Qadimgi Axsikent - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	58.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	24 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Deqhonov

Ro'yxatga olish sanasi 11 Avgust 2024

66 Sotish

Qadimgi Axsikent

Sotib olish

QADIMGI AXSIKENT
REJA:
Kirish
I Bob. Qadimgi Axsikent shahri tarixi
I.1. Axsikent haqida umumiy tushuncha
I.2. Axsikent – Farg‘ona shaharlarining onasi
II Bob. Qadimgi Axsikent shahrida tadqiqot ishlarining natijalari
II.1. XIV asrning ikkinchi yarmi va XV asrning o‘rtalarida Axsikent (yozma
manbalar asosida)
II.2. Moziy zilzilalari tafsilotlari
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
Ilova
1

Kirish
Axsikent shahri tarixini o‘rganish borasida amaliy ishlarga 2017 yil 16 oktyabrda
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Namangan viloyatining
To‘raqo‘rg‘on tumanida «Axsikent» arxeologiya merosi ob’ektini muhofaza qilish
va tadqiq etish yodgorlik majmuasini tashkil etish to‘g‘risida” 831-sonli Qarori
qabul qilinishi turtki bo’ldi. Ushbu qaror asosida majmuani saqlash, uning ish
faoliyatini samarali tashkil etish maqsadida viloyat hokimligi muassisligida davlat
unitar korxonasi shaklidagi “Axsikent” arxeologiya merosi ob’ektini muhofaza
qilish va tadqiq etish direksiyasi tashkil etildi. Namangan viloyatida o‘zining
yuksak tarixiy qiymatiga ega bo‘lgan ko‘plab yodgorliklar mavjud. Bularning
ichida Axsikent alohida o‘rin tutadi. Qadimshunos olimlar tomonidan “Farg‘ona
Afrosiyobi” , deya ta’rif berilgan Axsikent yodgorligi Farg‘ona vodiysidagi eng
yirik arxeologik yodgorlik hisoblanadi. Manzilgohni qazib o‘rgangan qadimshunos
olimlar manbalarga manbalariga tayangan holda shaharning paydo bo‘lishini
taxminan miloddan avvalgi III asrlarga to‘g‘ri kelishi ma’lumotini berganlar.
Ayni paytda Axsikent yurtimizdan еtishib chiqqan ko‘plab allomalarning kindik
qoni to‘kilgan zamin hamdir. Mustaqillik yillariga kelib, O‘zbekiston Respublikasi
Fanlar Akademiyasi Arxeologiya instituti katta ilmiy xodimi, tarix fanlari nomzodi
A. Anorboev Axsikentda ilmiy tadqiqot va qazishma ishlarini olib borishi
natijasida ko‘plab ilmiy maqolalar va risolalar chop etdi. Olim Eski Axsi
manzilgohi qadimgi Xitoy tarixiy manbalarida ko‘rsatib o‘tilgan Davan (Farg‘ona)
davlatining poytaxti bo‘lganligini ilmiy jihatdan isbotlab berdi. Axsikentni tarixchi
va arxeolog olimlar tomonidan o‘rganilishi xalqimiz boy tarixini yoritilishiga
qo‘shilgan muhim hissa bo‘lib xizmat qiladi.
2

I BOB. QADIMGI AXSIKENT SHAHRI TARIXI
I.1. Axsikent haqida umumiy tushuncha
Qadimshunos olimlar tomonidan “Farg‘ona Afrosiyobi” , deya ta’rif berilib, Axsi
yoki Axsikent nomi bilan ataluvchi ko‘hna shahar xarobalari bugungi kunda
To‘raqo‘rg‘on tumanidagi Shahand va Gulqishloq qishloqlari orasida,
Sirdaryoning shimolida do‘ngtepaliklar ko‘rinishida yastanib yotibdi. Mazkur Eski
Axsi manzilgohi Farg‘ona vodiysidagi eng yirik arxeologik yodgorlik hisoblanadi.
O‘rta Osiyo tarixiga bag‘ishlangan qator ilmiy manbalarda moziy Axsikent nafaqat
Farg‘ona vodiysi, balki butun Turkiston, Jahon tarixida o‘ziga xos o‘ringa ega
bo‘lgan shaharlardan ekani xususida ham ma’lumotlar berib o‘tilgan. Manzilgohni
qazib o‘rgangan qadimshunos olimlar moddiy – ashyoviy dalillar va eng ko‘hna
yozma xitoy manbalariga tayangan holda shaharning paydo bo‘lishini taxminan
miloddan avvalgi III asrlarga to‘g‘ri kelishi ma’lumotini berganlar 1
. “Ajoyib at-
taboqot” asarida ko‘rsatilishicha, shahar 1030 hijriy sanada (milodiy 1621 yilga
to‘g‘ri keladi-T.Q.) zilzila natijasida butunlay vayronaga aylangan. Axsikentning
arxeologik jihatdan o‘rganilishi 1885 yildan boshlangan. Dastlab, Peterburg
universitetining professori, taniqli arxeolog va sharqshunos N.I.Veselovskiy ish
olib bordi 2
. 1913 yilda I.A.Kastane tomonidan navbatdagi qazishma va tadqiq
ishlari o‘tkazildi. 1939 yilda Katta Farg‘ona kanali qurilishi davrida professor M.E.
Masson bu еrda arxeologik razvedka ishlari bilan shug‘ullandi. 1960 yildan esa
O‘zbekiston Fanlar akademiyasining akademigi Yahyo G‘ulomov boshchiligida
mutaxassislar Axsikentda arxeologik qazishma ishlarini amalga oshirdilar. I.
Axrorov, Y. Qosimov, A. Anorboev va boshqa tadqiqotchi olimlar tomonidan
1967-1969, 1970-1974, 1980-1990 va undan keyingi yillarda arxeologik
qazishmalar o‘tkazildi hamda muhim ma’lumotlar, ashyoviy dalillar to‘plandi.
1
Анарбаев А. Ахсикент- столица древней Ферганы.-Ташкент: Тафаккур, 2013.- С.337.
2
Nikolay Ivanovich Veselovskiy (12 (24) noyabr 1848 yil, Moskva-12 aprel 1918 yil) O‘rta Osiyo tarixi va
arxeologiyasi bilimdoni. Samarqandda arxeologik qazishma ishlarini olib borgan. S.-Peterburg universiteti
professori (1890), Imperator huzuridagi Sankt-Peterburg Fanlar akademiyasi muxbir a’zosi (1914). 1885 yil
Axsikentni ilk bor arxeologik jihatdan tadqiq etgan.
3

Ko‘plab mahalliy va arab manbalarida Axsikent Farg‘ona vodiysining qadimgi
poytaxti ekanligi ta’kidlab o‘tilgan 3
.
Aytish joizki, mo‘g‘ullar tomonidan Farg‘ona vodiysi qanday bosib olinganligi
haqidagi ma’lumotlar manbalarda kam yoritilgan. Shunga qaramasdan, so‘nggi
paytlarda shaharlar tarixiga oid chop etilgan deyarli barcha asarlarda vodiy
shaharlari ham yurtimizning boshqa hududlarida bo‘lgani kabi, 1220-1221
yillardagi mo‘g‘ullar istilosi davrida butunlay vayron etilganligi ta’kidlanib
yozildi. Shuningdek, aksariyat olimlar Axsikent haqida ham shahar mo‘g‘ullar
davrida vayron etilgach, temuriy Umarshayx mirzo davriga kelib aholi undan 5-6
kilometr g‘arbroqda yangi Axsi shahriga asos solganligini qayd etdilar. Temuriylar
davri Axsikenti yoki Umarshayx mirzoning poytaxti Axsi bu – hozirgi Axsi
qishlog‘i o‘rnida bo‘lganligini e’tirof etishdi. Xo‘sh, buning uchun tarixiy
manbaviy asos bormi? Umuman, bu xulosani olimlarimiz qaerdan olmoqdalar? Biz
o‘rgangan ma’lumotlarga ko‘ra, Axsi, Axsikat va Axsikent bu bitta makon 4
. XIX
asr oxiri XX asr boshlariga kelib Axsikent tadqiqoti bilan shug‘ullangan еvropalik
sharqshunos va arxeolog olimlar Axsikent yoki Axsi, deganda faqatgina bitta
ob’ektni nazarda tutishgan. U ham bo‘lsa, bugungi Shahand-Jomasho‘y yo‘li
yoqasida, Sirdaryoning o‘ng qirg‘og‘ida joylashgan Eski Axsi arxeologik
yodgorligidir. XX asrning 60 yillarigacha bo‘lgan tarixiy tadqiqotlar tahliliga nazar
solinganda, Axsi qishlog‘i o‘rnida temuriylar shahar barpo etganligi masalasi
o‘rtaga tashlangan biron bir asar uchramadi. Axsikentda 1960 yilning 14 mayidan
20 iyunigacha ish olib borgan O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining
maxsus arxeologlar otryadining ilmiy rahbari professor Ya.G‘ulomov bo‘lib,
a’zolari I.Axrorov, S.Rahimovlar edi. Ushbu ekspeditsiya faoliyatining natijalari
to‘g‘risidagi xulosalarini I.Axrorov “O‘zbekistonda ijtimoiy fanlar” jurnalidagi
maqolasida bayon etdi. Unga ko‘ra, Eski Axsi yodgorligi XVII asrdagi zilzila
3
Ахмад бин Йахйа ибн Джабир ал - Балазури . Завоевание Хорасана (Извлечение из сочинения «Футух ал
Булдан»).-Душанбе: Дониш, 1987.-С.28.; Мирза Мухаммад Хайдар. Тарихи Рашиди.-Ташкент: ФАН, 1996.-
С.53.; Махмуд бин Вали. Море тайн относительно доблестей благородных (Бахр ул-асрар).-Ташкент: Фан,
1977.
4
Пантусов Н.Н. Фергана, по «Запискамъ» султана Бабура. - С.-Петербургъ, 1884.- С.46.; Бабурнаме.-
Ташкент: Главная редакция энциклопедий, 1993.-С.375.; Заҳириддин Муҳаммад Бобур. Бобурнома.-
Тошкент: Юлдузча, 1989.- Б.8.
4

