonalarida tutgan o‘rni
2.5 O‘lchash vositalarini Sinov, attestatsiya, qiyoslash, kalibrlashdan o‘tkazish 
tartibi…………………………………………………………………………......
III. HISOBIY QISM
3.1 Psixrometrik gigrometr  o‘lchash vositasi yordamida o‘lchash xatoligini 
aniqlash..................................................................................................................
XULOSA ....................................................................................................................
FOYDALANILGAN 
ADABIYOTLAR .....................................................................
     2 O‘zq    Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
 KIRISH
Havoning nisbiy namligini  o‘lchash zamonaviy  ilmiy va  texnik tadqiqotlarda,
shuningdek   sanoat   va   kundalik   hayotda   muhim   jihatdir.   Havoning   nisbiy   namligi
atmosferadagi   suv   bug‘lari   miqdorini   aniqlaydi   va   ko‘plab   fizik,   kimyoviy   va
biologik jarayonlarga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. 
Psixrometrik   gigrometr   havoning   nisbiy   namligini   o‘lchash   uchun   eng   keng
tarqalgan   va   qulay   vositalardan   biridir.   U   suyuqlikning   bug‘lanishi   va   havo
haroratini   o‘lchash   printsipiga   asoslanadi   va   meteorologiya,   iqlimshunoslik,
qurilish, qishloq xo‘jaligi, tibbiyot va sanoat kabi turli sohalarda keng qo‘llaniladi.
Hozirgi   kunda   iqlim   o‘zgarishi   va   atrof-muhit   muammolariga   e’tiborning
kuchayishi   sharoitida   havoning   nisbiy   namligini   o‘lchash   va   nazorat   qilish   tobora
dolzarb bo‘lib bormoqda. Global iqlim  o‘zgarishlari qurg‘oqchilik, suv toshqini  va
bo‘ronlar   kabi   ekstremal   ob-havo   hodisalarining   ko‘payishiga   olib   keladi,   bu   esa
havo namligini aniqroq va sezgirroq o‘lchash va bashorat qilishni talab qiladi.
Psixrometrik   gigrometr   yordamida   havoning   nisbiy   namligini   o‘lchashning
ahamiyati   uning   havo   namligi   to‘g‘risida   real   vaqtda   va   joyida   ma’lumot   berish
qobiliyatidir.   Bu   havo   namligidagi   o‘zgarishlarga   tezda   javob   berishga   va   qulay
sharoitlarni   saqlash,   xavfsizlikni   ta’minlash   va   materiallar   va   jihozlarning
shikastlanishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun tegishli choralarni ko‘rishga imkon beradi.
Bundan   tashqari,   nisbiy   namlikni   psixrometrik   gigrometr   bilan   o‘lchash   havo
namligining   inson   salomatligi,   o‘simliklarning   o‘sishi,   infektsiyalarning   tarqalishi
va atrof-muhitning boshqa ko‘plab jihatlariga ta’sirini o‘rganish bilan bog‘liq ilmiy
tadqiqotlarda muhim rol o‘ynaydi.
Psixrometrik   gigrometrlarning   keng   qo‘llanilishi   va   ishlatilishiga   qaramay,
ularning   aniqligi   va   ishonchliligiga   harorat   o‘zgarishi,   atmosfera   bosimi,   agressiv
muhit   va   boshqalar   kabi   turli   omillar   ta’sir   qilishi   mumkin.   Shuning   uchun
gigrometrlarni kalibrlash va texnik xizmat ko‘rsatish, shuningdek o‘lchov xatolarini
tuzatish usullarini ishlab chiqish muhimdir.
     3 O‘zq    Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
 I. NAZARIY QISM  
1.1. Psixrometriyaning fizik asoslari
Psixrometriya-bu   havo   harorati   va   namligi   o‘rtasidagi   bog‘liqlikni
o‘rganadigan   fan   sohasi.   Psixrometriyaning   fizik   asoslari   atmosferadagi   suvning
bug‘lanishi   va   kondensatsiyalanish   jarayonlarini,   shuningdek,   suv   bug‘ining
atmosferaning boshqa tarkibiy qismlari bilan o‘zaro ta’sirini tushunishga asoslanadi.
Ushbu   matnda   biz   havodagi   suv   bug‘ining   xatti-harakatlarini   va   uning
atmosferaning   termodinamik   xususiyatlariga   ta’sirini   belgilaydigan   asosiy   fizik
tamoyillarni ko‘rib chiqamiz.
Bug‘lanish -bu   ma’lum   bir   harorat   va   bosimga   erishilganda   suyuqlikni   gazga
aylantirish   jarayoni.   Ushbu   jarayonda   suv   molekulalari   molekulyar   tortishish
kuchlarini engib o‘tish va suyuq holatdan gaz holatiga o‘tish uchun etarli energiya
oladi. Bug‘lanish natijasida hosil bo‘lgan suv bug‘ining miqdori suv yuzasi harorati
va atrof-muhit namligiga bog‘liq.
Kondensatsiya ,   esa   aksincha,   sovutilganda   suv   bug‘ining   suyuq   shaklga
qaytish jarayonidir. Havo suv bug‘lari bilan to‘yingan bo‘lsa, keyingi sovutish suv
tomchilariga olib keladi, natijada bulutlar, tuman yoki shudring paydo bo‘ladi.
     4 O‘zq    Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
 1-Rasm Suyuqlikning bug‘lanishi
Nisbiy   namlik   (lar)   ma’lum   bir   harorat   va  bosimda   bo‘lishi   mumkin   bo‘lgan
suv   bug‘ining   maksimal   miqdoriga   nisbatan   havodagi   suv   bug‘ining   miqdorini
aniqlaydi. Matematik jihatdan u bir xil haroratda suv bug‘ining bosimi va to‘yingan
bug‘ bosimining nisbati sifatida ifodalanadi.
Shudring   nuqtasi   harorati   (TR)   -   bu   havo   suv   bug‘lari   bilan   to‘yingan   va
kondensatsiyalana boshlagan harorat. Ushbu parametr havo namligining o‘lchovidir
va ko‘pincha tuman, shudring yoki sovuq paydo bo‘lish ehtimolini baholash uchun
ishlatiladi.
Psixrometrik jarayon
Psixrometrik jarayon ma’lum termodinamik sharoitlarga erishish uchun har xil
harorat  va namlik bilan ikkita havo oqimini  aralashtirishni  o‘z ichiga oladi. Ushbu
jarayon   ko‘pincha   binolardagi   iqlim   sharoitlarini   boshqarish   yoki   atrof-muhitdagi
havo namligini baholash uchun ishlatiladi.
Psixrometrik gigrometr
Psixrometrik   gigrometr-bu   havoning   nisbiy   namligini   o‘lchash   uchun
bug‘lanish   va   kondensatsiya   tamoyillaridan   foydalanadigan   qurilma.   U   ikkita
termometrdan   iborat:   quruq   va   nam.   Ushbu   termometrlar   tomonidan   o‘lchangan
harorat   farqi   tegishli   jadvallar   yoki   tenglamalar   yordamida   havoning   nisbiy
namligini aniqlash uchun ishlatiladi. 
1.1.1. Nam havoning asosiy parametrlari 
     5 O‘zq    Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
 Nam havo tarkibini quruq havo va suv bular aralashmasidan iborat deb qarash
mumkin. Nam havo quritish jarayoni mobaynida namlik va issiqlik tashuvchi agent
vazifasini   bajaradi.   Ayrim   hollarda   tutun   gazlari   yoki   ularning   havo   bilan
aralashmasidan xam foydalaniladi.
Nam havoning holati uning absolyut namligi, nisbiy namligi, nam saqlashi  va
entalpiyasi bilan tavsiflanadi. 1m 3  
nam havo tarkibidagi suv bularining miqdori (kg)
absolyut namlik  deyiladi (ρ
c.b , kg/m 3
). Agar nam havo kelgusida sovutilsa, maolum
bir   haroratda,  havo  tarkibidagi   namlik shudring  sifatida ajrala  boshlaydi.  havoning
ushbu holatdagi harorati   shudring nuqtasi   deb ataladi. Bunday sharoitda havo suv
bilan maksimal to‘yingan (ρ
t  , kg/m 3
) bo‘ladi. Havoning absolyut namligini ρ
c.b  uning
to‘yinish paytidagi absolyut namligiga ρ
t  nisbati  nisbiy namlik  φ (%) yoki  to‘yinish
darajasi  deyiladi.
φ = ρ
c.b /ρ
t  = R
c.b  / R
t   , (1)
bu   yerda     R
c.b -   nam   havodagi   suv   bularining   parsial   bosimi,   Pa;   R
t -   berilgan
harorat va umumiy barometrik bosim ostida to‘yingan suv bularining bosimi, Pa.
Havoning   nisbiy   namligi   psixrometr   yordamida   aniqlanadi.   Psixrometr   ikkita
termometrdan   iborat   bo‘lib,   ularning   birini   sharchasi   doimo   ho‘llanib   turiladi,
ikkinchisi   esa   quruq   bo‘ladi.   Namlik   bilan   to‘yingan   havodan   qurituvchi   agent
sifatida   foydalanish   mumkin   emas.   havodagi   namlik   qanchalik   kam   bo‘lsa,   undan
qurituvchi   agent   sifatida   foydalanish   imkoniyati   shunchalik   keng   boladi.   1m 3
absolyut quruq havoga to‘g‘ri kelgan suv bulari miqdori havoning nam saqlashi (x,
kg/kg yoki d, g/kg) deb yuritiladi
x = m
s.b /m
q.h  = ρ
c.b /ρ
q.h  = 0,622φR
t  /(R-R
c.b ), (2)
bu   yerda     ρ
q.h -   absolyut   quruq   havoning   zichligi,   kg/m 3
;   m
s.b -   nam   havoning
berilgan   hajmidagi   suv   bularining   massasi,   kg;   m
q.h -   absolyut   quruq   havoning
massasi, kg; R- nam havoning umumiy bosimi, Pa. Havoning entalpiyasi uning nam
saqlashi   va   haroratiga   bog‘liq  bo‘ladi.  Nam   havoni   entalpiyasi   uning   tarkibidagi   1
kg   quruq   havo   miqdoriga   nisbatan   olinadi.   Nam   havo   entalpiyasi   J   [J/(kg   quruq
havo)] quyidagi tenglama bo‘yicha aniqlanishi mumkin: 
I = s
q.h  t + x
ib  = [(1000+1.97 .
10 3 
x)t + 2493 .
10 3
x], (3)
     6 O‘zq    Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
 bu   yerda   s
q.h =1000   J/(kg . o
C)-   quruq   havoning   solishtirma   issiqlik   sig‘imi;   t-
havo   harorati,   o
S;   i
b -   suv   buning   entalpiyasi,   i
b =   s
b t+r
o ;   s
b =1,97 .
10 3  
J/(kg· o
S)-   o‘ta
qizdirilgan  holatdagi  buning  o‘rtacha  solishtirma  issiqlik  sig‘imi;  r
o =2493 .
10 3  
J/kg-
suv buining 0 o
C haroratdagi entalpiyasi.
Nam havoning asosiy xossalari o‘rtasidagi bog‘liqliklarni ifodalovchi I-x (yoki
I-d) holat diagrammasi L.K.Ramzin tomonidan, havo bosimining qiymati o‘zgarmas
(R=745 mm simob ustuni yoki 99 kPa) bo‘lgan holat uchun  tuzilgan (2-rasm). 
