Qadimgi Elam va Midiya davlatlari - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	140.5KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	11 Aprel 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Sunnatillo

Ro'yxatga olish sanasi 11 Aprel 2025

2 Sotish

Qadimgi Elam va Midiya davlatlari

Sotib olish

QADIMGI ELAM VA MIDIYA DAVLATLARI
Mundarija:
Kirish.
I.BOB. Qadimgi Eron hududidagi dastlabki davlatlarning tashkil topishi.
I. 1 . Qadimgi Eron tarixi manbalari va tarixnavisligi.
I.2. Qadimgi Elam.
I.3 . Qadimgi Midiya podsholigi (er. av. VII-VI asrlar).
II.BOB. Qadimgi Elam va Midiya davlatlarida jtimoiy-iqtisodiy va madaniy
hayot.
II.1. Qadimgi Elam va Midiya davlatining ijtimoiy va davlat tuzumi.
II.2. Qadimgi Eron madaniyati.
Xulosa.
Adabiyotlar ro’yxati.

1

KIRISH
KURS ISHINING DOLZARBLIGI : Qadimgi Elam va Midiya
podsholigining vujudga kelishi va uning taraqqiy etishining va boshqa ibtidoiy
davlatlar tarixiga qanday tasir o‘tkazganligini asoslab berish.
Qadimgi Elam va Midiya daviatchiligi mil. avv. II ming yillikda G'arbdan va
janubdan Zagros va janubiy Eron tog'lari o'rab turadi. Janubiy g'arbiy Eronda
(Xuziston) Koran va Kerxa daryolari vodiysida yuqori hosil beradigan yerlar
mavjud. Qadimgi g'arbiy Eronda elam, lulubey, qutiy (gutiy) va kassit hind-
yevropa tillarida so'zlashadigan qabilalar yashagan. Eron so'zi «ariana»-oriylar
mamlakati degan ma'noni bildiradi. Er.av. II ming yillikda oriy qabilalari Eron,
Hindiston, Markaziy Osiyo va Kavkaz ortiga tarqalgan.
Midiya va Eron tarixi bo'yicha ma'lumot beradigan manbalardan biri bu
yunon mualliflarining asarlari hisoblanadi. Gerodot (er.av. V asr)ning tarixi,
Fukidid (er.av. V asr) tarixi, Ksenofontning «Yunon tarixi» asari, uning
«Anabasis» memuari, sitsiliyalik Diodorning «Tarixiy kutubxona»si kabi asarlar
qadimgi fors tarixiga oid boy siyosiy, ijtimoiy, harbiy-diplomatik ma'lumotlar
beradi. Eronda mezolit va neolit davriga oid manzilgohlar, arxeologik topilmalar,
kulolchilik buyumlari Suza shahrining ilk qatlamlari yodgorliklari, Eron poytaxt
shaharlari Suza, Ekbatana, Pasargad xarobalaridan topilgan ulug'vor haykallar,
qoya tosh relyeflari qimmatbaho metallardan qilingan buyumlar-riton-qadahlar,
harbiy qurollar va taqinchoq-bezaklar topib o'rganilgan. 1
.
ISHNING MAQSADI: Qasdimgi odassuriyaning vujudgax kelishi , davlat
sifatida taraqqiy etgani xaqda tushuncha berish, shuningdek o‘rta va yangi
podsholiklar davrida mamlakat taraqqiyoti hukmdorlarning yuritgan siyosati,
shuningdek podsholikning boshqa davlatlar bilan diplomatic aloqalarini urganish .
Ossuriyaning olib brogan harbiy yurishlarini tahlil qilishva uning oqibatlarini
urganish.
KURS ISHINING VAZIFAS: Qadimgi Ossuriya podsholigiga molik
1
Rajabov R Qadimgi dunyo tarixi.- Toshkent, 2009. -70 b.
2

xarakteristika berib , ossuriya podsholigi davrini umumjaxon taraqqiyoti tarixida
tutgan muhim o‘rnini ko‘rsatish.
KURS ISHINING DOLZARBLIGI : Qadimgi Ossuriya podsholigi jahon
tarixiga ta’sirini ko‘rsatganligi, muhim o‘ringa ekanligini ko‘rsatib, asoslab berish.
3

