Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 119.5KB
Покупки 0
Дата загрузки 11 Октябрь 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Экономика

Продавец

Bohodir Jalolov

Pul-kredit va fiskal siyosatining oʻzaro bogʻliqligi va oʻzaro muvofiqlashtirish muammolari

Купить
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI RAQAMLI IQTISODIYOT VA INNOVATSIYALAR FAKULTETI “IQTISODIYOT” KAFEDRASI “MAKROIQTISODIYOT” fanidan Pul-kredit va fiskal siyosatining o zaro bog liqligiʻ ʻ va o zaro muvofiqlashtirish muammolari ʻ mavzusidagi KURS ISHI 1 I BOB PUL KREDIT VA FISKAL SIYOSATINING O ZARO ʻ BOG LIQLIGI UNING MEXANIZMI. QATTIQ VA YUMSHOQ PUL- ʻ ........... KREDIT SIYOSATI .................................................................................................. 1.1 Pul-kredit va fiskal siyosatining iqtisodiy ahamiyati .................................... 1.2 Pul-kredit siyosatining maqsadlari, vositalari, ko rinishlari ʻ ......................... 1.3 Pul-kredit siyosatini amalga oshirishning asosiy yo nalishlari ʻ ................... 12 II BOB PUL-KREDIT VA FISKAL SIYOSATI BO YICHA ILMIY ʻ ................ 18 NAZARIY QARASHLAR ....................................................................................... 18 2.1 Rivojlangan davlatlarda pul-kredit siyosati xususidagi ilmiy nazariy ....... 18 qarashlar ................................................................................................................. 18 2.2 O zbekiston Respublikasida pul-kredit siyosati istiqbollari ʻ ........................ 22 2.3 O zbekistonda pul-kredit siyosatini takomillashtirish ʻ ................................. 36 XULOSA .................................................................................................................... 39 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ............................................ 41 MUNDARIJA 2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Moliyaviy va pul-kredit siyosatini muvofiqlashtirish makroiqtisodiy barqarorlik va barqaror iqtisodiy o’sishning asosiy sharti hisoblanadi. Bundan tashqari, uzoq muddatli istiqbolda fiskal yoki pul-kredit tartibga solishni monistik qo’llash orqali yetakchi ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanish maqsadlariga amalda erishib bo’lmaydi. Nisbatan uzoq vaqt davomida rivojlangan mamlakatlarda fiskal ustunlik yoki monetarizm rivojlanish siyosatining asosini tashkil etadi. Amaliy tajriba fiskal va pul-kredit siyosatining yaqin o’zaro ta’sirida, ayniqsa, tanazzul davrida ushbu ilmiy tushunchalarning yaqinlashishi asosli ekanligini tasdiqladi. Ushbu siyosatlarning yetarli darajada uyg’un emasligi jiddiy halokatli iqtisodiy oqibatlarga olib keladi. Yaxshi muvofiqlashtirilgan fiskal va pul-kredit tartibga solish chora-tadbirlari institutlarning past sifati bilan birgalikda davlat moliya siyosati samaradorligini pasaytiradi. Tegishli sabab-oqibat munosabatlarini tahlil qilib, ularni uyg’un va murakkab qo’llash juda muhimdir. Fiskal va pul-kredit institutlari o’zlarining funksional vakolatlarini amalga oshirishda bir-biridan keskin farq qiladi. Fiskal va monetar institutsional vositalar o’ziga xos xususiyatga ega va xo’jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyati va yalpi talabga ta’sir qiladi. Moliyaviy siyosat chora-tadbirlarini tayyorlashda institutsional mustaqillik turli iqtisodiy nazariyalarga asoslangan holda uning asosliligini oshiradi. Hokimiyat o’rtasida vakolatlarning qayta taqsimlamishi moliyaviy vositalar va vositalarning iqtisodiyotga ta’siriga nisbatan sezilarli darajada farq qiluvchi institutsional yondashuvlarni taqdim etish va makroiqtisodiy barqarorlik uchun asosiy xavf va tahdidlarni aniqlashni imkonini beradi. Moliyaviy maqsadlar narxlar barqarorligiga jiddiy putur yetkazmasligi kerak, shu bilan birga mukammal pul-kredit regulyatorining nazorati tanazzulga olib kelmasligi kerak. Iqtisodiy siyosatning noaniqligini va asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlarning o’zgaruvchanligini kamaytirish uchun o’rta muddatli istiqbolda ham fiskal, ham pul-kredit organlarini muvofiqlashtirish kerak. Tegishli iqtisodiy qarorlarning davomiyligi, tabiati va 3 kechikish effektlariga katta e’tibor qaratish lozim. Maxsus institutsional va operatsion tuzilmalar fiskal va pul-kredit siyosatini muvofiqlashtirishga yordam berishi mumkin. Kurs ishining maqsadi. Kurs ishining maqsadi rivojlanayotgan davlatlar va O’zbekistonda pul-kredit va fiskal siyosatning mohiyati, vositalari, ko’rinishlari va shakllarini o’rganib, solishtirish orqali tahlil qilish hamda ushbu siyosatni to’g’ri yo’lga qo’yish chora-tadbirlarini nazariy asoslarini o’rganishdan iboratdir. Kurs ishining predmeti. Kurs ishining obyekti O’zbekiston Republikasi iqtisodiyoti va unda kechayotgan iqtisodiy siyosatlar hisoblanadi. Kurs ishining predmeti bu pul-kredit va fiskal siyosatning vositalari va amalga oshirish shakllarini tadqiq etish va uni yo’lga qo’yish usullari bilan tanishib, O’zbekistonda ham ushbu siyosatni rivojlantirish xususida fikr yuritish Kurs ishining ilmiy va amaliy ahamiyati . Kurs ishining ilmiy ahamiyati pul-kredit siyosatining iqtisodiy mazmun-mohiyati bilan tanishish, uning maqsadlari, ko’rinishlari, vositalarini o’rganib chiqish. Kurs ishining amaliy ahamiyati esa pul-kredit va fiskal siyosatning o’zaro bog’liqligi va amalga oshirishning asosiy yo’nalishlari tahlillar orqali tushuntirib berish, ushbu siyosatning iqtisodiyotga ta’siri to’g’risidagi amaliy ishlanmalar bilan tanishish hamda O’zbekistonda pul-kredit siyosatini to’g’ri yo’lga qo’yish yo’nalishlariga oid ilmiy-amaliy ishlanmalarni ko’rib chiqib xulosa chiqarishdan iborat. Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi umumiy hajmda 38 betdan iborat bo’lib, kirish, 2 ta bob, xulosa va takliflar hamda foydalanilgan adabiyotlardan iborat. Birinchi bob “Pul-kredit va fiskal siyosatining o zaro bog liqligi uning mexanizmi.ʻ ʻ Qattiq va yumshoq pul- kredit siyosati” bunda pul-kredit va fiskal siyosatning iqtisodiy ahamiyati, maqsadlari, vositalari va ko’rinishlari, pul-kredit siyosatini amalga oshirishning asosiy yo’nalishlari to’g’risida bayon etilgan. Ikkinchi bob “Pul-kredit va fiskal siyosati bo’yicha ilmiy nazariy qarashlar” unda rivojlangan davlatlarda pul-kredit siyosati xususidagi ilmiy nazariyalar hamda O’zbekistonda 4 pul-kredit siyosati va uni takomillashtirish istiqbollari haqida ma’lumotlar bayon etilgan. 5 I BOB PUL KREDIT VA FISKAL SIYOSATINING O ZAROʻ BOG LIQLIGI UNING MEXANIZMI. QATTIQ VA YUMSHOQ PUL- ʻ KREDIT SIYOSATI 1.1 Pul-kredit va fiskal siyosatining iqtisodiy ahamiyati Ayni vaqtda valyuta bozorini liberallashtirish borasida islohatlarning muvafaqqiyatli amalga oshirilishi ko’p jihatdan pul-kredit siyosatini takomillashtirish, tijorat banklari faoliyatini mustahkamlash hamda bank tizimini rivojlantirish choralari samaradorligi bilan chanbarchas bog’liq. Qayd etish lozimki, iqtisodiy siyosatni amalga oshirish yondoshuvlarning qayta ko’rib chiqilishi davrida shakllanayotgan yangi voqealarda pul-kredit sohasidagi o’zgarishlarning aholi va tadbirkorlik sub’ektlari tomonidan to’g’ri qabul qilinishi va qo’llab-quvvatlanishi muhim ahamiyat kasb etadi. Rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlarning markaziy banklari tajribalari hamda xaqaro moliya institutlari izlanishlari natijalari pul-kredit siyosatini amalga oshirishda narxlar barqarorligini ta’minlash maqsadining shak-shubhasiz ustuvorligini ko’rinib turgani barchaga malum. Pul-kredit siyosatini amalga oshirish tartibi va ketmaketligi turli mamlakatlarda iqtisodiyotning xususiyatlari hamda tarkibiy tuzilishiga qarab farqlanadi. Amaldagi O’zbekiston Respublikasining “O’zbekiston Respublikasining Markaziy banki to’g’risida” 1 gi Qonunga ko’ra, Markaziy bankning bosh maqsadi milliy valyuta barqarorligini ta’minlash hisoblanadi. Bunda “Milliy valyuta barqarorligi” tushunchasini ikki xil, ya’ni almashuv kursining xorijiy valyutalarga nisbatan barqarorligi yoki uning ichki harid qobiliyati barqarorligi deb talqin qilish mumkin. Markaziy bankning pul-kredit siyosatining maqsadlari va asosiy yo’nalishlari, shuningdek inflatsiyaning maqsadli ko’rsatkichlariga erishish bo’yicha majburiytalarning aniq belgilanishi jamiyatda ijobiy iqtisodiy kutilmalarning shakllanishiga xizmat qiladi. Bugungi kunda aholining inflatsion 1 O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, - T.: “O’zbekiston” 2023. 6 kutilmalari ko’p jihatdan valyuta bozoridagi almashuv kursining dinamikasi bilan bog’liqligi inobatga olgan holda, qisqa muddatli davrda milliy valyuta kursining barqarorligini ta’minlash pul-kredit siyosatining muhim vazifalaridan biri hisoblanadi. Pul-kredit siyosatini rivojlantirishning hozirgi bosqichda zamonaviy pulkredit instrumentlarini joriy etish, amaldagilarni takomillashtirish va ularning ta’sir maxanizmini mustahkamlash, shuningdek ichki iqtisodiy cheklovlarni bartaraf etish bo’yicha kompleks chora-tadbirlarni amalga oshirishga ustuvor ravishda e’tibor qaratilyapti. Pul-kredit siyosatini takomillashtirish va uning instrumentlari ro’lini kuchaytirish,bank tizimi likvidligini tahlil qilish va prognoz hamda pul bozoridagi operatsiyalar samaradorligini oshirish maqsadida 2021-2024 yillarda Xalqaro valyuta jamg’armasining maxsus texnik missiyalarini jalb qilish, xorijiy mamlakatlar markaziy banklari ilg’or tajribasini o’rganish va o’zaro tajriba almashish amaliyotini kengaytirish ko’zda tutildi. 