2-rasm. Nam havoning asosiy xossalari o‘rtasidagi bog‘liqliklarni
ifodalovchi I-x diagramma.
Diagrammaning asosiy o‘qlari oralig‘idagi burchak 135 o
. Asosiy  o‘qlarga nam
havoning   entalopiyasi   I   (J/kg   q.h.)   va   nam   saqlashi   x   (kg/kg   q.h.)   qiymatlari   aniq
masshtablarda   joylashtirilgan.   x   qiymatlari   foydalanish   uchun   qulay   bo‘lgan
yordamchi gorizotal o‘qdan topiladi. I=const chiziqlari ordinata o‘qiga nisbatan 135 o
burchak   ostida,   x=const   chiziqlari   esa   yordamchi   absissa   o‘qiga   perpendikulyar
holatda joylashtirilgan. Ushbu diagrammada o‘zgarmas harorat (t=const), o‘zgarmas
nisbiy   namlik   (φ=const)   va   suv   buning   parsial   bosimi   R
b   chiziqlari     ham
joylashtirilgan.   φ=100%   chizig‘i   diagrammani   ikki   qismga   ajratadi.   Bu   chiziqning
yuqori   qismi   diagrammaning   ishchi   yuzasi   (to‘yinmagan   nam   havo   sohasi)   deb
ataladi   va   quritish   jarayoni   hisoblarida   undan   foydalaniladi.   φ=100%   chizig‘ining
quyi   qismi   esa   suv   bui   bilan   to‘yingan   havo   holatini   ifodalaydi   va   quritgichlarni
hisoblashda ishlatilmaydi.
Harorat   99.4 o
C   ga   yetganda   to‘yingan   suv   bularining   bosimi   o‘zgarmas
barometrik   bosim   qiymatiga   (99   kPa)   teng   bo‘ladi.   Bunday   holatda   nisbiy   namlik
     7 O‘zq    Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
 haroratga   bog‘liq   bo‘lmaydi   va   amaliy   jihatdan   o‘zgarmas   qiymatga   ega   booladi.
Shu  sababdan,   t=99.4 o
C  bo‘lganda  φ=const  chizii  yuqoriga  keskin   burilib,  vertikal
o‘qqa parallel bo‘lgan holatda joylashadi.
I
x   diagrammasi   yordamida   nam   havoning   istalgan   ikki   parametri   (t
o ,φ
o )
bo‘yicha   uning   dastlabki   holatini   belgilovchi   nuqta   A(t
o ,φ
o )   topiladi,   so‘ngra   bu
nuqta yordamida nam havoning boshqa xossalarini  (x
o , J
o , …) aniqlash mumkin. I
x
diagrammasida   nam   havo   bilan   bog‘liq   bo‘lgan   quyidagi   jarayonlarni   tasvirlash
mumkin:
- nam havoni isitish yoki sovutish;
- turli parametrlarga ega boolgan ikkita havo oqimlarini aralashtirish;
- bu-havo aralashmasi tarkibidagi suvni kondensatsiyalanishi.
Quyida   nam   havo   holatini   I-x   diagrammada   aks   ettirish   namunalarini   koorib
chiqamiz.
Nam  havoni  isitish jarayoni   (2-rasm) kalorifer yordamida amalga oshiriladi.
Bu   paytda   havoning   namlik   saqlashi   o‘zgarmaydi   va   jarayon   x
o =const   chizii   bilan
ifodalanadi.   havoning   dastlabki   holati   A(t
o ,φ
o )   nuqta   bilan   belgilanadi,   uning
harorati t
o , entalpiyasi I
o  va nisbiy namligi φ
o .
Isitish harorati t
1  qiymati
  booyicha V(t
1 , φ
1 , φ
o,  x
1 =x
o , I
1 ) nuqta holati aniqlanadi.
Xosil   bo‘lgan   vertikal   AV   chiziq   (x
o =x
1 =const)     qizdirish   jaryonini   ifodalaydi.
Ushbu chiziq bo‘yicha, φ=100% chizig‘i bilan kesishuv nuqtasiga ko‘ra, suv buning
parsial bosimi R
o =R
1  o‘zgarmasligini ko‘rish mumkin. 
Qizdirish jarayonida havoni ooziga qabul qilgan issiqlik miqdori Δ
I = I
1  - I
o , J/(kg q.h.)
2-rasm. Nam havoni qizdirish jarayonini I–x
diagrammada aks ettirilishi.
     8 O‘zq    Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
 Nam havoni sovutish jarayoni .  havoning dastlabki holati A(t
1 , φ
1 , I
1 , x
1 ) nuqta
bilan  belgilanadi.  Sovutish    x
1 =const  chizii  booylab  to  V(t
1 <t
2 ,  φ
1 <φ
2 ,  I
2 <I
1 ,  x
1 =x
2 )
nuqtagacha   boolgan   AV   kesma   bilan   tavsiflanadi.   Sovutish   jarayonida   havoning
nisbiy   namligi   ortib   boradi   va   uning   V   nuqtadagi   qiymati   φ=100%   booladi.   V
nuqtaga   toori   kelgan   harorat   (t
2 )   shudring   nuqtasi   deyiladi.   Sovutish   jarayonida
ajralib chiqqan issiqlik miqdori Δ I=I
1 -I
2  booladi.
3-rasm. Nam havoni sovutish jarayonini I–x diagrammada aks ettirilishi.
Nam havo harorati t
o  va xool termometr koorsatgichi t
m  oortasidagi farq quritish
potensiali
ε = t
o  - t
m    (4)
deyiladi.   ε   kattaligi   havoning   material   tarkibidagi   namlikni   ooziga   singdirish
xususiyatini   tavsiflaydi.   Sovutish   jarayoni   (3-rasm)   φ=100%   chizii   booyicha
ixtiyoriy   t
3   harorat-gacha   S(t
3 ,I
3 ,x
3 )   davom   ettirilsa,   havodagi   suv   bui
kondensatsiyalana   boshlaydi.   Bu   paytda   havoning   oota   sovutilishi   natijasida
ortiqcha   namlik   ajralib   chiqadi   (x
3 <x
2 ),   biroq   uning   nisbiy   namligi   oozgarmaydi
(φ=100%). Bu jarayon VS chiziq booyicha boradi.
1.1.2. Suyuqliklarning namligini o‘lchash
Suyuqliklarning namligini o‘lchash uchun maxsus nam o‘lchash asboblari yoki
suyuqlikning   biror   boshqa   xossasini   o‘lchaydigan   asboblar   qo‘llaniladi   (bu   xossa
suyuqlikning   namligiga   bog‘liq   bo‘lishi   kerak).   Masalan,   pulpani   xarakterlaydigan
tavsiflardan   biri   uning   tarkibidagi   suyuqlik,   qattiq   modda   nisbatidir.   Bu   kattalik
odatda   zichlik   o‘lchagichlar   bilan   o‘lchanadi.   Pulpadan   faqat   suyuq   faza   chiqarib
     9 O‘zq    Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
 tashlanayotgan   hollarda   (bug‘latish,   filtrlash   yo‘li   bilan)   zichlik   o‘lchagichining
ko‘rsatkichlari   pulpadagi   suyuqlik   miqdori   bilan   aniqlanadi.   U   holda   zichlik
o‘lchagich namlik o‘lchagich   vazifasini bajaradi. Suyuqliklar uchun mo‘ljallangan
maxsus   nam   o‘lchagichlarda   sig‘imli   va   absorbtsion   o‘lchash   usullaridan
foydalaniladi.   Sig‘imli   nam   o‘lchagichlarning   ishlashi   suyuqlikda   suv   miqdori
kamayganda   uning   dielektrik   singdiruvchanligining   o‘zgarishiga   asoslangan.
Bunday   nam   o‘lchagichning   elektr   sxemasi   sig‘imli   sath   o‘lchagichning   elektr
sxemasiga   o‘xshash.   Suyuqlik   namligining   o‘zgarishi   sig‘imning   va   chiqish
kuchlanishining   o‘zgarishiga   olib   keladi.   Bunday   nam   o‘lchagichlar   bilan   neftdagi
suv miqdori o‘lchanadi.
Asbobsozlik   zavodlari   PAVN   turidagi   analizatorlar   ishlab   chiqaradi,   uning
yordamida   neft   va   neft   mahsulotlaridagi   suv   miqdori   aniqlanadi.   U   neftdagi   va
dielektrik xossalari jihatidan unga yaqin neft mahsulotlaridagi (moylar, mazut, dizel
yoqilg‘ilari va h.) suv miqdorini aniqlash uchun mo‘ljallangan. Analizator o‘lchash
bloki, ta’minlash va nazorat  bloklari  (TNB)  hamda o‘lchanadigan parametrni  qayd
etadigan avtomatik potentsiometr KSP4I dan iborat. Analizatorning ishlash printsipi
nazorat   qilinayotgan   mahsulotlarning   dielektrik   singdiruvchanligini   o‘lchashga
asoslangan   bo‘lib,   bu   kattalikning   qiymati   mahsulotdagi   suv   miqdoriga   mutanosib
bo‘ladi.   O‘lchash   chegaralari   0...5   va   5...15%,   o‘lchanadigan   muhitning   harorati
5...50 0
C, zichligi 0,320 ... 0,900 g/sm 3
.
4-rasm . Absorbsion namlik o‘lchagichning sxemasi.
     10Taxlil qilinadigan  oqim .F
1
F
2 O‘zq    Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
 Absorbtsion   nam   o‘lchagichning   ishlash   printsipi   (suyuqlik   uchun)   suvning
infraqizil   nur   sohasiga   yaqin   spektr   nurlanish   energiyasini   yutishiga   asoslangan.
Bunday namlik o‘lchagichning printsipial sxemasi 4-rasmda ko‘rsatilgan.
Suyuqlik   kamera   2-dan   o‘tkaziladi,   u   yerda   suyuqlik   orqali   manba   1-dan
nurlanish oqimi F
1  o‘tadi. Kamerada energiyaning bir qismini nam yutganligi uchun
chiqayotgan   nurlanish   oqimi   F
2   ning   energiyasi   aralashmadagi   namlik   qiymati
qancha   ko‘p   bo‘lsa   shuncha   kam   bo‘ladi.   Oqim   F
2   ni   qabul   qilgich   3-o‘lchaydi.
Nurlanish manbai bo‘lib cho‘g‘lanish lampasi, qabul qilgich bo‘lib esa fotorezistor
xizmat   qiladi.   Sanoatda   ishlatidadigan   namlik   analizatorlari   atseton   va   spirtdagi
namlik qiymatini 0 dan 5% gacha aniqlash uchun xizmat qiladi.
1.2 Namlikni o‘lchashning mavjud usullarini nazariy ko‘rib chiqish.
Ushbu   bo‘limi   zamonaviy   o‘lchash   uskunalari   yordamida   namlikning
o‘lchangan   qiymatini   boshqa   fizik   miqdorga   aylantirishga   asoslangan   havo
namligini o‘lchash usullari haqida umumiy ma’lumot beradi.
Gazlarning   namligini   o‘lchashning   barcha   usullarini   to‘g‘ridan-to‘g‘ri   va
bilvosita   bo‘lish   mumkin.   To‘g‘ridan-to‘g‘ri   chiziqlar   namlik   va   quruq   havoni
to‘g‘ridan-to‘g‘ri ajratishga asoslanadi, undan keyin namlik miqdori aniqlanadi. Bu
turkumga   to liq   singdirish   (gravimetrik   va   kimyoviy),   kondensatsiya-qalinlash,ʻ
namlikni muzlatish va boshqalar usullari kiradi [1].