I.BOB. Qadimgi Eron hududidagi dastlabki
davlatlarning tashkil topishi.
I. 1 . Qadimgi Eron tarixi manbalari va tarixnavisligi.
Eron bepoyon tog'li va ko'p cho'llardan iborat kontinental iqlimli mamlakat.
Dehqonchilik uchun qulay vodiylar, tog' oldi hududlari juda ko'p. Shimolda Elburs
tog' tizimi va unga Turkman, Xuroson tog'lari qo'shiladi. G'arbdan va janubdan
Zagros va janubiy Eron tog'lari o'rab turadi. Janubiy g'arbiy Eronda (Xuziston)
Koran va Kerxa daryolari vodiysida yuqori hosil beradigan yerlar mavjud.
Qadimgi g'arbiy Eronda elam, lulubey, qutiy (gutiy) va kassit hind-yevropa
tillarida so'zlashadigan qabilalar yashagan. Eron so'zi «ariana»-oriylar mamlakati
degan ma'noni bildiradi. Er.av. II ming yillikda oriy qabilalari Eron, Hindiston,
Markaziy Osiyo va Kavkaz ortiga tarqalgan.
Eron tarixining alohida davrlari turli xil yozma manbalarga boy. Yozuvlardan
eng qadimgilari er.av. I II -I ming yilliklardagi janubiy-g'arbiy Eron hududi bo'lgan
Elam tarixini yoritadi: ular podsho yozuvlari, huquqiy hujjatlar, bag'ishlov
matnlari, davlatlararo shartnomalardir. 2
Qadimgi fors davlati tarixi bo'yicha manbalar xilma-xil: bu xo'jalik hujjatlari,
tarixiy yozuvlar, amaldorlarning rasmiy yozishmalari. Hozirgi vaqtda qadimgi fors
tilida elam va akkad tillariga tarjima qilingan 200 ga yaqin (podsholar) mixxat
yozuvlari chop etilgan. 1972-yilda fransuz arxeologlari Suzada Doro I ning ulkan
haykalini topdilar. Haykal qadimgi fors, elam, akkad va misr iyeroglif matnlari
bilan qoplangan. Qadimgi Eron poytaxtlari Persepol yoki Pasargadda, podsho
Kserksyozuvlari nusxalari topilgan. Persepolda er.av. Ill ming yillikka oid elam
tilida mixxat bilan yozilgan 800 ta hujjat topilgan. Fors qabilalarini Old Osiyo
chegaralaridagi harakati to'g'risida er.av. IX-VII asrlarga oid Osuriya yozuvlari
ma'lumot beradi. Bobil tarixiy xronikasi Mesopotamiyani forslar tomonidan bosib
2
Abdullayev U.A. Jahon tarixi. – T.: 2017-y.48 bet.
4

olinishi haqida hikoya qiladi. Forslar davriga old loy taxtachalarda yozilgan 10000
ming bobil xususiy huquqiy va ma'muriy xo'jalik hujjatlari mavjud.
Shuningdek, Misrdan forslar davriga oid turli xil ma'muriy xo'jalik hujjatlari,
podsho Kumbizning Misr ibodatxona mulklarini cheklash to'g'risidagi dekreti,
Doro I ning Misr qonunlarini kodifikatsiya qilish to'g'risidagi farmoni katta
qiziqish uyg'otadi.
Midiya va Eron tarixi bo'yicha ma'lumot beradigan manbalardan biri bu
yunon mualliflarining asarlari hisoblanadi. Gerodot (er.av. V asr)ning tarixi,
Fukidid (er.av. V asr) tarixi, Ksenofontning «Yunon tarixi» asari, uning
«Anabasis» memuari, sitsiliyalik Diodorning «Tarixiy kutubxona»si kabi asarlar
qadimgi fors tarixiga oid boy siyosiy, ijtimoiy, harbiy-diplomatik ma'lumotlar
beradi. Eronda mezolit va neolit davriga oid manzilgohlar, arxeologik topilmalar,
kulolchilik buyumlari Suza shahrining ilk qatlamlari yodgorliklari, Eron poytaxt
shaharlari Suza, Ekbatana, Pasargad xarobalaridan topilgan ulug'vor haykallar,
qoya tosh relyeflari qimmatbaho metallardan qilingan buyumlar-riton-qadahlar,
harbiy qurollar va taqinchoq-bezaklar topib o'rganilgan. Yevropa olimlari J. De
Margo va Grishman bu qadimgi shaharlar xarobalarini o'rganib, eronshunoslik
faniga muhim hissa qo'shdilar.
5