oqibatida vayronaga aylangan. Shuningdek, muallif Zahiriddin Muhammad Bobur
“Boburnoma” asarida ko‘rsatib o‘tgan Axsi qal’asi aynan bugungi kundagi Eski
Axsi arxeologik yodgorligi ekanligini ham yozgan edi. Axsikent shahrining o‘rta
asr rabot qismi esa XV asrdan e’tiboran undan 2 kilometr sharqda joylashgan
Shahand qishlog‘iga ko‘chganligini, bu е rda XVI asr va XVII asrning birinchi
choragiga oid sopol buyumlari topilganligi haqidagi ma’lumotlarni bergan edi.
Ayni bu fikrni Boburning “Mahalloti qo‘rg‘ondin bir shar’iy yiroqroq tushubtur”
iborasi tasdiqlashini ham keltirib o‘tgan edi 5
. Ma’lumotlar tahlili shuni
ko‘rsatmoqdaki, “ Yangi Axsi” yoki “temuriylar davri Axsikenti” haqidagi fikrlar
ilk bor XX asrning 60-yillarida Namangan o‘lkashunoslik muzeyi xodimi Yu.G.
Chulanov tomonidan “Sovetskaya arxeologiya” jurnalidagi “Городи щ е Ахс ы кет”
maqolasida bildirilgan 6
. Yu.G.Chulanov maqolasida o‘z fikrini Eski Axsi
yodgorligidagi qazishmalardagi topilmalar XIII asr boshlarigacha bo‘lgan
davrgagina taalluqli ekanligi, XVXVII asrlarga oid ashyolar bu еrdan
topilmaganligi bilan isbotlamoqchi bo‘lgan. Shu bilan birga muallif yozma
manbalarda Axsikent shahri keyingi davrlarda ham mavjud bo‘lganligi qayd
etilgan bo‘lsa-da, biroq, shu davrga doir ashyoviy dalillar Eski Axsi manzilgohidan
topilmaganligi uchun Axsi qo‘rg‘oni qaerda bo‘lganligini aniqlash maqsadida
Sirdaryoning o‘ng qirg‘og‘i bo‘ylab g‘arb sari arxeologik tekshiruvlar
o‘tkazganligini yozgan edi. Buning natijasida, Eski Axsi qo‘rg‘onidan 5-6 kilometr
g‘arbroqda hozirgi Axsi qishlog‘i o‘rnida Umarshayx mirzo davrida poytaxt
bo‘lgan Axsi qo‘rg‘oni joylashgan edi, degan xulosaga kelgan. Eski Axsini u
Axsikent I, yangi Axsini esa Axsikent II, deb nomlaydi 7
. Yu.G. Chulanov shahar
xarobalari Sirdaryo yoqalab bir kilometr uzunlikda yastanib yotganligini, Axsikent
I dan farqli ravishda Axsikent II da xom g‘ishtdan qurilgan mustahkam masofada
devorlari yo‘qligi, shahar qismlarga ajratilmaganligi, shu bilan birga shaharning ilk
loyiha shaklini tiklashning iloji bo‘lmaganligini aytgan. Muallif shaharning
5
Ахроров И. Археологические исследования городища Ахсикент в 1960 году //Общественные науки в
Узбекистане.-1962.-№8.-С.54,58,59.
6
Чуланов Ю.Г. Городище Ахсыкет //Советская археология.-1963.-№3.-С.197-206.
7
Yu.G. Chulanovning fikriga ko‘ra, Axsikent yodgorligining tuzilishi. 1963 yil.
3-chizma.
5

markaziy qismi har tomondan jarlik va daryo bilan o‘ralgan qal’adan iborat
bo‘lgan bo‘lishi kerak, degan taxminiy xulosaga kelgan. Shuningdek u, daryo
bugungi kunda o‘z o‘zanidan 500-800 metrgacha surilib kelib, qal’a o‘rnashgan
joylarni yuvib tashlaganligini, uning o‘rnida esa Axsi nomi bilan kichkina qishloq
qolganligini ta’kidlagan. Chulanovning taxminlaridan yana biri, 150-200 yil
mobaynida daryo o‘ng qirg‘oqni yuvib ketganligini, shu bois bu еrda mavjud
bo‘lgan qadimgi mozor ham yuvilib ketganligi masalasidir. Bu taxminlar asnosida
mozor ichidagi Zahiriddin Muhammad Boburning otasi Umarshayx mirzoning
qabrini ham suv o‘pirib tashlagan bo‘lishi mumkinligini yozgan edi. Maqola
so‘nggida esa quyidagi xulosalarini beradi: 1) Axsikent I ning yuqori qatlami IXXII
asrlargataalluqli, unda XIII asrdan keyingi davrga oid ma’lumotlar uchramaydi;
2) XV-XVII asrlardagi Axsi shahri bilan Axsikentni bir, deb hisoblash noto‘g‘ri;
3) Axsi shahri (Axsikent II)ga temuriylar XV asrda asos solgan bo‘lib, XVII
asrgacha mavjud bo‘lgan 8
. Yu.G. Chulanov “Boburnoma”dagi Axsi manzarasi
tasvirlangan jumlalarni keltirish chog‘ida Asiriddin shoirni Axsikatdan bo‘lganligi
uchun ham Axsikatiy, deyishlari haqidagi jumlalarni tushirib qoldirgan. Agar bu
jumla tarjima matnida keltirilganida Yu.G.Chulanovning Axsi arxeologiyasi
borasidagi “ilmiy kashfiyoti” chippakka chiqqan bo‘lar edi 9
.
Shu davrdan keyingi deyarli barcha tarixiy asarlarda Yu.G.Chulanovning fikriga
tayangan holda, Axsikentni mo‘g‘ullar tomonidan vayron etilganligi-yu oqibatda
temuriylar yangi Axsi shahriga asos solishga majbur bo‘lganligi haqidagi fikrlar
takrorlanavergan 10
. Aslida ham shundaymi? Axsikentni birlamchi manbalarga
asoslangan holda o‘rganilishi, istoriografik tahlil qilinishi natijasida mazkur
masalaga ham aniqlik kiritilishiga ehtiyoj sezilmoqda. Yana shuni ham aytib o‘tish
joizki, o‘z davrida olimlar tomonidan yozilgan tarixiy-ilmiy asarlar birlamchi
manba hisoblanadi. Arxeologik topilmalar esa, o‘sha manbadagi ma’lumotlarni
to‘ldirish, isbotlash uchun xizmat qiladi. Masalan, qadimgi yunon adibi Gomerning
“Iliada” dostonida spartaliklar Troya, deb atalgan shaharni 10 yil qamal
8
Чуланов Ю . Г . Городище Ахсыкет // Советска ya археологи ya.-1963.-№3.- С . 205.
9
Чуланов Ю.Г. Городище Ахсыкет //Советскаya Археологиya.-1963.-№3.-С. 203.
10
Бартольд В.В. Сочинения. Т.III. /Подготовил к изданию О.Г. Большаков, отв. редактор А.М.Беленицкий.
Москва: Наука, 1965.-С.342.
6

qilganliklari, nihoyat uni egallab, yondirib yuborishgani yozilgan. XIX asr
o‘rtalaridan boshlab Kichik Osiyodagi qadimgi Troya shahri o‘rnini aniqlash
bo‘yicha ko‘plab arxeolog olimlar izlanishlar olib bordilar. Biroq, uning haqiqiy
o‘rnini topish esa nemis olimi Iogann Lyudvig Genrix Yuliy Shlimanga nasib
etdi 11
. Mazkur hududda arxeologik ishlarni amalga oshirish, arxeologik yutuqlarni
tarixiy yozma manbalar bilan solishtirib o‘rganish uchun Shliman 15 dan ortiq
tillarni o‘rgandi. “Iliada” ning barcha tillardagi asl nusxalari bilan tanishib chiqdi.
Va nihoyat, Troyaning haqiqiy o‘rnini aniqlab berdi. Chunki, bu davrda Kichik
Osiyoda qadimgi Troyaning o‘rni, deb taxmin qilingan 10 ta makon mavjud edi.
Olimning yutug‘i arxeologiya fani yutuqlarini birlamchi manbalar bilan taqqoslab
o‘rganganligida edi. Yu.G.Chulanov tomonidan Axsi qishlog‘i hududidan topib
o‘rganilgan arxeologik topilmalar haqiqatan ham XV-XVII asrlar namunasida
bo‘lishi mumkin. Lekin, bu, ushbu hududda ulkan shahar bo‘lgan, deyish uchun
asos bo‘la olmaydi. Ma’lumki, o‘rta asrlar shahar atrofidagi yashovchilarning
turmush tarzi va ishlab chiqarishi, shahar aholisining mashg‘uloti va maishiy
turmushidan tubdan farq qilmagan. Shuni ham aytish lozimki, zilziladan so‘ng
ko‘chib kelgan aholi ishlab chiqarish va xo‘jalik sohasida birdan yangicha, keskin
o‘zgarishlar yasagan holda hayot kechirishni boshlashi mumkin emas. Tabiiyki,
hunarmandchilik mahsulotlarini ishlab chiqarishda, uy-joy qurilishida ham avvalgi
an’analar davom ettirilgan. Shu tufayli qadimiy shahar atrofidagi aholi
manzillarida qazishmalar chog‘ida Axsikent hunarmandchiligi namunalariga, bino-
imorat qurilishidagi uslubning bir xilligini o‘zida aks ettirgan jihatlarga duch
kelinishi ajablanarli emas. Biroq, Namangan o‘lkashunoslik muzeyi xodimining
“Yangi Axsi” haqidagi fikrlari, Umarshayx mirzo qurdirgan Axsi qal’asi
masalasidagi xulosalari esa ilmiymanbaviy asosni, istoriografik tahlilni taqozo
qiladi. Axsikentni XIX asr oxiri XX asr boshlarida rus sharqshunos va arxeolog
olimlaridan, akademiklar A.Middendorf va V.V.Bartold, professorlardan
N.I.Veselovskiy hamda A.N.Bernshtam, tadqiqotchisharqshunoslar I.A.Kastane,
11
Иоганн Людвиг Генрих Юлий Шлиман (нем. Johann Ludwig Heinrich Julius Schliemann 1822-1890)-
археолог, тарихчи, немис тадбиркори. Гомер асарларида акс этган Кичик Осиёдаги Троя шаҳри ўрнини
топиб ўрганган. Шунингдек, Пелопоннес, Микена, Тиринф, Орхомен ва бошқа археологик ёдгорликларда
тадқиқотлар олиб борган. Микена маданиятининг илк тадқиқотчиларидан.
7

V.Nalivkin, N.P.Ostroumov, N.Pavlov va boshqalar Axsi, Axsikat yoki Axsikent,
deganda faqatgina bitta makon – Sirdaryoning o‘ng qirg‘og‘idagi joylashgan Eski
Axsi yodgorligini nazarda tutganlar. Mo‘g‘ullar istilosi Farg‘ona va Qoshg‘arda
boshqacha tarzda amalga oshganligi va buning sabablari o‘z davri birlamchi
manbalarida ham еtarlicha aks etgan. Bunday manbalar sirasiga ibn al-Asirning
“Al-komil fit-tarix”, Otamalik Juvayniyning “Tarixi Jahongushoyi”, Rashiduddin
Fazlullohning “Jom’e at-tavorix”, Mirzo Ulug‘bekning “Tarixi arba ulus”,
Shihobiddin an-Nasaviyning “Siyrat as-sulton Jaloluddin Menkburn”, Abulg‘oziy
Bahodurxonning “Shajarayi turk”, Mirzo Muhammad Haydarning “Tarixi
Rashidiy”, Hofiz Tanish Buxoriyning “Sharafnomayi Shohiy” kabi asarlarni
kiritish mumkin. Shuningdek, keyingi davr olimlaridan akademiklar V.V. Bartold,
K. Shoniyozov, harbiy tarixchi M.Ivanin o‘z asarlarida bu masalaga batafsil
to‘xtalganlar. Mavzuga oid manbalarning tadqiq etilishi, Eski va Yangi Axsi
haqidagi va mo‘g‘ullar bosqini to‘g‘risidagi fikrlarga oydinlik kiritishni taqozo
etmoqda.
8