Bilvosita,   u   yoki   bu   jismoniy   miqdor   o‘lchanadi,   funktsional   jihatdan
havoning namligi bilan bog‘liq. Ko‘rib chiqilgan fizik usullarning tasnifi 1-rasmda
diagramma shaklida ko‘rsatilgan. [1]
     11 O‘zq    Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
 5 -rasm. Havoning namligini o‘lchashning fizik usullarini tasniflash
sxemasi.
Havo   namligi   haroratga   aylanadigan   harorat   usullariga   quyidagilar   kiradi:
psixrometrik,   shudring   nuqtalari   va   elektrolitik   isitiladigan   sensorlardan
foydalanishga   asoslangan.   Qattiq   va   suyuq   jismlar   tomonidan   suv   bug‘ining
so‘rilishi   hodisalariga   asoslangan   usullarning   katta   guruhini   namlik   aylanadigan
miqdorning   tabiatiga   ko‘ra   ikkita   kichik   guruhga   bo‘lish   mumkin.   Birlamchi
konvertorning   chiqish   qiymati   elektrsiz   bo‘lgan   usullarning   birinchi   kichik   guruhi
deformatsiya, rang va sorbsion-termik usullarni  o‘z ichiga oladi  va oxirgi o‘lchash
usulini   haroratga   ham   kiritish   mumkin.   Elektr   gigrometrik   datchiklardan
foydalanishga   asoslangan   usullar   (adsorbsion   va   yutilish,   elektrolitik,   kulometrik)
sorbsiya   usullarining   ikkinchi   kichik   guruhini   tashkil   qiladi,   ularning   xususiyati
birlamchi konvertorning elektr tabiiy chiqish qiymatidir.[1] Keyingi guruh havoning
turli   jismoniy   xususiyatlarini   o‘lchashga   asoslangan   -   elektr   bo‘lmagan   (issiqlik
o‘tkazuvchanligi,   akustik   xususiyatlar   va   boshqalar)   yoki   elektr.   Shartli   ravishda
mustaqil   guruhga   bo‘lingan   ("spektroskopik")   elektromagnit   tebranishlar
spektrining   turli   qismlarida   -   infraqizil,   ultrabinafsha   yoki   o‘ta   yuqori
radiochastotalarda   nam   gazning   fizik   xususiyatlarini   miqdoriy   baholashdan
foydalanadigan   usullar,   shuningdek,   bu   erda   radiometrik   usullar   mavjud   [1].
Havodagi   namlikning   juda   kichik   va   mikro   kontsentratsiyasini   o‘lchash   -   namlik
namunalarini miqdoriy aniqligi bo‘lgan g / m3 gacha oraliqda, ba’zi xususiyatlarda
farqlanadi. Bu muammo laboratoriya tahlil usullari yordamida hal qilinadi, masalan,
     12 O‘zq    Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
 Fisher   reaktivi   bilan   titrlash.   Zamonaviy   tahlil   usullari   ham   qo‘llaniladi;   Masalan,
xromatografik   usulning   kalsiy   gidrid   bilan   birikmasi.   [2]   Namlikning   ko‘rib
chiqilgan   diapazonida   ishlab   chiqarish   jarayonlarini   nazorat   qilish   va   boshqarish
uchun   quyidagi   turdagi   gigrometrlar   ishlab   chiqilgan   va   qo‘llanilgan:   shudring
nuqtasi,   elektr   sorbsiya   sensorlari   (xususan,   alyuminiy   oksidi   va   piezokvarts),
sorbsion-termik   va   kulometrik.   Bu   ma’lum   qiyinchiliklarni   keltirib   chiqaradi;
umumiy xususiyatga ega, masalan, havo ta’minoti liniyalari, muhrlar va jihozlarning
boshqa   qismlari   devorlari   orqali   o‘rganilayotgan   havoga   atmosfera   namligining
diffuziya   kirib   borishi   bilan   bog‘liq   xatolar.   [2]   Shuni   ta’kidlash   kerakki,   hozirgi
vaqtda havo namligini o‘lchash uchun ushbu o‘lchovlar uchun barcha turli talablarni
qondiradigan   universal   usul   mavjud   emas.   Turli   tamoyillarga   asoslangan   ko‘plab
(bir   necha   o‘nlab)   usullar   ma’lum   va   qo‘llanilishini   topdi.   Quyidagilar   eng   katta
amaliy ahamiyatga ega.
Psixrometrik usul
Namlikni   o‘lchashning   psikrometrik   usuli   haroratni   ikkita   termometr   -
"quruq"  (oddiy)   va  "ho‘l",   suv   bilan  namlangan   sezgir   elementga   ega   va  atrofdagi
havo bilan termodinamik muvozanatda o‘lchashga asoslangan. Nam termometrning
sezgir   elementi   yuzasidan   bug‘lanishning   intensivligi   havo   namligining   miqdoriy
qiymatiga bog‘liq - namlik qancha past bo‘lsa, bug‘lanish shunchalik kuchli bo‘ladi.
Shunday   qilib,   quruq   va   ho‘l   lampalarning   o‘qishlari   orasidagi   farq   havo
namligining qiymatiga bog‘liq. [3]
Psixrometrning ikki turi mavjud - August psixrometri va Assman psixrometri.
August   psixrometri   "quruq"   va   "ho‘l"   termometrlar   orasidagi   psixrometrik   harorat
farqini   o‘lchashga   asoslangan.   Nam   termometr   suv   bilan   maxsus   tayoqcha   orqali
namlanadi. Bug‘lanish va natijada, ho‘l termometrning yuzasidan sovutish, gazning
namligi   qanchalik   katta   bo‘lsa,   shunchalik   past   bo‘ladi.   Shuning   uchun   quruq   va
ho‘l o‘lchamlar o‘rtasidagi harorat farqi gazning namligiga bog‘liq. Havo harorati t
va   psixrometrik   farq   (t   -   tm)   bo‘yicha   nisbiy   namlik   ph   va   boshqa   havo
parametrlarini   aniqlash   mumkin.   ph   ni   soddaroq   aniqlash   uchun   psixrometrga
biriktirilgan psixrometrik jadval tuziladi.[3]
     13 O‘zq    Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
 August psixrometrining kamchiliklari aniqligi nisbatan past bo‘lib, radiatsiya
oqimining   (atrof-muhit   va   obyektlardan)   kanistr   yaqinidagi   havo   tezligi   yetarli
bo‘lmagan va himoyalanmagan qurilmaga sezilarli ta’siri tufayli (harakat faqat erkin
konveksiya orqali hosil  bo‘ladi). Shuning uchun nam termometr  tm ko‘rsatkichlari
haqiqiy harorat tm bilan solishtirganda biroz yuqori baholanadi. Nol havo tezligida
(t   -   tm)   aniqlashda   xatolik   14%   ga   etadi   va   0,8   m   /   s   havo   tezligida   u   2%   gacha
kamayadi. [3]
Nam termometr ko‘rsatkichlarining aniqligini oshirish uchun ular psixrometr
kanistrlari   yaqinida   havo  tezligini   sun’iy  ravishda   oshirishga   murojaat   qilishadi   va
uni   tashqi   issiqlik   ta’siridan   (termal   nurlanish)   himoya   qiladilar.   1,5   ...   2   m   /   s
patronlar yaqinidagi havo tezligida (t - tm) aniqlashda xatolik 1% dan kam. [3]
Assmann   aspiratsiya   psixrometri   havo   namligini   aniqlash   uchun   qulay   va
etarlicha   aniq   asbobdir.   Ikkala   termometr   ham   metall   quvurlarga   o‘ralgan   bo‘lib,
ular   orqali  qurilmaning  yuqori   qismiga  o‘rnatilgan  kamonli  (soat   mexanizmi)   yoki
elektr   motorli   maxsus   fan   sinov   havosini   2,5   ...   3,0   m   /   s   tezlikda   o‘tkazadi.
Termometrlarni   termal   nurlanishdan   himoya   qilish   uchun   quvurlarning   yuzasi
jilolangan va nikel bilan qoplangan. Aks holda, aspiratsiya psixrometri xuddi avgust
psixrometri bilan bir xil tarzda joylashtirilgan. [3]
Ijobiy havo haroratida psixrometrlar  ±  1 ... 2%  xatolik bilan ishlaydi,  salbiy
haroratda   nam   termometr   idishi   yonida   muz   qobig‘ining   shakllanishi,   qotib
qolishning   chiqishi   tufayli   ularning   ko‘rsatkichlarining   aniqligi   keskin   kamayadi.
issiqlik   va   boshqalar;   0   °   C   dan   past   haroratlarda   bu   turdagi   psixrometr   amalda
qo‘llanilmaydi. [3]
Shudring nuqtasi usuli
Shudring   usuli   yordamida   namlikni   o‘lchash   printsipi,   masalan,   metall
oksidlovchi   bo‘lmagan   oyna   yuzasi   bilan   sovutilgan   havoning   td   haroratini
o‘lchashdir (hozirda namlik oynaga tusha boshlaydi, uning harorati qayd etiladi).
Tros va havo harorati tA ni bilish, rasmda ko‘rsatilgan diagrammada mumkin.
3,   to‘yinganlik   egri   chizig‘ining   B   nuqtasidan   d   =   const   to‘g‘ri   chiziq   bo‘ylab   tA
     14 O‘zq    Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
 izotermasigacha   ko‘tarilib,   ularning   kesishishi   A   nuqtasini   va   shuning   uchun
havoning namligi phA va boshqa parametrlarni toping.
Namlikni   o‘lchashning   ushbu   usuli   elektrolitik   isitiladigan   sensorlar
yordamida   ham   amalga   oshiriladi.   Shudring   nuqtasi   harorati   muvozanat   holatiga
kelgunga   qadar   harorat   o‘zgartirgichning   sezgir   elementini   qoplaydigan   to‘yingan
tuz eritmasini isitish orqali aniqlanadi .
Solishtirma usul
Namlikni   o‘lchashning   kamroq   tarqalgan   usullari   ham   e’tiborga   loyiqdir.
Umumiy assimilyatsiya usuli suv bug‘ini o‘zlashtirishga qodir bo‘lgan modda orqali
ma’lum hajmdagi havoni o‘tkazishga va namlikning to‘liq so‘rilishi natijasida ushbu
moddaning   parametrlarining   o‘zgarishini   baholashga   asoslangan.   Ikki   xil   usul
mavjud:   gravimetrik   va   kimyoviy.   Birinchisida   havoning   namligi   absorberning
og‘irligi   oshishi   bilan   aniqlanadi.   Kimyoviy   usullar   absorberning   o‘rganilayotgan
havodagi   namlik   bilan   kimyoviy   reaksiyasiga   asoslanadi.   Eng   mashhur   usullarga
quyidagilar kiradi: gazometrik va Fisher reaktivi bilan titrlash. Asetilen usulida suv
bug‘ining   kaltsiy   karbid   bilan   atsetilen   ajralib   chiqishi   bilan   reaksiyasi,   gidrid
usulida   esa   vodorod   ajralib   chiqishi   bilan   kaltsiy   gidrid   qo‘llaniladi,   ammo   bu
usullar unchalik keng tarqalgan emas. Fisher usulidan foydalanganda tahlil qilingan
gaz   reaksiya   idishiga   tushadi,   u   erda   titrlash   tugaguniga   qadar   reagent   orqali
pufakchalanadi,   bu   elektrometrik   yoki   boshqa   usul   bilan   qayd   etiladi.   Gazning
namligi   o‘tgan   gaz   hajmi   va   idishdagi   reaktiv   miqdori   bilan   belgilanadi.   Jami
assimilyatsiya   usullarini   mutlaq   deb   hisoblash   mumkin   va   ularning   aniqligi
printsipial   jihatdan   yuqori,   ammo   amalda   u   o‘lchash   operatsiyalari   xatolari
(absorberning   tortish,   gaz   miqdorini   o‘lchash)   va   ichidagi   aralashmalarning
mavjudligi bilan cheklanadi. ishlatiladigan gaz va reagentlar. O‘lchov jarayoni uzoq
va   mashaqqatli,   shuning   uchun   bu   usullar   faqat   laboratoriya   sifatida   qo‘llaniladi.
