Qadimgi davlatlarning Xitoy bilan munosabatlari. Davan davlati - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	105.4KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	18 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Islombek

Ro'yxatga olish sanasi 17 Fevral 2024

74 Sotish

Qadimgi davlatlarning Xitoy bilan munosabatlari. Davan davlati

Sotib olish

MUNDARIJA:
KIRISH ........................................................................................................ ..... 2-4
I BOB. Qadimgi Dovon davlatining tashkil topishi va bashqaruv tartibi.
1.1 Dovon davlatining tashkil topishi ……………………………………….. 5-10
1.2 Dovon davlati hukmronligi yillarida davlat boshqaruvi va o‘ziga xos
xususiyatlari………………………………………………………………….11-14
II BOB. Dovon davlatining Xitoy bilan olib borgan iqtisodiy – siyosiy
munosabatlari.
2.1 Dovon davlatining Xitoy bilan olib borgan munosabatlarining
shakillanishi…………………………………………………………………15-22
2.2 Dovon davlatining Xitoy bilan olib borgan iqtisodiy aloqlari…………..23-28
XULOSA ..................................................................................................... .. .29-30
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ............................ .. . ..31-32
ILOVALAR …………………………………………………………………33
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Milliy istiqlolga erishganimizdan keyin o‘zbek
xalqining etnologiyasi, etnik tarixini o‘rganish, haqqoniy yoritish tarix fanining
muhim va dolzarb masalalaridan biriga aylandi. Negaki, mustaqillik sharofati bilan
xalqimizning o‘z yurti, tili, madaniyati, qadriyatlari tarixini bilishga, o‘zligini
anglashga qiziqishi o‘sdi. Farzandlarimiz tarix ijodkori bo‘lgan o‘z ajdodlari
kimlar bo‘lganligini, o‘zbek xalqi qachon va qanday shakllanganligini chuqur
anglashni, bilishni xohlaydi.
O‘zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti I.A.Karimovning «Tarixiy
xotirasiz kelajak yo‘q» asarida ta’kidlanganidek: «Har qaysi inson men shu millat
farzandi ekanman, mening ajdodlarim kimlar bo‘lgan, millatimning ibtidosi qayda,
uning oyoqqa turish, tiklanish, shakllanish jarayoni qanday kechgan, degan
savollarni o‘ziga berishi tabiydir… Tarixiy ildizini izlagan odam, albatta, bir kun
mana shunday savollarga duch keladi va aminmanki, to‘g‘ri xulosalar chiqaradi» 1
.
Ko‘plab ishonchli tarixiy ma’lumotlar, manbalar, ashyoi dalillar barcha xalqlarning
etnik shakllanishi uzoq davrlar davomida, murakkab tarixiy shartsharoitlar va
omillar ta’sirida sodir bo‘lganligini tasdiqlaydi. O‘zbek xalqining shakllanishi ham
uzoq tarixiy jarayon mahsuli bo‘lib, uning o‘q tomirlari shu yurt zaminida azal-
azaldan yashab, uni o‘ziga makon tutib, chuqur ildiz otib, muttasil moddiy va
ma’naviy madaniyat namunalarini yaratib kelgan qadimiy urug‘, qabila va
elatlarga borib qadaladi. Shu o‘rinda urug‘, qabila, xalq tushunchalari to‘g‘risida
ham bir qadar to‘xtalib o‘tmoqlik joiz bo‘ladi. Negaki, ular haqida aniq tasavvur
hosil qilish, nazarimizda, etnik jarayonlar o‘zgarishining mazmun-mohiyatini
to‘g‘ri tushunishda g‘oyatda muhimdir. Qadimdan qon-qarindoshlik rishtalari bilan
bog‘langan, bir tomirga borib taqaladigan, turmush tarzi, yashash sharoiti bir xil
bir necha oilalar birikuvidan urug‘lar hosil bo‘lgan. Urug‘ jamoasining o‘z
etakchisi - oqsoqoli bo‘lgan. Urug‘ jamoasi hamma narsada, har bir masalayu sa’y-
harakatlarda oqsoqolning izmida bo‘lgan.
1
Karimov. I. A - Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. – Toshkent. Sharq. 1998 . – B.26.
2

Yurtboshimiz Sh.M.Mirziyoyev: “Milliy ma’naviyatimizni rivojlantirish, uni
xalqimiz, ayniqsa, yoshlarimiz hayotiga singdirishda ijtimoiy-gumanitar fanlarning
ahamiyati juda katta. Afsus, bu fanlar rivoji zamondan ortda qolmoqda. Xususan,
biz uchun nihoyatda dolzarb bo‘lgan tarix fani ham bundan mustasno emas.
Tarixga oid ilmiy tadqiqot ishlari asosan bayonchilik, publitsistik usulda olib
borilmoqda. Natijada, olis va yaqin o‘tmishimizdagi ko‘pgina voqealar mohiyati,
ularni yuzaga keltirgan omillar va tarixiy qonuniyatlar ochilmasdan qolmoqda” –
deb ta’kidlaydi 2
.
Kurs ishida Dovon davlatining Xiyoy bilan aloqlari to‘grisida batafsil
to‘xtalib o‘tishga harakat qilindi. Buning natijasida o‘zim bilmagan ko‘plab yangi
ma’lumotlarga ega bo‘ldim. Davr nuqtai nazaridan kelib chiqib, har bir tarixiy
hodisalarga tarixchi sifatida baho berishga harakat qildim va bunga qisman
erishdim. Zamonaviy yangi adabiyotlarda ushbu davr bo‘yicha kerakli ma’lumotlar
to‘liq shakllantirilmaganligi bois ishni o‘rganish jarayonida biroz qiyinchiliklarga
duch keldim. Asosiy foydalanilgan adabiyotlar arab va xitoy tilida yozilgan, ularni
hozirgi kunda o‘zbek tiliga hali tarjima qilinmagan.
Kurs ishining predmeti Davan davlatining tashkil topishi va Xitoy bilan
munosabatlarining tashkil etilishi tadqiqotning predmeti etib bergilandi.
Kurs ishining obyekti. Davan davlatining tashkil topishi va Xitoy bilan
munosabatlarining tashkil etilishidir.
Kurs ishining maqsadi Davan davlatining Xitoy bilan munosabatlarini
o’rganish asosiy maqsad etib bergilandi.
Kurs ishining vazifalari esa quyidagicha
- Dovon davlatining tashkil topishini o’rganish;
- Dovon davlati hukmronligi yillarida davlat boshqaruvi va o‘ziga xos
xususiyatlarini yoritib berish;
- Dovon davlatining Xitoy bilan olib borgan munosabatlarining
shakillanishini o’rganish;
- Dovon davlatining Xitoy bilan olib borgan iqtisodiy aloqlarini tahlil
2
Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi. – Toshkent: “O‘zbekiston” nashriyoti, 2021. – B.464.
3

qilishdan iborat.
Tadqiqotning usullari. Tadqiqotni yoritishda tarixiylik, ilmiylik,
xronologik, hududiy yondoshuv kabi usullardan foydalanilgan.
Mavzuning o’rganilganlik darajasi Qadimgi davan davlatining tashkil
topishi va Xitoy bilan olib borgan iqtisodiy, siyosiy munosabatlar tarixini
o’rgangan tarixchi olimlarni biz ikki guruhga bo’lamiz. Birinchi guruhga rus
tarixchilarining olib borgan tadqiqotlari kiradi. Ushbu davrni o’rgangan tarixchi
olimlardan B.A. Litvinskiy, G. Ivanov, A.N. Bernshtam, N.G. Gorbunova, N.V.
Kyuner, L.A. Borovkovya, N.Y. Bichurin lardir 3
.
Ikkinchi guruhga esa mahalliy tarixchi olimlarimiz tomonidan yaratilgan
tadqiqotlar, monografiyalar, maqolalar to’plamlari kiradi. Qadimgi Davan va Xitoy
munosabatlari tarixini o’rgangan olimlardan А . Анарбаев , А . Асқаров , A.
Хўжаев , Б . Абдулгазиева , K. Shoniyozov, B. Eshov, Azamat Ziyo, M.
Rahimovlardir. Xususan Qadimgi Davan va Xitoy o’rtasida olib borilgan
munosabatlar tarixini Proffessor A. Xo’jayev tadqiqot ishlarini olib borgan. Uning
tadqiqot ishida Davan davlatining vujudga kelishi, Xitoy bilan olib borilgan
siyosiy jarayonlar, o’zaro urushlar haqida ham bayon etilgan. K. Shoniyozov
tomonidan yozilgan ilmiy monografiyada esa Davan davlatining vujudga kelishi,
boshqaruv taritiblari, etnik holati haqida ham manbalar uchraydi 4
.
Kurs ishining tuzilishi. Kirish, uch bob, xulosa, foydalanilgan manba va
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
3
Бичурин Н.Я. (Иакннф). Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Аэии в древние времена. В 3-
х томах. Алматм, 1998-1999. Кюнер Н.В. Китайские известия о народах Южной Сибири, Центральной Азии
и Дальнего Востока. Москва, 1961. Боровковя Л.А. Залад Центральной Азии. Москва, 1989. Литвинский Б.А.
Курганы и курумы Западной Ферганы. М., 1972. Иванов Г. П. Фарғона ўлкашунослиги. – Фарғона, 1996.
Смирнова О.И. Очерки из истории Согда. М., 1970. Бернштам А.Н. Древняя Фергана (Научно-популярный
очерк). – Ташкент: изд-во АН Уз ССР, 1951. Горбунова Н.Г. Поселения Ферганы первых веков нашей эры
(Некоторые итоги исследования) // СА. № 3. 1977.
4
Анарбаев А. Ахсикат – столица древний Ферганы. – Ташкент: Тафаккур, 2013. Асқаров А.А. Ўзбек
давлатчилигининг илк босқичларида қадимги Фарғона // Фарғона водийси тарихининг долзарб муаммолари.
I жилд. Фарғона, 2000 Асқаров А.А. Қадимги Фарғона тарихидан лавҳалар // Археология и история
Центральной Азии. К 70-летию со дня рождения академика АН Республики Узбекистан Ю.Ф. Бурякова.
Самарканд, 2004. Хўжаев А. Фарғона тарихига оид маълумотлар (Қадимий ва илк ўрта аср Хитой
манбаларидан таржималар ва уларга шарҳлар). Фарғона, 2013. Абдулгазиева Б. Восточная Фергана в
древности и раннем средневековье (система расселения, районирование и типология). Текст и альбом дис…
канд. ист. наук. Архив Института археологии АН РУз. Самарканд, 1988. Azamat Ziyo O‘zbek davlatchiligi
tarixi ( eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar) –T.: Sharq, 2000. Shoniyozov K. Dovon davlati va
Dovonli k lar. – Toshkent, 1995.
4