I.2. Qadimgi Elam.
Er. av. VII-VI ming yilliklarda g'arbiy Eronda dehqonchilik bilan
shug'ullanadigan o'troq va ko'chmanchi chorvador qabilalar er.av. VI-V ming
yilliklarda Eronning boshqa hududida tarqaladi. Er. av. III ming yillik boshlarida
janubiyg'arbiy Eronda Elamtu (Bobil va osur tilida «mamlakat») yoki Elam ilk
davlat birlashmasi shakllanadi. Elam Mesopotamiya hamda shimoliy va sharqiy
Eron bilan bog'langan Korun va Kerxa daryolari vodiylarida joylashgan. Suza
shahri poytaxtga aylandi. Tabiiy sharoitni qulayligi tufayli odamlar qabila bo`lib
yashashi uchun shrt-sharoit tugildi. Jumladan Sharkiy qurdiston xududiga dastlabki
odamlar joylashuvi yuz b е ra boshladi. Er. av. VII-VI ming yillikda qabilalar asta-
s е kin o’troq xayotga uta boshladilar qabilalarni bir qismi chorvachilik va
d е xkonchilik bilan shugullandi 3
. Bundan bu joylarda mis konlarini mavjudligi
m е tallurgiya sohasini rivojlana boshlanishiga hamda d е xkonchilik uchun zarur
m е hnat qurollarini yaratish uchun imkoniyatlar k е ngaydi. Bu davrda Har-xil
tasvirdagi xayvon va qushlar aksi tushirshian g е om е trik shakllarga sopol idishlarga
yasaldi va xo`jalikda ishlatildi.Taraqqiyot yuksala borgan sari qabilalar asta s е kin
unumdor janubiy-garbda joylashgan Xorun va K е rxi vohalariga k е lib joylashdilar.
Bu е rda IV ming yillikning boshlaridanok sug’orma d е xkonchilik boshlandi.
IV ming yillik o`rtalariga k е lib esa qulolchilik, m е galladan yasalgan uy-jixozlari
sifat jixatdan o`zgardi va dastlabki silindr shakldagi muxrlar paydo bo`ldi. Bu
davrdan boshlab sinfiy tabaqalanish yuz b е rganligini qabrlardagi z е bu-ziynatlar
hamda xayvon tasvirlari tushirilgan b е lgilar uchraydi. Bu е rda odamlar joylashuni
t е zlashdi. Chunki, III ming yillikda pluglar mavjud bo`lgan qishloq xo`jalik
maxsulotlari turi ham ko`paydi. D е mak, muxim savdo yulida joylashgan bu o`lkani
Bobilliklar va Ossurliklar Elam d е b yuritildi (tog`li o`lka) d е gani. III ming yilikka
k е lib ilk Elam davlati paydo bo`ldi. Poytaxt So`za shaxri bo`lib. Karun va K е rxi
vohasida joylashgan bo`lib, savdo uchun barcha sharoitlar mavjud edi. Bundan
3
История древнего мира вып. 1. Ранняя античность: в 3 томах, третье издание./ Под ред. Дьяконова И. М.,
Неронова В. Д., Свенцицкая И. С., - М.: «Наука», 1989. Стр 86.
6

tashqari So`zadan tashkari yana bir kancha kichik davlatlar ham mavjud edi. Elam
sivilizatsiyasi boshqa qabillar tarixiga kura ertarok paydo bo`ldi. Buni biz janubiy-
sharkiy Eronda joylashgan Yaxyo-t е pa manzilgoxidagi rasm-yozuvlardan, u
е rdagi tasvirlar Elamliklarni faqat Old Osiyo savdosi uchun harakat
qilayotganligidan darak b е rishi mumkin. Umuman Elam tarixini ikkidaryo tarixi
bilan bog’lash to`g`riroq, chunki XXIV-XXII asrlarda elamliklar Akkadliklar
ta`siri ostida bo`lgan. Ya`ni usha davrdagi Elamliklarning barcha xujjatlari akkad
tili.ta yozilganligidan bilib olish mumkin.
Taxminan 2230 yili Elam podshosi Xita bilan Akkad podshosi Noram Suen
shartnomasini ayrim koldiklari sjlangan. XXII asrda Elamliklar muschakil davlana
aylandi. K е yinrok bu o`lkaga Gutiy qabilalari k е lishi ko`zatildi. Ur dinastiyasi
davrida Elam yana karam bo`lib koldi. Elamliklarda uch pogonali eng avva podsho
k е yingi ahamiyatga ega edi. Ayrim xollarda boshqaruv ona urug`i tomonidan
bog`lganlarga ham t е gishli bo`lar edi 4
.
Elam davlati er.av. XXIV-XXII asrlarda Akkad podsholigiga bevosita qaram
bo'ladi. Er.av. XXII asr boshlarida Elam mustaqil davlatga aylanadi. Podsho
sukkalmax («buyuk elchi») unvoni bilan Suzadan turib davlatni boshqargan.
Davlatni boshqarishda yordam bergan podshoning kenja ukasi sukkalom («elchi»)
deb atalib, Simash (elam tilida Nishanki) shahrini qarorgoh qilib, Elam va
Simashni boshqargan. Kichik viloyatlarni «otalar» («adda») boshqaiganlar 5
.
Hukmdor dunyodan o'tgach, uning o'rniga podshoning ona urug'idan jiyani
yoki singlisini o'g'li taxtga o'tirgan. Elam podsholari oilasida bo'lg'usi hukmdorlar
o'z singillari bilan turmush qurganlar (levirat). Podsho vafot qilgach, uning ukasi
akasini beva ayoliga uylanib, podsho bo'lish huquqiga ega bo'lgan. Er. av. XIV
asrdan er. av. XII asrlarigacha Elam Bobilga qaram bo'ladi. Elam er. av. 1155-
yildan er. av. II15-yillarda o'z mustaqilligini qayta tiklaydi. Elam er. av. VII asrdan
boshlab, Bobil bilan ittifoqda Osuriyaga qarshi faol kurashadi. Er. av. 549-yilda
forslar Elamni bosib oladilar.
4
Берлов О. Д. Общественнее отношение а Египте эпохи Среднего царства. М.: 1978. 125 стр.
5
Avdiyev V.I. Qadimgi Sharq tarixi T., I964. B.605-607.
7