Gigrometrlarni   kalibrlash   va   sinash   uchun   eng   aniq   namunali   usul   sifatida
gravimetrik yutilish usuli  qo‘llaniladi. Xuddi shu funktsiyalar  namlik miqdori  juda
past bo‘lgan hududda Fisher usuliga beriladi. Kondensatsiya-qalinlash usuli, bunda
     15 O‘zq    Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
 sinov gazi muzlatgichda undagi namlik to‘liq kondensatsiyalanmaguncha sovutiladi.
Ikkinchisining   miqdori   gaz   miqdori   va   muzlatgichda   chiqarilgan   suv   hajmini
o‘lchash   yo‘li   bilan   aniqlanadi.   Kondensatsiya   usuli,   umumiy   yutilish   usuli   kabi,
mutlaqdir,   uning   afzalliklaridan   biri   yuqori   haroratlarda   gazlarning   namligini
aniqlash qobiliyatidir.
Diffuziya   usuli   gazlarning   g‘ovakli   bo‘linma   orqali   tarqalishi   hodisasiga
asoslangan.   Diffuziya   higrometrlari   nazorat   qilinadigan   muhit   va   bu   muhitdan
gözenekli   membrana   bilan   ajratilgan   kameradagi   gaz   o‘rtasidagi   bosim   farqini
o‘lchaydi.   Suv   bug‘lari   bosimining   ma’lum   bir   qiymati   namlagich   yoki   namlagich
yordamida kamerada saqlanadi.
Alohida   guruh   namlik   funktsiyasi   sifatida   o‘zgarib   turadigan   gazning   fizik
xususiyatlarini   bevosita   o‘lchashga   asoslangan   usullar   bilan   tuziladi.   Ushbu
usullarning afzalliklari o‘lchovlarni avtomatlashtirish va konversiya funktsiyasining
inertsiyasiga mos keladi.
Bularga   dielkometrik   usul   va   uning   xilma-xilligi   kiradi   -   mikroto‘lqinli
chastotalarda   gazning   dielektrik   xossalarini   o‘lchash   (mikroto‘lqinli
refraktometriya),   infraqizil,   ultrabinafsha   va   radioizotop   nurlanishining   yutilishi;
oxirgi   usullarni   bir-biridan   ishlatiladigan   elektromagnit   tebranishlar   spektrining
qismida farq qiluvchi spektrometrik deb hisoblash mumkin. 
1.2. Psixrometrik gigrometr qurilmalarining ishlash nazariyasi.
Havoning   nisbiy   namligi   atmosfera   va   iqlim   fanlarida,   shuningdek   sanoat   va
inson   hayotining   ko‘plab   sohalarida   asosiy   parametrdir.   Uni   o‘lchash   va   nazorat
qilish qulaylikni ta’minlash, materiallarni saqlash va patogen mikroorganizmlarning
rivojlanishiga   yo‘l   qo‘ymaslik   uchun   juda   muhimdir.   Havoning   nisbiy   namligini
aniqlash   uchun   eng   ko‘p   ishlatiladigan   vositalardan   biri   bu   psixrometrik
gigrometrdir.
Psixrometrik   gigrometr   suyuqlikning   bug‘lanishi   va   havo   haroratini   o‘lchash
printsipiga   asoslanadi.   U   ikkita   termometrdan   iborat:   quruq   va   nam.   Quruq
termometr   havo   haroratini   o‘lchaydi   va   nam   termometr   namlik   bilan   to‘yingan
peçete   bilan   o‘ralgan,   nam   to‘pning   haroratini   o‘lchaydi.   Ushbu   termometrlarning
     16 O‘zq    Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
 ko‘rsatkichlaridagi   farq   psixrometrik   jadvallar   yoki   tenglamalar   yordamida
havoning   nisbiy   namligini   aniqlash   uchun   ishlatiladi.   Ushbu   tadqiqot   psixrometrik
gigrometr   yordamida   nisbiy   namlikni   o‘lchash   jarayonini   chuqurroq   tushunishga
harakat   qiladi.   Xususan,   psixrometrik   gigrometrning   asosiy   printsiplari,   uning
xususiyatlari, shuningdek xatolarning mumkin bo‘lgan manbalari va ularni bartaraf
etish usullari ko‘rib chiqiladi. Ushbu tadqiqotning maqsadi  psixrometrik gigrometr
yordamida havoning nisbiy namligini o‘lchashning aniqligi va ishonchliligini tahlil
qilish,   shuningdek   o‘lchovlarning   aniqligi   va   ularni   hisobga   olish   usullariga   ta’sir
qiluvchi   omillarni   o‘rganishdir.   Topilmalar   meteorologiya,   qurilish,   qishloq
xo‘jaligi,   tibbiyot   va   sanoat   kabi   turli   xil   ilovalarda   namlikni   nazorat   qilish
jarayonlarini optimallashtirishda foydali bo‘lishi mumkin.
Ushbu   tadqiqot   nazariy   modellar   va   eksperimental   ma’lumotlar   asosida
psixrometrik   gigrometrning   ishlashini   tahlil   qiladi.   Gigrometrning   asosiy
printsiplari,   kalibrlash   usullari,   o‘lchov   xatolarini   baholash   va   ularni   kamaytirish
usullari   ko‘rib   chiqiladi.   Shuningdek,   atrof-muhit   harorati,   bosim   va   atmosfera
aerozollarining   mavjudligi   kabi   turli   omillarning   havoning   nisbiy   namligini
o‘lchashning aniqligiga ta’siri o‘rganiladi.
Ushbu   tadqiqot   olingan   natijalarni   tekshirish   va   nisbiy   namlikni   o‘lchash
jarayonlarini optimallashtirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish uchun ham nazariy
tahlil usullaridan, ham eksperimental tadqiqotlardan foydalanishni o‘z ichiga oladi.
Olingan   topilmalar   iqlimshunoslik,   meteorologiya,   qurilish,   qishloq   xo‘jaligi   va
namlikni   nazorat   qilish   muhim   rol   o‘ynaydigan   boshqa   sohalardagi   mutaxassislar
uchun amaliy ahamiyatga ega bo‘lishi kutilmoqda.
1.3. Psixrometrik gigrometr qurilmalarining tuzilishi.
VIT-1, VIT-2 Psixrometrik gigrometrlar havoning nisbiy namligini o‘lchash uchun
mo‘ljallangan   asboblardir.   Ular   meteorologiya,   iqlimshunoslik,   qurilish,   qishloq
xo‘jaligi   va   sanoat   kabi   turli   sohalarda   muhim   rol   o‘ynaydi.   Ushbu   matnda   biz
psixrometrik   gigrometrlarning   tuzilishini   va   ularning   asosiy   tarkibiy   qismlarini
ko‘rib chiqamiz.
     17 O‘zq    Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
 VIT   tipidagi   psixrometrik   gigrometr-bu   fenoplastdan   yoki   xususiyatlariga
o‘xshash boshqa materiallardan tayyorlangan asbob. Poydevorga shkala bilan ikkita
termometr,   psixrometrik   jadval,   distillangan   suv   bilan   to‘ldirilgan   shisha
oziqlantiruvchi   biriktirilgan.   Termometrning   suv   ombori   "nam."oziqlantiruvchi
vositadan   Batista   yoki   shifon   tayoqchasi   bilan   namlanadi.   Psixrometrik   gigrometr
bilan   nisbiy   namlikni   o‘lchash   usuli   (VIT-1   va   VIT   -2)   havo   namligi   va
psixrometrik  farq  o‘rtasidagi   bog‘liqlikka  asoslangan   o‘lchov  diapazoni,  t:  0...+25,
˚C, ga teng
Quruq   va   nam   termometrlar:   psixrometrik   gigrometrning   asosi   ikkita
termometr – quruq va nam. Quruq termometr odatda havo haroratini o‘lchaydi, nam
termometr   esa   nam   to‘pning   haroratini   o‘lchash   uchun   ishlatiladi.   Nam   termometr
odatda   nam   to‘siqqa   ega   bo‘lib,   u   suv   yoki   boshqa   namlik   tashuvchilar   bilan
namlanadi.
Korpus va himoya qopqog‘i:  psixrometrik gigrometrlar odatda chang, namlik
va   mexanik   shikastlanish   kabi   tashqi   ta’sirlardan   himoya   qiluvchi   korpus   yoki
himoya qopqog‘iga ega. Bu o‘lchovlarning aniqligini saqlash uchun muhimdir.
O‘lchov   va   o‘lchov   mexanizmi:   o‘lchov   natijalarini   ko‘rsatish   uchun   odatda
o‘lchov   yoki   raqamli   displey   ishlatiladi.   O‘lchov   mexanizmi   termometrlar   bilan
bog‘liq bo‘lib, quruq va nam termometrlar orasidagi harorat farqi asosida havoning
nisbiy namligining to‘g‘ri ko‘rinishini ta’minlaydi.
     18 O‘zq    Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
 Kalibrlash   va   sozlash   mexanizmlari:   o‘lchovlarning   aniqligini   ta’minlash
uchun   psixrometrik   gigrometrlar   kalibrlash   va   sozlash   mexanizmlari   bilan
jihozlanishi   mumkin.   Ushbu   mexanizmlar   asboblarni   ma’lum   standartlar   va   ish
sharoitlariga moslashtirishga imkon beradi.
Umuman   olganda,   psixrometrik   gigrometrlar   havoning   nisbiy   namligini   aniq
o‘lchash   uchun   birgalikda   ishlaydigan   bir   nechta   komponentlarni   o‘z   ichiga   olgan
murakkab asboblardir. Ularning dizayni va funksionalligi aniq qo‘llash shartlari va
o‘lchov aniqligi talablariga bog‘liq.
Vit-1 vit-2 ning xususiyatlari
Nisbiy namlikni o‘lchash diapazoni min., 20...90 20...90
Namlikni o‘lchash uchun harorat oralig‘i, °C 5...25 20...40
Haroratni o‘lchash diapazoni, °C 0...25 15...40
O‘lchov bo‘linmasining narxi, °C 0.2 0.2
Umumiy o‘lchamlari, mm 325x120x50 
325x120x50
Psixrometrik   gigrometrlari   omborxonalarda,   moddiy   xonalarda,   ipak,   issiqxona,
parrandachilik   fermalarida   havoning   nisbiy   namligi   va   haroratini   o‘lchash   uchun
ishlatiladi.   Bunday   asboblarni   muzeylar,   shifoxonalar,   jamoat   joylari,   yerto‘lalar,
sabzavot do‘konlari, omborlar va nisbiy namlikni qat’iy nazorat qilish zarur bo‘lgan
boshqa joylarda topish mumkin.
