Pul o'tkazmalari va ularni ishchi kuchini ekspert qiluvchi mamlakatlar iqtisodiyotiga ta'siri - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	20000UZS
Размер	101.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	03 Июнь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Продавец

Nurali Axmedov

Дата регистрации 24 Октябрь 2024

5 Продаж

Pul o'tkazmalari va ularni ishchi kuchini ekspert qiluvchi mamlakatlar iqtisodiyotiga ta'siri

Купить

Pul o'tkazmalari va ularni ishchi kuchini ekspert qiluvchi mamlakatlar
iqtisodiyotiga ta'siri
Mundarija:
Kirish
I.Bob
I.1 Natural ishlab chiqarishdan tovar ishlab chiqarishga o’tish va uning
rivojlanishi.
I.2 Tovar va uning xususiyatlari.
II.Bob
II.1 Qiymatning mehnat nazariyasi va keyingi qo’shilgan miqdor nafliligi
nazariyalari.
II.2 Pulning kelib chiqishi, mohiyati va vazifalari.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

Kirish
Tovar-Pul munosabatlarini tushunishda tovarning mazmunini, uning
xususiyatlarini bilish muhim ahamiyatga egadir. Tovarga ta’rif berishda ham
iqtisodchilar tomonidan turlicha yondoshuvlar mavjud. Jumladan, E.F.Borisov
ta’rifiga ko’ra «Tovar – bu bozorda boshqa tovarga ekvivalent asosida
ayirboshlashga mo’ljallangan, mehnat orqali yaratilgan ijtimoiy
naflikdir». 19
Bundan ko’rinadiki, u tovarga inson mehnati mahsuli sifatida qaraydi.
V.I.Vidya’in va boshqalar tahriri asosida tayyorlangan darslikda «ne’mat» va
«tovar» tushunchalariga keng izoh berilgan. Unda tovar iqtisodiy ne’matning
maxsus shakli bo’lib hisoblanishi ko’rsatib berilgan: «Tovar – bu ayirboshlash
uchun ishlab chiqarilgan maxsus iqtisodiy ne’mat». 20
Bu va boshqa qator
olimlarning fikrlari asosida ta’kidlash mumkinki, tovar - bu biron-bir naflilikka va
qiymatga ega bo’lgan ayirboshlash uchun yaratilgan mehnat mahsuli. Yoki,
boshqacha aytganda, tovar biron-bir naflilikka (iste’mol qiymatga) va almashuv
qiymatiga ega bo’lgan, bozor uchun ishlab chiqariladigan mahsulot yoki
xizmatlardir.
Demak, tovarning ikki xususiyati bor: birinchidan, u kishilarning qandaydir
ehtiyojini qondiradi: ikkinchidan, u o’zida ijtimoiy mehnat sarflarini
mujassamlashtiradi. Tovar boshqa buyumga ayirboshlana oladigan buyum bo’lib, u
iste’mol qiymatga va almashuv qiymatlariga ega.
Buyumning iste’mol qiymati shundan iboratki, u kishilar uchun foydali, naflidir. U
shaxsiy iste’mol buyumi yoki ishlab chiqarish vositalari sifatida kishilarning
biron–bir ehtiyojini qondiradi.
Naflilikni aniqlashda ham turlicha yondoshuvlar mavjud. Masalan, marjinalizm
maktabi asoschilari ham, ularning keyingi davomchilari ham tovarlar nafliligini
aniqlashda alohida olingan individning hayolidagi ‘sixologik yondoshuv bilan,
ya’ni hech kim bilan aloqasi bo’lmagan o’rmondagi cholning yoki kimsasiz orolda
bir o’zi qolib ketgan Robinzonning hayoli bilan aniqlash usulini qo’llaydilar.
Xolbuki, tovar ayirboshlash jamiyat a’zolari o’rtasida, gavjum bozor qatnashchilari
o’rtasida sodir bo’ladi.

I.1 Natural ishlab chiqarishdan tovar ishlab chiqarishga o’tish va uning
rivojlanishi.
Kishilik jamiyatining rivojlanishida ijtimoiy xo’jalikni tashkil etishning ikkita
umumiy iqtisodiy shakli ajralib turadi. Umumiy iqtisodiy shakllarning tarixan
birinchisi natural ishlab chiqarish hisoblanadi. Ijtimoiy xo’jalikning bu shaklida
yaratilgan mahsulotlar ishlab chiqaruvchining o’z ehtiyojlarini qondirish uchun,
xo’jalik ichki ehtiyojlari uchun mo’ljallangan. Iste’mol hajmi va tarkibi ko’’incha
ishlab chiqarish hajmi va tarkibiga mos kelgan, ularning bir-biri bilan bog’lanishi
bir xo’jalik doirasida amalga oshganligi sababli juda oson kechgan. Bunday
munosabatlar eng avvalo hamma zarur narsani o’zi uchun tayyorlagan ibtidoiy
jamoada hukm surgan. ‘atriarxal dehqon xo’jaligi va feodal ‘omestyalari asosan
natural xo’jalik bo’lgan. Natural ishlab chiqarish sharti ijtimoiy mehnat
taqsimotining rivojlanmaganligi oqibati sifatida vujudga kelgan, u vaqtda ijtimoiy
mehnatdan uning u yoki bu turi endigina ajrala boshlagan edi. Bunday sharoitda
biqiq yoki o’z ehtiyojlarini o’zi qondiradigan ishlab chiqarish organizmlari ‘aydo
bo’lgan. Mehnat ularning tor doirasidagina ijtimoiy xususiyatga ega bo’lgan.
Natural ishlab chiqarish shakli barcha iqtisodiy jarayonlarni bir xo’jalik doirasida
qat’iy cheklab qo’yadi, tashqi aloqalar uchun yul ochilmaydi. Ishchi kuchi
muayyan xo’jalikka juda qattiq biriktirib qo’yiladi va ko’chib yurish imkonidan
muhrum bo’ladi. Natural xo’jalik shakllarining xuddi shu ko’rsatkichlari qishloq
xo’jalik jamoalari ming yillar davomida barqaror yashovchi bo’lib qolganligining
«siri»ni ochib beradi. Natural xo’jalik ishlab chiqarish maqsadlarini nixoyat
cheklab qo’yadi, ishlab chiqarish hajm jihatidan juda oz va turi jihatidan kam xil
bo’lgan ehtiyojlarini qondirishga bo’ysungan. Shuning uchun ham jamiyat asta-
sekinlik bilan tovar ishlab chiqarishga o’tadi.
Tovar ishlab chiqarish natural xo’jalikning rivojlanishi, mahsulotlar turi va
miqdorining o’sishi natijasida ‘aydo bo’ldi.
Tovar ishlab chiqarish , ya’ni tovar xo’jaligida kishilar o’rtasidagi iqtisodiy
munosabatlar buyum orqali, ular mehnati mahsulini oldi-sotdi qilish orqali
namoyon bo’ladi. Tovar ishlab chiqarishning natural ishlab chiqarishdan farqi

shundaki, bunda tovar yoki xizmat o’zining iste’moli uchun emas, balki bozorga
sotish uchun yaratiladi. Natural va tovar xo’jaliklarining bir-biridan farqini 1-
jadval orqali ko’rish mumkin.
Natural va tovar xo’jaligining bir-biridan farqlanishi.
Tovar ishlab chiqarish ishlab chiqaruvchilar bilan iste’molchilar o’rtasidagi
munosabatlarning, mehnatni o’lchash va uni jamiyatning jami mehnati tarkibiga
kiritishning o’ziga xos usulidir. Natural xo’jalikni siqib chiqarish va tovar
ayirboshlashning rivojlanish jarayoni mehnat taqsimotining chuqurlashuvi, ishlab
chiqarishning ixtisoslashuvi, xususiy mulkning vujudga kelishi va rivojlanishi
asosida individual xo’jaliklarning tovar ayirboshlashga, oldi-sotdiga o’tish yo’li
bilan boradi. Ayrim turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashuv, ularni
turli xil ishlab chiqaruvchilar o’rtasida ayirboshlashni zarur qilib qo’yadi.
Ixtisoslashuv esa mehnat unumdorligining oshishiga olib keladi, demak tovar
ayirboshlash faqat zarurgina emas, balki foydali bo’lib boradi. Vaqtni va moddiy
resurslarni tejash tovar xo’jaligini rivojlantirishning harakatlantiruvchi kuchi bo’lib
chiqadi. Ayirboshlash jarayoniga tortiladigan ishlab chiqaruvchilar bir-biriga
tobora ko’’roq bog’liq bo’lib qola boshlaydi.
Dastlabki davrlarda tovar xo’jaliklari jamoalar, quldor latifundiyalari, feodal va
dehqon xo’jaliklari o’rtasida aloqalar o’rnatilishiga yordam berib, ishlab
chiqarishning va umuman jamiyatning rivojlanishi uchun qo’shimcha imkoniyatlar
ochgan.
Ma’lum tarixiy davrlarga kelib tovar munosabatlari jamiyat iqtisodiyotining barcha
tomonlarini keng va chuqur qamrab oladi.
Tovar xo’jaligining va umuman ayirboshlash vujudga kelishi va amal qilinishining
ijtimoiy-iqtisodiy asoslari hamda shart-sharoitlari qanday? Bu, birinchidan,
ijtimoiy mehnat taqsimotidir, bunda ishlab chiqaruvchilar u yoki bu aniq
mahsulotni ishlab chiqarishga ixtisoslashadi. Ixtisoslashuv, o’z navbatida, qiyosiy
ustunlik tamoyili bo’yicha, ya’ni mahsulotni nisbatan kam muqobil qiymatda
ishlab chiqarish layoqati bilan aniqlanadi. Ikkinchidan, ishlab chiqaruvchilar
xususiy mulk munosabatlari tufayli iqtisodiy jixatdan bir–biridan muayyan tarzda