I BOB. Qadimgi Dovon davlatining tashkil topishi va bashqaruv tartibi.
1.1 Dovon davlatining tashkil topishi
Farg‘ona qadimiy tarixga ega bo‘lib, o‘ziga xos sivilizatsiyani
shakllantirgan. Farg‘onaning qadimgi davrdagi tarixi keyingi yillarda ayniqsa,
mustaqillik yillarda olib borilgan tadqiqotlar natijada yanada oydinlashgan.
Qadimgi Farg‘onaning tarixini yoritishda Y.A.Zadneprovskiy, G.Gorbunova,
X.Matboboyev, A.Anarboevlar ishlari diqqatga sazavordir.
Farg‘ona haqida dastlabki yozma manba Gerodotning "Tarix" asarida
uchraydi. Unda Sug‘diyonaning shimoli-sharqida "parikaniylar yurti" bo‘lganligini
eslatib o‘tiladi. Geradot malumotlariga ko‘ra, Xaumavarka saklari parikaniylarning
ajdodi bo‘lib, «parikaniylar yurti» paxlaviy tekstlarida «Parkan davlati» deb
yuritilgan» 5
.
Farg‘ona so‘zi so‘g‘d manbalarida “Fraganik” shaklida yozilib, “tog‘lar
orasidagi vodiy, atrofi berk soylik” ma’nosini anglatadi. Xitoy manbalarida
“Dayyuan, ya’ni Dovon” deb yuritilgan. Dayyuan ham “tog‘lar orasidagi
vodiy”ma’nosini beradi.
Farg‘ona haqida ko‘plab ma’lumotlar Xitoy manbalarida uchraydi.
Xitoyda yilnomalar tuzish an’anasi miloddan avvalgi III asrdan keyin ya’ni
Xitoydagi mayda davlatchalar birlashgandan keyin shakllanadi. Unga ko‘ra har bir
imperator devonxonasida maxsus bo‘lim bo‘lib, uni xodimlari davlat boshqaruvi
bo‘yicha hujjat-materiallarni to‘plashgan. Keyinchalik ular har bir imperatorning
hukmronlik davri yilnomasiga asos bo‘lib xizmat qilgan. Ulardan birortasi hali
xitoy tilidan boshqa tillarga to‘liq tarjima etilmagan. Yevropa tillaridan tashqari
rus tiliga N.Y.Bichurin, N.V.Kyuner, V.S.Taskin, A.G.Malyavkin kabi
xitoyshunoslar (sinologlar) tarjimalari ma’lum va mashhur. Mamlakatimizda
keyingi paytlarda A.Xo‘jaev, A.Abdurasul o‘g‘li tarjimalari va izohlaridan
foydalanilmoqda.
5
Qudratov S.S. Markaziy Osiyo hududlarida ilk davlatlarning paydo bo‘lishi. – Guliston, 1998. – B.36.
5

Yilnomalar ichida :
1. Sima Syanning “Tarixiy xotiralar”- Shi-szi (afsonaviy davrlardan to miloddan
avvalgi II asr oxirigacha voqealar tafsiloti),
2. Ban Gu (Min Gyan)ning “Ilk Xannoma” – Xan shu (miloddan avvalgi I asrdan
to eramizning 25 yilgacha voqealar bayoni)
3. Fan Ye (Yuy-Szun)ning “Keyingi Xannoma” – Xouxan shu (milodiy 25 yildan
to 220 yilgacha tarixiy jarayonlar tafsiloti)
4. Ilk o‘rta asrlar tarixi Bey-shu ( 7 asr) va Tan-shu (10 asr) yilnomalarida
yozilgan.
Bular ichida Sima Syanning “Tarixiy xotiralar” asari katta ahamiyatga ega 6
.
Ushbu asarning 123-bobi Markaziy Osiyoga ikki marta (miloddan avvalgi 136-128
va 115 yillari) tashrif buyurgan elchi Chjan Szyanni hisoboti asosida bitilgan.
Aynan shu shaxsning Xitoydan Farg‘ona orqali Markaziy Osiyoga tashrifi
paytidan e’tiboran – mil. avv. II asrdan Buyuk ipak yo‘liga rasman asos solinadi.
Chjan Szyan o‘z hisobotida “g‘arbiy o‘lkalar” – Ustrushona, Sug‘d, Baqtriya,
Choch va b. to‘g‘risida ma’lumotlar bergan. Xitoylik sayyoh Farg‘ona vodiysi
haqida ham yozib qoldirgan. U ma’lumotlarda Dovon yoki Dayuan yuksak
rivojlangan dehqonchilik va hunarmandchilik mamlakati ekanligini, Farg‘ona
vodiysida 70 dan ortiq katta-kichik shaharlar mavjudligi va ulardan Ershi, Yuchen,
Guyshuan (Guyshan) muhim markazlar bo‘lganligi ta’kidlanadi. Xitoy sayyohi va
elchisi Chjan Syan qadimgi Farg‘o na xalqi bilan, uning xulq-atvori, urf-odatlari,
kuch va qudrati, tabiati va hayvonot dunyosi yoritilgan. Xitoy manbalarini
o‘rganishda Bichurinning tarjimasi muxim ahamiyatga ega. Ko‘pgina
tadqiqotchilar qadimgi davr tarixini yortishda uning asaridan keng foydalanadilar.
Bichurin Nikita Yakovlevich (Iakinf) 1777 - 1853, hoz. RFning Chuvashiya
muxtor respublikasi Chebok-sari tumani —1853.11.5, Peterburg) — xitoyshunos.
Peterburg FA muxbir a’zosi (1828 y.dan), 14 yil (1807—21) Pekindagi rus liniy
missiyasini boshqargan. Rossiya Tashki ishlar vazir-ligida tarjimon bo‘lib
ishlagan. B. ning ilmiy ishlari mo‘g‘ul va turkiy-zabon xalklar tarixi, geografiyasi
6
Shamsitdinov R., Karimov Sh. “Vatan tarixi”. –T.: Sharq, 2010. – B.72.
6

va etnografiyasiga oid. Uning Turon xalq-lari qad. tarixiga bag‘ishlangan
«Qadimgi davrda O‘rta Osiyoda yashagan xalklar haqida ma’lumotlar to‘plami»
nom-li uch qismdan iborat asari katta ilmiy qimmatga ega. Bugungi kunda
O‘zbekistonda ham xitoy manbalari tarjimasi bilan shug‘ullanayotgan olimlarimiz
bor.
Ular A.Xo‘jaev va Abdurasul o‘g‘lidir. Ular «24 tarix»ning Markaziy Osiyoga
tegishli barcha boblarini «Qadimgi Farg‘ona tarixidan» risolasida tarjima qilib
chop etishgan. Ana shu «24 tarix»ning 1-3 jildlaridagi Markaziy Osiyoga tegishli
qismlari 1987 yildan boshlab uyg‘ur tiliga tarjima qilina boshlandi. Natijada
Farg‘ona-Xitoy munosabatlariga doir yangi malumotlar olish imkoniyati tug‘ilgan.
Xitoy manbalarida Farg‘ona Dovon-Dayuan (Da-Van-katta Van) tarzda berilgan.
1756-1758 yillarda fransuz xitoyshunos olimi M. Degin dastlab Dovonining
Farg‘ona ekanligini isbotlab bergan.
Keyingi davrlardagi tadqiqotlar ham buni tasdiqlagan. Xitoy manbalarida
Farg‘ona turli davrlarda turlicha nomlangan. Milodiy 5 asrda –Lona yoki Polona,
6-7 asrlarda Baxon, VII-VIII asrlarda Ninyuan. Tadqiqotlar davomida bu
nomlarlarning barchasi Farg‘ona bilan bog‘liq ekanligini isbotlangan. Milodiy VII
asrga oid xitoy manbasi Bey-shida qadimgi Farg‘ona – “Pakanna”, “Boxan”,
"Feyxan" nomlari bilan tilga olinadi. Bey-shida Feyxan bekligi poytaxtining
aylanasi 4 li (1 li 576 m.ga teng) deyilgan. Bey-shida "xukmdor taxti oltin
qo‘chqor qiyofasida ishlangan" deb tarif beriladi. Boshqa bir xitoy manbasi Tan-
shuda (X asr) "Mamlakatni milodiy III asrdan to VII asrgacha bir sulola
boshqargan"ligi qayd qilinadi. Demak, oltin qiyofasida ishlangan taxtda o‘tirgan
xukmdor mahalliy dehqonzodalardan biri bo‘lib, to‘rt asr davomida Farg‘ona
mulkini boshqarib kelgan va nihoyat VII asrdan boshlab Farg‘ona mulki turk
sulolalari tomonidan boshqarila boshlagan 7
.
Arab tarixchilari Yaqut va Kudamolarning xabar berishiga qaraganda ilk o‘rta
asrlarda nafaqat Farg‘ona mulki, balki uning bosh shahri ham Fraganik deb
yuritilgan, aniqrog‘i viloyat uning bosh shahri nomi bilan yuritilgan. Dovon
7
Azamat Ziyo O‘zbek davlatchiligi tarixi ( eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar) –T.: Sharq, 2000. – B.18.
7