I.3. Midiya podsholigi (er. av. VII-VI asrlar)
Midiya shimoliy-g'arbiy Eronda joylashgan edi. Mamlakatning g'arbiy qismi
Zagros tog'i hududi bo'lib, keyinchalik Midiya Atropatenasi deb atalgan.
Atropatenadan sharada Midiyani tekislik qismi joylashgan. Er. av. Ill-II ming
yilliklarda bu hududlarda kassit, kutiy, xurrit tillarida so'zlashadigan o'troq va
ko'chmanchi chorvadorlar yashaganlar.
Er. av. VII asrda g'arbiy Eronda ilk siyosiy birlashmalar paydo bo'ladi.
Shunday birlashmalardan biri Manna podsholigi edi. Er. av. 672-yilda Midiya
qabilalari yo'lboshchi Kashtariti boshchiligida
Osuriyaga qarshi qo'zg'olon ko'taradilar. Er. av. 67I-yilda midiyaliklar o'z
hududlarining g'arbiy qismidan osuriyaliklarni haydab chiqarib, mustaqil davlat
tuzganlar. Kashtariti sekinasta Midiya qabilalarini birlashtiradi. Er. av. VII asr
o'rtalarida Midiya qadimgi sharqda kuchli davlatga aylanadi. Er. av. 625-yil
Kashtaritining o'g'li Kiaksar skiflarning bosqinini bartaraf qilib, barcha midiya
qabilalarini birlashuvini to'liq tugallaydi va poytaxti Ekbatana bo'lgan yagona
davlat tuzadi 6
.
U qurol turlari bo'yicha (nayzabardorlar, kamonchilar, otliqlar) bo'lingan
muntazam qo'shin tuzadi. Shundan so'ng, Midiya raqibi Osuriyaga qarshi dastlab
o'zi, keyin Bobil bilan ittifoq bo'lib kurash boshlaydi. Er. av. 612-yil avgustida
Midiya va Bobil qo'shinlari Osuriyaning poytaxti Nineviyani yer bilan yakson
qiladilar. Er. av. 609-yilda ular Xarran shahrida osur qo'shinlari qoldiqlarini tor-
mor qilganlar.
Midiya shimoliy Mesopotamiya va Xarran viloyatini, janubda fors, Kaspiy
dengizini janubi-sharqidagi Parfiya va Girkaniyani bosib oladi. Er. av. 593-yilda
midiyaliklar Urartu, skif davlatlarini Sakasena va Mannani o'ziga qo'shib oladi. Er.
av. 585-550-yillarda podsholik qilgan Astiag davrida Midiya katta va qudratli
davlatga aylanadi. Bu vaqtda Elam ham qo'shib olinadi. Er. av. 550-yilda Midiyaga
qarshi forslar qo'zg'olon ko'tarib, uni bosib oladilar 7
.
6
Кудинов О. А. Государственно-правовая история зарубежных стран. М.: 2004 г. стр 145.
7
Avdiyev V.I. Qadimgi Sharq tarixi T., I964. B.613-615.
8