alohidalashib qoladi, bunda ular o’z mehnat natijalarini o’zlari tasarruf qiladilar.
Iqtisodiy alohidalik nima ishlab chiqarish, qanday ishlab chiqarish zarurligi va
yaratilgan mahsulotlarni qaerda va kimga sotishni faqat ishlab chiqaruvchining
o’zi hal qilishini bildiradi. Xuddi shu ikki holat tovar ishlab chiqarishni zarur qilib
qo’yadi va bozor vujudga kelishining shart-sharoiti hisoblanadi. Mehnat mahsuli
tovarga, ya’ni bozorda ayirboshlash uchun, sotish uchun tayyorlanadigan narsaga,
ishlab chiqaruvchilar esa tovar ishlab chiqaruvchilarga aylanadi.
Nihoyat, uchinchidan, bozor vujudga kelishining muhim shart–sharoitlaridan biri
erkin ayirboshlash hisoblanadi. Chunki ijtimoiy mehnat taqsimoti, ixtisoslashuv va
iqtisodiy alohidalik nima, qancha va kim uchun ishlab chiqarishni mustaqil
aniqlash imkonini beradi.
Tovar ishlab chiqarish natural ishlab chiqarishga nisbatan ishlab chiqarish
kuchlarining rivojlanishiga, ishlab chiqarish samaradorligining o’sishiga ko’’roq
darajada imkon yaratadi, chunki:
- tovar ishlab chiqarish ijtimoiy mehnat taqsimotiga asoslanib, mehnat
samaradorligining oshishiga xizmat qiladi;
- tovar ishlab chiqaruvchi katta daromadga ega bo’lishi uchun mehnat
unumdorligini o’stiruvchi hamda tovar ishlab chiqarish sarflarini qisqartiruvchi
fan-texnika taraqqiyoti yutuqlarini tatbiq etishi lozim;
- tovar ishlab chiqaruvchilar natural xo’jalik yurituvchilarga nisbatan ishlab
chiqarish natijalaridan ko’’roq manfaatdordirlar, agar ular daromad olmasalar
xonavayron bo’ladilar;
- tovar ishlab chiqaruvchilar xonavayron bo’lmasligi va daromad olishlari uchun
o’z faoliyatlarini xaridorlarga zarur bo’lgan tovarlarni ishlab chiqarishga yo’naltira
olishlari lozim, ular o’zlarining raqiblari ustidan g’alaba qozonishi uchun
tadbirkorlik qobiliyatiga ega bo’lishlari kerak. Natural xo’jalik yurituvchilar oldida
bunday vazifa mavjud emas;
- tovar ishlab chiqaruvchi uchun iste’molchini o’ziga jalb qilish , o’z tovarini sotib
daromad olish imkoniga erishish vositasi bo’lib yangi, nisbatan sifatli va jozibador
tovarlarni ishlab chiqarish hisoblanadi. 18

Tovar ishlab chiqarishning mohiyatini yanada kengroq tushunish uchun uning
asosiy unsuri bo’lgan tovarning xususiyatlarini ko’rib chiqish maqsadga muvofiq
hisoblanadi.

I.2 Tovar va uning xususiyatlari.
Tovar-Pul munosabatlarini tushunishda tovarning mazmunini, uning
xususiyatlarini bilish muhim ahamiyatga egadir. Tovarga ta’rif berishda ham
iqtisodchilar tomonidan turlicha yondoshuvlar mavjud. Jumladan, E.F.Borisov
ta’rifiga ko’ra «Tovar – bu bozorda boshqa tovarga ekvivalent asosida
ayirboshlashga mo’ljallangan, mehnat orqali yaratilgan ijtimoiy
naflikdir». 19
Bundan ko’rinadiki, u tovarga inson mehnati mahsuli sifatida qaraydi.
V.I.Vidya’in va boshqalar tahriri asosida tayyorlangan darslikda «ne’mat» va
«tovar» tushunchalariga keng izoh berilgan. Unda tovar iqtisodiy ne’matning
maxsus shakli bo’lib hisoblanishi ko’rsatib berilgan: «Tovar – bu ayirboshlash
uchun ishlab chiqarilgan maxsus iqtisodiy ne’mat». 20
Bu va boshqa qator
olimlarning fikrlari asosida ta’kidlash mumkinki, tovar - bu biron-bir naflilikka va
qiymatga ega bo’lgan ayirboshlash uchun yaratilgan mehnat mahsuli. Yoki,
boshqacha aytganda, tovar biron-bir naflilikka (iste’mol qiymatga) va almashuv
qiymatiga ega bo’lgan, bozor uchun ishlab chiqariladigan mahsulot yoki
xizmatlardir.
Demak, tovarning ikki xususiyati bor: birinchidan, u kishilarning qandaydir
ehtiyojini qondiradi: ikkinchidan, u o’zida ijtimoiy mehnat sarflarini
mujassamlashtiradi. Tovar boshqa buyumga ayirboshlana oladigan buyum bo’lib, u
iste’mol qiymatga va almashuv qiymatlariga ega.
Buyumning iste’mol qiymati shundan iboratki, u kishilar uchun foydali, naflidir. U
shaxsiy iste’mol buyumi yoki ishlab chiqarish vositalari sifatida kishilarning
biron–bir ehtiyojini qondiradi.
Naflilikni aniqlashda ham turlicha yondoshuvlar mavjud. Masalan, marjinalizm
maktabi asoschilari ham, ularning keyingi davomchilari ham tovarlar nafliligini
aniqlashda alohida olingan individning hayolidagi ‘sixologik yondoshuv bilan,
ya’ni hech kim bilan aloqasi bo’lmagan o’rmondagi cholning yoki kimsasiz orolda
bir o’zi qolib ketgan Robinzonning hayoli bilan aniqlash usulini qo’llaydilar.
Xolbuki, tovar ayirboshlash jamiyat a’zolari o’rtasida, gavjum bozor qatnashchilari
o’rtasida sodir bo’ladi. Ular naflilikning negizida ob’ektiv iqtisodiy jarayon

borligini, naflilik tabiat ashyosi bilan jonli mehnatning birikishi natijasida,
to’g’rirog’i naflilik aniq mehnat bilan tabiat ashyosining xususiyatlari
o’zgartirilishi natijasida vujudga kelishini o’ylab ham o’tirmaydilar. Albatta,
tabiatda mavjud bo’lgan yoki inson mehnati bilan yaratilgan har qanday narsa ham
naflilikka ega bo’lavermaydi. Masalan, jamiyatga 100 dona soat zarur bo’lgani
holda, 120 dona soatning ishlab chiqarilishi uning 20 donasining nafsiz bo’lishiga
olib keladi. Ya’ni, jamiyat uchun zarur bo’lgan 100 dona soatgina naflilikka ega
bo’ladi.
Shuning uchun iqtisodiyot nazariyasida ijtimoiy zaruriy naflilik degan tushuncha
ishlatiladi va bozor mana shu ijtimoiy zaruriy naflilikni tan oladi.
Ijtimoiy zaruriy naflilik deb talab miqdoriga mos keladigan miqdordagi
naflilikka aytiladi.
Har bir tovar ma’lum bir naflilikka ega, lekin bu naflilik uni yaratuvchining o’z
ehtiyojlarini emas, balki ayirboshlash orqali boshqa kishilar talabini qondiradi,
ya’ni tovarning ijtimoiy nafliligi hisoblanadi. Bozor har qanday naflilikni emas,
ijtimoiy naflilikni hisobga oladi. Agar bu fikrni yanada rivojlantirsak, bozor
ijtimoiy zaruriy naflilikni, ya’ni jamiyat uchun (xaridorlar uchun) zarur miqdordagi
naflilikni hamda shu ijtimoiy zaruriy miqdordagi naflilikni ishlab chiqarish uchun
sarflangan ijtimoiy zaruriy mehnatni hisobga oladi. Ijtimoiy naflilik tovarlarning
boshqa tovarlarga ayirboshlanish qobiliyatiga ega bo’lganligi uchungina o’zining
yaratuvchisini qiziqtiradi. Tovarning ayirboshlanuvchanlik xususiyati almashuv
qiymati nomini oladi. Tovarlarni sotishda ularning narx ko’rsatkichi almashuv
qiymatini yaqqol ko’rsatadi. Inson mehnati bilan yaratilmagan ko’’lab ne’matlar
masalan, buloq suvlari, yovvoyi daraxt mevalari ma’lum naflilikka ega bo’ladi.
Lekin ular har doim ham tovar bo’lavermaydi. Masalan, bu ne’matlar o’sha
joyning o’zidan olinib, iste’molchi tomonidan iste’mol qilinsa tovar
hisoblanmaydi. Ne’matlar tovar bo’lishi uchun, ular ayirboshlashga mo’ljallangan,
ma’lum mehnat sarflangan, bozorga sotishga chiqarilgan bo’lishi zarur.

Shunga ko’ra, tovar mahsulotdan farqlanadi. Tovar, eng avvalo, o’z iste’moli
uchun emas, balki boshqalarning iste’moli uchun bozorga sotish maqsadida
tayyorlanadigan mahsulotdir. Tovarning natural–buyum va ijtimoiy–iqtisodiy
tomonlari, xususiyatlari ana shundan kelib chiqadi.
Tovarning almashuv qiymati – bu biror turdagi naflilikning boshqa turdagi
naflilikka ayirbosh qilinadigan miqdoriy nisbatidir. Masalan, bitta bolta 20 kg
donga ayirbosh qilinadi. Ayirbosh qilinadigan tovarlarning bu miqdoriy nisbatida
ularning almashuv qiymati ifodalanadi.
Almashuv qiymati nimaga asoslanadi? Qiymatning mehnat nazariyasi
tarafdorlari 1
hisoblaydiki, tovarlar qiymatining umumiy asosi – bu mehnat, shu
sababli ular ma’lum miqdorlarda bir-biriga tenglashtiriladi. Ularning fikricha
tovarlarning tabiiy xususiyatlaridan birortasi – og’irligi, hajmi, shakli va shu
kabilar umumiy asos bo’la olmaydi, faqat mehnat sarflari shunday asos
hisoblanadi. Almashishning zarur sharti ayirbosh-lanadigan tovarlarning turlicha
nafliligi hisoblanadi, lekin har xil tovarlarning nafliligi sifat jihatidan turlicha
bo’lib, ular miqdoriy o’lchamga ega emas. Miqdor jihatdan baravarlashtirish esa,
hamma sifat jihatidan umumiy, yagona biron-bir narsa bo’lishini taqozo etadi,
bunday umumiy narsa ularni yaratish uchun sarflangan mehnatdir.
Bu o’rinda so’z mehnatning muayyan, aniq turlari to’g’risida bormaydi. Bu turlar
bir-biridan sifat jihatdan farq qiladi, bu esa aniq iste’mol qiymatlarining
xususiyatlarini keltirib chiqaradi. Tovarlar o’lchovdosh bo’lishining boisi shuki,
bularning hammasi umuman inson mehnati mahsulidir, ya’ni inson kuchi , miyasi,
mushagi, asablari va hokazolari sarfning mahsulidir. Demak, umuman inson
mehnati mahsuli sifatida tovarlar bir xil va o’lchovdoshdir. Tovarda
mujassamlashgan ijtimoiy mehnat uning qiymatini tashqil qiladi. Bu qiymat tovar
ayirboshlaganda ko’rinadi, shuning uchun almashuv qiymati (ya’ni iste’mol
qiymatlarini ayirboshlash nisbati) qiymat shakli bo’lib, uning ichki mazmunini
tashkil etadi. Bu holat L.M.Kulikov tomonidan qiymat va almashuv qiymatini
tovarning alohida asosiy xususiyatlari sifatida ajratilib ko’rsatilishida namoyon
bo’ladi. «Qiymat – bu tovar ishlab chiqarish va uni sotish (ko’’incha qisqacha qilib