I.2. Axsikent – Farg‘ona shaharlarining onasi
Farg‘ona vodiysi “tarix otasi” – Gerodotning “Tarix” asarida “parikaniylar yurti”,
xitoy muarrixlari Sima Chyanning «Tarixiy xotiralar”, Ban Guning “Birinchi xan
sulolasi tarixi” asarlarida esa “Davan» deb nomlangan. Xitoy manbalaridagi
“Davan” atamasi rus va o‘zbek adabiyotida “Farg‘ona” shaklida berilgan. “Da” –
katta, “Va” – atrofi o‘ralgan joy degani bo‘lib, uni “Katta joy”, vodiy ma’nosida
anglash mumkin. Bundan tashqarii “Davan” qadimda “Dayyuan” sifatida talaffuz
qilingan. Bu atama “Katta bo‘stonlik” degan ma’noni anglatib, Farg‘ona vodiysiga
nisbatan qo‘llangan.
Ilgari Farg‘ona so‘g‘d yozuvlarida “Parg‘ana” shaklida yozilgan bo‘lib, u fors
tilida tog‘ oralig‘idagi vodiy, atrofini berk soylik degan ma’noni bildiradi.
Professor Mirsodiq Is’hoqov fikricha qadimgi so‘g‘diy tilida “Par” so‘zi devor
yoxud tepaliklar bilan o‘ralgan ma’nosini anglatadi. “Kon” esa bugun ham o‘zimiz
ishlatayotgan tabiiy boyliklar makoni yoki umuman boylikni bildiradi. Demak,
so‘g‘diycha “Parkon” – atrofi o‘ralgan boyliklar makoni demakdir. Hozirgi Pomir
(rushon, yozg‘ulom) tillarida ham “pargana”, “bargana” so‘zlari atrofi tog‘ bilan
o‘ralgan, bir tomoni ochiq joyni anglatadi. Bu esa Xitoy manbalarida Farg‘onaning
“dayyuan» deb nomlanishiga mos keladi. Shu bilan birga qadimgi Xitoy
transkripsiyasida “Polona” deb atalishi ham qayd etilgan. Milodiy V asrdan
boshlab esa, Farg‘ona Xitoy manbasi Bey-shida “Pakanna”, “Boxan”, “Feyxan”
nomlari bilan tilga olingan.
Markaziy Osiyo xalqlari qadimda Farg‘ona vodiysi orqali o‘tgan Buyuk Ipak yo‘li
sababli Sharq va G‘arb dunyosi iqtisodiyoti va madaniyatidan bahramand
bo‘lganlar. G‘arb mamlakatlari xalqlari esa o‘zlari uchun Markaziy Osiyo elining
yuksak madaniyatini kashf etganlar.
Buyuk Ipak yo‘lining gullab-yashnashida poytaxt shaharlarining roli katta bo‘lgan.
Bu borada qadimgi Farg‘ona poytaxti Axsikent alohida o‘rin tutgan. “Axsi ummul
shahri Farg‘ona” xarobalari hozirgi kunda To‘raqo‘rg‘on va Jomasho‘y orqali
o‘tgan Namangan – Farg‘ona yo‘lining ikki tomonidan Sirdaryoning o‘ng sohili
bo‘ylab cho‘zilib ketgan baland tepaliklar ko‘rinishida yastanib yotibdi. Chunki
9

ushbu shahriston aslida bir butun bo‘lganligi to‘g‘risida Ibrat bergan chizma-
xaritasidagi ma’lumotlar orqali bilib olishimiz muhimdir. Bu yo‘l 1957 yilda
Mingbuloq tumaniga yakin yo‘l ochilishi orqali arxeologik yodgorlik buzib
yuborilgan. Natijada madaniy qatlamning bebaho bo‘lgan qismi yo‘qotilganligini
ko‘ramiz. U xalq orasida eski Axsi deb ataladi. Ushbu yodgorlik madaniy
qatlamlarida Farg‘ona xalqlarining 2,5 ming yillik hayoti va madaniyatiga oid
bebaho ma’lumotlar beruvchi obidalar faqat arxeologlar bilan sirlashish niyatida
yashirinib yotibdi. Ular moziyning o‘chmas oltin sahifalari, ajdodlardan meros
moddiy yodgorliklarning zamindagi mangu izlari, o‘zbek elining madaniy
qadriyatlari, o‘z davridagi go‘zallik olami mezoni hisoblanadi.
Axsikentni arxeologik jihatdan tadqiq etish asosan Sho‘rolar davrida boshlangan.
1939 yili Katta Farg‘ona kanali qurilishi davrida “O‘rta Osiyo arxeologiyasining
otasi” – professor M. Ye. Masson Axsikentga kelib tekshiruv ishlarini o‘tkazgan.
U taxminan 2000 yil avval bu е rda yirik shahar bo‘lgan, degan fikr bildirgan.
1946–1948 yillarda professor A. N. Bernshtam rahbarligida Pomir-Oloy
arxeologik ekspeditsiyasi xodimlari tomonidan o‘tkazilgan qazuv ishlari asosida
Axsikentning tarixiy arxeologik ob’ekt ekanligi xususida qiziqarli ma’lumotlar
qo‘lga kiritilgan. A. N. Bernshtam tadqiqot natijalariga asoslanib shaharda ilk
hayot Kushon saltanati davrida boshlangan, biroq, Axsikentning gullabyashnashi
Turk xoqonligi davriga to‘g‘ri kelgan va keyingi davrlarda (IX–X asrlar)
Farg‘onaning yirik savdo va hunarmandchilik markaziga aylangan degan fikrni
bildirgandi.
1957–1959 yillarda Axsikentda Namangan o‘lkashunoslik muzeyi xodimi Yu. T.
Chulanov kuzatish va qazish ishlarini olib borgan. Tadqiqot natijalari uning
“Dastlab Axsikent hududida antik shahar bo‘lgan, o‘rta asrlarda uning asosida ark,
shahriston va rabotdan iborat shahar barpo etilgan”, degan xulosaga kelishiga asos
bo‘lgan.
Axsikentda statsionar (bir manzilgohda turgan holda) ravishda arxeologik
tadqiqotlar o‘tkazish asosan XX asrning 60- yillaridan boshlangan. Axsikent
yodgorligida O‘zRFA akademigi Yahyo G‘ulomov rahbarligida S. Rahmonov va I.
10

Ahrorov 1960 yildan muntazam ravishda dala materiallarini to‘plash va qazish
ishlarini boshlab yuborganlar. Natijada, Axsikent tarixi va arxeologiyasi haqidagi
qimmatli ma’lumotlar qo‘lga kiritilgan.
1979 yilda O‘zRFA Arxeologiya instituti ilmiy kengashi qaroriga binoan
Axsikentni kompleks (majmuaviy) o‘rganish maqsadida maxsus guruh tashkil
etilgan. O‘sha paytda bu guruh a’zolari yodgorlikning turli joylarida doimiy
ravishda qazish va kuzatish ishlarini amalga oshirib kelmoqdalar...
Tarix fanida mashhur “samoviy otlar” boqiladigan Farg‘ona (Davan) davlati
poytaxti hozir qaysi joyga to‘g‘ri kelishi to‘g‘risidagi bahs-munozaralarga
hanuzgacha so‘nggi nuqta qo‘yilmagan. Munozaralarga Farg‘ona vodiysidagi bir
necha qadimiy shaharlar qiyofa jihatidan Xitoy manbalarida ta’riflangan Ershiga
o‘xshab ketishi asos bo‘lmoqda. Shunday qilib, Davan davlatining bosh shahri
Ershi qaerda joylashgan?
Ba’zi Xitoy olimlari A. Bernshtam boshliq bir guruh olimlarning shahar
qoldiqlariga asoslanib, Ershi Andijondagi Marhamat shahri yonida joylashgan
Mingtepa edi, degan xulosalariga qo‘shiladilar. Bu fikrni keyinchalik ko‘pchilik
tarixchi-arxeologlar qo‘llab-quvvatlaganlar.
Shuningdek, “Ershi” atamasi Sutrishina (Ustrishina) shahrining (u hozirgi O‘ratepa
va Jizzaxga to‘g‘ri keladi) xitoy tilida talaffuz etilishi, deb tasdiqlovchilar ham
anchagina.
Sinolog (xitoyshunos) A. Malyavkin asosan A. Bernshtam xulosasini haqiqatga
yaqin deb hisoblasa-da, mazkur masalani hali o‘z е chimini topmagan muammo
deb ta’kidlaydi. Farg‘ona vodiysida maxsus qidiruv-qazishma ishlarini amalga
oshirayotgan (dunyoga mashhur Munchoqtepa yodgorligi kashfiyotchisi) arxeolog
olim Boqijon Matboboev A. Bernshtam xulosasiga qo‘shiladi. U mil. av. II – I
asrda gullab-yashnagan Mingtepaning Farg‘ona sharqida joylashganligi, uning
yaqinidagi tog‘lar qoyalariga “duldul ot” tasviri o‘yilganligi, mazkur ulug‘vor
yodgorlik Ershi bo‘lganligini tasdiqlaydi, deb hisoblanmoqda.
Sinolog (xitoyshunos) A. Xo‘jaev qarashlari esa boshqacharoq. Uning fikricha
qadimgi Xitoy ierogliflari orqali ifodalangan Ershi toponimi og‘zaki nutqda Riey-
11