Er. av. IX-VII asrlaridagi Osuriya yozuvlarida sharqda sobiq Elam hududida
joylashgan Parsuash davlati tilga olinadi. Bu hududda er. av. VII asrda
Parsuashdan tashqari, Elamdan sharqda elamliklarga qaram bo'lgan, bir vaqtni
o'zida ahmoniylar urug'idan bo'lgan yo'lboshchilar boshchilik qilgan fors qabilalari
ittifoqiga kirgan kichik davlatlar mavjud edi.
Er. av. VII asrning 40-30-yillarida Osuriya podshosi Ashshurbanipal Elam
davlatini tor-mor qilgach, forslar Elam hukmronligidan ozod bo'lib Midiyaga
qaram bo'ladilar. Er. av. VI asfda forslar Midiya hukmronligini ag'darib tashladilar
va uni davlatlari tarkibiga qo'shib oldilar. Er. av. 559-yilda fors podshosi bo'lgan
Kayxusrav I keyingi ikki yil davomida Parfiya va Girkaniyani bosib oladi. Er. av.
545- va 539-yillarda Kayxusrav hozirgi Afg'oniston, O'rta Osiyo yerlarini bosib
oladi. Fors davlat hududi Hindistonning shimoliyg'arbiy chegaralarigacha,
Hindikushning janubiy yon bag'irlari va Sirdaryo havzalarigacha yetdi. Kayxusrav
shimoliy-sharqiy yo'nalishlarda o'z ta'sirini mustahkamlagach, Bobilga yurish
qiladi 8
.
539-yilda ikki oy davomida avgust-sentabr oylari Bobil yerlari bosib olinadi.
Bobil podsholigi rasman saqlab qolinadi, uning ijtimoiy tuzilmasi o'zgartirilmaydi.
Bobil shahri fors podsholari turadigan qarorgohlardan biriga aylanadi. Bobil davlat
apparatida bobilliklar yetakchi o'rinda qolaveradi, bobilliklarning qadimgi diniy
e'tiqodlariga fors podsholari homiylik qiladilar. Amalda Bobil mustaqil siyosiy
birlashmadan ahmoniylar satrapiyasi (viloyatiga) aylanadi, mamlakat mustaqil
siyosat yuritishdan mahram bp'ladi, ichki siyosatda oliy harbiy va ma'muriy
hokimiyat fors podshosi noibi qo'lida bo'lgan.
Bobil bosib olinganidan so'ng, barcha g'arbiy mamlakatlar (Suriya, Falastin,
Finikiya) Misr chegarasigacha forslar qo'liga o'tadi. Finikiya, Bobil va Kichik
Osiyoning savdo-hunarmandlar qatlamlari tranzit savdo yo'llarini xavfsizligini
ta'minlaydigan kuchlimarkazlashgan davlatdan manfaatdor bo'lganlar. Shu sababli,
ular fors davlatini qo'llab-quwatlaydilar. Kayxusrav Yaqin Sharqni Misr
8
Kabirov A. Qadimgi Sharq tarixi. – T.: “Tafakkur”, 2016-y. 189 bet.
9

chegaralarigacha bosib olgach, fors davlatining shimoliy-sharqiy chegaralari
xavfsizligiga jiddiy xavf solib turadigan O'rta Osiyodagi ko'chmanchi qabilalar
ustiga yurish boshlaydi.
Kayxusrav er. av. 530-yilda Amudaryoning shimoliy qismiga o'tadi. Massaget
qabilalari fors bosqinchilarini o'z yerlarida tor-mor qiladilar. Kayxusrav ham bu
jangda halok bo'ladi. Er. av. 530-yil avgust oyida fors taxtiga Kambiz (Kombiz)
o'tiradi. Misr ichki nizo-g'alayonlar girdobida qolgan edi.
Forslar Misrga yurish qilib, uning qo'shinini tez tor-mor qiladilar.
Ploturushsiz taslim bo'ladi, fir'avn Psammetix III asirga tushadi. Bu voqea er. av.
525-yilda yuz beradi.
Misrni bosib olgach, Kambiz Efiopiyaga qarshi urush boshlaydi. Yetarlicha
oziq-ovqatga ega bo'lmagan qo'shin suvsiz sahroga tushib qoladilar. Qo'shinda
odamxo'rlik boshlanib, Kambiz chekinishga majbur bo'ladi. Kambiz Memfisga
qaytib, Misrda boshlangan qo'zg'olonni bostiradi. Kambizning vorisi Doro I ning
Bexistun qoya yozuvlarida bayon qilingan, (rasmiy farazlariga ko'ra) Kambiz
Misrga kelguniga qadar o'zining ukasi Bardiyadan shubhalanib, uni maxfiy
ravishda o'ldmshga buyruq beradi. Gaumata ismli kimsa bundan foydalanib, o'zini
Bardiya deb e'lon qiladi va u 522-yil 2-martda Bardiya nomi bilan taxtga o'tiradi 9
.
Bardiya-Gaumata qaram xalqlarni o'ziga moyil qilish uchun soliq va harbiy
majburiyatlarni uch yilga bekor qiladi. U fors urag'-zodagonlarining imtiyozlarini
bekor qilish, ularning iqtisodiy va siyosatdagi hukmronligini o'rnini tugatish
siyosatini yuritadi. Shu sababli, u mamlakatdagi keng xalq ommasini
qo'llabquwatlashiga erishadi. Hozirgi tadqiqotchilarning fikriga ko'ra, Gaumata
to'g'risidagi faraz yolg'on, hokimiyatga haqiqiy Bardiya kelgan. U yetti oylik
boshqaruvdan so'ng, 522-yil 29-sentabrda yetti fors urug'i aslzoda vakillari bo'lgan
fitnachilar tomonidan o'ldiriladi. Fitnachilardan biri 28 yoshli Doro (er. av. 522-
486-yillar) podsho bo'ladi. Doro I er. av. VII—VI asrlarda Kayxusravgacha
9
Батыр К. И., Всеобщая история государства и права, Право, М.: 1998, С. 90
10