davlatning chegaralari to‘liq aniqlangan emas. Chjan Szyanning ko‘rsatmasiga
binoan, uning shimoli g‘arbida Qangyuy bilan, janubda yuechjilar bilan, shimolda
usunlar bilan chegaradosh bo‘lganligi yozib qoldirilgan. Dovon Xitoy poytaxtidan
10 000 li uzoqda joylashgan. 1 li 576 m.ga teng
Farg‘ona xududida ilk davlatchilikning shakllangan davrni mil.avv. V-IV
asrlar bilan bog‘lashadi. Chunki xuddi shu davrga oid arxeologik yodgorlik –
Shurabashatda ilk davlatchilik elementlari topilgan. Shurabashad O‘zgan shahri
yaqinida joylashgan. 70 gektar maydonni egallagan. Chust madaniyatining oxirgi
bosqichida esa, ilk davlatchilik elementlari - Chifdom shakllangan 8
.
Dovon haqida ilk ma’lumot mil.avv.II asrga oid bo‘lsa, oxirgi ma’lumot
mil. III asrga oid. Mil. 280-289 yillarda Xitoy elchisi Farg‘onaga kelgan. Shundan
keiyn ma’lumotlar uchramaydi. Faqatgina imperator Vey Du Van 436 yilda
Polonaga elchisini yuborganligi qayd etilgan. Bu davrda qadimgi Farg‘onada
siyosiy vaziyat o‘zgargan. Dovon davlati 400-500 yil davomida mavjud bo‘lgan.
yozma manbalarga qaraganda aholisining 25 % shaharlarda iste’qomat
qilgan.Qadimgi Farg‘ona podshosini –Van deb atashgan. Bir necha hukmdorning
ismlari saqlanib qolgan- Mosay, Chan Fin, Mugua, Yanlyu.
Davlatni boshqarishda oqsoqollar kengashi muxim o‘rin egallagan.
Oqsoqollar Kengashi hukmdor faoliyatini muhim masalalarda nazorat qilib borgan.
Oliy Kengash oldida hukmdorning huquqi cheklangan. Ayniqsa, urush va tinchlik,
diplomatik masalalarda hal etuvchi kuch va huquqiy oliy Kengash qo‘lida edi. Oliy
Kengash hukmdorni hokimiyatdan tushirishi, uning urniga yangisini saylashi
mumkin bo‘lgan.Hattoki hukmdorning taqdirini ham hal etishgan. Urushdagi
mag‘lubiyati uchun van Mosay aybdor deb topilib, qatl etilgan. X itoy elchisi ham
jahl ustida oltin ot halkalini otib yuborganda oqsoqollarning jahlini chiqaradi. Uni
ham o‘limga mahkum etadilar.
Dovon davlatining siyosiy tuzumi shahar-davlat yoki. voha-davlatlarning
erkin ittifoqidan tashkil topgan konfederatsiya edi. Har bir shaxarni mustaqil
faoliyat yurituvchi hokim boshqargan.
8
Qudratov S.S. Markaziy Osiyo hududlarida ilk davlatlarning paydo bo‘lishi. – Guliston, 1998. – B.36.
8

Miloddan avvalgi II-I asrlarda, Xitoy manbalarida qoldirgan ma’lumotlarga
ko‘ra, Dovonda dehqonchilik madaniyati avj olgan, yilqichilik rivojlangan. Chjan
Syanning ma’lumoticha, Dovonda 70 ga yaqin katta va kichik shaharlar bo‘lgan.
Ularning har biri mustaqil o‘z xukmdoriga ega. Dovonda 60 ming (300 ming kishi)
oila yashaydi, ulardan 60 ming yaxshi qurollangan otliq askar to‘planadi. Ular otda
turib kamon otishda, nayza sanchishda mohir jangchi bo‘lishgan. Qadimgi
Farg‘onada qishloq xo‘jaligi taraqqiy qilgan. Shaharlar sug‘orish sistemasi mavjud
xududlarda shakllangan va rivojlangan. Farg‘ona aholisi eroniy tilda so‘zlashgan 9
.
Dovon aholisi sug‘orma dehqonchilik va bog‘dorchilik bilan
shug‘ullangan. Ular savdoda mohir va uddaburon, yilqichilikda "qanotli"
arg‘umoqlar еtishtirishga katta e’tibor beradilar. Marhamat yaqinida joylashgan
Aravon yaqinida xitoylar ta’rif bergan «uchqur (samoviy) otlar» tasviri solingan
qoya tosh suratlari topilgan. Xitoy manbalariga ko‘ra esa bunday uchqur tulporlar
aynan Dovon podsholigida еtishtirilgan.
Bog‘dorchilik, birinchi navbatda uzumchilik keng rivojlangan. Uzumdan
sharbat qilish yaxshi yo‘lga qo‘yilgan. Boy еr egalarining еrto‘lalarida bir necha 10
yillar avval tayyorlangan vinolar saqlanadi, deydi Chjan Syan. Biroq ularda
Parfiya, Baqtriya, Xorazm, So‘g‘dda bo‘lgani singari tanga pullar zarb etish
bo‘lmagan. Savdoda pulsiz mol ayirboshlash keng yo‘lga qo‘yilgan.
Antik davrda Farg‘onada hunarmandchilik keng rivojlangan.
To‘qimachilik va kulolchilik rivojlangan. Ijtimoiy va siyosiy hayotda ayollarning
o‘rni katta bo‘lgan. Ularga nisbatan hurmat kuchli bo‘lgan. Xitoy tarix chilarining
yozishicha, agar ayol eriga biror topshiriq qilsa, er topshiriqni bajarmaslikni
xayoliga ham kelti ra olmagan. Xitoy tarixchilari qadimgi Farg‘ona aholi sini tashqi
qiyofada Dovonarlarga o‘xshab ketadi. Ular cho‘ziq yuzli va qalin soqolli
bo‘lganlar, deb tariflay di. Chjan Syan Dovondan (Farg‘onadan) to An’se
(Parfiya)gacha bo‘lgan hududlarda yashovshi aholining tili xar xil bo‘lsa-da, ammo
ular bir- birlarini tushunishini, ularning urf-odatlari ham bir-birlariga o‘xshash
bo‘lganligini ta’kidlaydi.
9
Qudratov S.S. Markaziy Osiyo hududlarida ilk davlatlarning paydo bo‘lishi. – Guliston, 1998. – B.39.
9

Dovon 60 ming qo‘shinga ega edi. Piyoda askarlar oddiy qurollangan, otliq
qo‘shin harbiy mahoratda tengi yo‘q bo‘lgan. Ularning chopar ot ustida turib,
orqaga qayrilib kamondan uzgan o‘qlari dushmanni dog‘da qoldirardi. Ularning
ayollari ham kamondan o‘q uzishda erlaridan qolishmagan.
Xitoy yilnomalarida tilga olingan shaharlarning o‘rni qaerda bo‘lganligi va
uning poytaxti masalasi uzoq yillar davomida tarixchi arxeolog olimlar o‘rtasida
ko‘plab baxslarga sabab bo‘lgan. Bugungi kunda bu masallarga oydinlik kiritilgan
bo‘lsa, ba’zi tarixiy asarlarda ularning turli xil talqini uchraydi. X. Matboboev
ularning chuqur taxlil qilgan. Shaxarlarning joylashuvini ham arxeologik ham
yozma manbalarni solishtirgan holda isbotlab bergan. Dovon davlati poytaxti
masalasi o‘zoq yillar davomida bahslarga sabab bo‘lgan . Manbalarda biron bir
shahar poytaxt deb tilga olinmagan. Sababi xitoyliklar poytaxt deganda faqat o‘z
poytaxtini tushunganlar 10
.
Qolgan davlatlarni poytaxtlarini du – qarorgoh (rezidensiya) deb ataganlar
degan fikrni qoldirgan Bichurin. Bichurin yozma manbalar asosida uni Guyshan
deb yozgan. Guyshan shahrining o‘rni haqida ham bir fikr yo‘q. Ya’ni u Mug‘qala
(hozirgi Kosonsoy) (Bernshtam A.N., Zadneprovskiy Y.A.), O‘ratepa (Tojikiston),
O‘sh (Qirg‘iziston) shaharlari (Borovkova L.A.), Namangan viloyati
To‘raqo‘rg‘on tumanidagi Munchoqtepa (Matboboev B.) va Axsiket (Anarboev
A.) bilan taqqoslanadi. Ushbu tadqiqotchilar keltirayotgan dalil-isbotlarning kuchli
tomonlari ham bo‘sh tomonlari ham mavjud. Ammo, bir narsa aniqki, Guyshan
vodiy shimoliy hududida joylashgan bo‘lishi va miloddan avvalgi birinchi asrda
bosh shahar bo‘lgan. Sharqshunos A.Xo‘jaev yaqinda e’lon etilgan maqolasida
poytaxt shahar deb Yuan-cheng degan shahar nomini keltiradi.
1.2 Dovon davlati hukmronligi yillarida davlat boshqaruvi va o‘ziga
xos xususiyatlari
10
Shamsitdinov R., Karimov Sh. “Vatan tarixi”. –T.: Sharq, 2010. – B.73.
10

XX asrning 70-80-yillarida Sankt-Peterburglik farg‘onashunos Y.A.
Zadneprovskiy yozma manbalarni diqqat bilan o‘rganib, Dovonda xuddi qo‘shni
Kanguy davlatiga o‘xshab ikkita poytaxt mavjud edi va ulardan biri qarorgoh
(rezidensiya) bo‘lishi kerak degan fikrni bildirgan (Zadneprovskiy Y.A., 2000).
Kanguyda yozgi va qishki qarorgohlar mavjudligi tarixiy fakt. Shu nazardan
qaraganda Yuan-cheng qarorgoh bo‘lishi mumkin. Chunki, tadqiqotchilar
N.Y.Bichurin tarjimalarida Yuan-cheng toponimi “rezidensiya Dovonskoy” yoki
“Dovonskaya rezidensiya” deb olinganini ta’kid etadilar (Xo‘jaev A., 2011. S.26).
Yuan-cheng shahri haqida qiziqarli g‘oyani ilgari surayotgan A. Xo‘jaev uni
Andijon o‘rnida bo‘lishi mumkin degan fikrni bildiradi. Eski shahar qismidan
aniqlanayotgan arxeologik topilmalar buni tasdiqlaydi. Hozirda Andijon
shahrining100 sm.gacha va undan ziyod qalinlikdagi quyi qatlamlaridan 2400-
2600 yillik arxeologik kompleks topib o‘rganildi (Matbabaev B.X, Mashrabov
Z.Z., 2011). Qadimgi davrda Dovonning poytaxti Ershi shahri bo‘lgan 11
. Ershi bu
Andijon viloyatining Marhamat shahri yonida joylashgan Mingtepa yodgorligidir.
1. Mingtepa arxeologik kompleksi (mudofaa devorlari, ichki va tashqi
shahar, sopol buyumlari) davriy jihatdan Xitoy yilnomalarida keltirilgan vaqt (mil.
avv. II) – miloddan avv. 136-115 yillarga to‘g‘ri keladi va ular salmog‘i ham
еtarlicha.
2. Xitoy manbalari xabar bergan Ershining «o‘rta shahri» qoldiqlari (bu
haqda qarang: Bichurin N.Ya., 1950. S. 165) faqat Mingtepada saqlangan
(maydoni yangi ma’lumotlarga ko‘ra40 gektar). O‘rta shahar ikki qator kuchli
mudofaa devorlari bilan o‘ralgan, ular arxeologik jihatdan qayd etilgan (Bernshtam
A.N., 1948. S. 155-161, ris. 2).
3. Ershi xitoyliklarni vodiyga kirib kelishdagi Yu (Yuchen)dan keyingi
shahar edi. Yodgorlikning yana bir muhim jihati uni geostrategik muhim nuqtada
joylashgan .
Hozirda bu shaharning faqat 15-20 foizigina saqlanib еtib kelgan, xolos.
2011 yildagi samodan olingan surat va o‘tgan asrdagi ma’lumotlar solishtirilganda
11
Shamsitdinov R., Karimov Sh. “Vatan tarixi”. –T.: Sharq, 2010. – B.76.
11