2 Pul-kredit siyosati - hukumatning pul muomalasi va kredit sohasida olib boradigan bosh yo li va mamlakat iqtisodiyoti barqarorligini va uning samaraliʻ faoliyatini ta minlashga, pul tizimini lozim darajada mustahkam turishga qaratilgan ʼ chora-tadbirlari. Pul-kredit siyosati davlat iqtisodiy siyosatining tarkibiy qismi bo lib, odatda, uni Markaziy bank amalga oshiradi. Pul-kredit siyosati orqali ʻ muomaladagi ortiqcha pul massasi qisqartiriladi yoki ko pay-tiriladi, inflyasiyann ʻ pasaytirish chora-tadbirlari ko riladi. Markaziy bank P.-k.s.ni olib borishda pul ʻ bozoriga to g ridan-to g ri — o zining boshqaruv vakolatlari yordamida va pul ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ emissiyasi orqali ta sir o tkazishi mumkin. ʼ ʻ 3 Pul-kredit siyosati bevosita va bilvosita vositalar orqali amalga oshiriladi. Bevosita vositalar — moliyaviy institutlardagi moliyaviy aktivlar narxlari (foiz stavkalari)ni yoki ular hajmini to g ridan to g ri boshqarish orqali olib boriladi. ʻ ʻ ʻ ʻ 2 https://lex.uz/docs/264548 3 Shodmonov.Sh.Sh. Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik. – T.: Toshkent nashriyoti, 2020. 7 Markaziy bank tomonidan tijorat banklaridagi mavjud depozit kurinishidagi pullarni hamda ular tomonidan beriladigan kreditlar narxlari va hajmi nazorat qilinadi. Bilvosita vositalar — Markaziy bank tomonidan moliyaviy institutlar resurslarita bozor mexanizmlari (majburiy zaxiratalablari, ochiq bozordagi operatsiyalar, tijorat banklarini qayta moliyalash va Markaziy bankning hisob stavkasi, tijorat banklaridan depozitlarni qabul qilish va boshqalar) orqali iqtisodiyotdagi pul massasiga ta sir etiladi. ʼ Markaziy bank foydalanadigan vositalarning har biri foiz stavkalarining o sishiga, kreditlash va qarz olish hajmini kamaytirishga, lozim bo lganda foiz ʻ ʻ stavkalarini oshirishga yoki, aksincha, tushirishga xizmat qiladi. Ochiq bozordagi operatsiyalar, majburiy eng kam zaxiralarning bo lishi, hisobga olish siyosati, ʻ valyuta siyosati pul-kreidt siyosatining asosiy tarkibiy qismlarini tashkil etadi. Davlatning fiskal siyosati siklik tebranishlarni bir maromga keltirish va yuqori bandlik hamda past inflyasiya sharoitida barqaror iqtisodiy o’sishni ta’minlash maqsadida soliqqa tortish va davlat xarajatlarini tartibga solishga qaratilgan. Fiskal siyosat rag’batlantiruvchi yoki turg’un tavsifga ega bo’lishi mumkin. Rag’batlantiruvchi fiskal siyosati (fiskal ekspansiya) qisqa davrda davlat sarflarini ko’paytirish, soliqlar stavkalarini pasaytirish yoki bu choralarni o’zaro uyg’unlashtirish yo’li bilan siklik tanazzulni engib o’tish maqsadida ishchan iqtisodiy faoliyatni rag’batlantirishga yo’naltiriladi. Uzoq davrda soliq stavkalari pasayishi iqtisodiy o’sish sur’atining barqaror jadallashuvi va iqtisodiy salohiyatning mustahkamlanishiga olib kelishi mumkin. 4 Davlat fiskal siyosati – bu davlat byudjeti daromadlari va xarajatlari tarkibiy qismini o’zgartirish orqali milliy iqtisodiyotga ta’sir qilishni anglatadi. Davlatning, turg’un fiskal siyosati (fiskal restriksiya) qisqa davrda iqtisodiyotning “qizib ketish”ni bartaraf etish maqsadiga ega bo’ladi. U davlat xarajatlarini taqazo etib iqtisodiy o’sish va talab inflyasiyasi sur’atini pasaytirishga 4 Economics: principles,problems, and politics/Campbell R. McConnell, Stanley L. Brue. – 17 th ed. 8 imkon beradi. Fiskal siyosatning iqtisodiy mazmuniga doir turli xil qarashlarni tahlil qilish, aniq iqtisodiy-ijtimoiy tizimlar sharoitida amal qilish xususiyatlarini hamda davlatning iqtisodiyotga samarali ta’sir qilish dastaklaridan ekanligini asoslash va milliy iqtisodiyotning muvozanatligini ta’minlashdagi ustuvor yo’nalishlarini, aniq iqtisodiy tamoyillarini belgilash zarur bo’ladi. Chunki, davlat paydo bo’lishi bilan fiskal siyosat jamiyatdagi turli xil iqtisodiy munosabatlarni tartibga solishning zaruriy tarkibiy qismi va jamiyat rivojlanishini taqazo qiladigan talablaridan biri bo’lib kelgan. Davlatning iqtisodiy siyosatiga mos ravishda moliyaviy siyosat dastaklari o’zgarib va to’xtovsiz takomillashib borgan. 1.2 Pul-kredit siyosatining maqsadlari, vositalari, ko rinishlariʻ Pul-kredit siyosati deganda, to liq bandlik sharoitida yalpi milliy mahsulotni ʻ ishlab chiqarishga inflyatsiyaning ta’sirini kamaytirish yoki bartaraf etish maqsadida muomaladagi pul miqdorini o zgartirishga qaratilgan chora-tadbirlar ʻ tushuniladi. Pul kredit siyosati davlat tomonidan belgilanadi va uni Markaziy Bank amalga oshiradi. Uning yordamida har qanday davlat mamlakatda iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash vazifasini hayotga tatbiq etadi. Pul kredit siyosatini amalga oshirishning pirovard maqsadlari iqtisodiy o sish, to liq bandlikni, baholarning hamda to lov balansining barqarorligini ʻ ʻ ʻ ta’minlashdan iborat. Bu maqsadlarga erishish uchun milliy valyutani muomaladagi pul massasi, foiz stavkasi va milliy valyuta almashinuv kursining optimal kattaliklarini ta’minlab turish zarur bo ladi. Bu vazifalarni amalga oshirish uchun Markaziy ʻ Bank qator vazifalardan foydalanadi. Pul-kredit siyosatining uchta asosiy vositasi ajratib ko rsatiladi: ʻ 1. Hisob stavkasi. 2. Majburiy zaxiralar normasi. 3. Ochiq bozordagi operatsiyalar. 9 Markaziy bank ular yordamida pul yoki asosan bank depozitlari ko rinishidagi pul massasiga yoki foiz stavkasiga ta’sir o tkazadi, taklifiniʻ ʻ o zgartiradi va shular orqali pul-kredit muomalasini tartibga solib turadi. ʻ Pul-kredit siyosatini yuritish vositalaridan biri – majburiy bank zaxira me’yorini o zgartirish siyosatidir. Majburiy zaxiralar – bu, kredit maqsadlari uchun ʻ ishlatilmaydigan bank omonatlarining bir qismidir. Zaxira normasi ikki asosiy funksiyani bajaradi: bank likvidligini joriy tartibga solish uchun sharoit yaratadi va kredit emissiyasini cheklaydi. Markaziy bank tijorat banklari Markaziy bankda ushlab turishga majbur bo lgan zaxiralarning eng quyi normasini o rnatadi va shu ʻ ʻ vosita yordamida ular kreditlash qobiliyatiga, imkoniyatiga ta’sir etadi. Bu me’yor qanchalik yuqori bo lsa, ortiqcha zaxiralar shunchalik kam va tijorat banklarining ʻ kredit berish yo li bilan “pullarni barpo etish” qobiliyati past bo ladi. Ilk majburiy ʻ ʻ zaxira normalari AQShda 1865-yilda joriy qilingan edi. Agar Markaziy bank majburiy bank zaxirasini kamaytirsa, ortiqcha bank zaxiralari ortadi, bu esa pul taklifining multiplikatsion ortishiga olib keladi. Masalan, ushbu me’yor 25 % bo lsa, unda bankka qo yilgan 800 so mdan 200 so m majburiy bank me’yorini ʻ ʻ ʻ ʻ tashkil etadi. Bunda bank faqat 600 so mni qarzga berishi mumkin bo ladi. Endi ʻ ʻ faraz qilaylik, me’yor 10 % ga tushiriladi, unda bank 720 so mni qarzga berish ʻ imkoniyatiga ega bo ladi va boshlang ich pul taklifini 720 so mga oshiradi. ʻ ʻ ʻ 5 Pul kredit siyosati vositalari albatta alohida-alohida ishlatilishi shart emas. Aksincha ko pincha bir necha vosita birdaniga qo llanilishi, ya’ni kompleks siyosat ʻ ʻ o tkazish amaliyotda tez-tez uchrab turadi. Hozirda hamma mamlakatlarda pul ʻ miqdorini tartibga solishda ochiq bozordagi operatsiyalarni, ya’ni davlat qimmatli qog ozlarini taklif qilish usulidan keng foydalanilmoqda. Ushbu operatsiyalarni ʻ Markaziy bank asosan nufuzi katta banklar guruhi bilan birgalikda amalga oshiradi. Majburiy bank zaxirasi me’yorini ko tarish yordamida pul taklifini ʻ kamaytiradi. Zero, bu banklarning ortiqcha bank zaxiralari qisqarishiga olib keladi. 5 O lmasov.A. O zME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil ʻ ʻ 10 Pul-kredit siyosatini o tkazishda bu vosita butun bank tizimining asoslariga ta’sirʻ etadi. Turli mamlakatlarda qo llanilayotgan majburiy zaxira normalari turlichadir ʻ (1.2.1-jadval), Janubiy Koreyada bu norma -100 foiz bo lgan bo lsa, Italiyada -25 ʻ ʻ foizni, Yaponiyada bor yo g i -2.5 foizni tashkil etadi. ʻ ʻ 1.2.1-jadval. O zbekiston Respublikasida Majburiy rezervlar me’yorlari ʻ 6 Majburiyat turi Majburiy rezerv normativlari Yuridik shaxslarning milliy valyutadagi depozitlari 4% Yuridik shaxslarning chet-el valyutasidagi depozitlari 18% Jismoniy shaxslarning milliy valyutadagi depozitlari 4% Jismoniy shaxslarning chet-el valyutasidagi depozitlari 18% Ushbu majburiyat turlariga (0,8) o’rtachalash koeffitsienti qo’llaniladi Keyingi yillardagi bunday pasayish pul multiplikator miqdorining kattalashishiga va albatta iqtisodiyotda pul taklifining ko payishiga olib keladi. ʻ Tijorat banklari ortiqcha rezervlarining ko payishi ularning aktiv operatsiyalarini ʻ ko paytiradi va bu iqtisodiyotning real sektori rivojlanishiga ijobiy ta’sir ʻ ko rsatadi. ʻ Xo sh, pul-kredit siyosatining oqibatlari qanday? Davlat tomonidan amalga ʻ oshiriladigan pul-kredit siyosati YaIM, bandlik va baholar darajasiga bevosita ta’sir ko rsatadi. Faraz qilaylik, iqtisodiyotda ishlab chiqarish qisqarmoqda va ʻ 6 https://cbu.uz/uz/banknotes-coins/gold-bars/prices/ 11 ishsizlar soni ortib bormoqda. Bunday sharoitda davlat Markaziy bank orqali pul taklifini biz yuqorida ko rib chiqqan vositalar yordamida oshirishga harakat qiladi. ʻ Natijada pul taklifi o sadi, foiz stavkasi esa kamayadi. Bu esa investitsiyalarga ʻ bo lgan talabni oshiradi va o z navbatida, YaIM miqdorining ko payishiga olib ʻ ʻ ʻ keladi. Bu bilan davlat ma’lum davrda o z maqsadiga erishadi, ishlab chiqarishning ʻ orqaga ketishi to xtaydi, ishsizlar soni kamayadi, jamiyatning daromadlari esa ʻ oshadi. Pul-kredit siyosatining oqibati to g risida gapirganda, bu siyosatning qisqa ʻ ʻ muddatli va uzoq muddatli oqibatlarini farqlash kerak. Agarda qisqa muddatli davrda davlat pul taklifini oshirilishi natijasida YaIM miqdori o sishini ʻ rag batlantirilgan hamda ma’lum darajada samaradorlikka erishilgan bo lsa, uzoq ʻ ʻ muddatli davrda bu choralarning samaradorligi pasayishi mumkin. 