hukmron bo'lgan ahmoniy podsholari avlodidan edi. U urug' aslzodalari oliy
tabaqasiga mansubligi tufayli Bardiya bekor qilgan imtiyozlarni qayta tiklaydi.
Doro I taxtga o'tirishi bilan unga qarshi Bobilda ko'tarilgan qo'zg'olonni
bostirayotgan bir vaqtdaFors, Midiya, Elam, Margiyona, Parfiya, Sattagidiya
(hozirgi Afg'onistonda) O'rta Osiyoning sak qabilalari va Misr qo'zg'olon
ko'taradilar. Forsda o'zini Bardiya deb e'lon qilgan Vaxayazdata npmli kimsa
Doroga qarshi qo'zg'olon ko'tarib, sharqiy Eron viloyatlari va Afg'onistongacha
bo'lgan hududlarni bosib olgan. Err. av. 521-yil 16-iyulda Doro Vaxayazdata
qo'shinlarini tor-mor qilgan 10
.
Midiyada o'zini Midiya podshosi Kiaksar urug'idan deb hisoblagan Fravartish
(Fraorti II ) hokimiyatni qo'lg-a oladi. Doro bu qo'zg'olonni ham bostiradi. Er. av.
521-yil yoziga kelib Doro qo'shinlari besh jangdan so'ng, Afg'onistonni
tinchlantiradi.
Doroning qaynotasi Dadarish Parflya va Girkaniyadagi g'alayonlarni
bostirgan. Bu vaqtda Bobilda so'nggi qo'zg'olon boshlanib, err. av. 521-yil 27-
noyabrigacha davom etadi. Doro I taxtga chiqqanidan so'ng bir yil o'tgach, o'z
hokimiyatini mustahkamlab oladi. Fors davlatini Bolqon Yunonistonida g'olibona
boshlagan urushi Kserks (er. av. 486-465-yillar) uchun mag'lubiyat bilan tugatdi.
Er. av. 449-yil «Kalliy» sulhiga ko'ra forslarni Yevropadagi mulklari, Kichik
Osiyodagi yunon shaharlaridanvoz kechildi. U Kayxusrav, Kambiz hukmronligi
davridagi eski chegaralarda qayta tiklaydi.
Mil. av. 625-yili Kashtaritining o‘g'li Kiaksar Midiya podshosi bo‘lgach,
skiflarni mamlakatdan quvib chiqaradi. Kiaksar Midiyadagi mayda davlatlarni
birlashtirib, uni katta kuchli saltanatga aylantiradi. M. av. 614-yili Kiaksar
qo'shinlari Ossuriyaga bostirib kirib uning poytaxti Ashshurni vayron qiladi va
talaydi. Midiyaliklar Ossuriyadan behisob boylik va asirlar olib qaytadilar. Kiaksar
Bobil podshosi Nabopalasar bilan harbiy ittifoq tuzib ossurlarga qarshi jang
boshlaydi. M. av. 612-609-yillarda Bobil va Midiya qo‘shinlari ossur qo‘shinlarini
10
Авдиев в . Қадимги шарқ тарихи . – T. 1963-y .б . 629-634.
11