yodgorlikning maydoni 150-160 gektar bo‘lgan. Ichki qal’a 40 gektarni egallagan.
To‘rtburchak shaklidagi burjlar bilan mustahkamlangan mahobatli mudofaa
devorlari bilan o‘ralgan edi. Ichki shahar markazida hukmdor qarorgohi bo‘lmish
ark qad ko‘targan edi. 1985-1986 yillardagi arkdagi qazishmalarga ko‘ra unda
mahobatli binolar qoldig‘i aniqlangan. Arxeologik ma’lumotlarga qaraganda u
miloddan avvalgi III asrda bunyod etilgan ikki qator mudofaa devori bilan o‘ralgan
ichki hamda tashqi shaharlardan iborat edi. Yodgorlik rejasini o‘rganishda yaqinda
muhim yangilik qo‘lga kiritildi. 2011 yili samodan olingan suratlar tahlil etilganda
Mingtepa ichki shahrini rejasi shu vaqtgacha kitoblardagi to‘g‘ri to‘rtburchakli
emas, balki parallelogramma ko‘rinishdagi ekanligi ayon bo‘ldi. Uning rejasida
ko‘plab belgilariga ko‘ra ilk temir davrinng eng yirik yodgorligi Eylatan bilan
o‘xshash tomonlari aniqlangan. Buni keng o‘rganish yodgorlikning ko‘pgina
tarixiy jihatlari yanada aniqlashtiriladi. Shu maqsadda Xitoy Farg‘ona xalqi ustiga
qo‘shin tortib borishga bahona qidirardi. Miloddan avvalgi 104 yilda bahona ham
topildi. Dovon davlati hukmdori va Hun hoqonligi tangriquti o‘rtasida qudachilik
munosabatlari o‘rnatilgan. Shu tufayli xitoylar hunlar ustidan g‘olib chiqib, ularni
o‘z joyidan siqib chiqarganida, hun hoqoni o‘z avlodi bilan Dovon davlatiga
ko‘chib kelgan.
Dovon davlatining ko‘chmanchi aholisi chorvachilik, shaharlar va ularning atrofida
yashagan o‘troq aholi esa dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo-sotiq bilan
shug‘ullangan 12
.
Milodiy V asrning 2-yarmida Dovon davlati parchalanib, uning hududida
Shosh (Xitoy manbalarida Shi), Samarqand (Kan), Maymurg‘ (Mi), Shahrisabz
(Shi), Kattaqo‘rg‘on (Xe), Usrushona (Tsao) kabi kichik davlatlar tashkil topgan.
Bu hudud asta-sekin Dovoniylar davlati tarkibiga qo‘shib olingan.
VIII va IX asr boshlarida qarluq, o‘g‘uzlar tazyiqi va arab istilosi natijasida
Dovonli qabila ittifoqi batamom emirilib, bir necha qismga bo‘linib ketadi. Bir
qismi shimoli sharqqa - Talas va Chu daryolari oralig‘iga kelib joylashadi. Ikkinchi
qismi Kaspiy dengizining shimolidagi Yoyiq (Ural) daryosi atrofidagi
12
Shamsitdinov R., Karimov Sh. “Vatan tarixi”. –T.: Sharq, 2010. – B.80.
12

yaylovlardan makon topadi.Uchinchi qismi esa Orol dengizining janubi sharqiy
sohillarida, Sirdaryoning quyi oqimlarida qolib, o‘g‘uzlarga tobe bo‘ladilar.
XII - XIII asrlarda Dovonlilar Xorazmning siyosiy hayotida muhim rol
o‘ynaganlar. Shu davrda Talas va Chu vodiylarida yashovchi Dovonlilardan 60
ming kishi Xorazmga ko‘chib keladi. Mo‘g‘ullar bosqini arafasida Xorazmda
Dovonlilardan tuzilgan qo‘shinning soni 90 minggga etgan. Xorazmshoh Tekesh
Dovonli beklaridan birining qizi - Turkon xotunga uylanadi. Keyinchalik bu
ayolning mamlakat siyosiy hayotiga aralashuvi, kaltabinligi mo‘g‘ul bosqiniga
qarshi kurashda kuchlarni birlashtirishga to‘sqinlik qilgan.
Qanglilarning bir guruhi XII - XIII asrlarda Sibir erlariga borib o‘rnashadi
hamda bu erdagi Oltoy, Enisey turklari va yoqutlarga aralashib ketadi. Ikkinchi bir
qismi Zarafshon vodiysiga ko‘chib keladi. Mo‘g‘ullar hujumi arafasida
Samarqandda 30 ming qangli bo‘lgan.
Keyingi asrlarda Dovonlilar o‘zbek, qozoq va qoraqalpoq xalqlari tarkibiga
kirgan. Xorazm, Qoraqalpog‘iston, Toshkent, Qashqadaryo va boshqa
viloyatlardagi “Dovonli” so‘zi bilan bog‘liq etnotoponimlar bu fikrni tasdiqlaydi.
Dovon davlati davriga oid yodgorliklar Xorazm vohasidagi Jonbosqal’a,
Qo‘yqirilgan qal’a, Kichik Qirqqiz, Qo‘narli qal’a, Oq tepa va boshqa qal’alar
qazilmalaridan topilgan. Davlatchilik tarixi bo‘yicha hali kashf qilinmagan
masalalar anchagina. Qadimgi Farg‘ona tarixida (Xitoy manbalarida bu o‘lka
Dovon nomi bilan tilga olinadi, boshqa manbalarda Parkana deyilgan. (Bu haqda
keyinroq batafsil to‘xtalamiz R.Sh, Sh.K.) Tarixchilar uchun muhim bo‘lgan uning
tashkil topgan va inqirozga yuz tutish yillari aniqlanmagan. Bu davlat, taxminan
miloddan avvalgi III asrdan to milodiy II asrgacha mavjud bo‘lib, Farg‘ona
vodiysida joylashgan.
Bundan ko‘rinib turibdiki Farg‘ona vodiysining qadimgi davr tarixi yеtarli
darajada o‘rganilmagan. Tarixiy yozma manbalarda ham bu haqda dеyarli hech
qanday ma’lumotlar uchramaydi. Xitoy manbalarida ba’zi bir qisqa, uzuq-yuluq
ma’lumotlar uchrab turadi. Buning sababi Farg‘ona vodiysining Xitoy bilan
hududiy jihatdan chеgaradosh va qo‘shni bo‘lganligida dеb tasavvur qilish
13

mumkin. Yuqoridagi sabablar taqozosi bilan darslik qo‘llanma va adabiyotlarda
Farg‘ona vodiysining qadimgi davri tarixi haqida maxsus so‘z yuritilmagan.
Akadеmik A.Asqarov «O‘zbеkiston tarixi» kitobida bu kamchilikni tuzatish
bo‘yicha dastlabki qadamni qo‘ygan 13
.
Qadimgi Farg‘onaning tarixi haqida Xitoy manbalarida Dovon davlati
bo‘lganligi tilga olinadi. Ammo bu davlatlar qachon paydo bo‘lganligi va
inqirozga yuz tutib, qachon tarix sahnasidan tushganligi masalasida hеch narsa
dеyilmagan. Biz bu davlatning miloddan avvalgi II–I asrlarda qudratli davlat
uyushmasi bo‘l- ganligini bilamiz, xolos.
Akadеmik A.Asqarov fikricha, miloddan avvalgi VI–IV asrlarda O‘rta
Osiyoning Baqtriya, Parfiya, Marg‘iyona, Sug‘d, Xorazm kabi o‘lkalari Eron
ahamoniylari tomonidan bosib olinganda qadimgi Farg‘ona bunday tobеlikdan
ozod bo‘lgan. Bu davlat Xorazm davlati singari makеdoniyalik Aleksandrga ham
tobе bo‘lmagan.
II BOB. Dovon davlatining Xitoy bilan olib borgan iqtisodiy – siyosiy
munosabatlari.
13
Qudratov S.S. Markaziy Osiyo hududlarida ilk davlatlarning paydo bo‘lishi. – Guliston, 1998. – B.45.
14

2.1 Dovon davlatining Xitoy bilan olib borgan munosabatlarining
shakillanishi
O‘rta Osiyoning Sharqida, Sirdaryoning Yuqori havzasida joylashgan
qadimgi Farg‘ona antik davr o‘zbek davlatchiligi tarixida muhim ahamiyatga ega
bo‘lgan edi. Farg‘ona haqida Yunon-rim mualliflari ma’lumotlar bermaydilar. Bu
davlat haqidagi Yozma ma’lumotlar asosan Xitoy manbalarida – CHjan Syan
ma’lumotlarida, Sima Syanning «Tarixiy xotiralar», Ban Gunning «Birinchi xan
sulolasitarixi» asarlarida beriladi. Bu manbalarda ushbu davlat «Dayuan» yoki
«Dovon» nomi ostida eslatiladi. Farg‘ona so‘zi Sug‘d manbalarida «Fragonik»
shaklida yozilib «tog‘lar orasidagi vodiy, atrofi berk soylik» ma’nosini beradi.
Xitoy manbalaridagi Dayyuan ham «tog‘lar orasidagi vodiy» ma’nosini beradi 14
.
Qadimgi Farg‘ona aholisi bronza davridayoq buloq suvlari birlashuvidan
paydo bo‘lgan Qoradaryo tarmoqlari havzalarida o‘ziga xos sug‘orma
dehqonchilik madaniyatini yaratadilar.
Tadqiqotlar natijalariga ko‘ra, mil.avv. III asrdan boshlab butun Farg‘ona
vodiysida Shaharsozlik madaniyati keng yoyiladi. Aynan mana shu davrda
Farg‘ona vodiysi orqali o‘tgan Buyuk ipak yo‘li tarmoqlari bo‘ylab Axsikent,
Marhamat, Kubo, Marg‘ilon, Bob (Pop) kabi ko‘hna Shaharlar paydo bo‘ladi.
Shuning uchun ham mil.avv. II asrga oid Xitoy manbalari Farg‘onada 70 ta katta-
kichik Shaharlar borligi haqida ma’lumot beradi.
Sima Syanning «Tarixiy xotiralar» asarida Dovonning ikkita poytaxti –
Ershi va Yuchen bo‘lganligi haqida xabar beriladi. Bu Shaharlarning joylashuvi
masalasida olimlar orasida yagona fikr yo‘q. Ular O‘zgan, Mingtepa (Marhamat),
Qo‘qon, Koson, Axsikent, O‘ratepa yoki Jizzax o‘rnida joylashtiriladi.
Eng qadimgi Yozma manbalar O‘rta Osiyodagi ayrim ilk davlat uyushmalari
haqida ma’lumotlar bersada, Farg‘ona haqida bunday ma’lumotlar uchramaydi.
Shunga qaramasdan Y.A.Zadneprovskiy Qadimgi Farg‘ona (Dovon)
podsholigining mavjud bo‘lganligini taxmin qiladi.
14
Qudratov S.S. Markaziy Osiyo hududlarida ilk davlatlarning paydo bo‘lishi. – Guliston, 1998. – B.40.
15