«ishlab chiqarish xarajatlari» deb ataydilar) qanchaga tushganligi ifodasidir.
Tovarni ayirboshlaganda (sotilganda) ishlab chiqaruvchi (sotuvchi), tabiiyki, o’z
xarajatlarini qo’lashni istaydi, biroq bozorda boshqacha nisbatlar tarkib to’ishi
mumkin. Endi ularni boshqa ko’rsatkich – almashuv qiymati ifodalaydi. Bu bir
tovar boshqasiga ayirboshlanadigan miqdoriy nisbatdir». 21
Tovarning o’zi esa ikki
tomon - naflilik va qiymatning uzviy birligidan iboratdir.
Shu o’rinda ta’kidlash lozimki, L.Kulikov tomonidan qiymatga berilgan
yuqoridagi ta’rif ba’zi hollarda iqtisodchilar tomonidan yo’l qo’yiladigan yanglish
fikrlardan ham holi emas. Ya’ni, qiymatning ishlab chiqarish xarajatlari bilan
ayniylashtirilishini u tomonidan yo’l qo’yilgan xatolik deb hisoblaymiz (ishlab
chiqarish xarajatlari qiymatning bir qismi bo’lib, miqdor jihatidan undan kamdir.
Ishlab chiqarish xarajatlari to’g’risida keyingi boblarda to’xtalamiz).
Tovar qiymatining miqdori, ijtimoiy-zaruriy vaqt deb ataladigan ish vaqti bilan
hisoblanadi. Ijtimoiy zaruriy ish vaqti muayyan ijtimoiy normal ishlab chiqarish
sharoitida va muayyan jamiyatdagi mehnat malakasi va jadallashuvi darajasi
o’rtacha bo’lgan sharoitda biron bir tovarni ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan
ish vaqtidir. Tovar qiymatining miqdorini hisoblashda mehnatning oddiy va
murakkab, malakali va malakasiz, aqliy yoki jismoniy turlari hisobga olinadi.
Qiymatni hisoblashda nisbatan murakkab mehnat ko’’aytirilgan yoki darajaga
ko’tarilgan oddiy mehnat sifatida hisobga olinadi, shu sababli oz miqdordagi
murakkab mehnat ko’’ miqdordagi oddiy mehnatga tenglashtiriladi.
Tovarning ikki xil xususiyatga ega bo’lishiga sabab tovar ishlab chiqaruvchi
mehnati tabiatining ikki tomonlamaligidadir. Bir tomondan, bu – muayyan turdagi
aniq mehnatdir. Shuning uchun, iste’mol qiymatni yaratgan mehnat aniq mehnat
deb nom olgan
Mehnatning ikki yoqlama xarakteridan kelib chiquvchi tovarning ikki xil
xususiyati.
Ikkinchi tomondan, mehnat – aniq shakldan qat’iy nazar, umuman sarflangan inson
ishchi kuchidir, jami ijtimoiy mehnatning bir qismidir. U o’zining shu sifatida
abstrakt mehnat deb ataladi. Bu mehnat esa tovar qiymatini yaratadi. Umuman

mehnat va ijtimoiy mehnat jamiyat taraqqiyotining hamma bosqichlarida mavjud
bo’lgan. Ibtidoiy jamiyatda ham, ‘atriarxal xo’jalikda ham odamlar kuchlarini
sarflab, biron-bir tarzda bir-birlari uchun mehnat qilganlar. Biroq bunda qiymat
vujudga kelmagan, mahsulot esa tovar shaklini olmagan. Demak, qiymatda oddiy
ijtimoiy mehnat emas, balki alohida tarixiy sharoitdagi ijtimoiy mehnat
mujassamlanadi.
Xo’sh, uning o’ziga xos xususiyati nimada? Bu xususiyat shundaki, tovar ishlab
chiqarish sharoitida mehnatning ijtimoiy tavsifi yashiringan bo’ladi. Mehnat faqat
ayirboshlash sohasida, ya’ni o’zi amalga oshib bo’lganidan keyin ijtimoiy
xususiyatni namoyon etadi. Qiymat yaratuvchi abstrakt mehnat – mehnatning faqat
tovar ishlab chiqarishiga xos bo’lgan va alohidalashgan tovar ishlab chiqaruvchilar
munosabatini ifodalaydigan o’ziga xos ijtimoiy shakldir.
Qiymat tovarning emas, balki faqat mehnatning ijtimoiy xossasi bo’lib, unda tabiat
ashyolarining birorta ham molekulasi, zarrachasi yo’qdir. Qiymatning asosida
odamlar bir-birlari uchun mehnat qilishlarini bildiruvchi ijtimoiy mehnat yotadi.
Biroq, alohidalashgan tovar ishlab chiqaruvchilar mehnati o’zining ijtimoiy
xususiyatini faqat mehnat mahsullarini ayirboshlash orqali ko’rsatadi.
Tovarlar qiymatining miqdori mehnat unumdorligiga qarab o’zgaradi. Mehnat
unumdorligi ma’lum ish vaqti birligi mobaynida ishlab chiqarilgan mahsulotning
miqdori yoki mahsulot birligini ishlab chiqarish uchun sarflangan ish vaqti bilan
o’lchanadi. Mehnat unumdorligining o’zgarishi tovar birligi qiymatining
o’zgarishiga sabab bo’ladi. Mehnat unumdorligi o’ssa, tovar birligining qiymati
kamayadi yoki aksincha, mehnat unumdorligi ‘asaysa, tovar birligining qiymati
oshadi.
Mehnat unumdorligiga bir qator omillar ta’sir qiladi. Bu omillar mehnat
qurollarining rivojlanishi darajasi va samaradorligi, ishchining malaka darajasi, fan
va texnikaning taraqqiyoti darajasi, fan va texnika yutuqlarini ishlab chiqarishga
joriy etish darajasi, ishlab chiqarishning to’’lanuv darajasi, tabiiy sharoitlardir.
Mehnat intensivligi ish vaqti birligi mobaynida sarflangan mehnat miqdori orqali
tavsiflanuvchi ko’rsatkich hisoblanadi. Mehnat intensivligining oshishi amalda ish

vaqtining ko’’ayganligini anglatadi. Shunday qilib, intensivlik ish vaqtining
davomiyligi bilan bevosita aloqador bo’ladi. Mehnatning intensivligi deganda ish
vaqti birligi davomida ishchi kuchi sarfi orqali aniqlanuvchi mehnat jadalligining
darajasi tushuniladi. Mehnatning jadallik darajasini aniqlashda ish kunining
davomiyligi yoki bir soat vaqt birligi sifatida qabul qilinadi.
Individual yoki o’rtacha ijtimoiy mehnat intensivligi tushunchalari farqlanadi.
Muayyan ishlab chiqarish munosabatlari sharoitida individual
intensivlik ishchining yoshi, uning mahorat darajasi, jismoniy va aqliy
qobiliyatlariga bog’liq bo’ladi. Mehnatning o’rtacha intensivligi – bu
umumlashma tushuncha bo’lib, alohida shaxs, alohida korxona va tarmoq,
mamlakatning turli hududlarida mavjud bo’lgan individual miqdorlardan tarkib
to’adi. «O’rtacha intensivlik» tushunchasi mehnat intensivligining faqat miqdor
tomonini tavsiflab , u yoki bu ishlab chiqarish usuli sharoitidagi intensivlikning
mohiyati va mazmunini aks ettirmaydi. Shunga ko’ra, iqtisodiyot nazariyasida
ijtimoiy zaruriy mehnat intensivligi tushunchasi farqlanib, u har bir muayyan
mamlakat uchun bir vaqtning o’zida ijtimoiy mazmunni aks ettiruvchi ma’lum
o’rtacha miqdorni o’z ichiga oladi.

II.1 Qiymatning mehnat nazariyasi va keyingi qo’shilgan miqdor nafliligi
nazariyalari.
Iqtisodiyot nazariyasi fanida tovar qiymatining negizini nima tashkil qiladi
degan savolga javob berishda ikki xil yo’nalish mavjud hamda ular o’rtasida
doimiy ravishda tortishuvlar va munozaralar bo’lib kelmoqda. Biz quyida shu ikki
xil yo’nalishdagi nazariyalarning mazmunini o’quvchiga havola qilamiz.
Qiymatning mehnat nazariyasi. Bu nazariyaning asoschilari bo’lib Uilyam ‘etti,
Adam Smit, David Rikardolar hisoblanadi.
U.’etti – qiymatning mehnat nazariyasining dastlabki asoschisi bo’lib, u
qiymatning manbai mehnat hisoblanishini, aynan mehnat sarfi tovar qiymati
miqdorini belgilab berishini ko’rsatib o’tgan. Biroq, U.’etti tovarning iste’mol
qiymati va qiymati o’rtasidagi farqni ko’ra olmagan. U tovarning qiymati faqat
qimmatbaho metallarni ishlab chiqarishga sarflanuvchi mehnat orqali yaratiladi,
deb hisoblagan.
A.Smit o’zining «Xalqlar boyligining tabiati va sabablari to’g’risida tadqiqotlar»
(1776 y.) nomli asarida tovarning iste’mol va almashuv qiymatini farqlab bergan.
U tovar qiymatining yagona manbai bo’lib moddiy ishlab chiqarishning har qanday
sohasida sarflangan mehnat hisoblanadi, degan xulosaga kelgan. Shu bilan birga,
tovar qiymatining miqdorini har qanday mehnat emas, balki jamiyat uchun zarur
bo’lgan o’rtacha mehnat belgilab berishini ko’rsatib o’tgan.
D.Rikardo qiymatning yagona mezoni bo’lib tovar ishlab chiqarishga sarflangan
hamda ish vaqti sarflari orqali aniqlanuvchi mehnat hisoblanishini isbotlab bergan.
U tovarning iste’mol qiymati va qiymati o’rtasidagi farqni aniq ko’rsatib, har
qanday ishlab chiqarishda tovarning qiymati sarflangan mehnat orqali aniqlanishini
ta’kidlagan.
Demak, yuqorida ta’kidlanganimizdek, qiymatning mehnat nazariyasi
tarafdorlarining fikricha, tovarlarni ayirboshlash ularning qiymati asosida amalga
oshiriladi. Qiymatning miqdori esa, ijtimoiy zaruriy mehnat sarflari bilan, ya’ni
ijtimoiy zaruriy ish vaqti bilan o’lchanadi.