yengib Ossuriyaning Nineviya va Ashshur shaharlarini yana vayron qiladilar. Bu
mag‘lubiyatdan so’ng ossur qo‘shinlari g'arbga chekinadi. Ossurlar Misr bilan
ittifoq tuzib, Bo-bil-Midiya birlashgan qo'shiniga qarshi kurashga otlanadi. M. av.
605-yilda Misr-Ossur qo’shinlari bilan Midiya-Bobil qo’shinlari o‘rtasida
Karxemish yonida dahshatli jang bo‘ladi. Jangda ossur-misr qo'shinlari tor-mor
etilib, shu bilan Ossuriya davlati ham barham topadi. Bu janglardan so‘ng shimoliy
Mesopotamiyadagi Ossuriya yerlari Midiya ixtiyoriga o‘tadi. Kiaksar Bobil bilan
do‘stlikni mustahkamlash uchun qizini Bobil podshosi Nabopalasaming o‘g‘li
Navuxodonosor TI ga nikohlab beradi. Ikki davlat o'rtasida yaqin do'stlik hukm
suradi. Kiaksar janubda Parsuani, sharqda Parfiyani, g'arbda esa Kichik Osiyoning
Galis daryosigacha bo'lgan yerlarni Midiyaga qo'shib oladi. M. av. 590—585-yillar
orasida Lidiya - Midiya urushi sodir bo'ladi. Rivoyatga ko'ra. m.av. 585-yil 28 may
kuni quyosh tutiladi. Bu hodisadan ikki tomon lashkarlari vahimaga tushib
qurollarini tashlab jang maydonidan qochadilar. Shundan keyin urush to'xtab,
tinchlikka asoslangan sulh shartnomasi tuziladi. O'rtadagi gina-kuduratga chek
qo'yish tnaqsadida Midiya shahzodasi Astiag Lidiya shohi Alittaning qiziga
uylanadi. M. av. 585-yili Kiaksar vafot etib Midiya taxtini uning o'g'li Astiag
egallaydi 11
. Astiag davrida Bobil bilan Midiya o'rtasidagi munosabat buzilib, qonli
janglar boshlanadi. Bu urushlar har ikki tomonni zaiflasbtiradi. Forslar Kayxusrav
boshchiligida qo'zg'olon ko'tarib, m. av. 550-yili Astiag qo'shiniarini tor-mor
etadilar. Midiya davlati Eronga qo'shib olinadi.
II.BOB. Qadimgi Elam va Midiya davlatlarida
11
Abdullayev U.A. Jahon tarixi. – T.: 2017-y . 124 bet.
12

jtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayot.
II.1. Qadimgi Elam va Midiya davlatining ijtimoiy va davlat tuzumi.
Dehqonchilik va chorvachilik. M. av. VIII-VI mingyilliklar orasida Eronning
ibtidoiy qabilalari termachilikdan dehqonchilikka, ovchilikdan esa chorvachilikka
o‘ta boshlaganlar. M. av. IV mingyillikdan boshlab esa Karun, Kerxa va boshqa
darj'olarning unumdor vodiylarida yashovchi aholi sug'orma dehqonchilik bilan
shug‘villana boshlagan. Dehqonlar omoch bilan yer haydab, motiga - ketmonchalar
bilan ekinlarga ishlov berganlar Dehqon va bog'bonlar arpa, bug‘doy, tariq, xurmo,
sabzavot, olma, nok olxo‘ri, uzum kabi meva daraxtlaridan mo‘1hosil olganlar
Mil. av. Ill—II mingyilliklarda Eron, xususan Elam va Midiyada
dehqonehilik va chorvachilik yanada rivoj topgan. Dehqonlar tog' va soy daralariga
to'g'on, suv omborlari, korizlar qurib, kanallar qazib, ularning suvidan tejab-tergab
fovdalanganlar. Qadimgi Eronda chorvachilik ham yaxshi rivoj topgan edi.
Chorvadorlar ot va tuya sutidan shifobaxsh ichimlik qimiz va qumron tayyorlagan.
Eron qo'shinlarining asosiy qismini ot va tuya mingan suvoriylar tashkil etgan.
Qo'shin tarkibida ot qo'shilgan jang aravalari alohida ahamiyatga ega bo'lgan 12
.
Shuni ta'kidlash kerakki, Eron qo'shinlari qismlarida o'rgatilgan jangovar Ш
minib urushga kiradigan jangchilar ham bo'lgan. Shunday qilib, dehqonehilik va
chorvachilik Qadimgi Eron xalqlari xo'jalik hayotida alohida ahamiyatga ega
bo'lgan. Hunarmandchilik va savdo-sotiq. Qadimgi Eronda dehqonchilik va
chorvachilik bilan bir qatorda hunarmandchilik va savdo-sotiq rivoj topgan edi.
Chunki dehqonehilik va chorvachilik, hunarmandchilik va savdo-sotiq bilan
chambarchas bog'liq bo'lgan. Eroniylar yilqiehilikka alohida e’tibor berganlar.
Makedoniyalik Aleksandr Erondan O'rta Osiyoga o'tayotganda yaylovlarda o'tlab
yurgan minglab yilqi uyurlari va qulunlarini ko'rganligi tarixiy manbalarda yozib
qoldirilgan. Eron hunarmandchiligining eng qadimgi tarmoqlaridan biri
kulolchilikdir. Qadimgi kulollar loyni pishitib undan har xil sopol buyum lar-ko'za,
12
Жидков О. А., История государственности и права зарубежных стран, Норма-инфра, М.: 1999, С. 138.
13