A.Asqarovning fikricha, mil.avv. I ming yillikning o‘rtalaridan oldingi
davrdagi Farg‘ona haqida so‘z yuritilganda odatda faqat «chifdom» (voha)
shaklidagi qadimgi davlat asoslarining paydo bo‘lishi anglashiladi. Olimning
fikricha, mana shu holatni hisobga olib Farg‘onada davlatchilik, aftidan, mil. avv
V-IV asrlarda paydo bo‘lgan bo‘lishi mumkin.
B.Matboboevning fikricha, A. Asqarovning bu xulosasi ikkita tarixiy dalilga
asoslangan.
Birinchisi, aynan mana shu davrga oid arxeologik topilmalar
(SHo‘rabashot madaniyati) ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanganligi
(mahsulot ishlab chiqarish va savdo sotiqning o‘sishi) haqidagi taxminlarni ilgari
surish imkonini beradi. Ikkinchisi, mil.avv. II asrdayoq Farg‘onada ko‘p sonli
Shaharlar mavjudligi haqida ma’lumotlar bor.
Mil. avv II asrdan boshlab Qashg‘ardan Dovonga Shimoliy yo‘ldan karvon
yo‘li harakati boshlanadi. Bu yo‘ldan ipak va boshqa mahsulotlarning xalqaro
tranzit savdosi amalga osha boshlaydi. Bu paytga kelib Dovon aholisi ko‘paya
boshlaydi va ko‘plab mustahkamlangan aholi manzilgohlari paydo bo‘ladi. Savdo
yo‘lida Dovon muhim ahamiyatga ega bo‘lib boradi. Tadqiqotchilarning fikricha,
Yassa va Qoradaryo vohalarida ko‘pgina qal’alar savdo yo‘lini qo‘riqlash
maqsadida barpo etiladi 15
.
Dovon davlati ma’lum bir siyosiy uyushmani tashkil etgan bo‘lib, davlatni
boshqaruvchihukmdor manbalarda «Van» (podsho) unvoni bilan ish yuritgani
eslatiladi. Manbalarda «Van» unvoniga ega bo‘lgan Motsay, CHan Fin, Mug‘ua,
YAn’lyu kabi hukmdorlarning nomlari saqlanib qolgan. YAgona hukmdor bo‘lgan
podsho, Ya’ni, «Van» davlat ahamiyatiga molik bo‘lgan ishlarni oqsoqollar
kengashiga suyangan holda olib borgan.
Manbalarning ma’lumot berishicha, podshoga Yaqin kishilar (odatda uning
qarindoshlari) orasidan yordamchilar – bita katta yordamchi (Fu van) va bitta
kichik yordamchi (Fu-go- van), tayinlangan.
15
Shamsitdinov R., Karimov Sh. “Vatan tarixi”. –T.: Sharq, 2010. – B.78.
16

Davlat hukmdori yoki podsho mamlakatning siyosiy va diniy hayotida katta
ahamiyatga ega bo‘lgan. Bu jarayonda oqsoqollar kengashining ham ahamiyati
kam bo‘lmagan.
Tadqiqotchilarning fikricha, Dovon davlati mil.avv. III – milodiy III asrlarda
mavjud bo‘lgan bo‘lib, boshqaruv tizimiga ko‘ra podsholik hisoblangan. Aholining
ko‘pchiligi Shaharlarda istiqomat qilgan. Buyuk Ipak yo‘lining paydo bo‘lishi ham
ushbu davlatning gullab-yashnagan davriga to‘g‘ri keladi.
Xitoydan O‘rta er dengizigacha cho‘zilgan bu yo‘ldagi qit’alararo savdoda
Sharqiy Sug‘diyona chegaralaridan to Tan davridagi Xitoy imperiyasigacha
bo‘lgan yo‘lning xavsizligini ta’minlashda, oziq- ovqat, yo‘l ko‘rsatuvchilar va
tarjimonlar etkazib berishda Dovon davlati asosiy rol o‘ynagan 16
.
Demak, podsholik boshqaruv tizimi va oqsoqollar kengashiga asoslangan
Dovon davlati – o‘z davrida qadimgi o‘zbek xalqi davlatchiligi taraqqiyoti
an’analarini davom ettirgan davlat bo‘lib, davlatchiligimiz tarixida alohida
ahamiyat kasb etadi. Keyingi olib borilajak tadqiqotlar Dovon davlati tarixi
muammolari bilan bog‘liq ko‘pgina masalalarga aniqlik kiritishi shubhasizdir.
Farg‘onaliklar tomonidan Xitoy fuqarosi She Linning o‘ldirilishi ularga
Dovonga qo‘shin tortib borishga bahona bo‘ldi. Qo‘shinga bosh qo‘mondon qilib
Li Guangli tayinlangan. Xitoyliklar Dovon ustiga birinchi bor harbiy urushi,
mag‘lubiyatga uchrab, miloddan avvalgi 102 yilda Xitoyga qaytadilar. Birinchi
yurishda Xitoy istilochilari Ershi shahrigaga еtmasdanoq qo‘shinlarining
anchasidan ayrilgan. Yo‘lda charchagan, och qolgan qo‘shin O‘zgan shaxriga
bo‘lgan xujumda katta talafot ko‘rgan. Li Guangli qolgan kuchlari b-n
Dungxuangga qaytib kelgan. Xitoy qo‘shinining Fargonaga 1-yurishi 2 yil da-vom
etgan. l-hujum Xitoy askarlari-ning mag‘lubiyati b-n tamom bo‘lgan.
U-dining farmoniga binoan, zudlik b-n qaytadan urush tayyorgarligi kurilib,
bir yildan so‘ng, miloddan avvalgi 101 yilda 60 ming kishilik qo‘shin bilan
Farg‘ona yurtiga ikkinchi marta xarbiy yurish uyushtiradi. Bu safar urushga
maxsus tayyorgarlik ko‘rildi. Bu yurishda xitoyliklar 60 ming askar, hamda ularni
16
Azamat Ziyo O‘zbek davlatchiligi tarixi ( eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar) –T.: Sharq, 2000. –B.21.
17

oziq-ovqat va qurol-yaroq bilan ta’minlab turish, shuningdek, urushda
ko‘maklashish uchun yana 130 ming kishi jalb qilingan edi. Qo‘shinga 50dan ortiq
tajribali lashkarboshilar boshchilik qilgan. Armiyaga shaharlar qamal holatga
o‘tganda suvsizlikdan taslim etish choralarini ko‘ruvchi mutaxassislar arg‘umoq
otlarni tanlay oladigan mutaxassislar jalb etildi, otlar uchun quruq еm-xashak
g‘amlandi. Birinchi jangdayoq xitoyliklarning qo‘li baland kelib, Dovonliklar
chekinadilar. Yerli aholi ko‘p sonli Xitoy askarlari bilan ochiq maydonda jang
qilishdan qochib, mayda-mayda guruhlarga bo‘linib qal’alarga yashirinadilar.
Tashqi shaharni bosib olgach, ichki shaharga bostirib kira boshlaydilar.
Nihoyat Xitoy qo‘shinlari Ershini qamal qiladilar. 40 kuncha davom etgan
qamaldan so‘ng dushman shahar tashqi devorini buzib, shahar ichiga kiradi va
uning bir qismini egallaydi. Ammo mudofaachilar ham bo‘sh kelmaydilar. Dovon
podsholigining oqsoqollar Kengashi o‘z vakillarini xitoyliklar huzuriga yuborib,
dushman oldiga o‘z shartlarini qo‘yadilar. Ular, agar Xitoy armiyasi xarbiy
harakatni to‘xtatsa o‘z hukmdori qaysar Muguani o‘ldirishni hamda bir necha
“samoviy otlarni” va Xitoy armiyasi uchun еtarli oziq-ovqat berishlarini va’da
qiladilar. Agar bu shartlarga ko‘nmasa mudofaachilar qarshilik ko‘rsatishni davom
qildirishini va oldindan kelishuvga ko‘ra, ularga Dovonuy qo‘shinlari yordamiga
yaqin kunlar ichida kelishini xabar qiladilar 17
.
Xitoy qo‘shini, o‘zlariga eng yaqin hisoblangan Usun xonligidan yordam
kelmagandan so‘ng, Dovon davlati qo‘shini Farg‘onaga yordamga ke lib qolishidan
xavotirlanib, farg‘onaliklar qo‘ygan shart b-n sulh tuzishga majbur bo‘lganlar.
Holdan ketib, tinkasi qurigan xitoyliklar bunga rozi bo‘lib, bir necha arg‘umoq
otlar va 3ming boshqa turdagi otlar olib qaytadilar. Xitoy tarixchisi Sima Syanning
xabariga ko‘ra, Mugua o‘ldirilib, uning o‘rniga Farg‘ona davlatining sobiq keksa
hukmdori Mosay taxtga o‘tqaziladi. Shundan so‘ng ikki oradagi urush tuxtaydi va
Xitoyning qoldiq askarlari yo‘l-yo‘lakay kutilmagan to‘sqinliklarga uchrab,
Sharqiy Turkistonga yo‘l oladilar. O‘zgan aholisi xitoyliklar qoldirib ketgan
qo‘shinni oziq-ovqat va еm-xashak bilan ta’minlashdan bosh tortib, butun otryadni
17
Qudratov S.S. Markaziy Osiyo hududlarida ilk davlatlarning paydo bo‘lishi. – Guliston, 1998. – B.43.
18