1.3 Pul-kredit siyosatini amalga oshirishning asosiy yo nalishlari ʻ Ochiq bozordagi operatsiyalar – Markaziy bank tomonidan davlat obligatsiyalarini (qimmatli qog ozlarni) tijorat banklari va aholidan sotib olish va ʻ ularga sotish bo yicha operatsiyalardir. Markaziy bank tijorat banklaridan yoki ʻ aholidan bu qimmatli qog ozlarni sotib olar ekan, tijorat banklari zaxiralarini sotib ʻ olingan obligatsiyalar miqdori hajmida ko paytiradi. Bu zaxiralar pul bazasiga ʻ kiradi, ya’ni yuqori quvvatli pullar bo lganligi uchun pul taklifi multiplikativ ʻ ko payadi. Markaziy bank tijorat banklari va aholiga obligitsiyalarni sotish bilan ʻ zaxiralarni hamda tijorat banklarining kredit berish qobiliyatini kengaytiradi. Bu holda pul taklifi qisqaradi. Hozirda hamma mamlakatlarda pul miqdorini tartibga solishda ochiq bozordagi operatsiyalarni, ya’ni davlat qimmatli qog ozlarini taklif qilish usulidan ʻ keng foydalanilmoqda. Ushbu operatsiyalarni Markaziy bank asosan nufuzi katta banklar guruhi bilan birgalikda amalga oshiradi 7 . 7 Rashidov.O.Yu, Alimov.I.I, Toymuhamedov. I.R, Tojiyev. R.R.Pul, kredit va banklar. Darslik. –T.: Cho’lpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2011 12 Pul bozorida muomalada pul miqdori ortiqchaligi mavjud deb faraz qilamiz. Tabiiyki, Markaziy bank ortiqcha pul massasini kamaytirishga harakat qiladi. Buning uchun, o zida mavjud bo lgan o zining qimmatli qog ozlarini u ochiqʻ ʻ ʻ ʻ bozorda aholi va banklarga taklif etadi, ular esa uni xarid qila boshlaydilar. Davlat qimmatli qog ozlarini (sotish yoki xarid qilish yo li bilan) taklifi oshib borgan sari, ʻ ʻ unga bo lgan baho pasayadi, o z navbatida, unga bo lgan foiz (ya’ni, qimmatli ʻ ʻ ʻ qog ozlarni sotib olganlarga foiz shaklida to lanadigan haq) oshadi, bu esa unga ʻ ʻ bo lgan talabni oshiradi. Banklar va aholi qimmatli qog ozlarni ko proq xarid qila ʻ ʻ ʻ boshlaydi, pirovard natijada banklarning zaxiralari qisqaradi, o z navbatida, bu hol ʻ pul taklifining bank multiplikatoriga teng nisbatda qisqarishiga, shuningdek, bank zaxirasi va pul taklifining ortishiga olib keladi. O zbekiston Respublikasi Markaziy ʻ Banki ham pul kredit siyosatini yuritishda bu vositaning rolini keskin oshirishni maqsad qilib olgan. Pul - kredit siyosatini amalga oshirishning muhim vositalardan biri – bu, hisob stavkasi siyosatidir. Hisob stavkasi yoki qayta moliyalash stavkasi deb Markaziy bank tomonidan tijorat banklariga beriladigan ssudaning foiz stavkasi tushuniladi. Bu ssudalarni tijorat banklari ayrim ko zda tutilmagan zarurat ʻ tug ilganda va moliyaviy ahvoli mustahkam bo lgan hollardagina oladilar. Hisob ʻ ʻ stavkasining pasayishi bilan tijorat banklarida Markaziy bankdan qo shimcha ʻ zaxiralarni olish imkoniyatlari kengayadi. O z navbatida, bu tijorat banklarining ʻ zaxiralardan yangi kreditlar berish bilan pul taklifini ko paytiradi. Yana shunday ʻ hollar mavjudki, Markaziy bank hisob stavkasini ko tara borib, tijorat banklari ʻ tomonidan qo shimcha zaxiralarni olish yo lidagi to siqlarni biroz ko targanday ʻ ʻ ʻ ʻ bo ladi va kreditlar berish bo yicha ularning faoliyatini pasaytiradi, shu yo l bilan ʻ ʻ ʻ pul taklifini cheklaydi. Agar ushbu stavka past bo lsa, unda tijorat banklari ko proq ʻ ʻ kredit olishga harakat qiladilar. Natijada banklarning ortiqcha zaxiralari ortib boradi va muomaladagi pul massasi miqdorining oshib borishiga olib keladi. 13 Agarda hisob stavkasi miqdori yuqori bo lsa, unda banklar kamroq kredit olishga,ʻ olganlarini esa qaytarib berishga harakat qiladilar, pirovard natijada ortiqcha bank zaxiralari qisqaradi, muomaladagi pul miqdori kamayadi 8 . 2018-yil 25-sentyabrdan boshlab qayta moliyalash stavkasi 16 % etib belgilangan (1.3.1-jadval). Hozirgi kunda esa bu ko’rsatkich 14 % ni tashkil etmoqda. Pul-kredit siyosati asosida iqtisodiyotga pul-kredit siyosatining ta’sir etishi jarayonlarini o rganuvchi pul nazariyasi yotadi. Ushbu nazariyaga ikki xil ʻ yondashuvchi iqtisodchilar o rtasida ko p yillardan beri tortishuvlar bo lib ʻ ʻ ʻ kelmoqda. Bularga neokeynschilar nazariyasi va zamonaviy pul miqdori nazariyasi tarafdorlarini kiritamiz. Har ikki nazariya tarafdorlari ham pul taklifining nomini 1.3.1-jadval. O zbekiston Respublikasi Markaziy bankining qayta moliyalash STAVKASI ʻ 9 Amal qilgan davri Foizda 2018-yil 25-sentyabr – hozirgi kungacha 14 % 2018-yil 28-iyul – 2018-yil 24-sentyabr 14 % 2018-yil 7-fevral – 2018-yil 27-iyul 14 % 2017-yil 28-iyun – 2018-yil 6-fevral 14 % 2016-yil 1-yanvar – 2017-yil 27-iyun 9 % 2015-yil 1-yanvar – 2015-yil 31-dekabr 9 % 2014-yil 1-yanvar – 2014-yil 31-dekabr 10 % 2011-yil 1-yanvar – 2013-yil 31-dekabr 12 % 2006-yil 15-iyul – 2010-yil 31-dekabr 14 % 2006-yil 1-yanvar – 2006-yil 14-iyul 16 % 2004-yil 21-dekabr – 2005-yil 31dekabr 16 % 8 Shodmonov SH.SH, Yaxshiyeva M.T, Yusupov R.A. Pul nazariyasi: Darslik. – T.: Cho’lpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2011. 9 Ergashev E.I, Bakiva I, Fayziyev Sh, Shermuxamedov B. «Iqtisod-Moliya» : darslik – T.: Toshkent nashriyoti, 2019 14 YaIM ga ta’sirini inkor etmaydilar, ammo bu ta’sirning ahamiyatiga har xil baho beradilar. Keynschilar fikricha, monetar siyosat yuritishda foiz stavkasi darajasiga asoslanishi, monetaristlar fikricha esa, pul taklifining darajasiga asoslanishi lozim. Keynschilar bozor iqtisodiyotini tartibga solishda davlat aralashuvi shart deb hisoblashadi, monetaristlar esa uni ortiqcha deb hisoblaydilar. 10 Monetaristlar pul miqdorining o zgarishi bilan YaIM o zgarishi o rtasidaʻ ʻ ʻ yaqinroq aloqa mavjud; ya’ni, pul miqdorining o zgarishi bevosita YaIM ʻ o zgarishiga olib keladi deb hisoblashadi. Buni ular pulning miqdoriy nazariyasi ʻ tenglamasi bilan izohlaydilar. Ayni paytda monetaristlar pulning aylanish tezligini barqaror deb hisoblaydilar, keynschilar esa, aksincha, beqaror deydilar. Hozirda mavjud bo lgan monetaristik siyosatning modellari bu ikki ʻ yondashuvni sintez qilgan, ya’ni, bu yondashuvlarning ijobiy jihatlarini qo shib, ʻ o zida aks ettiradi. Pul kredit siyosatining uzoq muddatli maqsadlariga erishish ʻ uchun monetaristik yondashuv ko proq ishlatiladi. Shu bilan birga qisqa muddatli ʻ davrlarda esa davlat foiz stavkasiga ta’sir etish usulidan voz kechmaydi. Markaziy Bank bir vaqtning o zida ham pul massasini, ham foiz stavkasini ʻ o zgartirmasdan ushlab tura olmaydi. Pulga talab o sgan holatlarda maqsad foiz ʻ ʻ stavkasining barqarorligini ta’minlash bo lsa Markaziy Bank pul taklifini ʻ oshirishga majbur bo ladi. Bu tadbir yumshoq pul kredit siyosati deb yuritiladi. Pul ʻ massasining ko payib ketishiga yo l qo ymaslik uchun pul taklifini cheklash ʻ ʻ ʻ siyosatini qo llash foiz stavkasining ko tarilishiga olib keladi va bu siyosat qattiq ʻ ʻ pul kredit siyosati deb yuritiladi. Agar pulga talab inflyatsiya ta sirida ko paysa, qattiq pul kredit siyosatini ʼ ʻ qo llash maqsadga muvofiq bo ladi. Mabodo pulga talab ishlab chiqarish va ʻ ʻ daromadlarning o sishi oqibatida oshsa yumshoq pul kredit siyosatini qo llash ʻ ʻ o rinlidir. ʻ 10 Mikroiqtisodiyot. Makroiqtisodiyot: Darslik. E.I.Ergashev, I.Bakiva, Sh.Fayziyev, B.Shermuxammad.. “Iqtisod-Moliya ” 15 Pul-kredit siyosatinig ishlab chiqarish hajmiga ta’siri birinchi paragrafda ta’kidlanganidek pul taklifi o zgarishining foiz stavkasi darajasiga, foiz stavkasiʻ o zgarishida esa investitsiya xarajatlari hajmiga (bu bilan yalpi xarajatlar hajmiga ʻ ham) va yalpi xarajatlar o zgarishining ishlab chiqarish ya’ni yalpi taklif hajmiga ʻ ta’siri ko rinishida bosqichma-bosqich ro y beradi. Foiz stavkasining pul taklifi ʻ ʻ o zgarishiga tasirchanligi, yoki investitsiya xarajatlarining foiz stavkasi ʻ o zgarishiga ta sirchanligi past bo lishi pul kredit siyosatini amalga oshirishda ʻ ʼ ʻ muammolarni keltirib chiqaradi. Pul-kredit siyosati fiskal va savdo siyosatlari bilan chambarchas bog liq. ʻ Agarda Markaziy bank qayd qilingan valyuta kursini saqlab turishni maqsad qilib qo ysa mustaqil (ichki) pul siyosatini olib borish mumkin bo lmay qoladi. Chunki ʻ ʻ almashinuv kursini ta’minlab turish uchun valyuta zaxiralarini ko paytirib yoki ʻ kamaytirib turish iqtisodiyotda pul hajmiga bevosita ta’sir ko rsatadi. Pul-kredit va ʻ fiskal siyosatlarni muvofiqlashtirish bilan bog liq qiyinchiliklar ham mavjud. ʻ Agarda hukumat iqtisodiyotni davlat xarajatlarini oshirish orqali qo llabquvvatlashni amalga oshirmoqchi bo lsa, uning muvaffaqiyatli amalga ʻ ʻ oshishi ko proq pul-kredit siyosatining xarakteriga bog liq. Chunki, bu ʻ ʻ mo ljallanayotgan xarajatlar qimmatli qog ozlar (ya’ni, obligatsiyalar)ni chiqarish ʻ ʻ evaziga amalga oshsa, pulga bo lgan talab oshadi va natijada esa foiz stavkalari ʻ ko tariladi. Bu esa investitsiya xarajatlarining kamayishiga olib keladi. Yoki ʻ Markaziy bank hukumatning yuqoridagi siyosatini qo llab-quvvatlash uchun pul ʻ taklifini ma’lum miqdorda ko paytirsa, pul qadrsizlanishi mumkin. ʻ Umuman, barqaror pul-kredit siyosati hukumat tomonidan olib boriladigan fiskal siyosatga hamma vaqt ham mos kelavermaydi. 16 17 II BOB PUL-KREDIT VA FISKAL SIYOSATI BO YICHA ILMIY ʻ NAZARIY QARASHLAR 2.1 Rivojlangan davlatlarda pul-kredit siyosati xususidagi ilmiy nazariy qarashlar Rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlar markaziy banklari tomonidan keng qo’llanilayotgan usullar inflyatsion targetlash, monetar targetlash, valyuta kursini targetlash va nominal yakorsiz rejimlarni o’z ichiga oladi. Inflyatsiyaning maqsadli ko’rsatkichlariga erishish vazifasi aksariyat markaziy banklar uchun bosh maqsad hisoblansa-da, yuqorida qayd etilgan uslublar asosan tezkor va oraliq mo’ljallarga qarab farqlanadi. Monetar targetlash rejimi. Pul-kredit siyosatini amalga oshirishning ushbu usulida narxlar barqarorligini ta’minlash maqsadida pul agregatlari, rezerv pullar va pul massasi hajmlari o’zgarishini nazorat qilish nazarda tutiladi. Ushbu strategiyaning samarali qo’llanilishi inflyatsiya ko’rsatkichlari va pul agregatlari o’rtasidagi mustahkam doimiy bog’liqlik bo’lishini talab etadi. Bunda inflyatsiyaning maqsadli ko’rsatkichlariga pul agregatlari hajmini maqbul darajada ushlab turish vositasida erishiladi. Monetar targetlash rejimi 1970-chi va 1980-chi yillarda AQSh, Kanada, Buyuk Britaniya, Germaniya, Shveytsariya va boshqa rivojlangan davlatlarda faol qo’llanilgan. Shu bilan birga, so’nggi yillarda moliya bozorlarining rivojlanishi va yangi moliyaviy instrumentlarning amaliyotga joriy etilishi hisobiga pulga nisbatan talabning nobarqaror darajada bo’lishi mazkur usul samaradorligining pasayishiga olib keldi. 