Qiymatning mehnat nazariyasiga ko’ra ijtimoiy zarur ish vaqti o’ziga xos ijtimoiy
mehnat me’yori rolini o’ynaydi. Bu me’yor bozorda aniqlanadi va tovar ishlab
chiqaruvchilar unga amal qilishlari zarurdir. Keragidan ortiqcha mehnat sarflari
qiymat yaratmaydi, ya’ni jamiyat tomonidan e’tirof etilmaydi, rad etiladi. Bozorda
muayyan turdagi tovarlarning asosiy massasini ishlab chiqarish uchun zarur
bo’lganidan amaldagi ortiqcha mehnat sarflariga hech kim haq to’lamaydi.
Qiymatning mehnat nazariyasi tarafdorlari tushuntiradiki, tovar qiymatida oddiy
mehnat ifodalanadi. Oddiy mehnat deganda maxsus tayyorgarlik talab qilmaydigan
mehnat tushuniladi. Oddiy mehnat darajasi turli mamlakatlarda va turli davrlarda
bir xil bo’lmay, turlicha va o’zgaruvchan bo’ladi. Lekin qiymat namoyon
bo’ladigan har bir muayyan bozorda (u xoh ichki, xoh tashqi bozor bo’lsin) oddiy
mehnat ma’lum bir darajadagi mavjud mehnatdir. U shunday boshlang’ich negizki,
malakasi jihatidan unga tenglashtiriladi. Binobarin, murakkab va malakali mehnat
ko’’aytirilgan oddiy mehnat sifatida namoyon bo’ladi. Murakkab mehnatni oddiy
mehnatga tenglashtirish bozorda individual sarflarni ijtimoiy zarur sarflariga
tenglashtirish bilan birga sodir bo’ladi.
Qiymatning mehnat nazariyasi tarafdorlari tovar ishlab chiqarish sharoitda tovar
ishlab chiqaruvchilar o’rtasidagi aloqalarni, ijtimoiy mehnatni taqsimlash va
rag’batlantirishni tartibga soluvchi, ob’ektiv qiymat qonunini mavjud bo’lishini tan
oladi. Ular fikriga ko’ra, bu qonunga binoan tovar ishlab chiqarish va ayirboshlash
ularning qiymati asosida amalga oshiriladi.
Ijtimoiy zaruriy sarflarning yuqorida keltirilgan ta’riflaridan kelib chiqsak, qiymat
qonuni individual mehnat sarfi ijtimoiy zarur mehnat sarfidan ozroq bo’lgan ishlab
chiqaruvchilarni, ya’ni ma’lum vaqt ichida ko’’roq miqdorda iste’mol qiymatlarini
yaratuvchi yoki yuqoriroq mehnat unumdorligini ta’minlaydigan ishlab
chiqaruvchilarni rag’batlantiradi. Qiymat qonuni individual mehnat unumdorligi
ijtimoiy me’yordagi mehnat unumdorligidan ‘ast bo’lgan ishlab chiqaruvchilarni
jazolaydi. Bu bilan iqtisodiy sharoitlar tovar ishlab chiqaruvchilarning mehnat
unumdorligini oshirish yoki boshqa xil tovarlarni ishlab chiqarishga o’tishini

rag’batlantiradi. Aks holda ular bozordan siqib chiqarilish, xonavayron bo’lish
xavfi ostida qolishlari mumkin.
Qiymat qonuni tovar ishlab chiqaruvchilarni ularning individual mehnat sarflari
bilan ijtimoiy zaruriy mehnat sarflari o’trasidagi farq tovar ishlab chiqaruvchilarni
tabaqalashtiradi, mehnat va moddiy sarflarni kamaytirishni rag’batlantiradi va
mehnatning ishlab chiqarish sohalari bo’yicha taqsimlanishini tartibga solib turadi.
Masalan, eng yuksak mehnat unumdorligiga erishgan ishlab chiqaruvchilar o’z
tovarlarini ijtimoiy zarur sarflaridan kamroq, lekin ayrim individual sarflaridan
yuqori narxlarga sotishlari va yuqori foyda olishlari mumkin. Lekin ular ish
faoliyatining muvaffaqiyati ko’’roq kafolatlangan deb bo’lmaydi. Chunki ular
texnik va tashkiliy jihatdan yangiliklarni ishlab chiqarishga o’z vaqtida qo’llab
turmasalar, yuqoriroq samara beradigan ishlab chiqarish usullarini qidirib
to’masalar, ma’lum vaqtdan so’ng o’z ustunliklaridan ajralib qolishlari mumkin.
Qiymat qonunining tartibga solib turuvchi mexanizmi rakobat kurashi natijasida
bozor narxlarining stixiyali ravishda tebranib turishidan, ularning ijtimoiy
qiymatdan farq qilib turishidan iborat. Tovar narxining ijtimoiy qiymatidan chetga
chiqish shart-sharoitlari quyidagilardan iborat deb hisoblanadi:
Talab = taklif bo’lgan holda: narx = qiymat.
Talab > taklif bo’lgan holda: narx > qiymat.
Talab < taklif bo’lgan holda: narx < qiymat.
Shunday qilib, tovarlar narxining ular qiymatidan farq qilishi tovar ishlab
chiqaruvchilarning xoxishi bilan sodir bo’lmay, balki ob’ektiv qiymat qonunining
kuchi ta’siri ostida bo’ladi.
Qiymat qonuni resurslarning turli ishlab chiqarish sohalari o’trasida
taqsimlanishini tartibga solib turish vazifasini bajarayotganda ham narxlar
dinamikasi muhim rol uynaydi. Agar u yoki bu aniq tovar ijtimoiy ehtiyojini
qondirish uchun zarur bo’lganidan kamroq ishlab chiqarilsa, bu talabning taklifdan
oshib ketishiga sabab bo’ladi. Tovar narxi oshib ketadi. Narxlar, shu bilan birga
daromadlar kamayadi, bu tarmoqdagi ishlab chiqarish resurslari daromad yuqori
bo’lgan boshqa tarmoqlarga o’tib ketadi. Qiymatning mehnat nazariyasi

modellarida qiymat qonuniga asoslangan ishlab chiqarish nisbatlarini tartibga
soluvchi bozor mexanizmi ana shunday tavsiflanadi.
Keyingi qo’shilgan miqdor nafliligi 22
nazariyasi. Yuqorida qarab
chiqqanimizdek, qiymatning mehnat nazariyasiga ko’ra, mehnat sarflarining
ijtimoiy zaruriy darajasi faqat bozorda, ayirboshlashda yuzaga chiqadi. Qiymat
faqat bozorda almashuv qiymat ko’rinishida o’zining ifodalanish shaklini oladi.
Qisqacha aytganda, qiymat ishlab chiqarishda yaratiladi, biroq bozorda, ya’ni
ayirboshlash vaqtida namoyon bo’ladi. Shu erda qo’shilgan miqdor nafliligi
nazariyotchilari qarashlari bilan qarama-qarshilik ‘aydo bo’ladi. Uning mohiyati
nimadan iborat? Agar tovar bozorda sotib olinsa, bu kimdir tovar ishlab
chiqarishiga ketadigan sarflarni ijtimoiy zaruriy mehnat sarflari sifatida baholashi
sababli emas, balki mazkur tovar xaridor uchun naflilikka ega bo’lishi sababli ro’y
beradi, xaridor ma’lum naflilikka ega bo’lgan tovarni qadrlaydi.
Keyingi qo’shilgan miqdor nafliligi nazariyasining asoschilari bo’lib avstriya
maktabi vakillari K.Menger(1840-1921), F.Vizer(1851-1926), E.Bem-
Baverk(1851-1914) va boshqalar hisoblanadi. Hozirda bu nazariya g’oyalarini bir
qator olimlar qo’llab-quvvatlab, rivojlantirib kelmoqdalar. 23
Mazkur nazariyaga
ko’ra, kishilar tomonidan juda xilma-xil moddiy va ma’naviy ne’matlar (hamda
xizmatlar) ularni ishlab chiqarishga ijtimoiy zaruriy mehnat sarflanganligi uchun
emas, balki ushbu ne’matlar naflilikka ega bo’lishi sababli qadrlanadi. Insonlar
tomonidan ma’lum nafliliklarga ehtiyoj sezilganligi sababli u yoki bu tovarni
ishlab chiqarishga mehnat sarflari amalga oshiriladi. U yoki bu mehnat sarflarining
ijtimoiy zarurligi kim tomonidan yoki nima bilan aniqlanadi , degan savolga oddiy
tarzda bozor tomonidan, deb javob berish to’g’ri bo’ladi, biroq bu javob umumiy
va to’liq emas. Keyingi qo’shilgan miqdor nafliligi nazariyasi tarafdorlari
fikrlariga ko’ra, faqat tovarning nafliligi mehnat sarflariga «ijtimoiy zaruriy» deb
nomlanadigan tavsif berishi mumkin.
Keyingi qo’shilgan miqdor nafliligi nazariyasi bilan qiymatning mehnat
nazariyasining bir-biriga to’g’ri kelmasligi turli xil iste’mol qiymatlarini yoki
nafliligini hisobga olish muammosi bilan bog’liq. Chunki, turli ko’rinishdagi ikkita