qirib tashlaydi. Buni eshitgan Xitoy qo‘shini yana orqaga qaytib, O‘zganni qattiq
jang bilai qo‘lga kiritadi. Dovon davlatiga qochib ketgan shahar hokimi
xitoyliklarga topshirishni talab qiladi va uni qo‘lga kiritgach boshini tanasidan judo
etadi. Biroq bu tadbirlar еrli aholini tinchitmaydi. Xitoy armiyasi Dovondan chiqib
ketishi bilanoq aholi Mosayni taxtdan tushi rib, Muguaning inisini, hukmdor qilib
ko‘taradi. O‘rta Osiyo hududlarida Dovonitlar davlati qaror topgach, qadimgi
Farg‘ona davlati o‘z mustaqilligini yo‘qotgan.
Atoqli olim K. Shoniyozovning fikricha, Dovon davlati sharqda Farg‘ona
(Dovon, Dayyuan), shimoli-sharqda Usun(Uyshun) davlatlari, shimoli-g‘arbda
Sirdaryoning quyi oqimi bilan chegaralangan. Xitoy manbalariga ko‘ra, Dovon
davlati hududiga Toshkent vohasi, Talas va Chu daryolari vodiysi kirgan. Ayrim
davrlarda hozirgi Samarqand, Buxoro, Shahrisabz, Kattaqo‘rg‘on, Urganch shahri
va atroflari ham qaragan bo‘lib, chegarasi Amudaryogacha borgan. Aholisi esa
taxminan 120 ming oila yoki 600 ming kishidan iborat bo‘lgan.
Ba’zi manbalarda u Kengaras davlati ham deb qayd etilgan. Ammo olimlar
bu so‘z “Dovonar-as”, ya’ni Dovon davlati ahli degan ma’noni bildiradi, deydilar.
O‘zbek urug‘lari ichidagi “kenagas”lar nomi o‘sha qabila nomi bilan bog‘liq,
degan taxminlar bor. Ko‘k tangriga e’tiqod qilgan bu davlat aholisini asosan
qangli, kengaras, qipchoq, bajnoq urug‘lari tashkil etgan. Shuningdek, bu hududda
qarluq va o‘g‘uz qabilalari ham yashagan. Turkiy yozuv amalda bo‘lgan.
Kushon podsholigi tashkil topishi va uning hududi kengayishi munosabati
bilan Dovon davlatining janubiy chegaralari o‘zgargan. Uning qitttki poytaxt
shaharlari Xitoy solnomalarida Bityan va Sushie deb ko‘rsatilgan.
K.Shoniyozovning fikricha, Bityan qadimgi sharq manbalarida uchraydigan Qanxa
shahri bo‘lib, u Sirdaryoning o‘ng irmoqlaridan biri - Ohangaron(hozirgi Angren)
daryosining quyi oqimida joylashgan. Mo‘g‘ullar davridagi manbalarda bu daryo
Ilek deb atalgan. Sushie esa hozirgi Parkent tumanidagi So‘qoq (Sukeeke) o‘rnida
bo‘lgan degan taxminlar bor. Davlatning yozgi qarorgohlari Issiqko‘l sohilida,
hozirgi Qoraqo‘l (Prjevalsk) yonida bo‘lgan.
19

Dovon davlatining qo‘shini 80-90 ming jangchidan iborat bo‘lgan. Bu davlat
aholisining urf-odatlari hunlarnikiga o‘xshash bo‘lgan. Dovon davlati hukmdori va
Hun hoqonligi tangriquti o‘rtasida qudachilik munosabatlari o‘rnatilgan. Shu
tufayli xitoylar hunlar ustidan g‘olib chiqib, ularni o‘z joyidan siqib chiqarganida,
hun hoqoni o‘z avlodi bilan Dovon davlatiga ko‘chib kelgan.
Dovon davlatining ko‘chmanchi aholisi chorvachilik, shaharlar va ularning atrofida
yashagan o‘troq aholi esa dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo-sotiq bilan
shug‘ullangan 18
.
Milodiy V asrning 2-yarmida Dovon davlati parchalanib, uning hududida
Shosh (Xitoy manbalarida Shi), Samarqand (Kan), Maymurg‘ (Mi), Shahrisabz
(Shi), Kattaqo‘rg‘on (Xe), Usrushona (Tsao) kabi kichik davlatlar tashkil topgan.
Bu hudud asta-sekin Dovoniylar davlati tarkibiga qo‘shib olingan.
VIII va IX asr boshlarida qarluq, o‘g‘uzlar tazyiqi va arab istilosi natijasida
Dovonli qabila ittifoqi batamom emirilib, bir necha qismga bo‘linib ketadi. Bir
qismi shimoli sharqqa - Talas va Chu daryolari oralig‘iga kelib joylashadi. Ikkinchi
qismi Kaspiy dengizining shimolidagi Yoyiq (Ural) daryosi atrofidagi
yaylovlardan makon topadi.Uchinchi qismi esa Orol dengizining janubi sharqiy
sohillarida, Sirdaryoning quyi oqimlarida qolib, o‘g‘uzlarga tobe bo‘ladilar.
XII - XIII asrlarda Dovonlilar Xorazmning siyosiy hayotida muhim rol
o‘ynaganlar. Shu davrda Talas va Chu vodiylarida yashovchi Dovonlilardan 60
ming kishi Xorazmga ko‘chib keladi. Mo‘g‘ullar bosqini arafasida Xorazmda
Dovonlilardan tuzilgan qo‘shinning soni 90 minggga etgan. Xorazmshoh Tekesh
Dovonli beklaridan birining qizi - Turkon xotunga uylanadi. Keyinchalik bu
ayolning mamlakat siyosiy hayotiga aralashuvi, kaltabinligi mo‘g‘ul bosqiniga
qarshi kurashda kuchlarni birlashtirishga to‘sqinlik qilgan.
Qanglilarning bir guruhi XII - XIII asrlarda Sibir erlariga borib o‘rnashadi
hamda bu erdagi Oltoy, Enisey turklari va yoqutlarga aralashib ketadi. Ikkinchi bir
qismi Zarafshon vodiysiga ko‘chib keladi. Mo‘g‘ullar hujumi arafasida
Samarqandda 30 ming qangli bo‘lgan.
18
Shamsitdinov R., Karimov Sh. “Vatan tarixi”. –T.: Sharq, 2010. – B.80.
20

Keyingi asrlarda Dovonlilar o‘zbek, qozoq va qoraqalpoq xalqlari tarkibiga
kirgan. Xorazm, Qoraqalpog‘iston, Toshkent, Qashqadaryo va boshqa
viloyatlardagi “Dovonli” so‘zi bilan bog‘liq etnotoponimlar bu fikrni tasdiqlaydi.
Dovon davlati davriga oid yodgorliklar Xorazm vohasidagi Jonbosqal’a,
Qo‘yqirilgan qal’a, Kichik Qirqqiz, Qo‘narli qal’a, Oq tepa va boshqa qal’alar
qazilmalaridan topilgan. Davlatchilik tarixi bo‘yicha hali kashf qilinmagan
masalalar anchagina. Qadimgi Farg‘ona tarixida (Xitoy manbalarida bu o‘lka
Dovon nomi bilan tilga olinadi, boshqa manbalarda Parkana deyilgan. (Bu haqda
keyinroq batafsil to‘xtalamiz R.Sh, Sh.K.) Tarixchilar uchun muhim bo‘lgan uning
tashkil topgan va inqirozga yuz tutish yillari aniqlanmagan. Bu davlat, taxminan
miloddan avvalgi III asrdan to milodiy II asrgacha mavjud bo‘lib, Farg‘ona
vodiysida joylashgan.
Bundan ko‘rinib turibdiki Farg‘ona vodiysining qadimgi davr tarixi yеtarli
darajada o‘rganilmagan. Tarixiy yozma manbalarda ham bu haqda dеyarli hech
qanday ma’lumotlar uchramaydi. Xitoy manbalarida ba’zi bir qisqa, uzuq-yuluq
ma’lumotlar uchrab turadi. Buning sababi Farg‘ona vodiysining Xitoy bilan
hududiy jihatdan chеgaradosh va qo‘shni bo‘lganligida dеb tasavvur qilish
mumkin. Yuqoridagi sabablar taqozosi bilan darslik qo‘llanma va adabiyotlarda
Farg‘ona vodiysining qadimgi davri tarixi haqida maxsus so‘z yuritilmagan.
Akadеmik A.Asqarov «O‘zbеkiston tarixi» kitobida bu kamchilikni tuzatish
bo‘yicha dastlabki qadamni qo‘ygan 19
.
Qadimgi Farg‘onaning tarixi haqida Xitoy manbalarida Dovon davlati
bo‘lganligi tilga olinadi. Ammo bu davlatlar qachon paydo bo‘lganligi va
inqirozga yuz tutib, qachon tarix sahnasidan tushganligi masalasida hеch narsa
dеyilmagan. Biz bu davlatning miloddan avvalgi II–I asrlarda qudratli davlat
uyushmasi bo‘l- ganligini bilamiz, xolos.
Akadеmik A.Asqarov fikricha, miloddan avvalgi VI–IV asrlarda O‘rta
Osiyoning Baqtriya, Parfiya, Marg‘iyona, Sug‘d, Xorazm kabi o‘lkalari Eron
ahamoniylari tomonidan bosib olinganda qadimgi Farg‘ona bunday tobеlikdan
19
Qudratov S.S. Markaziy Osiyo hududlarida ilk davlatlarning paydo bo‘lishi. – Guliston, 1998. – B.45.
21

ozod bo‘lgan. Bu davlat Xorazm davlati singari makеdoniyalik Aleksandrga ham
tobе bo‘lmagan.
2.2 Dovon davlatining Xitoy bilan olib borgan iqtisodiy aloqlari
Farg‘ona vodiysining qadimda salavkiylar davlati tarkibida bo‘lganligi haqida
ham hеch qanday ma’lumot yo‘q. Bundan chiqadiki, Farg‘ona qadimgi davrda
ahamoniylar va yunonlar hukmronligi davrida siyosiy erkini o‘z qo‘lida saqlab
qola olgan. Yunon manbalarida salavkiylarning lashkarboshisi Dеmodam
22