11 Natijada markaziy banklar pul massasidagi o’zgarishlarga samaralari ta’sir ko’rsatish va inflyatsiyaning maqsadli ko’rsatkichlarini ta’minlash imkoniyati cheklanishi kuzatildi. Pul agregatlari va inflyatsiya darajasi o’rtasidagi bog’liqlikning kuchsizlanishi tufayli ko’pchilik markaziy banklar tomonidan pul 11 Mikroiqtisodiyot. Makroiqtisodiyot: Darslik. E.I.Ergashev, I.Bakiva, Sh.Fayziyev, B.Shermuxamedov.. «Iqtisod-Moliya» – Toshkent. 2019-yil 18 agregatlarini targetlash amaliyotidan voz kechilib, inflyatsion targetlash rejimini joriy qilinishiga sabab bo’ldi. Monetar targetlash rejimi pul taklifi va talabining keskin o’zgarishlari kuzatilgan rivojlanayotgan va o’tish davridagi mamlakatlarda iqtisodiy rivojlanishning dastlabki yillarida samarali strategiya sifatida keng ko’llanilgan. Bunda inflyatsiya bo’yicha tegishli ko’rsatkichlarni belgilashda iqtisodiy o’sishni rag’batlantirish maqsadlaridan kelib chiqilgan. 1994 yildan boshlab O’zbekistonda amalga oshirilgan pul-kredit siyosati ham pul massasining keskin o’sib ketishini oldini olish orqali milliy valyuta barqarorligini ta’minlash maqsadlariga qaratildi. Bunda rezerv pullar va pul massasining o’zgarishi operatsion hamda oraliq mo’ljallar sifatida qo’llanildi. Mazkur rejim rasman monetar targetlash deb tasniflansa-da, amaliyotda milliy valyutaning almashuv kursini dollarga bog’lash orqali bosqichma-bosqich devalvatsiya qilib borilganligi tufayli ba’zi xalqaro institutlar va mutaxassislar tomonidan ushbu rejim aralash turga kiritilgan. 12 Bir vaqtning o’zida ikki maqsadga yo’naltirilgan almashuv kursi siyosati tashqi shoklar vujudga kelgan sharoitlarda samarasiz ekanligini ko’rsatdi. Bunda bir tomondan oltin-valyuta zahiralarini oshirish vazifasi qo’yilgan bo’lsa, ikkinchi tomondan so’mning almashuv kursini ma’lum bir darajada ushlab turish maqsadi ko’zlangan. O’z navbatida, mazkur almashuv kursi to’lov balansi holati va tashqi iqtisodiy sharoitlarni o’zida aks ettirmagan. Bunday siyosat, o’z navbatida, ichki valyuta bozorida muammolarni yuzaga keltirib, samarali pul-kredit siyosatini yuritish imkoniyatlarini pasaytirdi. Bundan tashqari, pul-kredit instrumentlaridan foydalanishning passiv rejimi monetar targetlashni samarali qo’llashda qo’shimcha qiyinchiliklar tug’dirdi. Pul massasi o’zgarishini omillar asosida tahlili, pul massasi o’sishi turli davrlarda oltin-valyuta zaxiralarining oshishi hamda iqtisodiyotni kreditlash hajmlarining kengaytirish hisobiga ta’minlanganligini ko’rsatmoqda. Iqlim o zgarishi yoki global isish iqtisodiyotga turli kanallar orqali salbiy ta sirʼ ʼ 12 Mikroiqtisodiyot. Makroiqtisodiyot: Darslik. E.I.Ergashev, I.Bakiva, Sh.Fayziyev, B.Shermuxamedov.. «Iqtisod-Moliya» – Toshkent. 2019-yil 19 ko rsatadi. Xususan, iqlim o zgarishi tufayli asosan ikki turdagi xatarlarga duchʼ ʼ kelinadi: fizik xatarlar (suv toshqini, qurg oqchilik, o rmon yong inlari va h.k.) va ʼ ʼ ʼ o tish davri xatarlari (iqlim o zgarishi oqibatlarini kamaytirish uchun ʼ ʼ qo llaniladigan choralar natijasida iqtisodiyotda yuzaga keladigan xatarlar). ʼ Fizik xatarlar, ya ni ekstremal ob-havo sharoitlari iqtisodiyotdagi ta minot ʼ ʼ zanjiriga zarar yetkazib, iqtisodiy sub ektlar faoliyatining sustlashishiga olib ʼ kelishi mumkin. Ushbu xatarlar asosan rivojlanayotgan davlatlarda ko proq ta sirli ʼ ʼ bo lib, iqlim o zgarishining salbiy oqibatlarini oldini olishga qaratilgan choralarni ʼ ʼ qo llash zaruratini oshiradi. Biroq, mamlakat iqlim o zgarishi oqibatlariga qarshi ʼ ʼ kurashishga kechikib, keskin choralarni qo llash ortidan iqtisodiy siyosatda ʼ bo ladigan o zgarishlar o tish davri xatarlarini yuzaga keltirishi mumkin. Bu ham ʼ ʼ ʼ ta minot tizimiga va natijada, moliyaviy tizim barqarorligiga salbiy ta sir ʼ ʼ ko rsatishi ehtimollari mavjud. Iqlim o zgarishining salbiy oqibatlarini oldini ʼ ʼ olishga qaratilgan choralarning oldindan qo llanilishi o tish davrida yuzaga ʼ ʼ keladigan xatarlarni kamaytirishga xizmat qiladi. Bunda, iqlim o zgarishiga qarshi ʼ kurashishda muammo manbasini aniqlash, uning darajasini o lchash (baholash) va ʼ mos makroiqtisodiy siyosatni ishlab chiqish, umuman olganda yashil iqtisodiyotni qurish muhim ahamiyat kasb etadi. Yashil iqtisodiyotga o tishda tarkibiy islohotlar, fiskal va pul-kredit ʼ siyosatlaridan ham foydalanish mumkin. Fiskal siyosatdagi choralar uglerod solig i, yashil subsidiyalar va transfertlarni joriy etishni o z ichiga olsa, pul-kredit ʼ ʼ siyosatini yuritishda ekologik toza iqtisodiy faoliyatni qo llab-quvvatlash uchun ʼ markaziy bank instrumentlaridan foydalaniladi. Shu bilan birga, tarkibiy islohotlar qonunchilik orqali energiya sarflanishini tartibga solish (energiya samaradorligi standartlarini kiritish) va institutlarni "uglerodsizlashtirish"ni (uglerod bozorlari yaratilishini) nazarda tutadi 13 . Xalqaro tajribada markaziy banklar tomonidan pul-kredit siyosatini yuritishda iqlim o zgarishi, atrof-muhit masalalariga ham ustuvorlik berilishi ʼ 13 Ergashev E.I, Bakiva I, Fayziyev Sh, Shermuxamedov B. «Iqtisod-Moliya» : darslik – T.: Toshkent nashriyoti, 2019 20 “yashil pul-kredit siyosati” deb ataladi. Bunda, markaziy banklar ekologik barqaror iqtisodiyotga o tishni rag batlantirish maqsadida o z instrumentlaridan (yashilʼ ʼ ʼ qayta moliyalashtirish kreditlari, yashil garovlar va boshqalardan) foydalanishi uchun quyidagi shartlar bajarilishini talab etadi: - iqtisodiyotdagi mavjud korxonalarning uglerod emissiyalari to g risidagi doimiy ʼ ʼ yangilanib turadigan ma lumotlar bazasini shakllantirish; ʼ - energiya samaradorligi bo yicha reyting agentliklarining baholariga ega bo lish ʼ ʼ (mavjud kredit reyting agentliklari banklar portfelini baholashda iqlim xatarlarini hisobga olishlari yoki alohida iqlim xatarlari reytingini yuritish agentliklari tashkil etilishi mumkin); - rivojlangan kapital bozori va yashil moliyaviy aktivlarning mavjudligi (masalan “green bonds”); - pul-kredit siyosati transmission mexanizmining yuqori samaradorligi. Xalqaro tajriba. 2019 yilda Yevropa Ittifoqi Kengashi iqlim o zgarishi ʼ masalasida bir xulosaga kelib, 2050 yilgacha ekologik barqarorlikka erishish maqsadini belgilab oldi. Yevropa Markaziy Banki (EMB) o zining asosiy ʼ maqsadidan tashqari, Yevropa Ittifoqining umumiy iqtisodiy siyosatlarini ham qo llab-quvvatlashi belgilab qo yilgan. Bu YeMB uchun yashil pul-kredit ʼ ʼ siyosatini yuritish uchun huquqiy asos bo lib xizmat qiladi. Bu borada, YeMB ʼ 2020 yildan boshlab yashil qimmatli qog ozlarni kredit operatsiyalari uchun garov ʼ sifatida ishlatilishi mumkinligini e lon qildi. 2021 yilda pul-kredit siyosati ʼ strategiyasiga iqlim o zgarishi masalalarini kiritish bo yicha yo l xaritasini ishlab ʼ ʼ ʼ chiqdi. YeMB yashil pul-kredit siyosatini yuritishda ayrim qiyinchiliklarga duch kelgan. “Corporate Sector Purchase Program” (CSPP) dasturi doirasida ekologik toza aktivlarni markaziy bank tomonidan sotib olish amaliyotining ta siri kichik ʼ bo lib, uzoq muddatda ular iqlim o zgarishini yumshatmasligi aniqlangan ʼ ʼ 14 . Bundan tashqari, yashil pul-kredit siyosati Yevropa Ittifoqining uglerod bozoridan 14 Economics: principles,problems, and politics/Campbell R. McConnell, Stanley L. Brue. – 17th ed. 21 (the Emissions Trading System) keladigan samarani yo qqa chiqarish ehtimoliʼ borligi o rganib chiqilgan. Biroq, YeMB tomonidan garovga qo yiladigan aktivlar ʼ ʼ uchun iqlim talablarini qo yilishi uglerod-intensiv korxonalarning yashil ʼ obligatsiyalarini chiqarishga va umuman yashil investitsiyalarini oshirishiga sezilarli ta sir ko rsatadi. Shuningdek, tabiiy ofatlar so nggi yillarda Yevropa ʼ ʼ ʼ Ittifoqidagi inflyatsiyaga ko proq bosim yaratuvchi omil bo lib, YeMBning ba zi ʼ ʼ ʼ yashil vositalardan foydalanish imkoniyatini (yashil moliyaviy aktivlarni markaziy bank tomonidan sotib olinishi) cheklamoqda. FZT raisi J. Pauel iqlim o zgarishi ʼ borasidagi bayonotida "FZT iqlim siyosatchisi emas va bo lmaydi ham. Iqlim ʼ o zgarishiga qarshi kurash bilan hokimiyat, saylangan mas ul organlar ʼ ʼ shug ullanishi kerak. Banklarga kimga kredit berish yoki bermaslikni belgilab ʼ berish FZTning vazifasi emas"ligini bildirgan. Iqlim o zgarishi yomonlashishda ʼ davom etsa, bu markaziy banklarning inflyatsion targetlariga erishishida to sqinlik ʼ qiluvchi asosiy omilga aylanishi mumkin. А ynan mana shu bog liqlik iqlim ʼ muammosiga befarq bo lmaslik ahamiyatini yanada oshiradi. Uglerod ʼ emissiyasining eng katta ulushi Xitoy davlatiga to g ri kelib, 2018 yildan yashil ʼ ʼ pul-kredit siyosatini yuritishni boshladi. Birinchi qadam o rta muddatli kredit ʼ operatsiyalarida yashil obligatsiyalarning garov sifatida foydalanilishiga ruxsat etilishi bo ldi. Xitoy tajribasiga asoslangan tadqiqotlarda ushbu choralar bozorni ʼ ekologik barqarorlikka erishishida sezilarli ta sir ko rsatishi mumkinligi ʼ ʼ aniqlandi 15 . 