Psixrometrik   VIT-1   gigrometrlari   plastik   asosdan   iborat   bo‘lib,   unga   shkala
bilan   ikkita   termometr,   psixrometrik   jadval,   shisha   oziqlantiruvchi   biriktirilgan.
"Namlangan"   deb   yozilgan   termometrning   rezervuari   oziqlantiruvchi   suv   bilan
Baptiste yoki shifon tayoqchasi bilan namlanadi.
Psixrometrik gigrometr bilan nisbiy namlikni o‘lchash usuli havo namligi va
psixrometrik   farq   o‘rtasidagi   bog‘liqlikka   asoslanadi   -   atrof-muhit   bilan
termodinamik   muvozanatdan   iborat   bo‘lgan   "quruq"   va   "namlangan"
termometrlarning ko‘rsatkichlari farqiga aytiladi.
     19 O‘zq    Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
 VIT-1   0   dan   +   25   ºC   gacha   bo‘lgan   haroratni   va   +5   dan   +25   ºC   gacha   bo‘lgan
harorat oralig‘idagi nisbiy namlikni o‘lchaydi.
VIT-2   +15   dan   +40   ºC   gacha   bo‘lgan   harorat   va   +20   dan   +40   ºC   gacha   bo‘lgan
haroratda nisbiy namlikni o‘lchaydi.
Interpolatsiya   orqali   nisbiy   namlikni   aniqlashga   misol   (vit-1   psixrometrlari).
Biz haroratni "quruq" va "namlangan" vit-1 termometrlari va bu harorat o‘rtasidagi
farq bilan aniqlaymiz.
Termometrlar O‘lchangan 
harorat, °C Pasportdagi 
haroratga 
tuzatishlar, °C Tuzatishlar 
kiritilgandan 
keyingi harorat, °C
"quruq" Т
с =22,5°С -0,15°С 22,35°С
"namlangan" Т
у =16,1°С +0,20°С 16,3°С
Biz T
c =22,4 harorat farqini (T
c -T
y ) 22,4-16,3 =6,1 deb olamiz: Biz T
c  =22,4°C
uchun   nisbiy   namlikni   aniqlaymiz,   buning   uchun   biz   T
c   uchun   jadval   bo‘yicha
nisbiy   namlik   qiymatini   22   dan   23°C   gacha   interpolatsiya   qilamiz.   0,4×2=0,8%
48+0,8=48,8.   T
c   =22,4°C   va   T
c -T
y   =6,1°C   uchun   nisbiy   namlikni   aniqlaymiz,
buning   uchun   o‘qish   farqi   6,0   dan   6,5°C   gacha   bo‘lgan   nisbiy   namlik   qiymatini
interpolatsiya   qilamiz.   nisbiy   namlik   (0,1x4,0):0,5=0,8%.   Shuning   uchun   22,4   va
T
c -T
y  =6,1°C haroratdagi "Phi" namligi 48,8-0,8 =48% ga teng bo‘ladi.
     20 O‘zq    Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
 TEXNIK XUSUSIYATLARI
Bo‘linish chegarasi, ºC 0.2
Harorat chegarasi, °C 0…25
Tu ТУ25-11.1645-84
Umumiy o‘lchamlari, mm 295х120х50
Davlat reestridagi raqam 9364-08
Termometrik suyuqlik Organik suyuqlik
Tekshirish oralig‘i 2 yil
Nisbiy namlikni o‘lchash diapazoni, % 20…90
Vit-1 termometrida quyidagi turdagi psixrometrik jadval mavjud:
Ko‘rsatish. 
quruq. term. 
- ºC TERMOMETR KO‘RSATKICHLARINING FARQI, ºC
0,5 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 4,0 4,5 5,0 5,5 6,0 6,5 7,0 7,5 8,0 8,5 9,0 9,5 10,0 10,5 11,0
NISBIY NAMLIK, %
5 91 83 75 66 58 50 42 34 26 19                        
6 92 84 76 67 60 52 45 37 30 22 15                      
7 92 84 77 69 62 54 47 40 33 26 19                      
8 92 85 78 70 63 56 49 42 36 29 22 16                    
     21Nam termometriPsixometrik jadval
Quruq termometr
Termometr shkalasi
fitilTermometrning 
yuqori zaxira idishi
Termometrning pastki 
asosiy rezervuari
Distillangan suv Pitatel(Ozuqlantiruvchi)Plastik korpus O‘zq    Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
 9 93 86 79 71 65 58 51 45 38 32 25 19                    
10 93 86 79 73 66 60 53 47 41 34 28 22 16                  
11 93 87 80 74 67 61 55 49 43 37 31 26 20                  
12 93 87 81 75 69 63 57 51 45 40 34 28 23 18                
13 94 88 82 76 70 64 58 53 47 42 36 31 26 10                
14 94 88 82 76 71 65 60 54 49 44 39 33 28 23 18              
15 94 88 83 77 72 66 61 56 51 46 41 36 31 26 21 18            
16 94 89 83 78 73 68 63 57 52 48 43 38 33 29 24 20            
17 95 89 84 79 74 69 64 59 54 49 45 40 35 31 27 22 19          
18   90 84 79 74 70 65 60 55 51 47 42 37 33 29 24 21 17        
19   90 85 80 75 70 66 61 57 52 48 44 39 35 31 27 23 19        
20   90 85 81 76 71 67 63 58 54 50 45 41 37 33 29 25 22 18      
21   90 85 81 77 72 68 64 59 55 51 47 43 39 35 31 28 24 21 17    
22   91 85 82 77 73 69 64 61 56 52 48 44 41 37 33 30 26 23 19    
23   91 86 82 78 74 70 65 62 58 54 50 46 42 39 35 32 28 25 21 18  
24   91 87 83 78 74 70 66 62 59 55 51 48 44 40 37 33 30 27 24 20  
25   91 87 83 79 75 71 67 63 60 56 52 49 45 42 38 35 32 29 26 22 19
     22 O‘zq    Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
 VIT-2 gigrometrning psixometrik jadvali
Aspiratsiya tezligi 0.5 dan 1.0 m/s gacha
     23 O‘zq    Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
 II. TEXNOLOGIK QISM
2.1. Psixrometrik gigrometr qurilmalarining asosiy xatoligini aniqlash 
usullari va vositalari.
Psixrometrik   gigrometrlar,   shubhasiz,   sanoat,   meteorologiya,   agrar   sektor   va
boshqa   ko‘plab   sohalarda   havo   namligini   o‘lchash   uchun   muhim   vositadir.   Biroq,
har qanday o‘lchash asboblari singari, ular olingan ma’lumotlarning aniqligiga ta’sir
qilishi   mumkin   bo‘lgan   ma’lum   bir   xatoga   duch   kelishadi.   Shuning   uchun   ushbu
qurilmalarning asosiy xatosini ilmiy asoslash bilan aniqlash usullari va vositalariga
ega bo‘lish kerak.
Psixrometrlarning asosiy xatosiga turli omillar, jumladan, ishlab chiqarishdagi
noaniqliklar,   sensorlarning   eskirishi,   atrof-muhitdagi   o‘zgarishlar   va   boshqalar
sabab   bo‘lishi   mumkin.   Ushbu   xatoni   aniqlash   uchun   turli   xil   usullar   va   vositalar
qo‘llaniladi, ularning har biri o‘zining afzalliklari va cheklovlariga ega.
Psixrometrlarning xatosini aniqlashning eng keng tarqalgan usullaridan biri bu
yuqori   aniqlikka  ega   va   xalqaro  standartlarda   kalibrlangan   mos   yozuvlar   asboblari
bilan   taqqoslashdir.   Psixrometr   ko‘rsatkichlarini   mos   yozuvlar   asbobining
ko‘rsatkichlari   bilan   taqqoslash   orqali   tekshirilayotgan   asbobning   og‘ishini   va
shuning  uchun asosiy   xatosini   aniqlash  mumkin. Psixrometrlarning  asosiy  xatosini
aniqlashning yana bir usuli bu boshqariladigan sharoitlardan foydalanishdir. Namlik
va   havo   harorati   uchun   ma’lum   ma’lum   sharoitlarni   yaratish   va   qurilma
ko‘rsatkichlarini   kutilgan   qiymatlar   bilan   taqqoslash   orqali   uning   aniqligi   va
xatosini   baholash   mumkin.   Psixrometrning   fizik   tamoyillariga   asoslangan
matematik   modellashtirish   usullari   ham   mavjud.   Qurilmaning   ishlashiga   ta’sir
qiluvchi   turli   omillarni   hisobga   olgan   holda   matematik   modellarni   ishlab   chiqish
orqali uning xatosini raqamli ravishda baholash va noaniqlikning asosiy manbalarini
aniqlash mumkin.
Shuni ta’kidlash kerakki, psixrometriya asboblarining asosiy xatosini  aniqlash
murakkab   vazifa   bo‘lib,   kompleks   yondashuvni   va   bir   vaqtning   o‘zida   bir   nechta
usullardan   foydalanishni   talab   qiladi.   Bundan   tashqari,   atrof-muhitning
o‘zgaruvchanligini   hisobga   olish   va   ularning   aniqligi   va   ishonchliligini   ta’minlash
     24 O‘zq    Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
 uchun   asboblarni   vaqti-vaqti   bilan   kalibrlash   va   tekshirishni   amalga   oshirish
muhimdir.
Psixrometriya   asboblarining   xatosini   aniqlash   usullarining   ilmiy   asoslanishi
havo   namligi   va   issiqlik   almashinuvini   o‘lchash   fizikasi   tamoyillariga   asoslanadi.
Mos   yozuvlar   asboblari   bilan   taqqoslash   usullari   va   boshqariladigan   sharoitlardan
foydalanish   o‘lchangan   parametrlarni   taqqoslash   va   ko‘paytirish   tamoyillariga
asoslanadi.   Matematik   modellashtirish   nam   havo   jarayonlari   va   psixrometrning
ishlashini tavsiflovchi tenglamalarga asoslangan.
Xulosa   qilib   aytganda,   psixrometriya   asboblarining   asosiy   xatosini   aniqlash
usullari   va   vositalari   havo   namligini   o‘lchashning   aniqligi   va   ishonchliligini
ta’minlashda   muhim   rol   o‘ynaydi.   Ulardan   foydalanish   fizika   va   issiqlik
almashinuvining   ilmiy   tamoyillariga   asoslanadi   va   qurilmalarning   ishlashini
samarali nazorat qilish va ularni maqbul holatda saqlashga imkon beradi.