tovarning nafliligini shunchaki umumiy tarzda o’zaro taqqoslash mumkin emas.
E’tibor berilsa, masalaning bu tarzda qo’yilishining o’zi keyingi qo’shilgan miqdor
nafliligi nazariyasiga zidligini ko’rish mumkin. Masalan, kitob yoki tanburdan
qaysi birining nafliligi yuqori, degan savolga javob borish mumkin emas. Albatta,
savol bunday aniq qo’yilganda unga javob berib bo’lmaydi. Ammo har bir aniq
holatda iste’molchi tomonidan ne’matlarning nafliligini taqqoslash doimo ro’y
beradi. Masalan, kitobsevar inson uchun kitobning, musiqashunos uchun
tanburning nafliligi yuqori bo’lishi mumkin. O’z navbatida, kitob o’qishni
yoqtirmayligan inson uchun kitobning, cholg’u asboblarida o’ynashni bilmaydigan
yoki musiqaga umuman qiziqmaydigan inson uchun tanburning nafliligi juda ‘ast
yoki umuman nolga teng bo’lishi mumkin. Bundan ko’rinib turibdiki, tanbur bilan
kitobni ayirboshlash zarur bo’lsa, ularni nafliligi bilan o’zaro taqqoslab bo’lmaydi.
Shunga ko’ra, iqtisodiy hayotda ham xo’jalik qarorlari qabul qilish chog’ida
umuman ehtiyojlarni taqqoslamasdan, u yoki bu moddiy va ma’naviy
ne’matlarning foydali samarasiga baho bermasdan turib hech qanday iqtisodiy
faoliyatni boshlash mumkin bo’lmaydi.
Keyingi qo’shilgan miqdor nafliligi nazariyasi tarafdorlari, naflilikning ikki turini
ajratib ko’rsatish zarur deb hisoblaydilar: a) abstrakt yoki umumiy naflilik, ya’ni
ne’matlarning kishilar biron-bir ehtiyojlarini qondirish layoqati; b) aniq naflilik, bu
ne’mat mazkur nusxasi foydaliligining sub’ektiv narxini bildiradi. Bu sub’ektiv
narx ikki omilga bog’liq: mazkur ne’matning mavjud zahirasi va unga bo’lgan
ehtiyojning to’yinganlik darajasi.
Keyingi qo’shilgan miqdor nafliligi nazariyasi tarafdorlari sub’ektiv naflilik
miqdorini hisoblashda G.Gossen (nemis iqtisodchisi, 1810-1858 yy.) qonunidan
foydalanadilar. Bu qonun so’nggi qo’shilgan miqdor nafliligining ‘asayib borishini
ifodalab, Gossenning birinchi qonuni deb ataladi. Mazkur qonunga binoan, ehtiyoj
qondirilib borilishi bilan «to’yinganlik darajasi» o’sadi, aniq qo’shilgan miqdor
nafliligi esa ‘asayadi («zaruriy ehtiyoj» darajasi). Bu mazkur ehtiyojni qondiruvchi
har bir navbatdagi qo’shimcha ne’mat oldingisiga qaraganda kamroq naflilikka ega
bo’lishini bildiradi, ne’matlar zahirasi cheklangan bo’lganda esa uning «zaruriy

ehtiyojni» qondiruvchi keyingi nusxasi mavjud bo’ladi. Bundan shunday xulosa
kelib chiqadiki, mazkur turdagi barcha ne’matlarning qiymati ularning eng so’nggi
qo’shilgan miqdorining nafliligi bilan aniqlanadi.
O’zining birinchi qonunidan kelib chiqqan holda, Gossen ikkinchi qonnuni ham
ishlab chiqadi. Unga ko’ra, «iste’mol qilinayotgan turli ne’matlarning umumiy
miqdori shunday tarzda aniqlanadiki, bunda sotib olingan bir necha turdagi
ne’matning so’nggi qo’shilgan miqdori nafliligi o’zaro bir-biriga teng
bo’ladi». 24
Boshqacha aytganda, har bir iste’molchi bir vaqtning o’zida ko’’lab
turdagi ne’matlarni iste’mol qilish uchun ularning shunday to’’lamini sotib oladiki,
bu to’’lamdagi har bir ne’matning so’nggi qo’shilgan miqdori nafliligi o’zaro teng
bo’ladi yoki iste’molchida bir xil miqdordagi qoniqish hosil qiladi.
Keyingi qo’shilgan miqdor nafliligi muammosini o’rmonda yashovchi chol ega
bo’lgan besh qo’ don misolida, uning ongida sodir bo’lgan ‘sixologik hayol orqali
tasvirlab ko’rsatadilar. Bu qo’lardagi donning nafliligi kamayib boruvchi tartibda
joylashadi: birinchi qo’dagi don eng zarur, ya’ni cholning oziq–ovqatga bo’lgan
ehtiyojini qondirish uchun iste’mol qilinadi, ikkinchisi – ovqatlanishni yaxshilash
uchun, uchinchisi – uy ‘arrandalarini boqish, to’rtinchisi – ‘ivo tayyorlash,
beshinchisi – cholning o’z uyi atrofida sayrab yurgan qushlarni boqib,
ko’ngilxushlik qilishi uchun.
Bundan ko’rinadiki, beshinchi qo’ning nafliligi chol uchun u qadar ahamiyatli
emas, chunki agar bu qo’dagi dondan mahrum bo’lsa u faqatgina ko’ngilxushlik
qilish imkoniyatidan voz kechadi xolos. Biroq, to’rtinchi qo’dagi donning yo’q
bo’lishi cholni ‘ivosiz, uchinchisi esa ‘arrandalarsiz qoldirishi mumkin. Faqat bitta
qo’dagi don qolgan taqdirda chol uchun uning nafliligi eng yuqori darajaga etadi,
ya’ni u ovqatlanish ehtiyoji bilan tenglashadi.
Shu o’rinda turli qo’lardagi donlarning nafliligi turlicha ekan, ularning qaysi biri
donlarning umumiy naflilik darajasini aniqlab beradi, degan savol tug’iladi.
Xolbuki, qo’lardagi donlarning bir-biridan farqi yo’q ekan, chol uchun ularning
nafliligi beshinchi, so’nggi qo’dagi donning nafliligi orqali aniqlanadi.

Demak, har bir ne’matning so’nggi qo’shilgan birligi, ya’ni uncha muhim
bo’lmagan ehtiyojni qondiruvchi birligining nafliligi kamayib borish xususiyatiga
egadir.
Qiymat va narx nazariyasida yangi yo’nalishni boshlab bergan kishi mashhur
ingliz iqtisodchisi A.Marshall hisoblanadi. Tovarlarning qiymatini aniqlashda
mehnat nazariyasi ham, qo’shilgan naflilik nazariyasi ham etarli asosga ega emas,
deb hisoblagan A.Marshall bir nechta nazariyalarni sintez qilish yo’li bilan aniqlik
kiritishga harakat qildi. Qo’shilgan miqdor nafliligi nazariyasining bir
tomonliligini u qiymatni faqat naflilik bilan tushuntirishda ko’rdi. A.Marshall
keyingi qo’shilgan miqdor nafliligi nazariyasini talab va taklif nazariyasi hamda
ishlab chiqarish xarajatlari nazariyasi bilan bog’lashga harakat qildi.
A.Marshallning tovar qiymati nima bilan aniqlanishini bilishda qo’shilgan miqdor
nafliligi va ishlab chiqarish xarajatlarini sintez qilish (umumlashtirish) zarurligi
haqidagi fikri juda mashhur. Neoklassiklarning qiymat va narxning bir negizli
(monistik) nazariyasini yaratishga urinishdan chekinish xususan A.Marshall ishlari
bilan bog’liq. Neoklassiklarning qoidalari qiymatning yagona manbai, narxning
yagona asosi va bozor xo’jaligida jamiyat daromadlarining yagona manbai to’ilishi
zarurligini bildiradi. Bunday yagona manba, masalan, ingliz klassik iqtisodiy
maktabi va markscha nazariyalarda mehnat , marjinalistlarda qo’shilgan miqdor
nafliligi kategoriyasi hisoblanadi. A.Marshall nazariyasida esa qiymat va narx ham
talab (qo’shilgan miqdor nafliligi) va ham taklif (tovar ishlab chiqarish harajatlari)
tomonida yotuvchi bozor kuchlari o’zaro ta’siri orqali aniqlanadi.
A.Marshall fikricha, tovar qiymati teng darajada keyingi qo’shilgan miqdor
nafliligi va ishlab chiqarish xarajatlari bilan aniqlanadi. Shunday qilib,
A.Marshalldan boshlab iqtisodiyot nazariyasida turli nazariyalarni sintez qilishga
o’tildi.
Lekin A.Marshall ushbu sintezni oxirigacha etkaza olmadi. U ijtimoiy zaruriy
naflilik va ijtimoiy zaruriy mehnat tovarning ikki tomoni ekanligini aniq ko’ra
olmadi. Shuning uchun, u ijtimoiy naflilik o’rniga qo’shilgan naflilikni, ijtimoiy
zaruriy mehnat sarflari o’rniga ishlab chiqarish xarajatlarini qo’ydi. Natijada

tovarning qiymati ham, nafliligi ham to’liq hisobga olinmadi. Umuman aytganda
uzoq tarixiy davrdan boshlab tortishuvga sabab bo’lgan narsa tovarda gavdalangan
ijtimoiy mehnatning ikki yoqlama tavsifi va shu asosda hosil bo’ladigan tovarning
ikki xil xususiyatiga ega bo’lishini inobatga olmaslikdir. Mehnat nazariyachilari
tovarga sarflangan mehnat miqdoriga asosiy e’tiborni qaratgan bo’lsa,
marjinalistlar uning nafliligiga e’tibor berib keladilar. Ularning biri ko’’roq tovarni
ishlab chiqaruvchilar manfaati nuqtai nazaridan tahlil qilgan bo’lsa, ikkinchisi
iste’molchi (xaridorlar) manfaati nuqtai-nazaridan qaraydilar. Xolbuki tovarning
qiymatini va binobarin narxini aniqlashda uning ikki tomoniga va sotuvchilar bilan
xaridorlar manfaati to’qnashgan tugunga e’tibor qaratish zarur (3-chizma).