shiey deb talaffuz qilingan. Xitoyliklarning o, r, n, l, sh jarangli va jarangsiz
tovushlarini ayta olmasliklarini nazarda tutilsa, Riey-shiey mahalliy Eysh so‘ziga
o‘xshab ketadi, u esa o‘z navbatida hozirgi O‘sh shahriga to‘g‘ri keladi. Geografik
jihatdan O‘sh tog‘li joyda o‘rnashgan, yilqichilik uchun ham qulay.
N. Bichurin bo‘lsa Ershini hozirgi Qo‘qon shahri o‘rnida deb hisoblagan edi. A.
Malyavkin bilan bir paytda L. Borovkova ham turli tahlil va taxminlarga qarshi
chiqib “Запад Сентралной Азии во ИИ в. До н.е. – ВИИ в.н.е.” (Moskva, 1989)
kitobida Xitoy manbalarida berilgan shahar va qishloqlar orasidagi masofani
hisoblash natijasida Farg‘ona poytaxti Ershi Qo‘qon atrofiga to‘g‘ri keladi, degan
xulosa chiqargandi. U Ershi xarobalashgandan so‘ng Guyshan shahri Farg‘ona
markaziga aylangan bo‘lsa kerak, degan taxminni ilgari surgandi. H. Bobobekov
ham xitoy manbalarida tilga olingan Guyshanni qadimiy Qo‘qon shahrining
(Xo‘qand) xitoy tilida talaffuz qilinishi bo‘lsa kerak, degan fikr bildirgan. Guyshan
Xitoy (ular o‘z mamlakatlarini “Jungo” (o‘rtalikdagi imperiya) tillarini esa “Xan”
deb ataydilar) tili nuqtai nazaridan qaraganda Koson nomiga mos keladi. Shu
sababli, 1984 yilda rus tilida chop etilgan “Qirg‘iziston tarixi” mualliflari
Namangan viloyatidagi Kosonsoyni Guyshan deb hisoblaganlar. Ehtimol
Kosonsoydagi mashhur Mug‘ qal’asi Guyshandir. Koson so‘zi xitoy (xan) tilida
“Guyshan” deb talaffuz etilishida esa jon bor. Shuni alohida ta’kidlashga to‘g‘ri
keladiki, Si Machyanning “Tarixiy xotiralari”da Farg‘ona (Davan)ning markazi
Ershi deb ko‘rsatilgan. Mazkur manbadan 180 yildan keyin bitilgan Ban Guning
“Xannoma”sida esa Farg‘ona poytaxti Guyshan shahri deb yozilgan. Demak, xitoy
manbalarida Ershi va Guyshan shaharlari birin-ketin poytaxt bo‘lganligi
ta’kidlanmoqda. Xitoyliklar “samoviy otlar”ga ega bo‘lish maqsadida Farg‘onaga
yurish boshlaganlarida uning poytaxti Ershi bo‘lganligi haqiqatga uyg‘un keladi.
Guyshan atamasining qadimiy o‘qilishi Kveysan ekanligiga asoslanib uni Quvasoy
bilan bog‘lovchi olimlar ham mavjud. Ershi – O‘sh, Yuecheng – O‘zgan, Guyshan
– Quvasoy, ekanligi albatta arxeologik ashyolar, dalillar bilan isbotlanmog‘i
darkor...
12

Lekin, keyingi yillarda jadal sur’atda olib borilgan arxeologik izlanishlar yuqorida
keltirilgan fikr-mulohaza, taxmintalqinlarni qayta ko‘rib chiqishini taqozo
etmoqda. Jumladan, Eski Axsi yodgorligida yodgorligida amalga oshirilgan
izlanishlar natijasida qo‘lga kiritilgan materiallar yozma manbalar bilan taqqoslab
chiqildi. Natija esa O‘zR FA Yahyo G‘ulomov nomli Arxeologiya instituti katta
ilmiy xodimi Abdulhamid Anorboevni Farg‘ona davlatining qadimiy poytaxti
Ershi shahri eski Axsi yodgorligi o‘rnida bo‘lgan, degan yangicha qarash, fikrga
olib keladi.
A. Anorboev bu xulosani tasdiqlovchi qator arxeologik materiallarni qo‘lga
kiritgan. Birinchidan, mil. av. III – I asrlarda Eski Axsi hududida bo‘lgan shahar
kamida 40 gektar maydonni egallagan, o‘zining arki-a’losi va ikki qismdan iborat
“shahristoni”ga ega bo‘lgan. Dastlab qalinligi va balandligi 3 metrdan ziyodroq
devor bilan o‘rab olingan hudud, 100–150 yil mobaynida qalinligi 10 metr,
balandligi esa 20 metrdan kam bo‘lmagan o‘ziga xos mahalliy uslubda qurilgan
qudratli mudofaa inshootiga ega bo‘lgan “qal’a” shaharga aylangan. A. Anorboev
bunday mustahkam mudofaa devorining bunyod etilishiga Xitoy armiyasining 2
marta uyushtirgan bosqinchilik yurishlari sabab bo‘lgan, deb hisoblaydi.
Mingtepada esa bunday murakkab mudofaa devorlari mavjud emas. Uning
devorlari ko‘proq antik uslubda (Markaziy Osiyoda antik davr Iskandar yurishlari
zamonida boshlangan) qurilgan shahar devoriga o‘xshab ketadi.
Ikkinchidan, Eski Axsida, Mingtepadagidan farqli ravishda, madaniy qatlam
yodgorlikning hamma joyida mavjud.
Uchinchidan, Mingtepa Aravonsoyning so‘l irmog‘i hisoblangan
Chekobodsoyning quyi oqimida joylashgan bo‘lib, uning atrofidan oqib o‘tayotgan
suvni maxsus reja asosida boshqa tomonga burib yuborish zaruriyati bo‘lmagan.
Aksincha, Eski Axsi o‘rnida shaharga maxsus kanal orqali 14–15 km masofadan,
ya’ni Kosonsoydan suv keltirilgan. Ershi shahriga kelayotgan suvni boshqa
tomonga burib yuborish to‘g‘risida o‘sha zamonda Xitoy muhandislari tuzgan reja
ham Eski Axsi o‘rnidagi shaharga taalluqli.
13

VIII – IX asr boshlarida Axsi arab yilnomalarida (So‘g‘d hujjatlarida “Fraganik”
deb nomlangani singari) “Farg‘ona” deb atalgan. Ya’ni poytaxt shahar, vodiy va
davlat bir xil nomga ega bo‘lgan. Ilk arab yilnomalaridan hisoblangan at-
Tabariyning (VIII asr boshlari) “Tarix ar-rasul va-l- muluk” ya’ni, “Payg‘ambarlar
va podshohlar tarixi” asarida Farg‘ona vodiysining 5 shahri tilga olingan: Xo‘jand,
Koson, Bob, Qubo va “Farg‘ona”. Asarda Farg‘ona shahri xususida to‘liq
ma’lumot berilmasa-da, lekin o‘quvchi “Farg‘ona” shahri vodiy poytaxti ekanligini
anglay oladi.
Muallifi aniqlanmagan “Hudud ul-olam” (“Olam chegaralari”) kitobida
yozilishicha “Farg‘ona – ulug‘, obod va ko‘rkam viloyatdir. Uning tog‘lari, tekis
joylari, oqar suvlari va shaharlari ko‘p... Axsikent – Farg‘onaning poytaxti,
amirning qarorgohi. Bu katta shahardir”. Shunday qilib, arablar istilosi arafasidan
to IX asrga qadar Axsikent shahri vodiy nomi bilan “Farg‘ona” deb atalgan.
Ushbu xulosani A. Anorboev tomonidan qo‘lga kiritilgan arxeologik materiallar
ham to‘la tasdiqlamoqda. Axsikent markazlashgan Somoniylar davlati (IX – X
asrlar) davrida Farg‘ona vodiysining siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy
markazi sifatida gullab-yashnagan. Bunday taraqqiyot Qoraxoniylar hukmronligi
zamonida ham davom etgan.
Shuni alohida ta’kidlash joizki, XII asr intihosi – XIII asr ibtidosida yashab ijod
etgan arab muarrixi Muhammad binni Najib al - Bakron “Jahonnoma” asarida
“Nihoyatda xushhavo joy” deb maqtagan Axsikent shahriga 14–15 km masofada
Kosonsoydan еr osti suv quvurlari orqali suv olib kelingan. Bu bosh suv yo‘li
qoldiqlari dastlab 1960 yilda topilgan edi. 1989 yilda esa asosiy suv ayirgich
inshooti kuzatuv nazorat qurilmasi joyini To‘raqo‘rg‘on tumanida maktab
o‘quvchilari tomonidan tashkil etilgan o‘lkashunos – arxeolog to‘garagi tomonidan
ochilgan. Ushbu to‘garakni raxbari tarixchi arxeolog A.Voxidov edi. Ushbu
inshoot ham shahristondagi kabi pishiq g‘ishtli tunnel ususlida barpo etilgan. Suv
bu qurilma ichidagi pishiq g‘ishtdan qurilgan ariqdan oqib kelgan.
Temuriylar asos solgan Axsikent shahri 1620 yilda ro‘y bergan falokat, kuchli
zilzila oqibatida halokatga uchragan. Kosonsoylik mashhur geograf va
14

tabiatshunos olim Said Muhammad ibn Abdul Qosim tomonidan bitilgan “Ajoyib
at-taboqat” (“Mintaqalar ajoyibotlari”) asarida yozilishicha, muallifning o‘zi zilzila
guvohi bo‘lgan. Mazkur tarixiy manbada Axsikentda yuz bergan zilzila
quyidagicha tasvirlangan: “Hijriy 1030 yilda Axsi viloyatida shunday zilzila
bo‘ldiki, Sirdaryodan chayqalib chiqqan suv daryo chetidagi dalani bosib ketdi.
Suv bilan chiqarib tashlangan baliqlar tipirchiladi va o‘ldi. Katta daraxtlar ildizi
bilan yulinib е rga tushdi. Imoratlar qattiq va tez-tez zilziladan vayron bo‘lib, ko‘p
odam yiqilgan imoratlar orasida qolib o‘ldi. Ko‘p odamlarning oyoqqo‘li sindi,
hayvonlar qo‘rqinchdan dalalarga qochdi. Olti oygacha zilzila shunday bo‘lib turdi.
Masalan, zilzila 70 martagacha borib е tdi. Shunisi qiziqki, eng qattiq zilzila Axsi
qo‘rg‘onining ichida bo‘lib, atrof qishloqlarda uncha qattiq bo‘lmadi. Shahardan
17 chaqirim е rda hech qanday tovush eshitilmadi”.
Ana shu vayrongarchilikdan so‘ng Axsi qal’a shahri qayta tiklanmadi. Omon
qolgan aholi bo‘lsa turli shahar va qishloqlarga ko‘chib ketganlar. Axsikent shahar
sifatida o‘z faoliyatiga nuqta qo‘ydi. Shundan keyingina, avvalgi Axsikent
darajasiga ko‘tarila olmagan, lekin ildizi ming yillik moziy qa’riga borib
qadaluvchi Namangan Farg‘ona vodiysining poytaxt shaharlaridan biriga aylanib,
tarix sahnasiga chiqib kelgan.
15