miloddan avvalgi 280-yilda Yaksart (Sirdaryo)dan o‘tib, yunon xudosi Appolon
shaniga altar (mеhrob) (olovxona) o‘rnatdi, dеgan xabardan bo‘lak hеch narsani
qoldirmagan. Bundan tashqari, antik tarixchilar Yunon-Baqtriya podsholaridan biri
Sharqiy Turkistonga Farg‘ona orqali bir marta qo‘shin tortib borganligini qayd
qilish bilan chеklanadi. Bu fikr-mulohazalar asosida xulosa qiladigan bo‘lsak
qadimgi Farg‘ona davlati — Dovon miloddan avvalgi II asrda emas, balki ancha
ilgariroq, taxminan IV yoki III asrlardayoq tarix sahnasida bo‘lganligi ma’lum
bo‘ladi. U paytda bu davlat Parkan dеb atalgan. Dovon nomi esa xitoyliklar
tomonidan berilgan nomdir.
Ba’zi bir xitoy yozma manbalarining guvohlik berishicha, miloddan avvalgi II–
I asrlarda Dovon aholisi ko‘p, dеhqonchilik va hunarmandchilik xo‘jaliklari
yuksak darajada rivojlangan, shaharlarga boy va kuchli qo‘shinga ega bo‘lgan
mamlakat edi. Buni boy arxеologiyaga oid topilmalar ham tasdiqlaydi. Dovon
tarixining bu davri Sho‘rabashad bosqichi dеb ham ataladi. Sho‘rabashad O‘zgan
yaqinida joylashgan bo‘lib, vodiyning yirik shaharlaridan biri bo‘lgan, uning yer
maydoni 70 gеktarga tеngdir.
Dovonda miloddan avvalgi II asrda bo‘lgan Xitoy e’lchisi Chjan Syan bеrgan
ma’lumotlarga qaraganda bu davlat kuchli siyosiy tizimga e’ga bo‘lgan. Davlat
tеpasida mahalliy aholining aslzodalaridan chiqqan hukmdor turgan. Manbalarda
ularning nomlari xitoycha Mugua, Chan Fin, Yanlyu dеb tilga olinadi. Hukmdor
o‘zining yonida eng yaqin ikkita qarindoshini yordamchi sifatida tutib davlatni
boshqargan. U davlat ishlarini olib borishda oqsoqollar kеngashiga suyangan. Bu
kеngash hukmdor bilan birgalikda davlat ahamiyatiga molik ijtimoiy, siyosiy va
diniy muammolar bilan shug‘ullangan va ularni hal etgan. Ayni paytda oqsoqollar
kеngashi hukmdor faoliyatini ba’zi bir muhim masalalarda nazorat ham qilib
turgan. Bu oqsoqollar kеngashi oldida hukmdor huquqi cheklanganligini
ko‘rsatadi. Xususan, urush, tinchlik e’lchilik masalalarida hal e’tuvchi kuch va
huquq bu kеngash qo‘lida bo‘lgan. Oliy kеngash zarur bo‘lsa hukmdorni
hokimyatdan chetlatishi, uning o‘rniga yangisini saylashi ham mumkin. Hatto
o‘zga davlatlar bilan bo‘lgan janglarda Dovonliklarning mag‘lubiyati uchun oliy
23

hokimiyat egasi — hukmdor oqsoqollar kеngashi qarori bilan o‘lim jazosiga
tortilganligi ham manbalarda qayd etiladi.
Dovon davlatining siyosiy tuzumi ilk shahar-davlat yoki voha-davlatlarining
e’rkin ittifoqiga tayanardi. Bunday davlat tizimining shakllanishida ilk temir
davrida (miloddan avvalgi XI—VIII asrlarda) qaror topgan dеhqonchilik vohalari
va ular nеgizida tashkil topgan qadimgi shaharlar asos bo‘lgan edi. Bunday
dеhqonchilik vohalarining soni arxеologiyaga oid izlanishlar ma’lumotlariga
qaraganda 10 dan ortiq bo‘lgan. Bular Aravonsoy, Akbura, Sultonobod,
Qo‘rg‘ontеpa, Andijonsoy, Qorabosh, Tеntaksoy, Maylisoy, Ulug‘nor,
Shahrixonsoy, Akman, Yilg‘insoy va boshqalardir. Ularning har birida o‘nlab antik
davr yodgorliklari mavjud. Bu vohalar asosan so‘nggi bronza davrida
o‘zlashtirilgan, miloddan avvalgi IV–I asrlarga kelganda esa ular zamirida
shaharlar qad rostlaganini ko‘ramiz.
Xitoy sayyohi va elchisi Chjan Syanning ta’kidlashicha, qadimgi Farg‘ona
bilan Xitoy o‘rtasida doimiy suratda siyosiy, iqtisodiy, savdo va madaniy aloqalar
bo‘lib kеlgan. Xitoy hukmdorlari doimo Farg‘ona vodiysi boyliklariga, uning
samoviy uchar otlariga hasad bilan qaraganlar va shu nеgizda ikki o‘rtada tеz-tеz
urushlar ham kеlib chiqqan. Ularning ba’zilari haqida yuqoridagi mavzularda fikr
yuritilgan edi. Dovonliklar o‘z erki va ozodliklari uchun hamisha dushmanlarga
qarshi shafqatsiz kurashib kelganla 20
r.
Xitoy manbalarida qoldirilgan ma’lumotlarga qaraganda mi- loddan avvalgi
II–I asrlarda Dovonda dеhqonchilik madaniyati va yilqichilik yuksak darajada
rivojlangan. Chjan Syan bu davrda hammasi bo‘lib 70 ta obod shaharlar
bo‘lganligini, unda bir nеcha yuz ming aholi yashaganligini yozadi. Voha aholisi
yerga ishlov berishda o‘ta mirishkor bo‘lgan. Ular sholi, bug‘doy va boshqa
ekinlarni ekib dеhqonchilik qilganlar. Farg‘ona vodiysida qadimdan uzumchilik
kеng rivoj topgan, undan sharbat tayyorlash yaxshi yo‘lga qo‘yilgan. Boylarning
yerto‘lalarida o‘n yillab saqlangan sharoblar bo‘lgan. Ammo bu yerda Parfiya,
Baqtriya, Xorazm, Sug‘dda bo‘lgani singari tanga pullar zarb etilmagan. Savdo
20
Azamat Ziyo O‘zbek davlatchiligi tarixi ( eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar) –T.: Sharq, 2000. –B.31.
24

asosan pulsiz mol ayiriboshlash yo‘li bilan olib borilgan. Antik Farg‘onada
hunarmandchilkning qator tarmoqlari kеng rivoj topgan. To‘qimachilik va
kulolchilik sohalari bundan mustasno emas.
Qadimgi Farg‘onaning ijtimoiy va siyosiy hayotida ayollarning o‘rni salmoqli
edi. Ayollarga nisbatan hurmat, tavozе kuchli bo‘lgan. Yozma manbalarning
guvohlik berishicha, agar ayol eriga biror topshiriq buyursa, er topshnriqni so‘zsiz
bajarishi lozim bo‘lgan. Antik Farg‘ona aholisinnig tashqi qiyofasi qang‘arlarga
o‘xshab kеtishi Xitoy manbalarida ko‘rsatiladi. Ular chuqur ko‘zli va qalin soqolli
bo‘lganlar. Chjan Syan Dovondan (Farg‘onadan) to Ansi (Parfiya)gacha bo‘lgan
hududlarda yashovchi aholi til jihatdan har xil bo‘lsada, ular bir-birlarini
tushunganlar, ularning urf-odatlari ham bir-birlariga o‘xshash bo‘lgan, dеb
ta’kidlaydi.
Chjan Syanning Dovon davlatining harbiy qudrati haqidagi ma’lumotlari ham
e’tiborlidir. Bu davlat 60 ming qo‘shinga ega bo‘lgan. Piyoda askarlar oddiy
qurollar bilan qurollangan, otliq qo‘shinning harbiy mahoratda tеngi bo‘lmagan.
Dovon suvoriy- larining chopar ot ustida turib orqaga qayrilib kamondan uzgan
o‘qlari har qanday dushmanni ham dog‘da qoldirgan. Vodiyning, hatto ayollari
ham kamondan o‘q uzish va mohirlikda erkaklardan qolishmagan.
Qadimgi Dovon davlatini milodning dastlabki yuz yilliklari davomida mahalliy
aslzodalar sulolasi boshqargan. Buni Xitoy manbalari tasdiqlaydi. Bu manbalarda
ko‘rsatilishicha, qadimgi Farg‘onani 419-yilgacha bir sulola vakillari uzluksiz
idora qilganlar. O‘rta Osiyo hududlarida Dovoniylar davlati qaror topgach,
qadimgi Farg‘ona davlati ham o‘z mustaqilligini yo‘qotib, ana shu Dovoniylar
davlati tarkibiga kirgan edi.
B.Eshovning «O‘zbеkiston davlatchiligi tarixi. I qism» o‘quv qo‘llanmasida
O‘zbеkistondagi eng qadimgi davlatlarning shakllanish
va rivojlanish bosqichlari,
davlatchilik tushunchasi, qadimgi Baqtriya, Xorazm va Sug‘diyona, O‘rta
Osiyodagi ahamoniylar davridagi boshqaruv, Qang‘, Dovon, Kushon davlatlari,
antik davr shaharsozlik an’analari, Avеsto davlatchilik tarixini o‘rganishdagi
muhim manba masalalari o‘z aksini topgan. Shuningdеk, asarda Dovoniylar, Turk
25

xoqonligi, Arab xalifaligi davridagi boshqaruv tizimi faktik matеriallar asosida
tahlil qilingan. Ayniqsa, Tohiriylar, Safforiylar, Somoniylar, Qoraxoniylar,
G‘aznaviylar, Saljuqiylar, Xorazmshohlar davlatlari boshqaruv tizimlari va bu
davlatlardagi ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy hayot taraqqiyoti umumlashtirilgan.
Muallif davlatchilik tarixi masalalari bo‘yicha so‘nggi yillarda nashr qilingan ilmiy
adabiyotlar hamda yordamchi fanlar tadqiqotlaridan kеng foydalangan.
Qo‘llanmada ilk davlatlar paydo bo‘lishi va rivojlanishining davrlarga bo‘linishi,
davlat boshqaruvida siyosiy, mulkchilik va harbiy tizim, shuningdеk, boshqaruvda
mansablar va xizmatlar chizma (sxema)lar orqali kеng ko‘lamda yoritilgan.
Xitoy bilan Qang‘uy (Qang‘) o‘rtasidagi adovat miloddan avvalgi II–I asr
boshlarida boshlangan edi. Xitoy ma’murlari qang‘uylarning (qang‘arlarning)
ashaddiy dushmanlari — usunlar bilan do‘stona aloqa o‘rnatib, g‘arbda miloddan
avvalgi 104-yili Dovonga birinchi bor harbiy yurish boshlaydilar. Ammo bu yurish
uncha muvaffaqqiyatli chiqmaydi. Ular hozirgi O‘zgan shahrini egallagach, juda
ko‘p jangjilardan ajralib orqaga chekinadilar 21
.
Miloddan avvalgi 102-yilda Xitoy qo‘shinlari Farg‘onaga ikkinchi marotaba
yurish qiladilar. Bu yurishda qurol-aslaha va oziq- ovqat bilan yaxshilab
ta’minlangan 60 minglik qo‘shin ishtirok etadi. Oziq-ovqat, qurol-aslaha va
boshqalar 100 ming ho‘kizga, 30 ming otga va 10 ming eshakka yuklangan.
Xitoy qo‘shinining Dovonga ikkinchi marta yurishidan maqsad, bu viloyatning
markaziy shahri bo‘lgan Guyshanni (Kosonni) zabt etish, so‘ngra boshqa shahar
va qishloqlarni egallab, g‘arbga Sug‘diyonaga yo‘l ochish edi. Bosqinchilarning
Guyshanga yaqin- lashib kеlayotganligidan xabar topgan guyshanliklar
qang‘arlar- ga chopar yuborib, ularni voqeadan xabardor qiladilar va ulardan
yordam so‘raydilar.
Guyshanliklar Xitoy qo‘shini bilan to‘qnashadilar va yеngilib, chеkinadilar.
Ular qo‘rg‘onga (Guyshanga) kirib, uni mudofaa qiladilar. Xitoy qo‘shini
qo‘rg‘onni qamal qiladi. Ular qo‘rg‘onni osonlik bilan ololmasliklariga ko‘zlari
yеtgandan kеyin shaharni suv bilan ta’minlaydigan to‘g‘onni buzadilar. Natijada
21
Azamat Ziyo O‘zbek davlatchiligi tarixi ( eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar) –T.: Sharq, 2000. –
B.34.
26