II.2 Pulning kelib chiqishi, mohiyati va vazifalari.
Pul uzoq zamonlardan beri odamlarga ma’lum. Pulning kelib chiqishi turli
nazariyotchilar tomonidan tovar ayirboshlash jarayonining rivojlanishi bilan
bog’liq holda tushuntiriladi.
Pulning vujudga kelishi va mohiyatining turli ilmiy konste’stiyalari mavjud bo’lib,
ular orasida rastionalistik va evolyustion konste’stiyalar muhim o’rin tutadi.
Rastionalistik konste’stiya Pulning kelib chiqishini kishilar o’rtasidagi bitim,
kelishuv natijasi sifatida izohlaydi. Bu holat ularning tovarlarni ayirboshlash
chog’ida qiymatlarning harakatlanishi uchun maxsus vositalar zarurligiga amin
bo’lishiga asoslanadi. Pulning o’zaro kelishuv sifatida amal qilishi to’g’risidagi
mazkur g’oya XVIII asrning oxirlarigacha hukm surdi. Pulning kelib chiqishiga
sub’ektiv ‘sixologik yondoshuv ko’’lab hozirgi zamon xorijiy iqtisodchilarning
qarashlarida ham uchrab turadi.
Masalan, ‘.Samuelson Pulni sun’iy ijtimoiy shartlilik sifatida belgilaydi.
Amerikalik iqtisodchi J.K.Gelbreyt Pulning vazifasini qimmatbaho metallar va
boshqa ‘redmetlarga biriktirib qo’yilishi – kishilar o’rtasidagi kelishuv mahsuli,
deb hisoblaydi. Bu qoida ingliz
iqtisodchisi J.Xiks tomonidan quyidagi
shaklda ta’riflangan: Pul – bu Pul sifatida foydalaniluvchi barcha
narsalardir». 25
Shunday qilib, ularning fikricha, Pul – kishilar o’rtasidagi
kelishuv mahsulidir.
Bundan ko’rinib turibdiki, yuqoridagi olimlarning fikricha, Pul
kategoriyasiob’ektiv iqtisodiy kategoriya bo’lmay, kishilar kelishuviga yoki
davlatning xohishiga bog’liq bo’lgan yuzaki, sub’ektiv kategoriyadir.
Pul kelib chiqishining evolyustion konste’stiyasiga ko’ra ular ijtimoiy mehnat
taqsimoti, ayirboshlash, tovar ishlab chiqarishning rivojlanishi natijasida vujudga
kelgan. Qiymat shakllari va ayirboshlash rivojlanishining tarixiy jarayonini tadqiq

qilish orqali tovarlar umumiy olami ichidan Pul rolini bajaruvchi alohida tovarning
ajralib chiqishini tushunish mumkin.
Bir tovarning qiymati uni boshqa bir tovarga ayirboshlash orqali aniqlanadi (T-T).
Bir qarashda ayirboshlash bitimida har ikkala tovar ham bir xil rol o’ynaydigandek
ko’rinadi. Aslida esa ularning roli turlichadir. Bir tovar o’z qiymatini boshqa
tovarga nisbatan ifodalaydi. Ikkinchi tovar esa birinchi tovarning qiymatini o’zida
ifodalab, ekvivalent rolini bajaradi, ya’ni qiymatning ekvivalent shaklini tashkil
etadi. Xuddi mana shu erda Pulning dastlabki kurtagi ‘aydo bo’ladi.
Pulning ‘aydo bo’lishi va rivojlanishida qiymat shakllarining rivojlanish
bosqichlari muhim o’rin tutadi. Umuman olganda qiymatning oddiy yoki tasodifiy,
kengaytirilgan, umumiy va Pul shakllari mavjud.
Ayirboshlash jarayonining tarixan uzoq davom etgan davri mobaynida ekvivalent
rolini o’ynovchi ko’’lab tovarlar ichidan ba’zi birlari o’zining barcha tomonidan
tan olinishi tufayli ajralib chiqa boshladi. Chunki, ekvivalent rolini o’ynovchi
tovarlarning barchasi ham ayirboshlash jarayonida vositachilik vazifasini bir xilda
muvaffaqiyatli bajara olmas edi. Natijada, barcha tovarlarning qiymatini bir xil
tovar qiymati orqali taqqoslash mumkin bo’lgan qiymatning umumiy shakli
vujudga keldi.
Keyinchalik umumiy ekvivalent rolini o’ynovchi tovarlar ichidan maxsus tovar –
Pul ajralib chiqdi. Dastlabki vaqtda Pul rolini o’zining qator xususiyatlariga ko’ra
mazkur vazifani nisbatan muvaffaqiyatli bajara oluvchi oltin va kumush metallar
bajara boshladi. Bu qiymatning Pul shakli vujudga kelganini anglatar edi.
Shunday qilib, Pul – bu hamma tovarlar va xizmatlarni sotish va sotib olish
mumkin bo’lgan umumiy ekvivalent rolini o’ynovchi maxsus tovardir.
XIX asrning oxirida mamlakatlar birin-ketin oltin valyutaga, ya’ni monometall
tizimiga o’ta boshladilar. Bu hol Avstriyada 1892, Ya’oniyada 1897, Rossiyada
1898, AQShda esa 1900 yilda sodir bo’ldi. Angliyada oltin Pul tizimi XVII asrning
oxirida, Germaniyada 1871 yilda, Gollandiyada 1877 yildayoq joriy etilgan edi.
O’zbekiston hududida tarixan bundan ham oldinroq kumush va mis tangalar
muomalada bo’lgan. Shayboniyxon Samarqandni zabt etgandan keyin, 1507 yilda

Pul islohotini o’tkazgan. Bizgacha Shayboniyxon (1501-1610) va Abdullaxon
(1583-1598) zarb etgan tangalar etib kelgan. Abdullaxon davrida tanga (oltin va
kumush) zarb qilish davlat ‘oytaxti - Buxoroda markazlashtiriladi. 1695-1709
yillarda oltin tanga zarb qilish muntazam tus oladi. Tanga og’irligi 4,8 gramm,
sifat sofligi juda yuqori - 958 bo’lgan 1
.
Umumiy ekvivalent rolining nodir metallarga, jumladan oltinga yuklatilish
sabablari quyidagilar orqali izohlanadi:
- sifat jihatdan bir xil o’lchamga keltirish mumkinligi;
- zanglamasligi va uzoq muddat saqlash mumkinligi;
- bo’linuvchanligi va bo’lgandan keyin yana yaxlit holga keltirish mumkinligi ;
- bo’linganda ham o’z qiymatini saqlab qola olishi;
- tabiatda nisbatan kamyobligi;
- ozgina miqdordagi va og’irlikdagi nodir metallning qiymati ancha yuqoriligi.
Yuqoridagilardan shunday xulosa chiqarish mumkinki, Pulning vujudga kelishi
tarixiy jarayon bo’lib, u tovar ayirboshlashning rivojlanishiga asoslanadi, tovar
ishlab chiqarish va ayirboshlash ziddiyatlarining keskinlashuvi natijasi hisoblanadi.
Pul (oltin yoki kumush) - umumiy ekvivalent rolini o’ynovchi maxsus tovardir.
Endi tovarlar dunyosi ikkiga – bir tomondan, naflilikning ifodasi bo’lgan
tovarlarga va, ikkinchi tomondan, qiymatning moddiylashgan ifodasi bo’lgan
Pulga ajraladi
Pulning mohiyatini to’laroq tushunish uchun uning vazifalarini ko’rib chiqamiz.
Chunki, «zamonaviy iqtisodiy fan uchun Pulning mohiyatini uning
funkstiyalaridan keltirib chiqarishga asoslangan yondoshuv xosdir. Pul ishlab
chiqarish va muomala jarayonida bir qator vazifalarni bajaradi: 1) qiymat o’lchovi;
2) muomala vositasi; 3) boylik to’’lash vositasi; 4) to’lov vositasi.
Pul vazifalarining rivojlanish darajasi tovar ishlab chiqarishning rivojlanish
darajasiga bog’liq.
1. Pulning birinchi vazifasi qiymat o’lchovi vazifasidir.
Tovarning almashuv qiymatini ifodalash, uni o’lchash uchun qo’lda naqd Pulga
ega bo’lish shart emas. Pulning bu vazifasini ideal Pul bajaradi. Tovar egasi fikran

ideal ravishda shu tovarning almashuv qiymatini Pul bilan ifodalaydi. Tovarning
narxi talab va taklif muvofiq kelgan taqdirdagina tovarning qiymatiga muvofiq
keladi. Agar talab va taklif muvofiq kelmasa, narx qiymatidan farq qiladi. Demak,
tovalarning narxi tovarlarning qiymatiga, Pulning qiymatiga, talab va taklifning
nisbatiga va boshqa omillarga bog’liq.
Tovar almashuv qiymatining Pul bilan ifodalanishi uning narxini anglatadi.
Tovarning almashuv qiymatini o’lchash uchun muayyan miqdordagi Pul
materialini birlik qilib olish zarur. Bunday birlik narxlar o’lchovi (masshtabi) deb
ataladi. Bir tomondan narxlar o’lchovi har qanday o’lchov birligi kabi shartlidir.
Ikkinchi tomondan esa, u muayyan mamlakatda hamma tomonidan e’tirof etilgan
bo’lishi kerak. Shuning uchun davlat Pul birligi huquqini qonun bilan
mustahkamlaydi, bu birlik shu tariqa rasmiy tan olinadi.
Dastlab Pul birliklari va ularning nomlari ko’’incha muayyan og’irlikda nodir
metallar bilan bog’liq bo’lgan, valyuta tizimlarining nomlar (funt sterling) ham
shundan dalolat beradi. Lekin vaqt o’tishi bilan, «vazn» nomi Pul birligidan nodir
metallarning haqiqiy vaznidan tobora ko’’roq farq qila boshlagan. Buning bir
qancha sabablari bor, bularning biri shu bilan bog’liqki, tarixan uncha nodir
bo’lmagan, umumiy ekvivalent rolini o’ynagan metallar nodirroq, demak,
qimmatroq metallar tomonidan siqib chiqarilgan; bunda Pul nomlari avvaligicha
qolgan. Masalan, funt sterling dastlab bir funt kumushning Pul bilan ifodalangan
nomi bo’lgan. Lekin oltin qiymat o’lchovi sifatidagi kumushni siqib chiqargach,
avvalgi nom o’z qiymati jihatidan bir funt kumushga teng bo’lgan oltin miqdoriga
nisbatan ishlatila boshlagan. Boshqa sabab tangalarni soxtalashtirish, bunda davlat
Pul zarb qilinayotganda tangaga talab qilingandan ko’ra kamroq miqdorda Pul
(oltin) materiallarini sarflaydi.
Tovar ayirboshlash rivojlangan sharoitda mehnat mahsuli bo’lmagan, ya’ni
qiymatga ega bo’lmagan narsalar (masalan, ishlanmagan er) narxga ega bo’lishi
mumkin. Faqat narsalargina emas, balki hatto evaziga kimdir muayyan miqdorda
Pul to’lashga tayyor turgan ma’naviy qadriyatlar (sha’n, vijdon va hokazolar) ham
shunday shaklga kiradi. Bunday hollarda narx bo’lsada, lekin qiymat bo’lmaydi.