II BOB. QADIMGI AXSIKENT SHAHRIDA TADQIQOT ISHLARINING
NATIJALARI
II.1. XIV asrning ikkinchi yarmi va XV asrning o‘rtalarida Axsikent (yozma
manbalar asosida)
O‘zaro feodal nizolar girdobida qolgan Chig‘atoy ulusi XIV asrning 40 - yillariga
kelib Movarounnahr amirligi va Mo‘g‘uliston xonligiga bo‘linib ketdi.
Farg‘onaning g‘arbiy qismida joylashgan Xo‘jand bekligi Movarounnahr amirligi
tarkibida qolgan bo‘lsa, vodiyning shimoliy va sharqiy hududlari Mo‘g‘uliston
yoki Jeta nomi bilan atalgan xonlik tarkibiga kirgan edi. Akademik B. Ahmedov
Mo‘g‘uliston ulusi tarkibiga kirgan hududlar sifatida Farg‘onaning sharqiy qismini
ham sanab o‘tadi 12
. Muarrixlardan biri Haydar mirzoning “Tarixiy Rashidiy”
asarida Mo‘g‘uliston davlatiga asos solgan dug‘lat qabilasiga qarashli shaharlar
qatorida Farg‘onaning Koson, Axsikat, Andijon va O‘zgand shaharlarini qayd
etishi ham yuqoridagi fikrni asoslaydi 13
. Amir Temur hukmronligining dastlabki
yillaridayoq Toshkent vohasi va Farg‘ona vodiysida o‘z hokimiyatini
mustahkamlashga katta e’tibor qaratdi. Chunki bu vaqtda Toshkent vohasining tog‘
oldi hududlari va Farg‘ona vodiysining shimoliy qismiga ko‘chmanchi mo‘g‘ul
qabilalari kelib o‘rnashib olgan edi. Shu o‘rinda mo‘g‘ul qabilalarining mazkur
hududlarga kelib o‘rnashishiga imkon yaratgan holat va vaqt haqida o‘z
mulohazalarimizni bildirishni lozim topdik. Amir Qazag‘an vafotidan keyin
boshlangan o‘zaro urushlar, To‘g‘luq Temurxonning bosqinlari, Ilyosxo‘jaxonning
Movarounnahrdagi hukmronligi mo‘g‘ul qabilalarining navbatdagi kirib kelishiga
imkon yaratganligi, shubhasiz.
Shuningdek, 1368 yilda Xo‘jand hokimi Bahrom jaloyir tomonidan Mo‘g‘uliston
hukmronligining tan olinganligi, mo‘g‘ul xoni yuborgan е tti ming kishilik qo‘shin
yordamida Toshkent va Sayram shaharlarini ham o‘ziga bo‘ysundirishi mazkur
hududlarda mo‘g‘ul qabilalarining ta’sirini yanada kuchayishiga olib keldi. Garchi
12
Ahmedov B . Chingizxon va uning vorislari davrida Markaziy Osiyo // Tarixdan saboqlar – T .: O ‘ qituvchi . 1993.
B . 170.
13
Mirzo Muxammad Xaydar . Tarix - i Rashidi / Vvedenie , perevod s persidskogo A . Urunbaeva , R . P . Djalilovoy ,
L . M . Yepifanovoy , primechaniya i ukazateli R . P . Djalilovoy i L . M . Yepifanovoy – T .: Fan . 1996. S . 26; Muhammad
Haydar Mirzo Tarixi Rashidiy / So ‘ z boshi va izohlar muallifi hamda tarjimonlar V . Rahmonov va Ya . Egamova –
T.: Sharq. 2010. B. 60
16

manbalarda aniq ko‘rsatilmagan bo‘lsa-da, xuddi shu holatni Farg‘ona vodiysida
ham yuz berganligini tahmin qilish mumkin. Bu е rdagi mo‘g‘ul qabilalari
aksariyatining turklashmaganligi, ularning Amir Temur boshchiligidagi dastlabki
yurishlaridayoq Toshkent va Farg‘onani tark etishi, mazkur qabilalarning bu е rga
ko‘chib kelganiga ko‘p vaqt bo‘lmaganligi haqida fikr bildirish imkonini beradi.
Amir Temur mo‘g‘ul qabilalari tomonidan egallab olingan Farg‘ona vodiysi va
Toshkent viloyati hududlarini bosqinchilardan ozod qilish maqsadida 1371 yili
Mo‘g‘ulistonga o‘zining birinchi harbiy yurishini boshlaydi. Mazkur yurishning
sanasi haqida bir-biridan farq qiluvchi ma’lumotlar uchraydi. Nizomiddin Shomiy
ushbu yurish 1371-1372 yilda bo‘lib o‘tganligini ta’kidlagan. Muallif mo‘g‘ul
amiri O‘rung Temur taslim bo‘lganidan so‘ng Sohibqiron tomonidan Mo‘g‘uliston
bilan chegaradosh hududlar hokimi etib tayinlanganligini qayd etadi 14
. Yazdiyning
yozishicha, 1371 yilda Amir Temur qo‘shinlari Sirdaryodan o‘tishi bilan bu еrda
turgan amirlar Kumaz va O‘rnak Temur boshchiligidagi mo‘g‘ul qabilalari
bo‘ysunadilar 15
. Mazkur yurish haqida Muiniddin Natanziy anchagina batafsil
ma’lumot beradi. U ham mazkur yurish 1371-1372 yillari bo‘lib o‘tganligini qayd
etadi 16
. Lekin voqealarning yilma-yil tahlili va Fasih Xavofiyning solnomasiga 17
asoslanib, ushbu yurish 1371 yili amalga oshirilganligiga ishonch hosil qilish
mumkin. “Amir Sohibqiron ,- deb yozadi Natanziy,- Zindahasham ishidan
ko‘nglini forig‘ qilib, yuqorida bayon etilganidek, uni qurshovga oldirgach, shu
yilning kuzida amir bilan ittifoqlikda lashkarlarni jalb qilib, Mo‘g‘uliston tarafga
jo‘nadi. U O‘zgand va Farg‘ona viloyatlaridan mo‘g‘ullarni haydab yubordi va to
Xitoygacha (bo‘lgan еrlarni) zabt etishga qaror qildi. Kamura va Urumtemur
qariyb uch-to‘rt ming xonadon mo‘g‘ul bilan kelib, olg‘ormishiy sururi sharafiga
muyassar bo‘ldi. Bundan so‘ngroq Amir Sohibqironga ilgaridan tanish bo‘lgan
14
Nizomiddin Shomiy. Zafarnoma /Fors tilidan o‘giruvchi – Yu. Hakimjonov, tarjimani qayta ishlab nashrga
tayyorlovchi va ma’sul muharrir – A. O‘rinboev, izohlar va lug‘atlarni tuzuvchi – H. Karomatov (jug‘rofiy nomlar
izohi – O. Bo‘rievniki), Hofizu Abruni «Zafarnoma»ga yozgan «Zayl»i («Ilova»)ni forsiydan o‘giruvchi va
izohlarini tuzuvchi – O. Bo‘riev -T. : O‘zbekiston, 1996. B. 89.
15
Sharafiddin Ali Yazdiy. Zafarnoma /So‘z boshi, tabdil, izohlar vako‘rsatkichlar mualliflari A. Ahmad va H.
Bobobekov, -T. : Sharq, 1997. B. 71.
16
Muiniddin Natanziy . Muntaxab ut-tavorixi Muiniy. / Fors tilidan tarjima, so‘z boshi va izohlar muallifi - G‘ulom
Karimiy - T.: O‘zbekiston. 2011. B. 116- 117.
17
Fasix Xavafi. Mudjmal-i Fasixi / Per. predis. primech. i ukazateli D. Yu. Yusupovoy. – T. : Fan, 1980. S. 95.
17

Kebektemur mo‘g‘ul kelib, ostonbo‘slik davlatiga musharraf bo‘ldi hamda itoat va
xizmat kamarini jon beliga bog‘lab, g‘ajarchi bo‘lishni o‘z zimmasiga oldi. O‘sha
zamon odatiga ko‘ra, u viloyatni chopqin qilib taladilar. Shundan so‘ng (Amir
sohibqiron) Mo‘g‘ulistonni to‘laligicha Kebek Temurga topshirdi va uning dastini
uzun qilib, to Qoraxo‘jagacha bo‘lgan еrlarni uning yorlig‘i hukmi doirasiga
kiritdi” 18
. Abdurazzoq Samarqandiy ham Amir Temur mazkur yurishi vaqtida
mo‘g‘ullarni Toshkent va Farg‘onadan haydab yuborganligini ta’kidlaydi 19
.
Yuqoridagi ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, Kumaz va O‘rnak Temur mo‘g‘ul
amirlari bo‘lib, ular Toshkent vohasida uch-to‘rt ming xonadon mo‘g‘ullar bilan
hukmronlik qilishgan. Amir Temur yurishi natijasida, garchi ular Sohibqiron
hukmronligini tan olsalar-da, ushbu hududni o‘z qo‘llarida saqlab qolganlar. Amir
Temur shaxsan Farg‘ona vodiysiga kirmagan. U yuborgan lashkar va Toshkent
vohasidagi mo‘g‘ullarning taslim bo‘lganligi natijasida vodiydagi mo‘g‘ullar o‘z
yurtlariga qaytib ketgan. Sharafuddin Ali Yazdiy va Nizomiddin Shomiylar
Farg‘ona vodiysi haqida hech narsa demasalar-da, Natanziy va Abdurazzoq
Samarqandiyning ma’lumotlari shunday xulosa chiqarishga imkon beradi.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, Farg‘ona vodiysining boshqa shaharlari qatori
Axsikent shahri ham 1371 yili Amir Temur davlati tarkibiga kiritilgan, deb fikr
bildirish mumkin. O‘sha vaqtda Farg‘ona vodiysida Amir Temurga bo‘ysunuvchi
ikki ma’muriy birlik tashkil topadi. Ularning biri Bahrom jaloyir boshqaruvidagi
Xo‘jand bekligi bo‘lsa, ikkinchisi esa Amir Hamdi hokimligidagi Andijon viloyati
bo‘lib, Axsikent shahri uning tarkibida edi. 1376 yili vodiy tarixida muhim rol
o‘ynagan ma’muriy o‘zgarishlardan biri sodir bo‘ldi. Andijon va Xo‘jand
ma’muriy birliklari birlashtirilib, Amir Temurning o‘g‘li Umarshayx mirzo
boshqaruvidagi yagona Farg‘ona ulusi tashkil etildi. 1393 yili Umarshayx
mirzoning Fors viloyatiga hokim etib tayinlanishi munosabati bilan Farg‘ona
vodiysi Amir Temurning xolisa mulki hisoblangan Movarounnahr tarkibiga
kiritilgan va devon amirlari tomonidan boshqarilgan. Bu holat 1398 yilgaqadar
davom etdi. 1398-1399 yillarda Farg‘ona ulusi Umarshayx mirzoning o‘g‘li
18
Muiniddin Natanziy. O‘sha asar B. 116-117.
19
Материалы по истории киргизов и Киргизии. В ы п. 1. – М.:Наука. 1973. С. 153.
18