2.2. Psixrometrik gigrometr qurilmalarining metrologik ta’minoti.
"Metrologiya   va   metrologik   ta’minot"   –   o‘lchashlar   birliligi   va   talab   qilingan
aniqligini   ta’minlash   uchun   zarur   bo‘lgan   ilmiy,   texnik   va   normativ-usuliy   asoslar
sohasi.   Xalq   xo‘jaligi   uchun   ushbu   ixtisoslik   ilmiy   va   texnik   muammolarining
yangiligi   va   ahamiyati   yangi   o‘lchash   usul   va   vositalarini   ishlab   chiqish   va
mavjudlarini   takomillashtirish,   o‘lchashlar   birliligi   va   talab   qilingan   aniqligini
ta’minlashga qaratilgan yangi ilmiy asoslangan tashkiliy va usuliy muammolarni hal
qilish,   shuningdek   ishonchsiz   o‘lchash   natijalarining   salbiy   oqibatlarini   bartaraf
etish   va   istisno   qilishdan   iborat.   Mahsulot   (xizmatlar)   va   texnologik   jarayonlar,
korxona va sinov laboratoriyalarining asbob-uskunalari, o‘lchov, sinov va tekshiruv
usul   va   vositalari,   normativ   hujjatlar,   ilmiy,   ishlab   chiqarish,   ijtimoiy   va   ekologik
faoliyatni   metrologik   ta’minlash   tizimlari   professional   faoliyat   ob’ektlari
hisoblanadi. Hozirda “MXKM”  DK – O‘zbekistondagi, asosiy vazifasi – sanoatda,
sog‘liqni   saqlashda,   aloqa   tizimlarida,   savdoda,   mudofaada,   resurslarni   (suv,   gaz,
neft,   elektr   energiyasi)   hisobga   olishda,   tabiat   muhofazasi   va   boshqa   xo‘jalik
     25 O‘zq    Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
 faoliyati   sohalarida   o‘lchashlar   birliligini   ta’minash   va   saqlab   turish   bo‘lgan   eng
yirik amaliy metrologiya tashkilotidir. 
Metrologik   faolyatning   asosiy   yo‘nalishlari:   O‘V   qiyoslash,   kalibrlash,   turini
tasdiqlash maqsadida  sinash, sinov jihozlari va o‘lchashlarni  bajarish usuliyatlarini
metrologik   ekspertiza   qilish,   attestatlash.   Har   yili   “MXKM”   DK   tomonidan   (100
ming   energotashuvchilarni   hisobga   olish   priborlari!)   ortiq   metrologik   xizmat
ko‘rsatish   amalga   oshiriladi.   Metrologik   potensialning   izchillik   bilan   oshirilishi
muntazam   ravishda   yangi   O‘V   qiyoslash,   kalibrlash   va   sinash   turlarini
o‘zlashtirishga   imkon   beradi.   Yoqilg‘i,   issiqlik,   suv   yetkazib   beruvchilari   va
iste’molchilari o‘rtasidagi o‘zaro hisob-kitoblarning to‘g‘riligi faqat magistral neft -
va   gazquvurlarida,   neftni   qayta   ishlash   zavodlarida,   neft   bazalarida,   neft   va   gazni
hisobga olish uzellarida, issiqlik va suv ta’minoti tizimlarida gaz, suv, issiqlik, elektr
energiyasi   va   neft   mahsulotlarining   sarfini   o‘lchash   vositalarining   omilkor   va
mustaqil metrologik ta’minoti sharti bilan kafolatlanishi mumkin.
O‘zbekiston   Respublikasi   “Metrologiya   to‘g‘risidagi”   Qonunining   14-
moddasiga   muvofiq   moddiy   boyliklarni   va   energetika   resurslarini   hisobga   olish
davlat   metrologiya   tekshiruvi   va   nazorati   tatbiq   etiladigan   doiraga   kiradi   va   shu
sababdan   barcha   gaz,   sovuq   va   issiq   suv   va   elektr   energiyasini   hisobga   olish
priborlari  davlat  metrologiya tekshiruvi  va nazorati  tatbiq etiladigan doiraga kiradi
hamda   belgilangan   qiyoslashlararo   intervalga   asosan   majburiy   tekshiruvdan
o‘tkazilishi kerak.
Majburiy davlat qiyoslovidan o‘tkazilishi kerak bo‘lgan o‘lchash vositalarining
nomlangan ro‘yxatiga muvofiq qiyoslashlararo interval quyidagilarni tashkil etadi:
- aholining gaz hisoblagichlari uchun - 4 yilda 1 marta;
- korxona va tashkilotlarning gaz hisoblagichlari uchun - 2 yilda 1 marta.
“O‘zstandart”   agentligi   tomonidan,   bugungi   kunda   Respublikamizda   yagona
bo‘lgan, sanoat hisoblagichlari va o‘lchash diapazoni 2500 m 3
/ch gacha bo‘lgan sarf
o‘lchagichlari uchun zamonaviy qiyoslash uskunasi xarid qilindi. 
     26 O‘zq    Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
 Gazni   hisobga   olish   priborlarini   yechish,   qiyoslashdan   o‘tkazish,
o‘tkaziladigan   qiyoslash   turlari,   qiyoslashlararo   intervallar,   ta’mirlash   va
qiyoslashdan   keyin   o‘rnatish   tartibi   “O‘zstandart”   agentligi   va
O‘zdavneftgazinspeksiyasining   qo‘shma   Qarori   bilan   tasdiqlangan   (O‘zbekiston
Respublikasi   Adliya   vazirligi   tomonidan   31.07.2014y.   2604   son   bilan   ro‘yxatga
olingan) Gazni hisobga olish priborlarini qiyoslashdan o‘tkazish tartibi to‘g‘risidagi
nizomda reglamentlangan.
2.3. Psixrometrik gigrometrlarni kalibrlash va tekshirish usullari.
VIT-1 va VIT -2 psixrometrik gigrometrni tekshirish usuli.
MI737-83.   Uslubiy   ko‘rsatmalar.   VIT   tipidagi   psixrometrik   gigrometr.   Tekshirish
usullari va vositalari.
Texnika   5   dan   25°C   gacha   bo‘lgan   haroratda   20   dan   90%   gacha   bo‘lgan   nisbiy
namlikni   o‘lchash   uchun   mo‘ljallangan.   VIT-1   va   23   dan   26°C   gacha   bo‘lgan
haroratda 40 dan 90% gacha bo‘lgan nisbiy namlikni o‘lchash uchun mo‘ljallangan.
VIT-2 tipidagi psixrometrik gigrometr 26 dan 40°C gacha bo‘lgan haroratda 20 dan
90% gacha bo‘lgan oraliqda va birlamchi va davriy tekshirish usullari va vositalarini
belgilaydi.
VIT-1 va VIT-2 tekshirish texnikasining qisqacha mazmuni:
1 qiyoslash operatsiyasi
2 qiyoslash vositalari
3 qiyoslash shartlari
4 qiyoslashga tayyorgarlik
5 qiyoslash
6 qiyoslash natijalarini ro‘yxatdan o‘tkazish
     27 O‘zq    Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
 2.4. Psixrometrik gigrometr qurilmalarini sanoat korxonalarida tutgan 
o‘rni
Zamonaviy   sanoat   korxonalarida   atrof-muhitning   maqbul   parametrlarini
nazorat   qilish   va   ta’minlash   samarali   ishlab   chiqarish   va   ishchilar   salomatligini
ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Eng muhim parametrlardan biri bu havo namligi
bo‘lib,   u   ishlab   chiqarish   jarayonining   sifatiga,   materiallar   va   jihozlarning
xavfsizligiga,   shuningdek   ishchilarning   sog‘lig‘i   va   qulayligiga   bevosita   ta’sir
qiladi. Shu nuqtai  nazardan, psixrometrik gigrometr asboblari  havoning namligi va
uning harorati to‘g‘risida aniq ma’lumot berib, beqiyos rol o‘ynaydi.
Psixrometrik   gigrometr-bu   havo   namligini   uning   harorati   bilan   birgalikda
o‘lchash uchun ishlatiladigan asbob. U havoni shudring nuqtasiga qadar sovutish va
bu   haroratni   o‘lchash   printsipiga   asoslanadi.   Psixrometrlarning   aniqligi   va
ishonchliligi   ishlab   chiqarishdagi   namlik   va   havo   haroratining   o‘zgarishiga   tezda
javob berishga imkon beradi.
Sanoat korxonalarida psixrometrlarni qo‘llashning asosiy yo‘nalishlaridan biri
bu   qat’iy   belgilangan   sharoitlarni   talab   qiladigan   jarayonlarda   havo   namligini
nazorat qilishdir. Masalan, oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish, farmatsevtika
sanoati,   elektronika   va   kimyoviy   moddalar   ishlab   chiqarishda   havo   namligi
mahsulot   sifati   va   xavfsizligiga   bevosita   ta’sir   qilishi   mumkin.   Psixrometrlar
namlikning   maqbul   darajasini   doimiy   ravishda   kuzatib   borish   va   saqlashni
ta’minlaydi,   bu   mahsulotning   rad   etish   xavfini   sezilarli   darajada   kamaytiradi   va
bozorda raqobatbardoshligini oshiradi.
Sanoat   korxonalarida   psixrometrlarning   rolining   yana   bir   muhim   jihati
ishchilar   uchun   qulay   mehnat   sharoitlarini   ta’minlashdir.   Namlik   va   havo
haroratining   noto‘g‘ri   parametrlari   sog‘lig‘ining   yomonlashishiga,   ishlashning
pasayishiga va hatto allergiya va nafas olish kasalliklari kabi xavfli kasalliklarning
rivojlanishiga   olib   kelishi   mumkin.   Psixrometrlar   xodimlarning   qulayligi   va
xavfsizligini ta’minlab, binolarda maqbul sharoitlarni saqlashga yordam beradi.
Sanoat   korxonalarida   psixrometrlardan   foydalanishning   muhimligini   ilmiy
asoslash   nam   havo   fizikasi   va   uning   atrof-muhit   va   inson   tanasiga   ta’siri
tamoyillariga   asoslanadi.   Havoning   yuqori   namligi   asbob-uskunalar   va   materiallar
     28 O‘zq    Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
 yuzasida kondensatsiyaga olib kelishi mumkin, bu esa korroziya va shikastlanishga
olib   keladi.   Kam   namlik,   aksincha,   suvsizlanishga,   shilliq   pardalarning   tirnash
xususiyati   va   sog‘liq   uchun   boshqa   salbiy   oqibatlarga   olib   kelishi   mumkin.
Psixrometrlar   ishlab   chiqarish   jarayoni   va   mehnat   sharoitlari   talablariga   muvofiq
havo namligining optimal muvozanatini saqlash uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlarni
taqdim etadi.
2.5. O‘lchash vositalarini Sinov, attestatsiya, qiyoslash, kalibrlashdan o‘tkazish
tartibi
Davlat   tekshiruvi   va   nazorati   sohasida   foydalaniladigan,   qiyoslanishi   lozim
bo‘lgan   o‘lchash   vositalarining   ro‘yxati   O‘zstandart   Agentligi   tomonidan
tasdiqlanadi.     O‘lchash   vositalarini   Davlat   qiyoslashini   davlat   metrologik   xizmati
idoralari   o‘tkazadi,   lekin   o‘lchash   vositalari   ni   qiyoslash   huquqi   yuridik
shaxslarning akkreditlangan metrologik xizmatlariga ham topshirilishi mumkin. 
Boshqa davlatlarda bajarilgan o‘lchash vositalarini qiyoslash natijalari xalqaro
shartnomalar   va   bitimlar   asosida   tan   olinadi.   Ekspluatasiyada   turgan,   ishlab
chiqarilgan, ta’minlangan va import bo‘yicha sotib olinadigan o‘lchash vositalarini
qiyoslashni   tashkil   qilish   va   o‘tkazish   bo‘yicha   asosiy   nizomlar   O‘z   DSt
8.003:2019.   O‘lchash   vositalarini   qiyoslash.   Asosiy   nizomlar”   da   bayon   etilgan.