2.2 O zbekiston Respublikasida pul-kredit siyosati istiqbollari ʻ 2017-yilda boshlangan iqtisodiyotni liberallashtirish va bozor mexanizmlari ro’lini oshirishga qaratilgan iqtisodiy islohotlarning yangi bosqichi o rta muddatli istiqbolda bank tizimi va pul-kredit siyosatini rivojlantirishning ʻ ustuvor yo nalishlarini belgilab bergan. ʻ 15 Economics: principles,problems, and politics/Campbell R. McConnell, Stanley L. Brue. – 17th ed. 22 Ushbu yo nalishdagi muhim qarorlardan biri milliy valyuta almashuvʻ kursining bozor mexanizmlari asosida shakllanish tamoyillarini joriy etish orqali ichki valyuta bozorini bosqichma-bosqich liberallashtirilishi bilan bog liq amaliy ʻ qadamlar bo ldi. Valyuta kursi shakllanishida tamomila yangi yondashuvdan ʻ foydalanilishi, o z navbatida, Markaziy bankning asosiy e’tiborini ichki bozordagi ʻ narxlar barqarorligiga qaratish asnosida pul-kredit siyosatini takomillashtirish imkoniyatini beradi. Ayni vaqtda valyuta bozorini liberallashtirish borasidagi islohotlarning muvafaqqiyatli amalga oshirilishi ko p jihatdan pul-kredit siyosatini ʻ takomillashtirish, tijorat banklari faoliyatini mustahkamlash hamda bank tizimini rivojlantirish choralari samaradorligi bilan chambarchas bog liq. Shundan kelib ʻ chiqib, O zbekiston Respublikasi Prezidentining “Valyuta bozorini liberallashtirish ʻ bo yicha birinchi navbatdagi chora-tadbirlar to g risida”gi farmoni e’lon ʻ ʻ ʻ qilinishidan ko p o tmay O zbekiston Respublikasi Prezidentining “Pul-kredit ʻ ʻ ʻ siyosatini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to g risida”gi qarori qabul qilindi ʻ ʻ va Pul-kredit siyosatini 2017–2021-yillarda rivojlantirish va inflyatsion targetlash rejimiga bosqichma-bosqich o tish bo yicha chora-tadbirlar Kompleksi tasdiqlandi. ʻ ʻ Bu boradagi keyingi muhim qadamlardan biri O zbekiston Respublikasi ʻ Prezidentining 2018-yil 9-yanvardagi “O zbekiston Respublikasi Markaziy banki ʻ faoliyatini tubdan takomillashtirish to g risida” ʻ ʻ 16 gi farmonining qabul qilinishi bo ldi. Mazkur farmonda narxlar barqarorligini ta’minlash vazifasi Markaziy ʻ bankning bosh maqsadi etib belgilanib, Markaziy bankning mustaqilligi va institutsional rivojlanishini ta’minlash bo yicha tegishli choralar nazarda tutilgan. ʻ Qayd etish lozimki, iqtisodiy siyosatni amalga oshirish yondashuvlarining qayta ko rib chiqilishi davrida shakllanayotgan yangi voqeliklarda pul-kredit sohasidagi ʻ o zgarishlarning aholi va tadbirkorlik subyektlari tomonidan to g ri qabul qilinishi ʻ ʻ ʻ va qo llab-quvvatlanishi muhim ahamiyat kasb etadi. ʻ O zbekiston Respublikasi Markaziy bankining o rta muddatli istiqbolda ʻ ʻ pulkredit siyosatini rivojlantirish va amalga oshirish Konsepsiyasi 16 Pul-kredit siyosatini amalga oshirish Konsepsiyasi. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki https://cbu.uz/uz/monetary-policy/concept/ 23 kommunikatsiyalar kanalining jamoatchilik fikrini shakllantirish hamda inflyatsion targetlash rejimini amaliyotga joriy etishdagi yetakchi roli inobatga olingan holda ishlab chiqilgan. Ushbu Konsepsiyaning maqsadi inflyatsion targetlashga o tishning konseptualʻ asoslarini hamda ushbu pul-kredit siyosati rejimini amaliyotga muvaffaqiyatli joriy etish uchun zaruriy sharoitlar yaratish bo yicha o rta muddatli rejalarni keng ʻ ʻ jamoatchilikka yetkazish va batafsil tushuntirishga qaratilgan. Mamlakatda ichki narxlar barqarorligi ta’minlanishi makroiqtisodiy va ijtimoiy barqarorlikning kafolati bo lib, iqtisodiy islohotlarni jadallashtirish va rivojlantirish dasturlarini ʻ muvaffaqiyatli amalga oshirishda zaruriy sharoit hisoblanadi. Bunda inflyatsiyaning past va barqaror ko rsatkichlari muvozanatli iqtisodiy o sishni ʻ ʻ ta’minlash, ishlab chiqarish raqobatbardoshligi va aholini yashash darajasini oshirishning muhim omili sanaladi. Shu nuqtayi nazardan, narxlar o sish ʻ sur’atlarining pasayishi va barqarorlashishi davlat iqtisodiy siyosatining asosiy maqsadlaridan biri bo lishi kerak. Inflyatsiyaning past va barqaror darajasi aholi ʻ hamda yuridik shaxslar omonatlarini uzoq muddatli investitsiyalarga aylanishi uchun kerakli sharoit yaratadi hamda ichki bozordagi narxlar nomutanosibligini kamaytirib mavjud iqtisodiy resurslarning samarali taqsimlanishiga xizmat qiladi. Rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlarning markaziy banklari tajribalari hamda xalqaro moliya institutlari izlanishlari natijalari pul-kredit siyosatini amalga oshirishda narxlar barqarorligini ta’minlash maqsadining shak-shubhasiz ustuvorligini ko rsatmoqda. Shu bilan birga, pul-kredit siyosatini amalga oshirish ʻ tartibi va ketma-ketligi turli mamlakatlarda iqtisodiyotning xususiyatlari hamda tarkibiy tuzilishiga qarab farqlanadi. Amaldagi O zbekiston Respublikasining “O zbekiston Respublikasining ʻ ʻ Markaziy banki to g risida” ʻ ʻ 17 gi qonuniga ko ra, Markaziy bankning bosh maqsadi ʻ milliy valyuta barqarorligini ta’minlash hisoblanadi. Bunda “milliy valyuta 17 www.stat.uz 24 barqarorligi” tushunchasini ikki xil, ya’ni almashuv kursining xorijiy valyutalarga nisbatan barqarorligi yoki uning ichki xarid qobiliyati barqarorligi deb talqin qilish mumkin. Almashuv kursining erkin shakllanishi sharoitida milliy valyutaning barqarorligi uning ichki xarid qobiliyatini saqlash orqali erishiladi. Bunda, erkin suzib yuruvchi almashuv kursi iqtisodiyotni ichki barqarorlashtiruvchi funksiyasini bajaradi. Boshqacha qilib aytganda, to lov balansi bilan bog liq tashqi shok vaʻ ʻ qiyinchiliklar kuzatilganda almashuv kursining mos ravishda o zgarishi ʻ ekportyorlar va import o rnini bosuvchi mahsulotlar ishlab chiqaruvchi ʻ korxonalarni rag batlantirishga xizmat qiladi. ʻ Ayni paytda Markaziy bank pul-kredit siyosatining asosiy maqsadini ikki xil tushunilishini oldini olish va uning faoliyati asosiy yo nalishini aniq belgilab olish ʻ maqsadida qonunchilikka tegishli o zgartirishlar kiritilishi ko zda tutilgan. ʻ ʻ Ta’kidlash lozimki, narxlar barqarorligi deyilganda nol darajadagi yoki salbiy inflyatsiya ko rsatkichlari nazarda tutilmaydi. Narxlar barqarorligi ʻ deyilganda narxlarning turg un holatda turishi emas, balki ularning past darajada ʻ o sishi tushuniladi. Bir qarashda narxlarning turg un turishi maqbul ko rinsa-da, ʻ ʻ ʻ narxlarning past va barqaror o zgarishi iqtisodiyotning samarali faoliyati uchun eng ʻ qulay sharoit hisoblanadi. Ichki bozorda narxlar barqarorligini ta’minlash vazifasi pul-kredit siyosatini amalga oshirishning aniq strategiyasi va batafsil rejasi bo lishini hamda maqsadli ko rsatkichlarga erishish uchun samarali instrumentlar ʻ ʻ va mexanizmlarni talab etadi. Rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlar markaziy banklari tomonidan keng qo llanilayotgan usullar inflyatsion targetlash, monetar targetlash, valyuta kursini ʻ targetlash va nominal yaroqsiz rejimlarni o z ichiga oladi. ʻ Inflyatsiyaning maqsadli ko rsatkichlariga erishish vazifasi aksariyat ʻ markaziy banklar uchun bosh maqsad hisoblansa-da, yuqorida qayd etilgan uslublar asosan tezkor va oraliq mo ljallarga qarab farqlanadi. Pul-kredit siyosatini ʻ amalga oshirishning ushbu usulida narxlar barqarorligini ta’minlash maqsadida pul agregatlari, rezerv pullar va pul massasi hajmlari o zgarishini nazorat qilish ʻ 25 nazarda tutiladi. Pul massasi o zgarishini omillar asosida tahlili, pul massasi o sishiʻ ʻ turli davrlarda oltin-valyuta zaxiralarining oshishi hamda iqtisodiyotni kreditlash hajmlarining kengaytirish hisobiga ta’minlanganligini ko rsatmoqda. Shu bilan ʻ birga, amalga oshirilgan tahlillar natijasida inflyatsiya darajasi, YaIM deflyatori va pul massasi o zgarishi o rtasida aniq va barqaror o zaro bog liqliklar aniqlanmadi. ʻ ʻ ʻ ʻ Pul aylanish tezligi va pul multiplikatori ko rsatkichlari o zgarishi ham ʻ ʻ ushbu ko rsatkichlar dinamikasining o zgaruvchan xarakterga ega ekanligini, ʻ ʻ pulkredit ko rsatkichlarining maqsadli parametrlarini ishlab chiqishda xatoliklarga ʻ olib kelishi mumkinligini ko rsatadi. ʻ Pul-kredit siyosatining transmission mexanizmi o zida Markaziy bank foiz ʻ stavkalari o zgarishining iqtisodiy faollikka va pirovardida inflyatsiya darajasiga ʻ ta’sir o tkazish jarayonini aks ettiradi. ʻ Pul-kredit siyosatining iqtisodiyotga ta’siri alohida transmission kanallar orqali amalga oshiriladi. Asosiy kanallar sifatida quyidagilarni ko rsatish mumkin: ʻ - foiz kanali; - kredit kanali; - valyuta kursi kanali; - inflyatsion kutilmalar kanali; - aktivlar bahosi kanali. Foiz kanali. Pul-kredit siyosatining iqtisodiyotga ta’sir etuvchi an’anaviy kanali hisoblanadi. Markaziy bank foiz stavkasining o zgarishi iqtisodiyotdagi ʻ umumiy foiz stavkalari darajasiga ta’sir ko rsatib, investitsiya / jamg arma ʻ ʻ darajasini o zgartirish orqali iqtisodiyotdagi yalpi talabning o zgarishiga olib ʻ ʻ keladi. Yalpi talabning o zgarishi, o z navbatida, inflyatsiya darajasiga ta’sir etadi. ʻ ʻ Markaziy bankning asosiy foiz stavkasi va yalpi talab orasida to g ridanto g ri bog liqlik mavjud bo lmasada, foiz stavkasi o zgarishining ta’siri ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ boshqa kanallar orqali ham amalga oshadi. O zbekiston Respublikasi Markaziy ʻ banki qayta moliyalash stavkasining iqtisodiyotdagi foiz stavkalariga ta’siri bo yicha tahlillar ular orasida barqaror bog liqlik mavjudligini ko rsatmoqda. Ayni ʻ ʻ ʻ vaqtda 26 transmission mexanizm foiz kanalining ta’sirini O zbekiston sharoitidaʻ cheklanganligini banklararo pul bozorining shaffof emasligi va yetarlicha rivojlanmaganligi bilan izohlash mumkin. Xususan, banklararo pul bozorida tijorat banklari faoliyatining sustligi va operatsiyalar hajmlarining kichikligi foiz kanalining samaradorligini pasaytiradi. Iqtisodiyotni liberallashtirish va unda bozor mexanizmlari ta’sirining oshib borishi bilan bir qatorda faol pul-kredit siyosatining amalga oshirilishi transmission mexanizmning foiz kanalini sezilarli darajada mustahkamlab boradi. Kredit kanali. Pul-kredit siyosatining asosiy ta’sir kanallaridan biri bo lib, ʻ ushbu kanal orqali foiz stavkasi