Iskandar mirzo rahbarligi ostida qayta tashkil etiladi. Lekin uning ruxsatsiz
Mo‘g‘ulistonga yurish qilishi oqibatida ulus yana tugatilib, vodiy Movarounnahr
tarkibiga qaytariladi. 1404 yili Amir Temur Farg‘ona vodiysi va Sharqiy
Turkistonni birlashtirgan yangi ulus tashkil etishga qaror qiladi. Lekin
sohibqironning kutilmaganda vafot etishi natijasida mazkur ulusning tashkil etilishi
amalga oshmaydi. Yuqorida aytib o‘tilgan ma’muriy o‘zgarishlar sharoitida
Axsikent shahri ham asta-sekin taraqqiy etib va o‘z davrining yirik shaharlaridan
biriga aylanib bordi. Bunga mazkur davrga oid tarixiy manbalardagi
ma’lumotlarning tahlili natijasida ham amin bo‘lishimiz mumkin. Amir Temur
davriga oid tarixiy manbalarda XV asrning boshlariga qadar Axsikent shahri
haqida ma’lumot uchramaydi. Nizomiddin Shomiy, Muiniddin Natanziy, Ibn
Arabshohlarning asarlarida biz o‘rganayotgan shahar haqida ma’lumot yo‘q.
Sharafuddin Ali Yazdiy esa Mo‘g‘uliston amiri Anqato‘raning 1387-1388 yilgi
hujumi bayonida Sirdaryoni Axsikat suvi nomi bilan tilga oladi. Umarshayx
mirzoning Anqato‘ra bilan asosiy to‘qnashuvlari dastlab vodiyning shimoliy
qismida bo‘lganligi taxmin qilinsaham, ushbu voqealar talqinida Axsikent shahri
haqida ma’lumot berilmagan. Faqatgina Amir Temurning Xitoyyurishi arafasida,
1404 yili Ibrohim mirzoga in’om etilgan shaharlar sanab o‘tilganda, Axsikent ham
o‘z davrining yirik shaharlaridan biri sifatida tilga olingan. “Va Sohibqiron, - deb
yozadi Sharafuddin Ali Yazdiy, - Toshkent va Sayram va Jeta viloyatini Xitoy
sarhadig‘acha amirzoda Ulug‘bek mirzog‘a berdi. Va Andigon va Axsikat va
Taroz va Koshg‘ar va Xo‘tanni amirzoda Ibrohimg‘aberdi va nishonlar berib, ol
tamg‘a bosturdi” 20
. Yuqorida keltirilgan ma’lumotlar bir qator mulohazalarni
keltirib chiqaradi: y irik shaharlari sifatida Andijon, O‘sh va Marg‘ilon tilga
olingan bo‘lsa, XV asr boshlariga kelib, asosan Andijon va Axsikent shaharlari
yirik shaharlar qatorida sanab o‘tilgan. Bu Axsikent shahrining mazkur yillar
davomida barqaror rivojlanib borganligi natijasidir;
Vodiyning shimoliy hududlari mudofaa qobiliyatini mustahkamlash ehtiyoji ham
Axsikent shahrini rivojlanishida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan. Amir Temur,
20
Sharafiddin Ali Yazdiy. O‘sha asar. B. 293.
19

Umarshayx mirzo va boshqa temuriylar Axsikent shahrining taraqqiy etib
borishiga katta e’tibor qaratishgan. Temuriylar davrida esa Axsikent shahri
vodiyning siyosiy hayotida muhim rol o‘ynagan shaharlardan biriga aylanadi.
Amir Temur vafot etgach, Farg‘ona vodiysi yirik amirlardan biri Xudoydod
Husayniyning boshqaruvi ostiga o‘tdi. 1409 yili Shohruh mirzo Movarounnahrda
o‘z hukmronligini o‘rnatgach, vodiyni boshqarish Umarshayx mirzoning o‘g‘li
Amirak Ahmad mirzoga topshirildi. Aynan shu davrda Axsikent shahri siyosiy va
harbiy harakatlar markaziga aylandi. Shaharning mudofaa istehkomlari bir muncha
mustahkamlanganligi 1414 yili Mirzo Ulug‘bekning Farg‘onaga qilgan yurishi
haqidagi ma’lumotlarda ham yaqqol o‘z aksini topgan. “Mirzo Ulug‘bek, - deb
yozadi muarrix, - u еrning eng katta qal’asi bo‘lgan Axsi qal’asini muxosara qildi.
U shunday qal’aki, uning mezanalaridan falak boshoq[yulduz]larini terib olish va
baland xonalaridan farishtalar g‘ulg‘ulasini eshitish mumkin edi. Qal’a aholisi
qal’aning mustahkamligiga mag‘rur bo‘lishib jang aslahalarini hozirladilar.
G‘alaba yor lashkar qal’a atrofini zirh ko‘ziyu ari uyasidek [ilma teshik] qilib
qal’ani egalladi va lashkar qo‘liga ko‘p boyliklar kirdi. Mirzo Ulug‘bek raiyatga
tinchlik maydoni va omonlik makonidan o‘rin berdi” 21
. O‘sha vaqtda vodiyning
asosiy mudofaa kuchlarini Axsikent shahriga joylashtirilgan va uni
mustahkamlashga katta e’tibor berilgan. Shuning uchun ham Axsikentni qo‘ldan
ketishi Andijon taqdirini ham deyarli hal qilib qo‘ygan. Mirzo Ulug‘bek shu
yurishi davomida Andijon shahrini jangsiz egallagan. Abdurazzoq
Samarqandiydan keltirgan yuqoridagi ma’lumot juda muhim ahamiyatga ega.
Unda shaharning mudofaa devorlari juda mustahkam ekanligi ta’kidlangan. Bu
mustahkam shahar devorlari qachon qurilgan, degan savol tug‘iladi. Mo‘g‘ullar
davrida ko‘plab shaharlarda mudofaa devorlari bo‘lmagan. Chunki shaharlarning
mudofaa devorlari bilan mustahkamlanishi ularning manfaatlariga mos kelmas edi.
Abdurazzoq Samarqandiy Amir Temurning ikkinchi o‘g‘li, Farg‘ona hokimi
Umarshayx mirzo tomonidan Andijon shahri devorlari qurilganligini ta’kidlaydi 22
.
21
Abdurazzoq Samarqandiy. Matla’ us-sa’dayn va majma’ ul-bahrayn / Fors – tojik tilidan tarjima, kirish so‘z va
izohi lug‘atlar tarix fanlar nomzodi A. O‘rinboevniki. -T. : Fan. 1969. B . 196.
22
Материалы по истории киргизов и Киргизии. Вып. 1. – М.:Наука. 1973. С. 154
20

Bizningcha, aynan Umarshayx mirzo davrida Andijon qatori vodiyning boshqa
shaharlari ham qal’a devorlari bilan mustahkamlangan. Ko‘chmanchi mo‘g‘ullar
bilan chegaralarga yaqin hisoblangan Axsikent shahrini mustahkamlashga esa
alohida e’tibor qaratilgan. Shuning uchun ham Abdurazzoq Samarqandiy Axsikent
shahrining mudofaa devorlariga batafsil to‘xtalib o‘tgan. Bobur mirzoning otasi
Umarshayx mirzo o‘z davrida Axsikent shahri atrofida bir necha jarlar qazdirib 23
,
uning mudofaa imkoniyatlarini yanada kuchaytirgan. Agarda Axsikentning qal’a
devorlari kichik Umarshayx mirzo tomonidan qurilganda, bu haqida Bobur mirzo
yozib qoldirgan bo‘lar edi. Abdurazzoq Samarqandiyning Axsikent qal’asidagi
jang haqidagi ma’lumotlarida ko‘plab boyliklar o‘lja sifatida qo‘lga kiritilganligi
qayd etiladi. Bu esa Axsikent shahri o‘z davrining yirik iqtisodiy markazlaridan
biriga aylanganidan ham dalolat beradi. Ulug‘bek mirzo vafotidan keyin boshlanib
ketgan o‘zaro urushlar natijasida yuzaga kelgan murakkab siyosiy vaziyat Axsikent
shahrini ham chetlab o‘tmagan. Farg‘ona vodiysiga, ayniqsa, uning shimoliy
qismiga ko‘chmanchi mo‘g‘ullarning hujumlari yana odatiy holga aylandi. Haydar
mirzoning “Tarixiy Rashidiy” asaridan keltirilgan quyidagi ma’lumot ham buni
tasdiqlaydi: “Yana bir amir Karimberdi do‘g‘lat Mo‘g‘uliston chegarasida,
Andijon va Farg‘ona tarafidagi Olabug‘a degan mavzeda tepalik ustiga bir qal’a
qurdi (hozirgacha o‘sha qal’a izlari saqlangan). Shu еrdan u Andijon musulmonlari
ustiga yurishlar qilib turdi” 24
. Olabug‘aning joylashgan o‘rni ham asosiy hujumlar
vodiyning shimoliy qismiga qaratilganligini ko‘rsatadi. Bu esa Axsikent shahrining
mudofaa imkoniyatlarini doimo kuchaytirib borishni talab etgan va shunday og‘ir
siyosiy vaziyatda ham Axsikent shahrining vodiy hayotidagi o‘rni oshib borgan.
Temuriyzodalardan Sulton Abu Said mirzo va Muhammad Jo‘kiy mirzolarning
taxt uchun kurashlari bayonida Axsikent shahri haqida ma’lumotlar uchraydi.
Farg‘ona vodiysining, jumladan, Axsikentning qay tarzda Muhammad Jo‘kiy
mirzo qo‘li ostiga o‘tib qolganligi haqida manbalarda aniq ma’lumot yo‘q.
23
Zahiriddin Muhammad Bobur . Boburnoma // Nashrga tayyorlovchi P . Shamsiev . – T .: Yulduzcha . B . 8.
24
Мирзо Мухаммад Хайдар. Тарих-и Рашиди / Введение, перевод с персидского А. Урунбаева, Р.П.
Джалиловой, Л.М. Епифановой, примечани ya и указатели Р.П. Джалиловой и Л.М. Епифановой – Т.: Фан.
1996.С. 104; Muhammad Haydar Mirzo Tarixi Rashidiy / So ‘ z boshi va izohlar muallifi hamda tarjimonlar V .
Rahmonov va Ya . Egamova – T.: Sharq. 2010. B. 141-142
21

Faqatgina Abdurazzoq Samarqandiy 1362 yilning dekabrida Shohruhiya shahrini
qamal qilib turgan Sulton Abu Said mirzo huzuriga Muhammad Jo‘kiy mirzoning
Axsikent shahridagi noiblari kelib taslim bo‘lganligini bildiradi2. Muarrix Sulton
Abu Said mirzoning 1461 yili Muhammad Jo‘kiy mirzo isyonnini bostirish uchun
Shohruhiyagacha kelib, shaharni egallay olmasdan ortga qaytganini hikoya
qilganida ham Farg‘ona haqida so‘z yuritmagan. Abdurazzoq Samarqandiy
ma’lumotlaridan kelib chiqib, Muhammad Jo‘kiy mirzo 1361 yildan
Movarounnahrning shimoli-sharqiy hududlarida o‘z hokimiyatini anchagina
mustahkamlab olganligi hamda Farg‘ona ham uning tasarrufiga o‘tganligi haqida
xulosa qilishimiz mumkin. Axsikent shahrining Muhammad Jo‘qiy mirzo
tasarrufidagi shaharlar qatorida sanalishining o‘zi ham bizga bir qator xulosalar
chiqarish imkonini beradi: Birinchidan, 1360-1361 yilning qish oylarida
boshlangan isyon natijasida butun Farg‘ona vodiysi hududi Muhammad Jo‘qiy
mirzo tasarrufiga o‘tgan. Chunki vodiy shaharlaridan faqat Axsikent nomini
isyonchi temuriyzodaga bo‘ysungan shaharlar qatorida tilga olinishi, boshqa vodiy
shaharlarini Sulton Abu said mirzo tasarrufida qolganligini bildirmaydi. Chunki
1360-1363 yillarda Movarounnahrning shimoli-sharqiy qismida hukmronlik qilgan
Muhammad Jo‘qiy mirzoga vodiyning eng mustahkam qal’alaridan biri Axsikent
bo‘ysungani holda qolgan shahar va hududlarning unga qarshi chiqishi amri mahol
edi. Ikkinchidan, Muhammad Jo‘qiy mirzoga bo‘ysungan shaharlar ichida vodiy
shaharlaridan faqat Axsikentning nomini keltirilishi, Farg‘ona hokimi ushbu
shahardan turib vodiyni boshqarganligini ko‘rsatadi. Mo‘g‘uliston xoni Esan
Bug‘axonning 1457 yili Farg‘onaga qilgan bosqini davrida Andijon shahri katta
talofat ko‘rgan edi. “Abu Said mirzo, - deb yozadi Mirzo Haydar, - Xurosonni
egallab, o‘sha yoqqa ketgach, Esan Bug‘axon Andijonga jo‘nadi. O‘sha paytda
Abusaid mirzo tomonidan tayinlangan Mirzo Ali Kuchak Andijon hokimi etib
tayinlangan va u Andijon qal’asini mustahkamlab olgan edi. Xonning lashkari shu
qadar ko‘p ediki, Andijon qal’asini uch qator o‘rab olib, hamma tomondan lahm
qazishdi. Ular tashqi qal’ani egallashdi. Arkda Mirzo Ali Kuchak yolg‘iz qoldi.
Oxir-oqibat tufhayu tortiqlar qilib, sulh tuzishga majbur bo‘ldi. Xon Andijonning
22

butun aholisini asirga tushirib, o‘zi bilan olib ketdi. O‘sha asirga olinganlarning
avlodlari hozir ham Qoshg‘ar va Mo‘g‘ulistonda istiqomat qilishadi” 25
Muhammad
Jo‘kiy Mirzoga bo‘ysungan Farg‘ona shaharlari orasida faqat Axsikentning tilga
olinishi ushbu bosqin natijasida Andijon shahri o‘z nufuzi hali tiklab
olmaganligidan, Axsikentning ma’muriy markazga aylanganligidan dalolat beradi.
Xulosa sifatida shuni aytish mumkinki, Farg‘ona vodiysining, jumladan,
Axsikentning mo‘g‘ullar bosqinchilaridan ozod qilinib, Amir Temur davlati
tarkibiga kiritilishi shaharning keyingi taraqqiyotida muhim rol o‘ynadi. Shahar
dastlab vodiyning shimoliy qismidagi eng asosiy mudofaa ob’ekti sifatida, keyin
esa yirik iqtisodiy markazi sifatida o‘sib bordi. XV asrdan Andijon shahri bilan
birgalikda vodiyning eng yirik ikki shahridan biriga aylandi. Uning siyosiy,
iqtisodiy hamda harbiy strategik nufuzini oshib borishi Axsikentning yirik
ma’muriy markaz sifatida shakllanishiga olib keldi.
25
Abdurrazzoq Samarqandiy. O‘sha asar. B. 534.
23

II.2. Moziy zilzilalari tafsilotlari
YUNESKO ma’lumotlariga ko‘ra, 1980-1995 yillar davomida dunyoda 56 marta
yer silkinishi qayd etilgan bo‘lib (bu yerda kuchli, vayron qiluvchi zilzilalar
e’tiborga olingan, xolos. A.N.), ularning keltirgan zarari 36,4 mlrd. dollarni tashkil
etgan. Xuddi shu davrda suv toshqinlari 22 mlrd dollar, dovul va bo‘ronlar 19,9
mlrd. dollar zarar keltirgan 26
.
Bundan tashqari, tarixiy manbalarda ham mamlakatimiz va mintaqa davlatlari
hududlarida yer silkinishi hamda ularning dahshatli oqibatlari haqida ma’lumotlar
uchraydi. Masalan, mamlakatimiz hududida yer qimirlashi haqidagi dastlabki
ma’lumotni Abu Said Gardiziyning “Kitobi Zaynal-Axbor” asarida uchratish
mumkin. Unda: “224 (838- 839) yilda Farg‘onada kuchli zilzila natijasida ko‘plab
imoratlar vayronaga aylandi”, deb yozilgan. Xurosonlik mashhur tarixchi
Juvayniyning “Jahongir Chingizxon tarixi” asarida 1208 yil Xorazm viloyatida yuz
bergan kuchli zilzila natijasida ko‘plab imoratlar buzilib, unda 2000 kishi
halokatga uchraganligi, hatto bu yer silkinishining kuchli bo‘lganligi sababli
Urganchning bir qismi Amudaryoga cho‘kib, shahar vayronaga aylanganligi
haqida ma’lumot mavjud 27
.
Xuroson va Mavrounnahrda yuz bergan kuchli zilzilalar haqida Zahiriddin
Muhammad Bobur ham o‘zining “Boburnoma” asarida yozib qoldirgan. Hatto,
Zahiriddin Muhammad Boburning otasi Umarshayx Mirzoning o‘zi ham ana
shunday tabiiy ofatlarning bir turi – yer ko‘chishi, ya’ni Axsi qal’asining o‘pirilishi
oqibatida halok bo‘lgan.
Muhammad Tohir ibn Abdul Qosimning “Ajoyibot Tabokot” asarida 1621 yilda
Axsikent shahrida yuz bergan kuchli yer qimirlashi haqida yoziladi. Unda: “...
shunday kuchli ye r qimirladiki, hatto daryoning suvlari qirg‘oqlarga urilib
(Sirdaryo), atrofdagi butun dashtni bosib ketdi. Qirg‘oqqa chiqarib tashlangan
baliqlar o‘zlarini har tomonga urib halok bo‘ldi. Daraxtlar qulay boshladi. Kuchli
tebranish uylarni bir zumda tep-tekis qildi va ko‘plab odamlar ana shu vayronalar
26
Zilzila-tabiiy ofatdir: zilzila yuz berganda fuqarolarning hatti-harakatlari qoidalari haqida eslatmalar. Radius.1999
y., 4 - bet
27
“Muhofaza + ” jurnali, 2002y. №1, 28 - bet
24

tagida qolib ketdi. Bu voqea olti oygacha davom etib, kuchli tebranishlar soni 70
tagacha yetdi. Shunisi qiziq-ki, eng dahshatli tebranish Axsi qal’asida bo‘ldi,
undan bir farsang (8 km) masofada zilzila kuchi deyarli sezilmadi” 28
. Tarixda
“Axsi zilzilasi” nomini olgan bu Yer silkinishi MShK shkalasi bo‘yicha 9 ballga
teng va uning tebranish o‘chog‘i yer yuzasi qismida bo‘lgan, deb xulosa qilingan.
Muhammad Yoqub ibn Muhammad Daniyolbiy “Gulshan al - mulk” qo‘lyozma
asarida 1797-1798 yilda yuz bergan yer silkinishi haqida Samarqand yaqinidagi
Urgut qo‘rg‘onidagi binolar shunchalik vayronaga aylanganki, “... hatto yarim sir
(1600 gr.) keladigan bir bo‘lak devor kesagini topish amri mahol” deb, yozadi.
N.V.Xanikovning 1843 yilda nashr qilingan “Buxoro xonligi to‘g‘risida” gi asarida
1821-1822 yillarda Buxoroda yuz bergan kuchli zilzila haqida ma’lumot uchraydi.
Hatto bu ye r tebranishining kuchi Samarqandga yetib borganligi va Mirzo
Ulug‘bek madrasasi minorasini vayron qilganligi haqida aytib o‘tilgan 29
.
Bunday dahshatli voqelik haqida ma’lumot Muhammad Hakimxon To‘raning
“Muntaxab at-tavorix” qo‘lyozma asarida ham uchraydi. Unda 1822-1823 yillarda
Farg‘onada bo‘lgan kuchli zilzila haqida shunday yozib qoldirilgan: “bunday
dahshatni asrlar bo‘yi hech kim ko‘rmagan va sezmagan. Imoratlar buzilib, ko‘p
kishilar xarobalar tagida qolib halok bo‘ldi. Aholi qamishlardan kapalar yasab
yashadi, tog‘da esa ko‘p oilalarni yer yutdi. Yer yorilib, u yerdan kuchli tovush
bilan qop-qora bug‘ otilib chiqdi. Ariqlardagi suv bo‘lsa, qondagidek qaynab, har
tomonga toshib ketdi. Tebranish va silkinishlar 6 oy davomida bir necha kunlab
qaytalab, takrorlanib turdi.” 30
Tarixda “Andijon fojiasi” nomi bilan kirgan yer silkinishi Respublikamiz hududida
yuz bergan eng katta va kuchli tabiiy ofat hisoblanadi. U 1902 yil 3 dekabrda sodir
bo‘lgan va Andijon shahrini vayronaga aylantirgan. Hatto temir yo‘l ustida turgan
vagonlarni ag‘darib yuborgan. Temir yo‘llar egilib, joylaridan qo‘zg‘olib ketgan.
Adirlardagi yerlar yorilib, u yerdan neft, gaz va sizob suvlar bir qancha vaqt otilib
chiqib turgan. Natijada 50 ming kishi yashaydigan Andijon shahri bir necha
28
“Muhofaza + ” jurnali, 2002y. №1, 28 - bet
29
“Muhofaza + ” jurnali, 2002y. №1, 29 - bet
30
“Muhofaza + ” jurnali, 2002y. №1, 29 - bet
25

daqiqada vayronaga aylangan. Unda 4652 kishi hamda 7000 ga yaqin qoramol
nobud bo‘lgan. Bu voqeani boshidan kechirgan shoir Adoiy uni shunday
tasvirlaydi:
Tebranib ko‘p yer, ko‘ngilga qo‘ydi yuzin dog‘lar,
Qolmadi ayvoni, ayvon rom ila ravoqlar.
Loaqal qolmadi imorat tarixidan o‘choqlar,
Sochib boshiga nadomatdan hamma tuprog‘lar.
Olomon yorab na bu, na zamon bo‘ldi darig‘!
Adoiy tomonidan qoldirilgan ma’lumotlarga asoslanib mutaxassislar Andijon
zilzilasi kuchini MShK shkalasi bo‘yicha 9 balldan iborat bo‘lgan, deb baholadilar.
Mamlakatimiz poytaxti Toshkent shahrida XIX asrning ikkinchi yarmidan XX
asrning 60 - yillarigacha bo‘lgan davrda 5 marta juda kuchli-tahlikali yer silkinishi
sodir bo‘lgan, 300 marta Yer chayqalishi va silkinishi kuzatilgan. Ular 1866 yilda,
1868 yilda 1924 yilda, 1946 yilda hamda 1966 yilda yuz bergan 31
.
Shu o‘rinda ta’kidlash joizki, O‘zbekiston bilan chegaradosh bo‘lgan qo‘shni
mamlakatlarda yuz bergan yer silkinishlari ham mintaqamizning seysmik faol
hududda joylashganligidan dalolat beradi. Masalan, 1887 yilning 28 mayida
Verniy (hozirgi Olmaota)da MShK shkalasi bo‘yicha 10 ballga teng bo‘lgan kuchli
yer silkinishi shaharni vayronaga aylantirdi. 1911 yilning 4 yanvarida yuz bergan
Kebin zilzilasi MShK shkalasi bo‘yicha 10 ballga teng bo‘ldi. U Yer qiyofasiga
o‘zgartirishlar kiritdi. Bu dahshatni o‘z boshidan kechirgan bir odam shunday
yozadi: “Bu allaqanday bahaybat muzlarning, ustma-ust, uyum-uyum bo‘lib suzib
yurganiga o‘xshar, guyo allaqanday qudratli qo‘llar uyjoylarimizni ushlab oldi-yu,
dorisi bor idishni chayqatganday silkitdi.” Bu yer silkinishi 1 mln. km2. maydonga
tarqaldi 32
.
1948 yilning oktyabr oyida yuz bergan Ashxobod zilzilasi shaharni deyarli
vayronaga aylantirgan. Shaharda yashayotgan 150 ming aholidan atigi 40 ming
31
Hotamov G‘. va A’zamov G‘ “Mustaqillik maydoni”, O‘zbekiston Yozuvchilar
uyushmasi Adabiyot jamg‘armasi nashriyoti,T-2008 y. 19- bet.
32
“Muhofaza + ” jurnali, 2002 y. №1, 30- bet.
26

kishi tirik qolgan, xolos. 1966 yildagi Toshkent zilzilasini ham bunga kiritish
mumkin.
27