O‘lchash   vositalarini   qiyoslash   -   o‘lchash   vositalarining   belgilangan   talablarga
mosligini   aniqlash   va  tasdiqlash   maqsadida   davlat   metrologik   xizmati   idorasi   yoki
bu   ishga   vakolatli   boshqa   idoralar   (tashkilotlar)   tomonidan   bajariladigan   amallar
majmui 
O‘lchash vositalarini qiyoslash - o‘lchash vositalarining belgilangan talablarga
mosligini   aniqlash   va  tasdiqlash   maqsadida   davlat   metrologik   xizmati   idorasi   yoki
bu   ishga   vakolatli   boshqa   idoralar   (tashkilotlar)   tomonidan   bajariladigan   amallar
majmui.   Ekspluatasiyada   turgan,   ishlab   chiqarilgan,   ta’minlangan   va   import
bo‘yicha   sotib   olinadigan   barcha   o‘lchash   vositalari   davlat   qiyoslashidan   o‘tishi
lozim.   O‘lchash   vositalari   birlamchi,   davriy,   navbatdan   tashqari,   inspeksion   va
     29 O‘zq    Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
 ekspert qiyoslashdan o‘tkaziladi. O‘lchash vositalarini birlamchi qiyoslash o‘lchash
vositasini   ishlab   chiqarilganda   yoki   ta’mirlangandan   keyin,   shuningdek   o‘lchash
vositasini   chet   eldan   to‘p-to‘p   qilib   keltirishda,   sotishda   bajariladigan   qiyoslash.
O‘lchash vositalarining har bir nusxasi birlamchi qiyoslashdan o‘tkaziladi. O‘lchash
vositalari yalpi ishlab chiqarilganda tanlab qiyoslash ruxsat etiladi. Tanlab birlamchi
qiyoslash qoidalari, o‘tkazish tartibi bu o‘lchash vositalarini qiyoslash metodikasida
ko‘rsatiladi.   O‘lchash   vositalari   ning   har   bir   nusxasi   birlamchi   qiyoslashdan
o‘tkaziladi.   O‘lchash   vositalari   yalpi   ishlab   chiqarilganda   tanlab   qiyoslash   ruxsat
etiladi.   Tanlab   birlamchi   qiyoslash   qoidalari,   o‘tkazish   tartibi   bu   o‘lchash
vositalarini qiyoslash metodikasida ko‘rsatiladi.
O‘lchash   vositalarini   davriy   qiyoslash   o‘lchash   vositasini   foydalanish   davrida
ma’lum   vaqt   oraliqlarida   qiyoslash.   Davriy   qiyoslash   uchun   qiyoslashlararo   vaqt
oraliqlari   u   yoki   bu   o‘lchash   vositasinig   barqarorligiga   qarab   qiyoslash   me’yoriy
hujjatlarida   Davlat   davriy   qiyoslashi   namunaviy   va   ishchi   o‘lchash   vositalarini
qiyoslash grafiklari (shartnomalari) da belgilangan kalendar muddatlarda o‘tkaziladi
va  belgilanadi va bir oydan bir necha yilgacha belgilanishi mumkin. 
O‘lchash   vositalarini   navbatdan   tashqari   qiyoslash   o‘lchash   vositasini
navbatdagi   davriy   qiyoslash   muddati   kelmasdan   oldin   bajariladigan   qiyoslash.
Navbatdan   tashqari   qiyoslash   zaruriyati   turli   sabablar:   o‘lchash   vositasining
metrologik   xususiyatlari   yomonlashgan   yoki   bunga   gumon   paydo   bo‘lganda,
foydalanish   sharoitlari   buzilganda,   qiyoslash   tamg‘asi   buzilganda   va   boshqa
kamchiliklar natijasida yuzaga keladi. 
O‘lchash   vositalarini   navbatdan   tashqari   qiyoslash   o‘lchash   vositasini
navbatdagi   davriy   qiyoslash   muddati   kelmasdan   oldin   bajariladigan   qiyoslash.
Navbatdan   tashqari   qiyoslash   zaruriyati   turli   sabablar:   o‘lchash   vositasining
metrologik   xususiyatlari   yomonlashgan   yoki   bunga   gumon   paydo   bo‘lganda,
foydalanish   sharoitlari   buzilganda,   qiyoslash   tamg‘asi   buzilganda   va   boshqa
kamchiliklar natijasida yuzaga keladi. 
Ekspluatasiyada   turgan   va   saqlanayotgan   o‘lchash   vositalari   uchun
navbatdan tashqari qiyoslash quyidagi hollarda o‘tkaziladi: 
     30 O‘zq    Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
 –   qiyoslashlararo   davrning   yarim   vaqti   o‘tgandan   keyin   o‘lchash   vositasidan
butlovchi sifatida foydalanilganda; 
-qiyoslash   tamg‘asi,   plombasi,   shikastlanganda   yoki   o‘lchash   vositalarining
birlamchi yoki davriy qiyoslashdan o‘tganligini tasdiqlovchi hujjatlar yo‘qolganda;
–   agar   qiyoslash   tamg‘asining   yoki   o‘lchash   vositasining   qo‘llanishga
yaroqliligini   tasdiqlovchi   hujjatning   amal   qilinish   muddati   tugagan   bo‘lsa,
saqlashdan olinib ekspluatasiyaga kiritishda;
–   agar   qiyoslash   tamg‘asining   yoki   o‘lchash   vositasining   qo‘llanishga
yaroqliligini   tasdiqlovchi   hujjatning   amal   qilinish   muddati   tugagan   bo‘lsa,
saqlashdan olinib ekspluatasiyaga kiritishda;
–   qiyoslashlararo   vaqt   ichida   xaridga   chiqarilmagan   o‘lchash   vositalarini
tayyorlovchi korxona iste’molchiga etkazib berishda
O‘lchash vositasining holati va qo‘llanilishini davlat nazoratidan va mahkama
tekshiruvidan   o‘tkazishda   o‘lchash   vositalarining   qo‘llanishga   yaroqli   ekanligini
aniqlash   uchun   inspeksion   qiyoslash   o‘tkaziladi.o‘lchash   vositalarini   inspeksion
qiyoslash natijalari davlat yoki mahkama tekshiruvi dalolatnomasida aks ettiriladi. 
Davlat qiyoslashidan majburiy ravishda o‘tkaziladigan vositalar: 
 a)   davlat   metrologik   xizmatlarining   va   tadbirkorlik   sub’ektlarining
namunaviy o‘lchash vositalri; 
 b)   o‘zining   bevosita   vazifasiga   muvofiq   namunaviy   o‘lchash   vositalari
sifatida   yoki   tayyorlashga   buyurtma   shartlari   bo‘yicha   ishlab   chiqarilgan   o‘lchash
vositalari; 
 v) nurlanishni ionlovchi va tarkibida nurlanishni ionlovchi manba bor bo‘lgan
o‘lchash vositalari; 
 g)   priborlarni   ta’mirlovchi   xo‘jalik   yurituvchi   sub’ektlari   chiqargan,
ta’mirdan keyin boshqa xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarga berish uchun mo‘ljallangan
o‘lchash vositalari;
 d) milliy va xalqaro rekordlarini qayd qilish bilan bog‘liq o‘lchash vositalari; 
     31 O‘zq    Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
  e)   davlat   arbitraj   idoralari   tomonidan   ekspertiza   o‘tkazishda,   shuningdek
bojxona tekshiruvida o‘lchashlar uchun qo‘llaniladigan o‘lchash vositalari.

     32 O‘zq    Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
 7-Rasm Laboratoriya xonasida psixometrik gigrometr yordamida olingan
natijalar jarayoni
     33 O‘zq    Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
 III. HISOBIY QISM
3.1. Psixrometrik gigrometr o‘lchash vositasi yordamida o‘lchash xatoligini 
aniqlash.
Ushbu o‘lchash vositasi yordamida o‘lchashlar amalga oshiriladi hamda olinadi.
L
1 L
2 L
3 L
4 L
5 L
6 L
7 L
8 L
9 L
10
22.4 22.3 22.4 22.6 23.1 23.4 22.1 23.6 22.2 22.3
L
11 L
12 L
13 L
14 L
15 L
16 L
17 L
18 L
19 L
20
21.9 23.4 22.3 22.3 22.3 22.4 22.5 23.4 23.2 23.2
Ushbu   o‘lchash   vositasi   yordamida   amalga   oshirilgan   o‘lchashlar   natijalari
qayta ishlanadi.
Dastlab   olingan   natijalarning   o‘rta   arifmetik   (1)   qiymatini   X   ni   quyidagi
formula orqali hisoblaymiz (2):
X= ∑
i = 1n
Li
n = ∑
i = 120
Li
20   (1)
X
o‘rt =∑i=1
n	
Li
n =	
∑i=1
20	
Li
20 = 22.4 + 22.3 + .. … … … . + 23.4 + 23.2 + 23.2
20 = 22.665 (2)
Endi har bir o‘lchash natijasi uchun absolyut xatolik  ∆
X
i  ni topamiz:
Absolyut xatolik 	
∆ X
i	
∆
X
1 =X
1 -X=22.4-22.665= -0,265	∆ X
11 =X
11 -X=21.9-22.665= -0,765	
∆
X
2 =X
2 -X=22.3-22.665= -0,365	∆ X
12 =X
12 -X=23.4-22.665= 0,735	
∆
X
3 =X
3 -X=22.4-22.665= -0,265	∆ X
13 =X
13 -X=22.3-22.665= -0,365	
∆
X
4 =X
4 -X=22.6-22.665= -0,065	∆ X
14 =X
14 -X=22.3-22.665= -0,365	
∆
X
5 =X
5 -X=23.1-22.665= 0,435	∆ X
15 =X
15 -X=22.3-22.665= -0,365	
∆
X
6 =X
6 -X=23.4-22.665= 0,735	∆ X
16 =X
16 -X=22.4-22.665= -0,265	
∆
X
7 =X
7 -X=22.1-22.665= -0,565	∆ X
17 =X
17 -X=22.5-22.665= -0,165	
∆
X
8 =X
8 -X=23.6-22.665= 0,935	∆ X
18 =X
18 -X=23.4-22.665= 0,735	
∆
X
9 =X
9 -X=22.2-22.665 = -0,465	∆ X
19 =X
19 -X=23.2-22.665= 0,535	
∆
X
10 =X
10 -X = 22.3-22.665= -0,365	∆ X
20 =X
20 -X=23.2-22.665= 0,535
     34 O‘zq    Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
 O‘lchash   natijalari   o‘rtacha   kvadratik   xatoligi   va   o‘rtacha   arifmetik   qiymati
o‘rtacha kvadratik xatoligi σ (3) va σ
n  (4) formulalar yordamida topiladi.
σ=√
∑i=1
n	
(∆xi	)2	
n−1	=¿ (3)
σ n = σ	
√
n =	
√ ∑
i = 1n
( ∆ xi ) 2
n ( n − 1 ) (4)
O‘lchash natijalari o‘rtacha kvadratik xatoligini topamiz.
σ=	
√
∑i=1
19	
(∆	Xi)2	
19 =	√
∆X12+∆X22+∆X32+⋯+∆X182+∆	X192+∆X202	
19	=√
(2.2971	)2	
19  	
≈ 0,52743
O‘lchash natijalari o‘rtacha arifmetik qiymatini quyidagicha topamiz.
σ n =	
√ ∑
i = 1n
( ∆ xi ) 2
n ( n − 1 ) =	√ ∆ X
1 2
+ ∆ X
22
+ ∆ X
32
+ ⋯ + ∆ X
18 2
+ ∆ X
192
+ ∆ X
202
20 ( 20 − 1 ) =	√ ( 2.2988 ) 2
20 ∙ 19 ≈ 0,11793
20   ta   natijadagi   qo‘pol   xatoliklarni   topish   uchun   biz   “uch   sigma”mezonidan
foydalanamiz. Agar o‘chashlarning absolyut xatoligining absolyut qiymati (moduli)
3*σ  qiymatdan oshib ketgan bo‘lsa, ushbu natija qo‘pol xatolik hisoblanadi.