qamaldagilar suvsizlikdan qiynaladilar, shunga qaramay urush qirq kun davom
etadi. Xitoy qo‘shinlari tashqi dеvorni buzib, shaharga kiradilar, shahar
amaldorlaridan bir nеchasini asir oladilar. Qamal paytida qahramonlik
namunalarini ko‘rsatgan guyshanlik sarkardalarni va shahar himoyasini boshqarib
turgan Dovon podshosi Muguanni qatl etadilar. Xitoy qo‘shinlari qamal qilish
bilan bir vaqtda yaqin oradagi qishloqlarni va chorvador aholini ham talar edilar 22
.
Chorasiz qolgan Guyshan oqsoqollari yig‘ilib, maslahat qiladilar. Ularning
fikricha, Dovon podshosi Muguan tomonidan birinchi yurish davrida Xitoy
elchisining o‘ldirilishi va Dovon otlarini bosqinchilarga bermasdan yashirib
qo‘yilishi Xitoy qo‘shinlarining ikkinchi marta bostirib kеlishiga sabab bo‘lgan.
Endi «Dovon arg‘umoqlari ularga taqdim etilsa, xitoyliklar urushni to‘xtatishlari
mumkin», dеydilar.
Agar xitoyliklar bosqinchilik urushini to‘xtatishmasa, o‘lguncha kurashishni
asosiy maqsad qilib qo‘yadilar. Xitoy qo‘mondonligi bilan muzokara olib borish
uchun Guyshanning obro‘li oqsoqollaridan birini elchi qilib yuboradilar. Elchi
Xitoy sarkardasi Li Guanli huzuriga borib, oqsoqollar yig‘inida bo‘lgan gaplarni
unga aytib «...arg‘umoqlardan tashqari farg‘onaliklar Xitoy qo‘shinini yеtarli
darajada oziq-ovqat bilan ham ta’minlaydi. Agar bu shartlar qabul qilinmasa,
Dovonliklar barcha arg‘umoqlarni o‘ldiradilar, shu orada qang‘uylardan
kutilayotgan yordamchi kuch ham yеtib kеladi», dеb Xitoy armiyasining
qurshovda qolganligini bildiradi.
Ayni shu vaqtda qang‘uylarning shaharga yaqinlashib kеlayotganligidan xabar
topgan Xitoy qo‘mondonligi tеzlikda harbiy maslahat chaqiradi Li Guan-li
Guyshan elchisining qo‘ygan shartlarini ma’lum qiladi va qurshovni davom ettirish
foydasiz, dеb topadi. Xitoy qo‘shinlari shaharni qamal qilishni to‘xtatib, orqaga
chеkinadilar.
Shunday qilib, xitoyliklarning Farg‘onaga qilgan navbatdagi yurishi
muvaffaqiyatsizlik bilan tugaydi. Bu yurish Xan imperatorligi saroyiga juda
qimmatga tushadi. Harbiy yurishga otlanganda (miloddan avvalgi 102-y.) 60 ming
22
Qudratov S.S. Markaziy Osiyo hududlarida ilk davlatlarning paydo bo‘lishi. – Guliston, 1998. – B.54.
27

jangchi qatnashgan bo‘lsa, orqaga (miloddan avvalgi 101-y.) 10 ming kishi, 30
ming otdan faqat mintaga yaqini qaytgan edi. Xitoyliklarning Dovonga o‘z ta’sirini
o‘tkazish rеjasi barbod bo‘ladi. Farg‘onaliklar, xususan, ularning markaziy shahri
Guishan aholisi o‘z ona yerlarini qattiq turib himoya qiladilar. Ularning bu
kurashlari Farg‘ona bilan do‘stona aloqada bo‘lib kеlgan qang‘arlar uchun ham
ayni muddao edi.
28

XULOSA
O‘zbekiston istiqlolga erishgandan so‘ng jamiyat ijtimoiy siyosiy
hayotining barcha jabhalarida keng o‘zgarishlar davri boshlandi. Bu jarayon
intelektual sohada ham o‘z aksini topdi. Eng asosiy ijtimoiy gumanitar fan
hisoblangan tarix fani oldiga hal etilishi lozim bo‘lgan dolzarb muammolarni
ko‘ndalang qilib qo‘ydi. Oqibatda sovet tarixshunosligi nuqtai nazaridan
o‘rganilgan mavzular qaytadan ilmiy tadqiqot sifatida o‘rganila boshlandi. Buning
isboti sifatida birinchi prezidentimiz, “Tarixiy xotira tuyg‘usi to‘laqonli ravishda
tiklangan xalq bosib o‘tgan yo‘l o‘zining barcha muvaffaqiyat, yo‘qotish va
qurbonlari, quvonch va iztiroblari bilan xolis va haqqoniy o‘rganilgan taqdirdagina
chinakam tarix bo‘ladi”, deb aytgan fikrlari nihoyatda o‘rinlidir. Bundan tashqari
tarixning “oq dog‘lari” sifatida o‘rganilmagan mavzularni tadqiq qilish
imkoniyatiqo‘lga kiritildi. “Dunyo xaritasida yangi mustaqil davlatlar paydo bo‘ldi,
ularhozirgi til bilan aytganda sotsialistik o‘tmishga ega bo‘lgan o‘z siyosiy
mustaqilligini tinch yo‘l bilan qo‘lga kiritgan davlatlardir. Bu davlatlar mustaqil
rivojlanish va ijtimoiy munosabatlarni yaxshilash yo‘liga qadam qo‘ydi. Ular
dunyodagi boshqa mamalakatlar orasida o‘z mavqeini mustahkamlashga
intilmoqda”.
Kurs ishi mavzusi doirasida o‘rganilgan mavzu ya’ni, Dovon davlati
mavzusiga oid ko‘plab ma’lumotlar bilan tanishib chiqdik. Ushbu ma’lumotlarga
tayangan holda Farg‘ona vodiysida ilk o‘rta asrlarda yuz bergan ijtimoiy-siyosiy va
iqtisodiy munosabatlar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni mazkur kurs ishida bayon qilib
o‘tdik.
Xulosa qilib aytganda mamlakatimiz tarixini o‘rganishda (asosan qadimgi
davr, ilk o‘rta asrlar va o‘rta asrlar tarixini) arab va Xitoy tarixchi olimlarining
ahamiyati beqiyosdir. Chunki aynan ular tomonidan yozib qoldirilgan adabiyotlar
orqali biz ma’lum bir davr to‘g‘risida to‘liq ma’lumotga ega bo‘lamiz. Ushbu
adabiyotlarni tahlil qilish orqali biz o‘z tariximizga xolisona baho berish imkoniga
ega bo‘lamiz.
29

Mamlakatimizning o‘rta hamda ilk o‘rta asrlar tarixiga oid manbalarning
aksariyat qismi arab tarixchi olimlari tomonidan yaratilgan bo‘lib, ushbu asarlar
hozirgi kunda o‘zining xolisligi bilan ajralib turadi. Albatta tarixchi sifatida ushbu
asarlarni tahlil qilish orqali ma’lum bir davr yoki ba’zi bir tarixiy shaxslar
to‘g‘risidagi ma’lumotlarni analiz qilib, xolislik prinsipi asosida bir to‘xtamga
kelishimiz mumkin.
Ushbu kurs ishi ma’lumotlaridan o‘rta ta’lim maktablari va oily ta’lim
muassasalarida tarix fani mashg‘ulotlarida foydalanish mumkin.
30

Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxati
I. Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik
nashrlar
1. Mirziyoyev Sh.M. ,,Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga
quramiz’’T.:,,O‘zbekiston’’ 2016.
2 . Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. T., 1998.
II. Ilmiy tadqiqotlar va adabiyotlar
1. Qudratov S.S. Markaziy Osiyo hududlarida ilk davlatlarning paydo bo‘lishi. –
Guliston, 1998.
2. Анарбаев А. Ахсикат – столица древний Ферганы. – Ташкент: Тафаккур,
2013.
3. Асқаров А . А . Ўзбек давлатчилигининг илк босқичларида қадимги
Фарғона // Фарғона водийси тарихининг долзарб муаммолари . I жилд.
Фарғона, 2000
4. Асқаров А.А. Қадимги Фарғона тарихидан лавҳалар // Археология и
история Центральной Азии. К 70-летию со дня рождения академика АН
Республики Узбекистан Ю.Ф. Бурякова. Самарканд, 2004.
5. Абдулгазиева Б. Восточная Фергана в древности и раннем средневековье
(система расселения, районирование и типология). Текст и альбом дис…
канд. ист. наук. Архив Института археологии АН РУз. Самарканд, 1988.
6. Azamat Ziyo O‘zbek davlatchiligi tarixi ( eng qadimgi davrdan Rossiya
bosqiniga qadar) –T.: Sharq, 2000.
7. Shoniyozov K. Dovon davlati va Dovonliklar. – Toshkent, 1995.
8. Хўжаев А . Фарғона тарихига оид маълумотлар ( Қадимий ва илк ўрта аср
Хитой манбаларидан таржималар ва уларга шарҳлар ). Фарғона , 2013.
31

Ilovalar
Qadimgi Davan Davlatiga tegishli ot haykalcha
Davan davlatiga kelgan Xitoylik elchilar
32

Qadimgi davlatlarning Xitoy bilan munosabatlari. Davan davlati

Sotib olish