2. Tovar muomalasi jarayonida naqd Pul bo’lishi kerak, chunki tovarlarni oldi-
sotdi ‘aytida ularning ramziy narxlari real Pulga aylanmog’i lozim. Bu jarayonda
Pul muomala vositasi vazifasini bajaradi. Pulning muomala vositasi sifatidagi
vazifasi shundan iboratki, u tovarlar muomalasi jarayonida vositachi bo’lib
maydonga chiqadi.
Dastlab tovarlarni ayirbosh qilishda Pul bevosita kumush yoki oltin quymalar
shaklida mavjud bo’lgan. Bu hol ayirboshlash vaqtida qiyinchiliklar tug’dirgan:
Pul metallni o’lchash uni mayda bo’laklarga bo’lish, sifatini belgilash zarur
bo’lgan. Asta–sekin Pul metall quymalari o’rniga monetalar ishlatila boshlagan.
Monetalar o’z vazni va sifati jihatidan ma’lum miqdordagi metaldan iborat; uning
vazni va sifati davlatning alohida muhri bilan tasdiqlangan bo’ladi.
Oltin Pul muomalasi amaliyoti ko’rsatadiki, uzluksiz muomalada bo’lish natijasida
oltin tangalar eyilib ketadi, o’z massasining bir qismini yo’qotadi va to’la qiymatli
bo’lmagan Pulga aylanadi. Shu sababli muomalaga oltin o’rnini bosuvchi Pul
sifatida to’la qiymatli bo’lmagan qiymat belgilari chiqarilgan.
3. Pul muomaladan chiqarilganda boylik to’’lash vazifasini bajara boshlaydi. Har
bir tovar ishlab chiqaruvchi o’zini bozor taosdiflaridan ehtiyot qilish uchun va o’z
tovarini sota olish –olmasligidan qat’iy nazar boshqa tovarlarni sotib olish
imkoniyatiga ega bo’lish uchun o’zini ma’lum Pul rezervi bilan ta’minlashi kerak.
Natural xo’jalik sharoitida boylik to’’lash, jamg’arish mahsulot jamg’arish
shaklida amalga oshirilgan. Tovar xo’jaligining rivojlanishi boylik jamg’arishning
Pul jamg’arish shaklini keltirib chiqaradi. Tovarlarni cheklanmagan miqdorda
saqlab bo’lmaydi, Pulni istagan miqdorda saqlash mumkin.
Tovar xo’jaligi taraqqiyotining dastlabki davrlarida Pul jamg’arish uni
muomaladan chiqarib olish yo’li bilan amalga oshirilgan. Keyinchalik foyda
ketidan quvish hukmron ahamiyat kasb etib, bo’sh yotgan Pul foyda keltirmasligi
sababli Pul egalari uni harakatga solishga, uni foydali joyda ishlatish yo’lini
to’ishga intildilar.
Shuning uchun Pul saqlash uchun banklarga qo’yiladi. Banklar esa, ularni bir
joyga to’’lab, kredit vositasida foydalanadi.

Boylik to’’lash vositasini faqat oltin tangalar emas, balki Pul materiallari, oltin
buyumlar va boshqalar ham uynay oladi.
4. Tovarlar nasiyaga to’lov muddati kechiktirib sotilganda, Pul to’lov vositasini
bajaradi. Xaridorlar tovarning Pulini to’lov muddati kelgandan keyingina to’laydi.
Pulning to’lov vositasi sifatida vazifasi tovar muomalasi doirasi bilan
cheklanmaydi. Pul qarz berilganda, renta va soliqlarni to’lashda ham to’lov
vositasi vazifasini bajaradi. Nima uchun tovarni sotish bilan unga haq to’lash
o’rtasidagi vaqt jihatidan ajralish ‘ayla bo’ladi? Aniq vaziyatlar turlicha bo’lishi
mumkin. Buning eng tub sababi ishlab chiqarish stikllarining turlicha davom
etishidir. Masalan, qishloq xo’jaligida hosil bir yilda bir marta yig’ib olinadi. Lekin
dehqonga butun yil mobaynida tovar kerak bo’ladi. Sotishning kredit formasi
keskin murakkablashib, sustlashib ketgan bo’lar edi. Pulning to’lov vositasi
sifatidagi vazifasi bu xil qiyinchiliklarni bartaraf etishga va bu bilan xo’jalik
oborotini tezlashtirishga imkon beradi. Shunday qilib, qog’oz Pullar, veksel va
banknotlar – Pulning to’lov vositasi sifatidagi vazifasidan kelib chiqdi.
Veksel oboroti negizida (veksel–qarz majburiyati degani) emissioner bank
tomonidan chiqariladigan va uning obro’si bilan quvvatlanib turiladigan kredit
Pullar vujudga keladi. Kredit Pullar qog’oz Pullar bilan qo’shilib, tovar
muomalasiga xizmat qila boshlaydi. Bu bilan oltinni Pul muomalasidan siqib
chiqarish yo’lida yana bir qadam qo’yiladi.
Kreditning va kredit tizimi rivojlanishi bilan Pulning to’lov vositasi sifatida
qo’llanish sohasi ancha kengaydi , kredit Pullarning ‘aydo bo’lishiga olib keladi.
Bir kishi tomonidan boshqa kishiga beriladigan kredit qarz majburiyatini, vekselni
keltirib chiqaradi. Biroq veksellar muomalasi cheklangan, chunki ularga xususiy
shaxslar kafolat beradi. Shu tufayli ‘uxtaroq kafolatga ob’ektiv zarurat kelib
chiqadi, buning orqasida banknot ‘aydo bo’ladi. Banknot xususiy shaxsning
vekseli o’rniga bank tomonidan berildigan vekseldir. Shunday qilib, banknot
Pulning to’lov vositasi sifatidagi vazifasidan kelib chiqadi. Banknotlar bilan bir
qatorda muomalaning kredit qurollaridan yani bir turi–cheklar ishtirok etadilar.

Chek omonat egasi tomonidan o’z hisobidagi Puldan chekda ko’rsatilgan shaxsga
berish to’g’risida bankka yozilgan buyruqlardir.
Kredit munosabatlarining rivojlanishi naqd Pul ishlatmasdan qarz majburiyatlarini
o’zaro bir–biriga o’tkazish yo’li bilan qarzlarni uzishga imkon beradi.
Xalqaro iqtisodiy munosabatlarda hisob–kitoblar oltin bilan ta’minlanmagan milliy
valyutalarda (dollar, marka, iena va h.k.) amalga oshiriladi.
Bugungi kunda zamonaviy, ya’ni qog’oz-kredit Pullarning iqtisodiy mazmuni va
tabiati to’g’risida so’z yuritilganda, g’arb iqtisodiy adabiyotlarida qog’oz Pulning
tovar emasligi qat’iy ta’kidlanadi. Bunda ayrim iqtisodchilar Pulning tabiatini
uning likvidligi, boshqa birlari esa uning dekret Pul, ya’ni qonun tomonidan
mustahkamlanganligi orqali belgilaydilar. 26
Bu iqtisodchilar tomonidan qog’oz Pullarning tovar tabiatini inkor etilishi, agar Pul
tovar bo’lmasa, nima uchun u har kuni ko’z oldimizda hamma bozorlarda tovar
sifatida oldi-sotdi bo’ladi, degan savolga javob bera olmaydi.
Klassiklar ham, miqdoriylik nazariyasi tarafdorlari ham Pulning alohida tovar
ekanligini va boshqa tovarlardan uning ana shu alohida xususiyati ajratib turishini
tushunmaydi. Bizning nazarimizda Pul alohida tovar bo’lib, boshqa barcha
tovarlarning qiymatini ifodalaydigan umumiy ekvivalent sifatida xizmat qiladi. U
boshqa tovarlar kabi ikki tomonlama xususiyatga ega: bir tomondan, umuman
tovar sifatida boshqa tovarlar singari qiymatga ega bo’lsa, ikkinchi tomondan,
naflilikka, ya’ni iste’mol qiymatiga ega. Uning iste’mol qiymati umumiy
ekvivalent sifatida boshqa istalgan tovarga almashuvchanligida ifodalanadi. To’la
qimmatli Pullardan o’z qiymatiga ega bo’lmagan Pul belgilarini qo’llashga o’tish
hamda naqd Pulsiz hisob-kitoblarning rivojlanishi natijasida qog’oz Pul oddiy
tovarlarga xos bo’lgan xususiyatlar: qiymat va iste’mol qiymatga ega bo’lmaydi.
Ammo u maxsus tovar sifatida oltin Puldagi ikki xususiyatni: qiymat belgisi va
rasmiy naflilikni saqlab qoladi, shuning uchun ham hozirgi ‘aytda Pul belgilari va
naqd bo’lmagan Pullar o’z qiymatiga ega bo’lmasada, ularni almashuv qiymati
sifatida qo’llash imkoniyati saqlanib qolmoqda. Fikrimizcha, buning sababi qog’oz
Pullarning qiymatga ega bo’lmasa ham qiymat belgisi xususiyatiga egaligidir. Shu