3 σ=3*0.52743= 1.58229
X
i   ning  qolgan qiymatlarining hech  biri   endi   o‘rtacha  arifmetik 0,012  dan ko‘proq
farq   qilmaydi.   Shuning   uchun   biz   qo‘pol   xatolik   yo‘q   deb   taxmin   qilishimiz
mumkin.
Ehtimoliy xatolik Styudent koeffitsienti yordamida aniqlanadi:
∆ X = t
n ∙ σ
n
bu   yerda   t n   =   Styudent   koeffitsienti   bo‘lib   uni   quyidagi   maxsus   jadvaldan
o‘lchash   soni   (n=20)   va   qabul   qilingan   ishonchli   ehtimollik   (texnik   o‘lchashlarda
P=0,95 ehtimollik olinadi) qiymatlariga olinadi.	
∆X=	tn∙σn=2,1	∙0.11793	=0,247668
Bu   holda   o‘lchanadigan   kattalikning   haqiqiy   qiymati   (ishonchlilik   intervali)
quyidagi formula bo‘yicha hisoblab topiladi:	
X=	Xo’rt∓	∆X=	Xo’rt∓tn∙σn
     35 O‘zq    Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
 X=	Xo’rt∓	∆X=∈[22.417	;22.912	]P ning qiymati
N 0,6 0,7 0,8 0,9 0,95 0,98 0,99
5 0,94 2,0 3,1 8,3 17.7 31,8 63,7
10 0,88 1,2 1,5 2,1 2,8 3,7 4,8
20 0,86 1,2 1,4 1,8 2,1 2,8 3,3
40 0,85 1,1 1,3 1,7 2,1 2,5 2,9
60 0,85 1,2 1,3 1,7 2,0 2,4 2,7
120 0,85 1,0 1,3 1,7 2,0 2,4 2,7
120 0,85 1,0 1,3 1,7 2,0 2,4 2,6
Normal taqsimot bo‘yicha taqsimlanish qonuniyati tuzamiz:
y i =	
1	
σ√2π∗e
−(∆xi)2	
2σ2
 
L
i X
o‘rt	
∆ X	(∆	Xi)2
∑
i = 1n
( ∆ xi ) 2
σ σ n ∆ X
X Yi
1 22,4 22,66 -0,265 0,0702 5,2855 0,52743 0,1179 0,24
7
22,417 0,666694756
2 22,3 -0,365 0,1332 0,59531935
3 22,4 -0,265 0,0702 0,666694756
4 22,6 -0,065 0,0042 0,750664441
5 23,1 0,435 0,1892 0,538315734
6 23,4 0,735 0,5402 0,286451239
7 22,1 -0,565 0,3192 0,426148183
8 23,6 0,935 0,8742 0,157157218
9 22,2 -0,465 0,2162 0,512815566
10 22,3 -0,365 0,1332 0,59531935
11 21,9 -0,765 0,5852 22,912 0,26419479
12 23,4 0,735 0,5402 0,286451239
13 22,3 -0,365 0,1332 0,59531935
14 22,3 -0,365 0,1332 0,59531935
15 22,3 -0,365 0,1332 0,59531935
16 22,4 -0,265 0,0702 0,666694756
17 22,5 -0,165 0,0272 0,720265016
18 23,4 0,735 0,5402 0,286451239
     36 O‘zq    Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
 19 23,2 0,535 0,2862 0,452189052
20 23,2 0,535 0,2862 0,452189052
-1 -0.5 0 0.5 1 1.500.10.20.30.40.50.60.70.8Yi ni Xi ga nisbatan bog'liqlik grafigi
     37 O‘zq    Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
 XULOSA
Havoning   namligi   iqlim,   agrotexnik   va   inson   faoliyatining   boshqa   ko‘plab
sohalarida  muhim   parametrdir.  Psixrometrik  gigrometr  yordamida  havoning  nisbiy
namligini   o‘lchash   ushbu   parametrni   aniqlashning   eng   keng   tarqalgan   usullaridan
biridir.   Ushbu   tadqiqotda   psixrometrning   ishlash   tamoyillari,   asosiy   o‘lchash
usullari, shuningdek  natijalarning  aniqligi   va  ishonchliligiga ta’sir   qiluvchi   omillar
ko‘rib chiqildi.
Psixrometrning   ishlashining   asosiy   tamoyillaridan   biri   havoning   nisbiy
namligini   aniqlash   uchun   quruq   va   namlangan   termometrlar   orasidagi   harorat
farqidan   foydalanishdir.   Shu   bilan   birga,   nam   termometr   suvning   sirtidan
bug‘lanishi   tufayli   soviydi,   bu   uning   haroratining   pasayishiga   olib   keladi.   Ikki
termometrning   harorati   va   atmosfera   bosimi   o‘rtasidagi   farqni   o‘lchash   orqali
havoning nisbiy namligini yuqori aniqlik bilan hisoblash mumkin.
Psixrometr   yordamida   nisbiy   namlikni   o‘lchashning   aniqligini   ta’minlash
uchun   bir   qator   omillarni   hisobga   olish   kerak.   Xususan,   tashqi   omillar   ta’sirida
yuzaga   kelishi   mumkin   bo‘lgan   buzilishlarni   bartaraf   etish   uchun   havo   haroratini
nazorat   qilish   muhimdir.   Atmosfera   bosimini   ham   hisobga   olish   kerak,   chunki   u
suvning   bug‘lanish   tezligiga   va   shuning   uchun   o‘lchovlarning   aniqligiga   ta’sir
qiladi.
Psixrometr   yordamida   nisbiy   namlikni   o‘lchash   texnikasi   bir   necha
bosqichlarni   o‘z   ichiga   oladi.   Birinchidan,   gigrometrni   tayyorlash   va   kalibrlash,
uning   to‘g‘ri   ishlashiga   va   o‘lchovlarning   aniqligiga   ishonch   hosil   qilish   kerak.
Keyin   havo   harorati   quruq   va   namlangan   termometrlar   bilan   o‘lchanadi,   shundan
so‘ng nisbiy namlik tegishli formulalar yoki jadvallarga muvofiq hisoblanadi.
Havoning   nisbiy   namligini   o‘lchash   uchun   psixrometrik   gigrometrdan
foydalanish   ishonchli   va   aniq   natijalarga   erishish   imkoniyatini   beradi.   Shu   bilan
birga,   o‘lchovlarning   yuqori   aniqligini   ta’minlash   uchun   o‘lchov   texnikasiga   rioya
qilish,   tashqi   omillarning   ta’sirini   hisobga   olish   va   olingan   ma’lumotlarni   to‘g‘ri
qayta ishlash kerak.
Shunday   qilib,   psixrometrik   gigrometr   yordamida   nisbiy   namlikni   o‘lchash
usullarini   o‘rganish   va   qo‘llash   ko‘plab   ilmiy   va   amaliy   tadqiqotlar,   shuningdek,
texnik   va   agrotexnik   jarayonlarning   muhim   jihati   hisoblanadi.   Ushbu   usul   ko‘plab
jarayonlar va tizimlarni samarali boshqarish va boshqarish uchun zarur bo‘lgan havo
namligi to‘g‘risida ishonchli ma’lumotlarni olish imkoniyatini beradi.
     38 O‘zq    Varaq
Hujjat №
NNNN_ Imzo _ Sana _ Varaq _
KURS ISHI 60711300 11a-22 MSM
 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Vector   Control   of   Three-Phase   AC   Machines.   System   Development   in   the
Practice. – Quang, Nguyen Phung, Dittrich, Jörg-Andreas. –Prentice-Hall Of India
Pvt. Limited, 2015. – 240 p
2. Austin Hughes, Bill Drury. Electric Motors and Drives: Fundamentals, Types and
Applications, 4th Edition. – Newnes; 4 editions, 2013. – 440 p.
3. Gray,   Alexander.   Electrical   Machine   Design:   The   Design   and   Specification   of
Direct   and   Alternating   Current   Machinery.   1913.   Reprint.   –   London:   Forgotten
Books, 2013. Print.
4. Qodirov   T.M.,   Karimov   R.CH.   Yo„nalishga   kirish   fanidan   ma ruzalar   matni.‟
Toshkent, TDTU, 2012. – 47 b.
5. Yusufbekov   N.”   Texnologik   jаrаyonlаrni   nаzorаt   qilish   vа   аvtomаtlаshtirish”
Toshkent-2011
6. MP   0607-13-2017   metod   poverka.   GOST   8.395-80   O‘lchovlarning   bir   xilligini
ta’minlashning davlat tizimi. Tekshirish paytida normal o‘lchash shartlari. Umumiy
talablar;
7.-GOST   R   8.736-2011   O‘lchovlarning   bir   xilligini   ta’minlash   davlat   tizimi.   Bir
nechta   to‘g‘ridan-to‘g‘ri   o‘lchovlar.   O‘lchov   natijalarini   qayta   ishlash   usullari.
Asosiy qoidalar; 
  8.Моделирование   и   визуализация   движений   механиchеских   систем   в
MATLAB:   уchеб.пособие   /   В.С.Щербаков,   М.   С.   Корытов,   А.А.   Руппел,   В.А.
Глушец, С.А. Милюшенко.– Омск: Изд-во СибАДИ, 2007. – 84с.
9. Avtomatizirovannie   sistemi   upravleniya   texnologicheskimi   protses sami   v
metallurgii: Uchebnoe posobie./Medvedev R.B., Bondar YU. D. ,Romanenko V.D.-
M.: Metallurgiya, 2007.-156s.
10.   Ivanova   G.V.   Avtomatizatsiya   texnologicheskix   protsessov   osnovnix
ximicheskix   proizvodstv.   Metodicheskie   materiali   po   kuru   leksiy.   S.Peterburgskiy
GTU. 2003.   
     39

Mundarija

KIRISH............................................................................................................ 
  1. NAZARIY QISM
1.1.

Psixrometriyaning fizik asoslari.............................................................................

  1. Nam havoning asosiy parametrlari .............................................................
  2. Suyuqliklarning namligini o‘lchash.............................................................
 
1.2.Namlikni o‘lchashning mavjud usullarini nazariy ko‘rib chiqish. 
1.3.Psixrometrik gigrometr qurilmalarining tuzilishi va ishlash nazariyasi................ 
  1. TEXNOLOGIK QISM
 
2.1Psixrometrik gigrometr qurilmalarining asosiy xatoligini aniqlash usullari va vositalari................................................................................................................. 
2.2Psixrometrik gigrometr qurilmalarining metrologik ta’minoti.............................. 
2.3Psixrometrik gigrometrlarni kalibrlash va tekshirish usullari................................ 
2.4Psixrometrik gigrometr qurilmalarini sanoat korxonalarida tutgan o‘rni 
2.5O‘lchash vositalarini Sinov, attestatsiya, qiyoslash, kalibrlashdan o‘tkazish tartibi…………………………………………………………………………...... 
  1. HISOBIY QISM
 
3.1Psixrometrik gigrometr o‘lchash vositasi yordamida o‘lchash xatoligini aniqlash.................................................................................................................. 
XULOSA....................................................................................................................
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.....................................................................