XULOSA
Shuni alohida ta'kidlab o'tish joizki, Axsikent ikkinchi (tashqi) shahristonining
quyi qatlamlarida ilk temir davri (miloddan avvalgi IX-VIII asrlar)ga oid
topilmalarqo'lga kiritilgan. Bu Axsikent tarixining, qolaversa bu hududdagi
sug'orma dehqonchilik tarixining yaqin uch ming yilga teng ekanligidan dalolat
beradi. Yuqoridagilardan xulosa qilib aytadigan bo'lsak, Axsikentda topib
o'rganilgan tarixiy ashyolar shuni ko'rsatadiki, shahar o'z davrining nihoyatda
yuksak darajada rivojlangan va shaharsozlik madaniyati shakllangan poytaxt
bo'lganligini ko'ramiz. Axsikent kabi qadimiy shaharlar davlatchiligimiz tarixining
muhim tarkibiy qismi hisoblanishini ko'ramiz.
Qariyb uch mingyillik tarixga borib taqaluvchi O'zbek davlatchiligi tarixi o'zining
paydo bo'lish, shakllanish va rivojlanish bosqichiga egadir. Ushbu shakllanish
bosqichida qator shahar madaniyatlarining o'rnini alohida ta'kidlashimkiz kerak.
Zero eng qadimgi shahar va qal'alarning vujudga kelishi, ularda shaharsozlik
madaniyatining rivoji davlatchilik taraqqiyotining muhim tarkibiy qismi
hisoblanadi.
Namangan viloyati hududida ham ana shunday qadimgi qal'a va shahar madaniyati
xos bir nechta me'moriy arxeologik obyektlar mavjuddir. Ushbu fikrimizni
yurtboshimiz Sh.M.Mirziyoyevning quyidagi fikrlari tasdiqlaydi: "Bu diyordagi
mashhur Axsikent, Munchoqtepa, Ayritom, Mug’tepa kabi me’moriy yodgorliklar
o’tmishda ushbu hududda o’ziga xos sivilizatsiya va boy madaniyat
rivojlanganidan dalolat beradi". Ana shu merosni o’rganish, uni asrab-avaylash va
kelajak avlodlarga benuqson yetkazish har birimizning sharafli va mas’uliyatli
burchimizdir.
28

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. Анарбаев А. Ахсикент- столица древней Ферганы.-Ташкент: Тафаккур,
2013.- С .337.
2. Nikolay Ivanovich Veselovskiy (12 (24) noyabr 1848 yil, Moskva-12 aprel
1918 yil) O‘rta Osiyo tarixi va arxeologiyasi bilimdoni. Samarqandda
arxeologik qazishma ishlarini olib borgan. S.-Peterburg universiteti
professori (1890), Imperator huzuridagi Sankt-Peterburg Fanlar akademiyasi
muxbir a’zosi (1914). 1885 yil Axsikentni ilk bor arxeologik jihatdan tadqiq
etgan.
3. Ахмад бин Йахйа ибн Джабир ал-Балазури. Завоевание Хорасана
(Извлечение из сочинения «Футух ал Булдан»).-Душанбе: Дониш,
1987.-С.28.; Мирза Мухаммад Хайдар. Тарихи Рашиди.-Ташкент: ФАН,
1996.-С.53.; Махмуд бин Вали. Море тайн относительно доблестей
благородных (Бахр ул-асрар).-Ташкент: Фан, 1977.
4. Пантусов Н.Н. Фергана, по «Запискамъ» султана Бабура. - С.-
Петербургъ, 1884.- С.46.; Бабурнаме.-Ташкент: Главная редакция
энциклопедий, 1993.-С.375.; Заҳириддин Муҳаммад Бобур. Бобурнома.-
Тошкент: Юлдузча, 1989.- Б.8.
5. Ахроров И. Археологические исследования городища Ахсикент в 1960
году //Общественные науки в Узбекистане.-1962.-№8.-С.54,58,59.
6. Чуланов Ю.Г. Городище Ахсыкет //Советская археология.-1963.-№3.-
С.197-206.
7. Yu.G. Chulanovning fikriga ko‘ra, Axsikent yodgorligining tuzilishi. 1963
yil. 3-chizma.
8. Чуланов Ю.Г. Городище Ахсыкет //Советска ya археологи ya .-1963.-
№3.-С. 205.
9. Чуланов Ю.Г. Городище Ахсыкет //Советскаya Археологиya.-1963.-
№3.-С. 203.
29

10. Бартольд В.В. Сочинения. Т.III. /Подготовил к изданию О.Г.
Большаков, отв. редактор А.М.Беленицкий. Москва: Наука, 1965.-
С.342.
11. Иоганн Людвиг Генрих Юлий Шлиман (нем. Johann Ludwig Heinrich
Julius Schliemann 1822-1890)-археолог, тарихчи, немис тадбиркори.
Гомер асарларида акс этган Кичик Осиёдаги Троя шаҳри ўрнини топиб
ўрганган. Шунингдек, Пелопоннес, Микена, Тиринф, Орхомен ва
бошқа археологик ёдгорликларда тадқиқотлар олиб борган. Микена
маданиятининг илк тадқиқотчиларидан.
12. Ahmedov B. Chingizxon va uning vorislari davrida Markaziy Osiyo //
Tarixdan saboqlar – T.: O‘qituvchi. 1993. B . 170.
13. Mirzo Muxammad Xaydar . Tarix - i Rashidi / Vvedenie , perevod s
persidskogo A . Urunbaeva , R . P . Djalilovoy , L . M . Yepifanovoy ,
primechaniya i ukazateli R . P . Djalilovoy i L . M . Yepifanovoy – T .: Fan .
1996. S . 26; Muhammad Haydar Mirzo Tarixi Rashidiy / So ‘ z boshi va
izohlar muallifi hamda tarjimonlar V . Rahmonov va Ya . Egamova – T.:
Sharq. 2010. B. 60
14. Nizomiddin Shomiy. Zafarnoma /Fors tilidan o‘giruvchi – Yu. Hakimjonov,
tarjimani qayta ishlab nashrga tayyorlovchi va ma’sul muharrir – A.
O‘rinboev, izohlar va lug‘atlarni tuzuvchi – H. Karomatov (jug‘rofiy nomlar
izohi – O. Bo‘rievniki), Hofizu Abruni «Zafarnoma»ga yozgan «Zayl»i
(«Ilova»)ni forsiydan o‘giruvchi va izohlarini tuzuvchi – O. Bo‘riev -T. :
O‘zbekiston, 1996. B. 89.
15. Sharafiddin Ali Yazdiy. Zafarnoma /So‘z boshi, tabdil, izohlar
vako‘rsatkichlar mualliflari A. Ahmad va H. Bobobekov, -T. : Sharq, 1997.
B. 71.
16. Muiniddin Natanziy . Muntaxab ut-tavorixi Muiniy. / Fors tilidan tarjima,
so‘z boshi va izohlar muallifi - G‘ulom Karimiy - T.: O‘zbekiston. 2011. B.
116- 117.
30

17. Fasix Xavafi. Mudjmal-i Fasixi / Per. predis. primech. i ukazateli D. Yu.
Yusupovoy. – T. : Fan, 1980. S. 95.
18. Muiniddin Natanziy. O‘sha asar B. 116-117.
19. Материалы по истории киргизов и Киргизии. В ы п. 1. – М.:Наука. 1973.
С. 153.
20. Sharafiddin Ali Yazdiy. O‘sha asar. B. 293.
21. Abdurazzoq Samarqandiy. Matla’ us-sa’dayn va majma’ ul-bahrayn / Fors –
tojik tilidan tarjima, kirish so‘z va izohi lug‘atlar tarix fanlar nomzodi A.
O‘rinboevniki. -T. : Fan. 1969. B . 196.
22. Материалы по истории киргизов и Киргизии. Вып. 1. – М.:Наука. 1973.
С. 154
23. Zahiriddin Muhammad Bobur . Boburnoma // Nashrga tayyorlovchi P .
Shamsiev . – T .: Yulduzcha . B . 8.
24. Мирзо Мухаммад Хайдар. Тарих-и Рашиди / Введение, перевод с
персидского А. Урунбаева, Р.П. Джалиловой, Л.М. Епифановой,
примечани ya и указатели Р.П. Джалиловой и Л.М. Епифановой – Т.:
Фан. 1996.С. 104; Muhammad Haydar Mirzo Tarixi Rashidiy / So ‘ z boshi
va izohlar muallifi hamda tarjimonlar V . Rahmonov va Ya . Egamova – T.:
Sharq. 2010. B. 141-142
25. Abdurrazzoq Samarqandiy. O‘sha asar. B. 534.
26. Zilzila-tabiiy ofatdir: zilzila yuz berganda fuqarolarning hatti-harakatlari
qoidalari haqida eslatmalar. Radius.1999 y., 4 - bet
27. “Muhofaza + ” jurnali, 2002y. №1, 28 - bet
28. “Muhofaza + ” jurnali, 2002y. №1, 28 - bet
29. “Muhofaza + ” jurnali, 2002y. №1, 29 - bet
30. “Muhofaza + ” jurnali, 2002y. №1, 29 - bet
31. Hotamov G‘. va A’zamov G‘ “Mustaqillik maydoni”, O‘zbekiston
Yozuvchilar
uyushmasi Adabiyot jamg‘armasi nashriyoti,T-2008 y. 19- bet.
31

32. “Muhofaza + ” jurnali, 2002 y. №1, 30- bet.
32

Qadimgi Axsikent haqida

Sotib olish