sababli ular ayirboshlash jarayonida umumiy ekvivalent sifatida chiqadi va oltin
Pulning vazifalarini qisman bajaradi.
Pul ko’’ tomonlama, murakkab iqtisodiy tushuncha bo’lganligi sababli, uning
yangicha mazmunini aniqlashni qog’oz Pullarning oltin Pulga bog’liqligi va undan
farqini ko’rsatishdan boshlash lozim. Qog’oz Pullarning o’z o’tmishdoshi va tabiiy
negizi bo’lgan oltin Pullar bilan o’xshashlik jihati shundaki, u oltin Pulda mavjud
bo’lgan ikki xususiyatni, ya’ni rasmiy naflilik va qiymat belgisi sifatidagi
xususiyatlarni qabul qilib oladi. Oltinning moddiy tovar sifatidagi ikki xususiyati:
real nafliligi va qiymati qog’oz Pullarda bo’lmaydi. Lekin avvalgi ikki xususiyat
qog’oz Pullarning umumiy ekvivalent sifatida amal qilishi uchun etarlidir.
Qog’oz Pul umumiy ekvivalentlik vazifasini bajarganda, boshqa tovarlar qiymati
bevosita qiymatga ega bo’lgan tovar (oltin) bilan emas, balki qiymat belgisiga ega
bo’lgan vakolatli «tovar» bilan o’lchanadi 27
(4-chizma).
Oltin va qog’oz Pullarning o’zaro bog’liqligi.
Qog’oz Pullar bozor iqtisodiyoti yoki unga o’tish davrida oldingi mazmunini tark
etmagani holda, ya’ni maxsus tovar sifatida, umuiy ekvivalentlik mazmunini
saqlab qolgani holda, yangi mazmun kasb etadi. Bu davrda uning tabiati, tarkibi
yanada murakkablashib boradi. Agar oddiy tovar va xizmatlar ayirboshlanishi,
ya’ni oldi-sotdi bo’lishida Pulga tovar sotib olishdan asosiy maqsad Biron-bir
naflilikni (iste’mol qiymatini) iste’mol qilish uchun sotib olish, o’zlarining shaxsiy
ehtiyojini qondirish bo’lsa, bozor iqtisodiyoti yoki unga o’tish davrida Puldan
faqatgina shaxsiy ehtiyojni qondirish maqsadida emas, balki daromad, foyda olish
maqsadida foydalaniladi.
Puldan uni bankka qo’yib foiz olish, ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchi
sotib olib, ishlab chiqarishni tashkil etish yoki tijorat faoliyatini olib borib, foyda
olish, turli qimmatli qog’ozlarni sotib olib, dividend daromadlari olish
maqsadlarida foydalaniladi. Bu shundan dalolat beradiki , endi Pul faqatgina
umumiy ekvivalent bo’lib emas, balki o’z egasining qo’lida foyda, daromad olish
vositasi bo’lib xizmat qiladi, o’zidan-o’zi o’suvchi qiymatga, bir so’z bilan
aytganda Pul ka’italga aylanadi. Buning natijasida qog’oz Pullar ikkita tarkibiy

qismga ajraladi: naqd Pullar (qog’oz Pul, tanga-chaqalar) va kredit Pullar (chek,
veksel, sertifikat, to’lov talabnomalari va h.k.). Ularning tub xususiyatlari 5-
chizmada aks ettirilgan.
Naqd va kredit Pullarning xususiyatlari.
Bundan ko’rinadiki, Pul ka’ital sifatida muomalada bo’ladi, unga qo’shimcha
ijtimoiy vazifa yuklatiladi. Endi u daromad keltiradigan maxsus vositaga
aylanadi. 28
Demak, yuqorida ta’kidlanganidek, hozirgi zamon iqtisodiy fanlardagi Pul
tushunchasiga ikki jihatdan yondashiladi: tez almashadigan (likvid) Pul va dekret
(qonun bilan belgilangan) Pul sifatida.
Tez almashish (likvidnost) tushunchasi, hozirgi zamon qog’oz Pullari (so’m, tanga,
dollar, lira va h.k.) bevosita sotib olish kuchiga ega ekanligini bildiradi. Tez
almashadigan vositalar, demak, osonlik bilan maqsadingizni ro’yobga chiqaradi.
Masalan, agar sizda ortiqcha engil avtomashina bo’lsa, bu umuman xohlagan
vaqtda uni sizga kerak bo’lib qolgan har qanday buyumga almashtirish
mumkinligini bildirmaydi. Agar siz ma’lum miqdordagi Pul summasiga (dollar,
marka va h.k.) ega bo’lsangiz, siz har doim ularni har qanday kerakli buyumga
ayirboshlay olasiz.
Nima uchun kredit–qog’oz Pullar mutloq tez sarflanish xususiyatiga ega bo’ladi?
Biz bu erda hozirgi zamon Pulining tabiatiga taaluqli bo’lgan ikkinchi jihatga
e’tiborni qaratamiz.
Pul – bu ayirboshlashning umuman tan olingan vositasi. Bu erda «umuman tan
olingan» 29
so’ziga e’tiborni qaratish juda muhim. Pulning qadr–qimmati (qiymati)
nima bilan aniqlanadi? Qog’oz Pul qiymatga ega bo’ladimi?
Qator iqtisodchi neoklassiklar nuqtai–nazariga ko’ra, Pul shu sababli qadrliki, ular
qiymatga ega bo’lgan «qog’oz»dan qilinadi degan noaniq fikrni bildirishadi. Agar
odamlar tomonidan nimanidir Pul deb hisoblashga kelishilsa, ana shu «nimadir»
Pul hisoblanadi, degan noto’g’ri fikrlarni ko’rish mumkin. Demak, Pulning qadri
uning qiymatidan emas, balki unga bildirilgan ishonchdan kelib chiqadi degan
sub’ektiv yondashuvlar mavjud. Hozirgi zamon Pulining barqarorligi (xarid qilish

layoqatining o’zgarmasligi) umuman oltin zahiralari bilan ham bog’liqdir.
Tabiatda oltin cheklangan miqdorda bo’lgani kabi, Markaziy bank ham Pul
taklifini cheklashi zarur. Agar qog’oz Pullar nisbatan cheklanganlik xususiyatiga
ega bo’lishdan to’xtasa, bunda ularning qadr–qiymati butunlay yo’qolguncha
tushib boradi. Shunday ekan qog’oz Pullarning qadri haqidagi masala muomala
uchun zarur bo’lgan qog’oz Pullar miqdori muammosi bilan uzviy bog’liq (bu
masalaga keyingi XXII-bobda to’xtalamiz).
Shunday qilib, tovar ayirboshlash, ishlab chiqarish va Pulning kelib chiqishi hamda
tovar–Pul muomalasining rivojlanishi bozor va bozor iqtisodiyotining kelib
chiqishiga sabab bo’ldi va uning rivojlanishiga shart–sharoit yaratdi.

Xulosalar:
1. Tovar ishlab chiqarish va ayirboshlashning ‘aydo bo’lishi ijtimoiy mehnat
taqsimotining hamda xususiy mulk kelib chiqib, ishlab chiqaruvchilar
alohidalashuvining rivojlanishi bilan bog’liq.
2. Tovarning nafliligi va qiymati inson mehnati bilan yaratiladi, faqat birinchisi
aniq mehnat mahsuli, ikkinchisi abstrakt mehnat.
3. Qiymat mehnatning ijtimoiy xossasi bo’lib, unda tabiat ashyolarining birorta
ham molekulasi, zarrachasi yo’qdir. Qiymatning asosida odamlar bir-birlari
uchun mehnat qilishlarini bildiruvchi ijtimoiy mehnat yotadi. Biroq,
alohidalashgan tovar ishlab chiqaruvchilar mehnati singari o’zining ijtimoiy
xususiyatini faqat mehnat mahsullarini ayirboshlash orqali ko’rsatadi.
4. Tovar qiymatini aniqlash borasida iqtisodiyot nazariyasida ikki xil
yondoshuv bor: qiymatning mehnat nazariyasi va keyingi qo’shilgan miqdor
nafliligi nazariyasi. Birinchisi tovar qiymatini unda mujassamlashgan
ijtimoiy zaruriy mehnat tashkil qiladi desa, ikkinchisi tovarning qiymatini
uning nafliligi, ayniqsa keyingi qo’shilgan tovar nafliligi belgilab beradi,
deb ko’rsatadi.
5. Tovarlarni ayirboshlash jarayonining uzoq vaqt rivojlanishi natijasida
umumiy ekvivalent vazifasini bajaruvchi, boshqa hamma tovarlarni
ayirboshlash mumkin bo’lgan alohida tovar Pul sifatida ajralib chiqadi.
6. Pul o’zining rivojlanish tarixida quyidagi bosqichlarni bosib o’tdi: tovar
Pullar (Pul o’rnini har xil mahsulotlar bosgan); to’la qiymatga ega Pullar
(oltin yoki kumush); to’la qiymatga ega bo’lmagan Pullar (qog’oz Pullar,
oddiy metall tangalar); kredit Pullar (veksel, banknot, chek, kredit
kartochka).

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Prezident S h.Mirziyoyev tomonidan demokratik islohotlarning izchil davom
ettirilishi. 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta
ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasining ishlab chiqilishi va uning
mazmun-mohiyati
2. I.A. Karimov Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbеkiston sharoitida uni
bartaraf etishning yo‘llari va choralari. -T.: O‘zbеkiston, 2021.-56 b.
3.Кудина М.В. Основы экономики: Учебник. – ФОРУМ: ИНФРА-М,
2020.
4. Agapova T.A.Seregina S.F. Makroekonomika:Uchebnik.-7-e izd.pererab.
i dop.-M.:Izdatel’stvo “Delo i servis”, 2021. 240-262 s.s.
5.Axmedov D.K.,Ishmuxamedov A.E., Jumaev K.,Djumaev Z.A.
«Makroiktisodiyot» T.: O`zbekiston YOzuvchilar uyushmasi Adabiyot jamgarmasi
nashriyoti 2022, 145-156 b.b.
6. Ivashkovkiy S.N. Makroekonomika: Uchebnik.-2-e izd., dop.- M.: Delo, 2022,
363-418 s.s.
7. Tarasevich L.S., Grebnikov P.I., Leusskiy A.I. Makroekonomika:
Uchebnik. - 5-e izd. , M.: YUrayt-Izdat, 2020. , 518-540 s s..
8 . www.arxiv.uz
9. www.fayllar.org.uz
10. www.Mbana.uz

Pul o'tkazmalari va ularni ishchi kuchini ekspert qiluvchi mamlakatlar iqtisodiyotiga ta'siri

Купить