iqtisodiyotning real sektoridagi jarayonlarga o z ʻ ta’sirini ko rsatadi. Mazkur kanalning samaradorligi ko p jihatdan kredit ʻ ʻ resurslariga bo lgan talab va taklifning Markaziy bank foiz stavkalarining ʻ o zgarishiga nisbatan ta’sirchanligiga bog liq hisoblanadi. Bugungi kunda ʻ ʻ iqtisodiyotdagi pul massasi oshishining asosiy qismi kredit kanali hissasiga to g ri ʻ ʻ kelganligi bois, uning o zgarishi ichki bozordagi narxlar darajasiga o zining ʻ ʻ salmoqli ta’sirini ko rsatadi. ʻ Valyuta kursi kanali. Mazkur kanal ta’siri pul-kredit siyosati shartlarining o zgarishi natijasida almashuv kursining ichki hamda tashqi tovar va xizmatlarga ʻ bo lgan nisbiy talabning o zgarishi orqali namoyon bo ladi. Ichki valyuta ʻ ʻ ʻ bozorining liberallashtirilishi jarayonida milliy valyuta almashuv kursining devalvatsiyasi aholining inflyatsion kutilmalarini oshirib, valyuta kanalining inflyatsion kutilmalar kanali bilan aloqasini kuchaytirdi. Bunda, inflyatsion targetlashga o tish almashuv kursining erkin bozor sharoitida shakllanishi talab ʻ qilinishini inobatga olib, valyuta kursi kanali va aholining inflyatsion kutilmalari darajasi orasidagi aloqadorlikning muntazam ravishda kamaytirib borilishi o rta ʻ muddatli davrdagi muhim vazifalardan biri hisoblanadi (valyuta siyosati qismida batafsil yoritilgan. Inflyatsion kutilmalar kanali. Pul-kredit siyosatining inflyatsion targetlash rejimi doirasida amalga oshirilishida inobatga olinishi lozim bo lgan asosiy ʻ 27 omillardan biri hisoblanadi. Iqtisodiy jarayonlar ishtirokchilari qarorlar qabul qilishlarida nafaqat real bozor sharoitlarini, balki ularning kelajakdagi o zgarishʻ ehtimolini ham inobatga olishlarida inflyatsion kutilmalar kanali asosiy ahamiyat kasb etadi. Xususan, korxona va tadbirkorlar narxlarni o rnatishlari va kelajakda ʻ ish haqi o zgarishini baholashlari uchun inflyatsion kutilmalar muhim hisoblanadi. ʻ Shu o rinda, mazkur kanalning asosiy xususiyati korxona va tashkilotlar tomonidan ʻ mahsulot va xizmatlar narxlarini shakllantirilishida namoyon bo ladi. ʻ Bunda, kelajakda inflyatsiya darajasining oshishini kutayotgan korxona va tashkilotlar narxlarni oshiradi, bu esa joriy inflyatsiya darajasining o sishiga olib ʻ keladi. Shuni ta’kidlash joizki, kutilmalar kanali yuqorida keltirilgan to rtta ʻ kanallarning barchasi bilan o zaro bog liqdir. Masalan, pul bozoridagi foiz ʻ ʻ stavkalari dinamikasining shakllanishi ko p jihatdan kelajakda kutilayotgan ʻ stavkalar darajasiga bog liqdir. Iqtisodiyotda inflyatsion kutilmalarning markaziy ʻ bank maqsadli ko rsatkichlariga nisbatan yuqori darajada bo lishi jamiyatda ʻ ʻ inflyatsiyani Markaziy bank tomonidan to la nazoratga olish borasidagi ʻ shubhalarni keltirib chiqaradi. Mazkur vaziyat foiz stavkasini keskin oshirish zaruriyatini tug dirishi mumkin. Boshqa tomondan, Markaziy bank foiz ʻ stavkasining o zgarishi milliy valyutadagi moliyaviy aktivlar daromadlilik ʻ darajasining mos ravishda o zgarishiga olib kelib, almashuv kursiga o z ta’sirini ʻ ʻ ko rsatishi mumkin. O zbekiston sharoitida iqtisodiyotni tarkibiy o zgartirish va ʻ ʻ ʻ erkinlashtirish jarayonlari amalga oshirilayotgan davrda inflyatsion kutilmalar oshishi va kelajakda ma’lum muddat davomida saqlanib qolishi mumkin. Inflyatsion targetlash rejimiga o tish Markaziy bankning kelajakda amalga ʻ oshirilishi kutilayotgan siyosatiga jamoatchilik ishonchini oshirish va shu asnoda ijobiy inflyatsion kutilmalar shakllanishiga erishishni talab etadi. Aktivlar narxlari kanali. Inflyatsiya darajasiga ta’siri pul-kredit siyosatining o zgarishi natijasida aktivlar narxlarining o zgarishi tufayli kuzatiladi. ʻ ʻ Xususan, mazkur kanal samarali amal qilgan sharoitda pul-kredit shartlarining yengillashtirilishi hisobiga davlat qarz majburiyatlari bo yicha foiz stavkasining ʻ 28 pasayishi moliyaviy resurslarning daromadliligi yuqoriroq bo lgan muqobilʻ aktivlarga qayta yo naltirilishiga olib keladi. Natijada muqobil aktivlarning narxi ʻ va bunga mos ravishda inflyatsiya darajasining oshishi kuzatiladi. Ta’kidlash joizki, davlat obligatsiyalari, kapital va ko chmas mulk bozorlarining ʻ rivojlanganlik darajasi va samarali faoliyati, o z navbatida, mazkur kanal ʻ ta’sirchanligini belgilaydigan asosiy omillardan hisoblanadi. Bunda markaziy bank pul-kredit siyosati instrumentlarining samaradorlik darajasi mazkur siyosatdagi o zgarishlarning (qisqa muddatli foiz stavkalari, rezerv pullar) boshqa soha va ʻ tarmoqlarga ta’siri xususiyati, tezligi va intensivligi orqali belgilanadi. Umuman olganda, o tkazish kanallarining amal qilishi bank va moliya sohasidagi raqobat ʻ muhiti, muqobil moliyalashtirish manbalarining mavjudligi, moliyaviy bozorlarning rivojlanganlik darajasi va samaradorligi, moliyaviy vositachilik xizmatlarining sifati va qamrovi, valyuta kursi rejimi, kapitallar harakati, investitsiya uchun xavfsiz moliyaviy instrumentlarning mavjudligi kabi bir qator omillarga bog liq. ʻ Xalqaro amaliyotda valyuta bozorida almashuv kursining erkin o rnatilishida ʻ Markaziy bankning minimal ishtiroki talab etiladi. Bunda faqatgina inqirozli vaziyatlar yuzaga kelgandagina valyuta kursining keskin tebranishlarini oldini olish va valyuta bozorini barqarorlashtirish maqsadida Markaziy bank intervensiyani amalga oshiradi. Biroq O zbekiston sharoitida Markaziy bankning ʻ valyuta bozorida muntazam ishtirok etish zaruriyati Markaziy bank tomonidan mahalliy ishlab chiqaruvchi korxonalardan monetar oltin va boshqa qimmatbaho metallarni bevosita sotib olinishi bilan izohlanadi. Qimmatbaho metallarning bevosita Markaziy bank tomonidan sotib olinishi milliy valyutadagi mablag larning to g ridan-to g ri iqtisodiyotga tushishiga va ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ inflyatsion xatarlar oshishiga olib keladi. Ayni vaqtda qimmatbaho metallarni sotishdan tushadigan valyuta mablag lari esa ichki valyuta bozoriga tushmaydi. ʻ Markaziy bank tomonidan qimmatbaho metallarning to g ridan-to g ri xarid ʻ ʻ ʻ ʻ qilishining salbiy ta’sirini oldini olish va valyuta bozori muvozanatliligini 29 ta’minlash maqsadida Markaziy bank valyuta bozorida tegishli miqdorlarda xorijiy valyutaning muntazam sotuvini amalga oshirib boradi. Xalqaro amaliyotda ishlab chiqaruvchilardan qimmatbaho metallarni xarid qilish va valyuta tushumlarini ichki valyuta bozorida sotish borasidagi to laqonli vaʻ samarali vositachilik funksiyasini Markaziy bank tomonidan bajarilishi to g ridan- ʻ ʻ to g ri intervensiya hisoblanmaydi. Bunda Markaziy bank tomonidan xorijiy ʻ ʻ valyutaning sotilishi faqatgina vositachilik xususiyatiga ega bo lib, Markaziy ʻ bankning valyuta bozoridagi faol ishtiroki almashuv kursini boshqarish maqsadini ko zlamaydi hamda klassik ma’nodagi intervensiya deb hisoblanmaydi. ʻ Bugungi kunda aholining inflyatsion kutilmalari ko p jihatdan valyuta ʻ bozoridagi almashuv kursining dinamikasi bilan bog liqligini inobatga olgan holda, ʻ qisqa muddatli davrda milliy valyuta kursining barqarorligini ta’minlash pul-kredit siyosatining muhim vazifalaridan biri hisoblanadi. Bunda, almashuv kursi barqarorligini ta’minlash vazifasi bevosita markaziy bankning to g ridanto g ri ʻ ʻ ʻ ʻ intervensiyalari hisobiga emas, balki quyidagi choralarni bosqichmabosqich ravishda amalga oshirish orqali ta’minlanadi: - qisqa muddatli davrda valyuta kursi o zgarishi tebranishlari kengligini ʻ bosqichma-bosqich oshirish yo li bilan valyuta bozoridagi talab va taklif ʻ muvozanatiga erishish hamda valyuta bozorini ta’minlanganlik darajasini oshirish; - pul-kredit siyosatining foiz va boshqa instrumentlarini ustuvor ravishda qo llash hamda bank tizimida tegishli hajmdagi likvidlikni saqlab turish ʻ orqali valyutaga bo lgan talabga ta’sir ko rsatish. ʻ ʻ Ushbu maqsadlarga erishish uchun Markaziy bank “xalqaro valyuta zaxiralarining neytralligi” tamoyiliga amal qiladi, ya’ni ishlab chiqaruvchilardan qimmatbaho metallarni xarid qilish natijasida bank tizimiga tushgan milliy valyutadagi mablag larning sterilizatsiyasini amalga oshiradi. Shu bilan birga, ʻ iqtisodiyotda mavjud yuqori inflyatsion bosimning milliy valyuta kursi barqarorligiga salbiy ta’sirini inobatga olib, kelajakda valyuta kursining 30 barqarorligini ta’minlash ko p jihatdan inflyatsiya darajasini pasaytirishga bog liqʻ ʻ bo ladi. ʻ O rta muddatli istiqbolda ichki valyuta bozorini rivojlantirish vazifasiga ʻ valyutani tartibga solish va valyuta kursi shakllanishini liberallashtirish, jumladan, almashuv kursi tebranishi chegaralarini oshirish vositasida erishiladi. Bu, o z ʻ navbatida, valyuta bozorining rivojlanish va ta’minlanganlik darajasini oshirishga hamda valyutaga bo lgan talab va taklifning muvozanatiga erishish uchun bozor ʻ mexanizmlarini takomillashtirishga xizmat qiladi. Pul-kredit siyosatini rivojlantirishning hozirgi bosqichida zamonaviy pulkredit instrumentlarini joriy etish, amaldagilarini takomillashtirish va ularning ta’sir mexanizmini mustahkamlash, shuningdek, ichki iqtisodiy cheklovlarni bartaraf etish bo yicha kompleks chora-tadbirlarni amalga oshirishga ustuvor ʻ ravishda e’tibor qaratiladi. Yangi iqtisodiy voqelikda pul-kredit instrumentlaridan foydalanish samaradorligini oshirish chora-tadbirlari kompleksida majburiy zaxira talablarini takomillashtirish ham ko zda tutilgan. Bunda, amaldagi majburiy ʻ zaxiralash tartibi banklarning likvidligiga qo yilgan prudensial talablarni hisobga ʻ olgan holda zaxiralash me’yorlari, valyutasi va hisoblash bazalarini optimallashtirish orqali takomillashtiriladi. Bugungi kunda tijorat banklarining Markaziy bankdagi majburiy zaxiralari tarkibida xorijiy valyutaning ulushi umumiy summaning 90 foizidan ziyodini tashkil etayotganligi ushbu instrumentning so m likvidligini tartibga solish ʻ samaradorligini pasaytirmoqda. Natijada tijorat banklari milliy valyutadagi qo shimcha moliyaviy resurslarga ega bo lishi pul-kredit siyosati instrumentlari ʻ ʻ ta’sirchanligining kamayishiga hamda bank tizimi likvidligini boshqarishdagi majburiy zaxiralash instrumenti samaradorligining pasayishiga olib kelmoqda. Xalqaro tajribani o rganish natijalari mazkur instrument samaradorligini ʻ oshirish va qo llanilayotgan me’yorlarning bank tizimi likvidligiga ta’sirini aniq ʻ baholash maqsadlarida tijorat banklari tomonidan zaxiralash valyutasini erkin tanlash imkoniyatini chegaralash maqsadga muvofiqligini ko rsatmoqda. Majburiy ʻ 31 zaxiralar shakllantiriladigan majburiyatlar ro yxatini qayta ko rib chiqilishi,ʻ ʻ jumladan, ro yxatga jismoniy shaxslar depozitlari va boshqa moliyaviy resurs ʻ manbalarining kiritilishi zaxiralash tartibidagi mavjud tafovut va nomutanosibliklarni kamaytirish imkonini beradi. Depozit va kreditlarning umumiy hajmida xorijiy valyutadagi depozit va kreditlar ulushining yuqoriligi pul-kredit siyosati instrumentlarining samaradorligini cheklovchi yana bir omil hisoblanib, amaldagi majburiy zaxiralash tartibining takomillashtirilishini taqozo qiladi. Majburiy zaxiralash tartibini takomillashtirish va talablarning maqsadli darajalarini belgilashda bank tizimidagi likvidlik hajmi va tijorat banklarining moliyaviy holati hisobga olinadi. Shuningdek, iqtisodiyotdagi inflyatsion xatarlarning pasayib borishini va bank tizimidagi mavjud vaziyatni hisobga olgan holda majburiy zaxira talablarini o rtachalash tartibini joriy etish masalasi ko rib ʻ ʻ chiqiladi. Bu esa, o z navbatida, banklarning moliyaviy holatini mustahkamlashga ʻ va moliyaviy resurslarning qiymatini maqbullashtirishga xizmat qiladi. Inflyatsion targetlash rejimida pul-kredit siyosatining foiz instrumentlaridan foydalanishda asosiy e’tibor tijorat banklarining likvidligini boshqarish maqsadlariga qaratiladi. Bunda bozor instrumentlarini qo llashni faollashtirish ʻ vazifalaridan kelib chiqib, Markaziy bank foiz instrumentlarining samaradorligi oshirib boriladi. Xususan, ularning ta’sirini oshirish maqsadida likvidlik taqdim etish va tijorat banklarining mablag larini Markaziy bank depozitlariga jalb qilish ʻ operatsiyalarining turlari va hajmlarini kengaytirish nazarda tutilgan. Pul-kredit siyosatining asosiy mo ljali sifatida monetar operatsiyalar ʻ bo yicha asosiy stavka va foiz koridori joriy qilinishi Markaziy bankning foiz ʻ instrumentlari ta’sirchanligini oshirish imkonini yaratadi. Bundan tashqari, xalqaro tajribani hisobga olgan holda, pul-kredit siyosatining operatsion parametrlari qaytadan ko rib chiqiladi. ʻ Kelajakda Markaziy bankning garov asosida kreditlash operatsiyalari muddatlari qayta ko rib chiqilib, ularning turlari optimallashtirilib ʻ 32 umumlashtiriladi. Shu bilan birga, tijorat banklariga milliy valyutadagi ortiqcha zaxiralarni joylashtirish imkonini beruvchi depozit sxemalari joriy qilinib, bu foiz koridorining pastki chegarasini saqlab qolinishini ta’minlaydi. Shu bilan birga, tijorat banklari likvidligini qo llab-quvvatlash maqsadida garov ta’minoti turlari vaʻ tartibini kengaytirish orqali likvidlik berish mexanizmini takomillashtirish ko zda ʻ tutilmoqda. Bank tizimidagi qisqa muddatli likvidlikni sifatli prognozlash masalasi pulkredit siyosatining foiz instrumentlaridan samarali foydalanishda katta ahamiyatga ega. Mazkur yo nalishda Markaziy bankning prognoz-tahlil ʻ imkoniyatlarini kuchaytiriladi, bu borada Moliya vazirligi va boshqa manfaatdor tashkilotlar bilan o zaro hamkorlik va axborot almashinuvi yanada ʻ mustahkamlanadi. Markaziy bank tomonidan bank tizimidagi likvidlikni tartibga solishning asosiy bozor instrumentlaridan biri ochiq bozor operatsiyalari hisoblanadi. Pulkredit siyosatining faol bosqichga o tish sharoitida bank tizimidagi ʻ likvidlikning maqsadli operatsion ko rsatkichlarga mosligini ta’minlashda ochiq ʻ bozor operatsiyalarini doimiy ravishda o tkazib borish ko zda tutilmoqda. Ochiq ʻ ʻ bozor operatsiyalari strategiyasini ishlab chiqishda quyidagilarga ustuvor ravishda e’tibor qaratiladi: - operatsion maqsadlarga erishish; - likvidlik oqimlarining keskin tebranishlarini qisqartirish; - pul bozoridagi foiz stavkalarini Markaziy bank foiz stavkasiga yaqin darajada shakllanishini ta’minlash; - instrumentlarning xarajat va foydaliligining maqbul nisbatiga erishish; - bozorni yanada rivojlantirish va boshqalar. Bunda, ochiq bozor operatsiyalarida foydalaniladigan instrument turlarini Markaziy bank tomonidan bosqichma-bosqich ko paytirilib boriladi. Xususan, ʻ Markaziy bank iqtisodiyotdagi va bank tizimidagi holatdan kelib chiqib, ochiq bozor operatsiyalari turlari va hajmlarini belgilaydi, ular qatoriga: 33 - o zgarmas va o zgaruvchan stavkada cheklangan hajmdagi kimoshdi ʻ ʻ savdolari; - garov ta’minoti asosida milliy valyutada kreditlar berish; - davlat qarz majburiyatlari chiqarilishi bilan ular bo yicha REPO ʻ operatsiyalari; - milliy valyutadagi muddatli depozitlar va boshqalar kiradi. Ochiq bozor operatsiyalarini o tkazishda asosiy e’tibor o tkaziladigan ʻ ʻ operatsiya muddatlarining likvidlik maqsadli darajasi bilan muvofiqlashtirish, bozorni yanada rivojlantirish, operatsiyalarni amalga oshirish jarayonlarining ishonchliligi va shaffofligini ta’minlash kabi vazifalarga qaratiladi. Pul-kredit siyosatini amalga oshirishning aniq strategiyasini ishlab chiqish va uning instrumentlaridan samarali foydalanish vazifasi ko p jihatdan Markaziy bank ʻ tomonidan amalga oshiriladigan tahlil va prognozlar sifatiga bog liq. Puxta ishlab ʻ chiqilgan makroiqtisodiy prognozlarga asoslangan pul-kredit siyosati ichki moliya bozorlaridagi noaniqliklarni kamaytiradi, qabul qilinayotgan qarorlar mohiyatini tushuntirishni yengillashtiradi va uning yo nalishlarini oldindan aniqlash imkonini ʻ yaratadi. Bugungi kunda Markaziy bank xalqaro amaliyotlar asosida prognozlash ishlarini tashkil etishning boshlang ich bosqichida turibdi. Bunda inflyatsiya ʻ darajasini prognozlashning dastlabki modellarini tuzish borasida ilk qadamlar tashlangan. Zaruriy ma’lumotlar bazasini shakllantirish bilan bir qatorda yarimtarkibiy va tarkibiy modellar asosida qo llaniladigan modellar ro yxatini kengaytirish ʻ ʻ ko zda tutilmoqda. Shu bilan birga, Markaziy bank tomonidan 2018-yildan boshlab ʻ iqtisodiyotdagi inflyatsion kutilmalarni aniqlash borasida o tkazilayotgan so rovlar ʻ ʻ va kuzatuvlar inflyatsion xatarlarni chuqur o rganish, pul-kredit siyosatini ishlab ʻ chiqish va samarali amalga oshirishda ko mak beradi. Narxlarning shakllanish ʻ jarayonini har tomonlama o rganish, shuningdek, nomonetar omillar ta’sirida ʻ vujudga kelishi mumkin bo lgan inflyatsion xatarlarni oldindan aniqlash va ʻ ularning ichki narxlar barqarorligiga ta’sirini pasaytirish maqsadida Hukumat va 34 tegishli vazirliklar bilan hamkorlik munosabatlari takomillashtirib boriladi. Markaziy bank xalqaro moliya institutlari va xorijiy mamlakatlar markaziy banklari bilan ham hamkorlikni sifat jihatdan yangi darajada davom ettiradi. Xususan, qonunchilik asoslarini mustahkamlash borasidagi tadbirlar “O zbekiston Respublikasining Markaziy banki to g risida”gi, “Valyutani tartibgaʻ ʻ ʻ solish to g risida”gi va “Banklar va bank faoliyati to g risida”gi qonunlarga, ʻ ʻ ʻ ʻ shuningdek, boshqa normativ-huquqiy hujjatlarga tegishli o zgartirish va ʻ qo shimchalar kiritishni o z ichiga oladi. ʻ ʻ Normativ-huquqiy hujjatlarga kiritiladigan o zgartirishlar asosan ʻ quyidagilarni nazarda tutadi: - Markaziy bank operatsion faoliyati mustaqilligini mustahkamlash va narxlar barqarorligini ta’minlash vazifasini Markaziy bankka yuklash; - valyutani tartibga solishning ustuvor yo nalishlarini va aniq ʻ me’yorlarini o rnatish, shuningdek, valyuta bozorini rivojlantirish hamda uning bir ʻ maromda faoliyat yuritishi uchun zaruriy sharoitlar yaratish; - bank faoliyatini tartibga solishning bozor mexanizmlari va tamoyillarini qo llashni kengaytirish, shuningdek, sohada raqobat muhitini ʻ kuchaytirishning kafolatlari hamda sharoitlarini ta’minlash va boshqalar. Oraliq davrda amalga oshiriladigan asosiy vazifalardan biri Markaziy bankning valyuta bozorida market-meykerlik rolini pasaytirgan holda, valyuta bozorini rivojlantirish hamda almashuv kursi barqarorligini ta’minlashning bozor mexanizmlariga o tish hisoblanadi. Bozor mexanizmlari ta’sirida almashuv ʻ kursining moslashuvchanligini oshirish, o z navbatida, ichki valyuta bozorining ʻ kengayishi va rivojlanishiga xizmat qiladi. Ushbu maqsadlarda oltin-valyuta rezervlarini maqsadli darajada saqlash bilan bir qatorda valyuta bozorida qimmatbaho metallarni sotishdan tushgan xorijiy valyutadagi daromadlarni muntazam ravishda sotish dasturini ishlab chiqish va joriy etish ko zda tutilmoqda. ʻ 35 2.3 O zbekistonda pul-kredit siyosatini takomillashtirishʻ Bugungi kunda pul-kredit siyosatini amalga oshirishda asosiy e tibor – ʼ iqtisodiyotda narxlar barqarorligini ta minlash va inflyatsiya darajasining 5 foizlik ʼ o rta muddatli targetiga erishishga qaratilmoqda. Markaziy bank boshqaruvi 2024- ʼ yil 25-yanvardagi yig ilishida iqtisodiyotdagi yuqori talab dinamikasi ta sirida ʼ ʼ shakllanayotgan kutilmalarni inobatga olib asosiy stavkani yillik 14 foiz darajasida o zgarishsiz qoldirdi. Prognozlarga ko ra, inflyatsiya yil yakunida 8-9 foizni tashkil ʼ ʼ etishi kutilmoqda 18 . Shakllantirilayotgan pul-kredit sharoitlari inflyatsiyani 5 foizlik target darajasigacha barqaror pasayish traektoriyasini ta minlashga ʼ qaratilgan. Umumiy inflyatsiya so nggi oylarda 8,8 foiz darajasida saqlanib qoldi. ʼ Iste mol savatidagi tovarlar guruhida inflyatsiyaning pasayishiga qaramasdan, ʼ xizmatlar inflyatsiyasi oxirgi chorakda biroz tezlashdi. Bu esa, kelgusida talab tomonidan umumiy inflyatsiyaga oshiruvchi bosimlarning kuchayishi ehtimoli mavjudligini ko rsatadi. Iqtisodiyotda inflyatsion jarayonlarning yuzaga kelishi va ʼ saqlanib qolayotganligi yuqori talab sharoitlariga ayrim taklif komponentlarining to liq moslasha olmayotganligi bilan izohlanadi. ʼ Bundan tashqari, so nggi so rovlar natijalariga ko ra, sezilgan inflyatsiya va ʼ ʼ ʼ inflyatsion kutilmalar yuqori darajalarda saqlanib qolmoqda. Iqtisodiyotga ajratilgan kreditlarning ijobiy dinamikasi, fiskal rag batlantirishlarning yuqori ʼ bo lganligi va pul o tkazmalari iqtisodiy o sish sur atlarini qo llab-quvvatlovchi ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ omillardan bo ldi. ʼ Ayni paytda iqtisodiyotni kreditlashning asosiy manbalari markazlashgan mablag lar, shu jumladan, O zbekiston Respublikasi tiklanish va taraqqiyot ʻ ʻ jamg armasi hisobidan moliyalashtirilganligi hamda ushbu mablag lar asosan ʻ ʻ ishlab chiqarish texnologiyalari va xomashyo materiallarini import qilish maqsadida foydalanilganligi tufayli iqtisodiyotda pul massasi o sishiga va mos ʻ ravishda inflatsiya darajasiga to g ridan-to g ri ta sir ko rsatmagan. ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ ʻ 18 https://lex.uz/docs/264548 36 Umuman olganda, ushbu omillar ta sirida pul massasi tez sur atlardaʼ ʼ oshishining oldi olinadi. (2.3.1-rasm) 2.3.1-rasm. Inflatsiya va Pul agregatlari o’zgarishi dinamikasi 19 Milliy valyutadagi depozitlar bo yicha yuqori ijobiy real foiz stavkalari sharoitida ʼ bank depozitlari hajmining o suvchi dinamikasi saqlanib qolishi kutilmoqda. ʼ Yangilangan prognozlarga ko ra, asosiy stsenariy bo yicha 2024 yilda umumiy ʼ ʼ inflyatsiya 8-9 foiz, bazaviy inflyatsiya darajasi esa 7-8 foiz atrofida shakllanishi kutilmoqda 20 . А yni paytda, ayrim tartibga solinadigan narxlarda kutilayotgan o zgarishlar, ʼ aktsiz va qo shilgan qiymat solig i bo yicha kiritilgan so nggi o zgartirishlar ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ hisobiga keyingi oylarda ichki narxlarga bir martalik ta sir ehtimollarini pasaytirish ʼ choralari ko rilmoqda. ʼ А sosiy tashqi xatarlar, global fragmentatsiyaning kuchayishi va yuqori global inflyatsion jarayonlarning uzoqroq muddat saqlanib qolishi bilan bog liq bo ladi. Yalpi ichki mahsulotning real o sishi 5,5-6 foiz ʼ ʼ ʼ atrofida bo lishi prognoz qilinmoqda. Iqtisodiy o sishning asosiy omillari bir ʼ ʼ tomondan, iste mol talabi bo lsa, ikkinchi tomondan, tarkibiy islohotlar ta sirida ʼ ʼ ʼ to g ridan-to g ri xorijiy va mahalliy investitsiyalar hajmining oshishi bo ladi. ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ Markaziy bank asosiy stavka bo yicha kelgusi qarorlarini umumiy ʼ inflyatsiyaning yangilangan prognozlaridan kelib chiqib qabul qiladi va inflyatsiyaning 5 foizlik target ko rsatkichiga erishish uchun zarur pul-kredit ʼ sharoitlarini ta minlab boradi. 2017-yilda boshlangan iqtisodiyotni liberallashtirish ʼ 19 https://cbu.uz/uz/monetary - policy/concept/ 20 https://lex.uz/docs/264548 37 va bozor mexanizmlari rolini oshirishga qaratilgan iqtisodiy islohotlarning yangi bosqichi o’rta muddatli istiqbolda bank tizimi va pul-kredit siyosatini rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlarini belgilab berdi. Ushbu yo’nalishdagi muhim qarorlardan biri milliy valyuta almashuv kursining bozor mexanizmlari asosida shakllanish tamoyillarini joriy etish orqali ichki valyuta bozorini bosqichma-bosqich liberallashtirilishi bilan bog’liq amaliy qadamlar bo’ldi. Valyuta kursi shakllanishida tamomila yangi yondashuvdan foydalanilishi, o’z navbatida, Markaziy bankning asosiy e’tiborini ichki bozordagi narxlar barqarorligiga qaratish asnosida pul-kredit siyosatini takomillashtirish imkoniyatini beradi. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining o’rta muddatli istiqbolda pulkredit siyosatini rivojlantirish va amalga oshirish Konsepsiyasi kommunikatsiyalar kanalining jamoatchilik fikrini shakllantirish hamda inflyatsion targetlash rejimini amaliyotga joriy etishdagi yetakchi roli inobatga olingan holda ishlab chiqilgan. 38 XULOSA Mazkur kurs ishiga oid nazariy va amaliy adabiyotlarni o’rganish asosida olib borilgan izlanishlar quyidagi xulosalarni chiqarish imkonini beradi. Iqtisodiy barqarorlik va o'sishga erishishda pul-kredit siyosatining ro’li va samaradorligini o'rganib chiqildi. Biz markaziy banklar uchun mavjud bo'lgan vositalar va mexanizmlarni o'rganib chiqdik. Bizning tahlillarimiz shuni ko'rsatdiki, pul-kredit siyosatining samaradorligı iqtisodiyotning holatı va boshqa tashqi omillarga qarab o'zgarishi mumkin. Masalan, pul-kredit siyosati iqtisodiy tanazzul davrida, foiz stavkalar past va kreditga talab zaif bo'lgan davrda samaraliroq bo'lishi mumkin. Aksincha, pul- kredit siyosati iqtisodiy kengayish davrida, foiz stavkalari allaqachon yuqori bo'lgan va kreditga talab kuchli bolgan davrda kamroq samarali bo'lishi mumkin. Bundan tashqarı, pul-kredit siyosatining muvaffaqiyatı moliya bozorining integratsiyalashuvi darajasiga, uy xo'jaliklari va firmalarning xatti-harakatlariga bog'liq. Masalan, agar uy xo'jaliklari va firmalar foiz stavkalari va aktivlar narxining o'zgarishiga juda sezgir bo'lsa, pul-kredit siyosati ularning xarajatlari va investitsiya qarorlariga ta'sir qilishda samaraliroq bo'lishi mumkun. Boshqa tomondan, agar Markaziy bank pul-kredit siyosatiga kamroq urg'u bersa, iqtisodiy barqarorlik va o'sishga erishish uchun boshqa omillar, masalan, byudjet siyosati yoki tarkibiy islohotlar zarur bo'lishi mumkin. Pul-kredit siyosati iqtisodiyoti barqarorlashtirishda muhum ro’l o'ynashi mumkin bo'lsa-da, u barcha iqtisodiy kamchiliklar uchun yechim bo'la olmaydi. Bundan tashqari, pul-kredit siyosatining samaradorligi foiz stavkalarining nol past chegarasi bilan cheklanishi mumkin, bu foiz stavkalar nolga yaqin bo'lganda yuzaga keladi va bundan keyin ham pasaytirish mumkin emas. Shu bois siyosatchilar barqaror iqtisodiy o'sish va barqarorlikni ta'minlash uchun kompleks yondashuvdan foydalanishlari harakat qilishadi. Ushbu yondashuv nafaqat pulkredit siyosatini, balki fiskal siyosatni, tartibga solish nazoratini va tarkibiy islohotlarni ham o'z ichiga oladi. Ushbu siyosatlarni muvofiqlashtirish orqali 39 siyosatchilar iqtisodiy beqarorlikning asosiy sabablarini bartaraf etishlari va uzoq muddatli o'sish va farovonlikka yordam beradigan muhitni yaratishlari mumkin. Mamlakatda pul-kredit va fiskal siyosatini takomillashtirishning har bir mamlakatda o'zining iqtisodiy va siyosiy sharoitlari bo'lganiga qarab, turli usullar mavjud. Umumiy ravishda, kurs ishidan xulosa qilib quyidagi takliflarni tavsiya etamiz: 1. Soliq imtiyozlari: Kichik biznesning rivojlanishini rag'batlantirish uchun soliq imtiyozlari berilishi mumkin. Masalan, agar korxonalar sarmoya kiritsa, soliq imtiyozlari yoki imtiyozlari qo'llanilishi mumkin. 2. Kreditdan foydalanishni osonlashtirish: Kichik biznes uchun past foizli kredit imkoniyatlarini taklif qilish orqali moliyalashtirishga kirishni osonlashtirishingiz mumkin. Shuningdek, kredit olish jarayoni va shartlarini soddalashtirish orqali biznesni qo'llab-quvvatlanishi mumkin. 3. Moliyaviy ta'lim va maslahat xizmatlari: Kichik korxonalar moliyaviy menejment bo'yicha yordam olishlari mumkin bo'lgan trening va maslahat xizmatlarini taklif qilish mumkin. Shunday qilib, korxonalar moliyaviy rejalashtirishni samaraliroq qilishlari mumkin. 4. Raqobat muhitini yaxshilash: Fiskal siyosat orqali raqobat muhitini yaxshilash orqali kichik biznesning rivojlanishiga imkon berishi mumkin. Misol uchun, soliq qoidalari orqali kichik biznesning yirik kompaniyalar bilan raqobatbardosh bo'lishiga yordam berish mumkin. 5. Foiz darajalari: O’zaro soliq tizimlari va moliyalashtirish politikasi bilan bog'liq holda, banklar va moliyaviy tashkilotlar tomonidan kreditlar uchun belgilangan foiz darajalarini o'zgartirish mumkin. 6. Likvidlik siyosati: Banklar tomonidan bozor likvidlik darajasini o'zgartirish orqali pul miqdorini va kredit berish imkoniyatlarini belgilay oladi. Ushbu takliflar pul-kredit va fiskal siyosatini osonlashtirish va ularning takomillashtishga yordam berishi mumkin. 40 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI I. Normativ-huquqiy hujjatlar 1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, - T.: “O’zbekiston”, 2023. II. Kitoblar, o’quv qo’llanmalar va darsliklar 2. Ergashev E.I, Bakiva I, Fayziyev Sh, Shermuxamedov B. «Iqtisod-Moliya»: darslik – T.: Toshkent nashriyoti, 2019 3. Economics: principles, problems, and politics/Campbell R. McConnell, Stanley L. Brue. – 17th ed. 4. Fiskal siyosat, davlat byudjeti va uning taqchilligi. Toshkent. 2023, 5. Pul-kredit siyosati sharhi - 2023-yil IV chorak. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki, 2024 6. Rashidov.O.Yu, Alimov.I.I, Toymuhamedov. I.R, Tojiyev. R.R.Pul, kredit va banklar. Darslik. –T.: Cho’lpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2011 7. O lmasov.A. O zME. Birinchi jild. ʻ ʻ Toshkent, 2000-yil 8. Shodmonov SH.SH, Yaxshiyeva M.T, Yusupov R.A. Pul nazariyasi: Darslik. – T.: Cho’lpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2011 9. Shodmonov.Sh.Sh. Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik. – T.: Toshkent nashriyoti, 2020. III. Maqolalar va internet saytlari 10. https://cbu.uz/uz/monetary - policy/concept/ 11. https://cbu.uz/uz/banknotes - coins/gold - bars/prices/ 12. https://cyberleninka.ru/article/n/davlat - moliyasi - barqarorligini - ta minlashda - pul - kredit - siyosatining - ahamiyati 13. https://lex.uz/docs/264548 14. www.kun.uz 15. www.stat.uz 41

Pul-kredit va fiskal siyosatining oʻzaro bogʻliqligi va oʻzaro muvofiqlashtirish muammolari

Купить