xum. xumcha, qozon, tovoq, xurmacha, piyola va tog'ora yasaganlar. Ularning
ustini jimjimador naqshlar bilan bezaganlar. Ichi va sirtini har turli bo'yoqlarga
bo'yashgan. Idishlarning sirtiga odam. hayvon, parranda va o'simlik barglarning
tasvirlarini ishlaganlar. To'qimachilik ham Qadimgi Eron hunarmandchiligining
muhim tarmoqlaridan biri bo'lgan. To'quvchilar zig'ir poyasi, jun va ipak qurti
pillasidan ip yigirib maxsus dastgohlarda har xil matolar to'qigan. Bu matolardan
esa engil-bosh, uy j:ihozlari va ro'zg'or buyumlari tikkanlar. Eron tog'laridan mis,
qalay, qo'rg'oshin, temir va oltin qazib olish ham uzoq o'tmishga borib taqaladi.
Temirchi ustalar temirdan omoch tishi, o'roq, pichoq, xanjar, ketmon, qalqon,
nayza, nayza uchlari, kamon o'qi paykonlari, qalqon kabi urush qurollari
yasashgan.
Qadimgi Eronda dehqonchilik, chorvachilik va hunarmandchilikning
rivojlana borishi natijasida ortiqcha mahsulotlar ishlab chiqarilgan. Ortiqcha
mahsulotlar mamlakatning ichki bozorida va tashqi bozorlarida sotilgan yoki
buyumlarga almashtirilgan. Mil.av. VII-1V asrlarda Eronda tashqi savdo ham rivoj
topib, savdogarlar Ikki daryo oralig'i, Kichik Osiyo, Misr, O'rta Osiyo, Arabiston.
Kavkaz. Hindiston va 0 ‘rtayer dengizi atrofidagi davlatlar bilan qizg‘in savdo olib
borganlar. Ichki va tashqi savdo ishlarida eshak, xachir, ot va tuya karvonlaridan
keng foydalanganlar. Tashqi savdo ham suv, ham quruqlik y o ii orqali olib
borilgan. Eronning Suza shahridanLidiyaning Sard shahrigacha.,Shohyo'li"
o‘tkazilgan edi. Undan Eron shaharlaridan atrof mamlakatlarga savdo-karvon
yoMlari taralgan edi. Karvon yo'lining har yer, bar yerida bekatlar,
mehmonxonalar, sardoba - suv saqlagichlar, korizlar, karvonsaroylar va rabotlar
bunyod etilgan. Yo'Ilar serqatnov bo'lib, uni shohning otliq navkarlari - posbonlari
doimo nazorat qilib yurardilar. Hunarmandchilik va savdo-sotiq davlatga juda katta
boylik olib kelar edi.
Keyingi podsholik davrida ichki ziddiyatlar, satraplarning o'zboshimchaligi,
O'rta Osiyo saklari Misrni ajralib chiqishi yuz berdi. Lekin davlat chegaralari
o'zgarmay qolaverdi. Faqat er. av. IV asrda g'ayratli artakserks III er. av. 404-yilda
14

ajralib ketgan Misrni er. av. 343-342-yillarda yangidan bosib oldi. Kichik
Osiyodagi yunon shaharlari ustidan yana nazorat tikladi. So'nggi Eron podshosi
Doro III jur'atsiz, qo'rqoq er. av. 334—330-yillarda yunon-makedonlar hujumini
qaytara olmadi. U Issa yonidagi jangda (er. av. 333-yil) va Gavgamela yonidagi hal
qiluvchi ikki jangda Iskandardan yengildi. Doro III yengilgach, Baqtriyaga qochib
ketdi va u yerda o'z yaqinlari tomonidan o'ldirildi. Shu bilan ahmoniylar Eroni
davlati quladi.
Elamiylar davlatiga uzoq bosqinchilik urushlardan so'ng, fors davlati paydo
bo'lgunga qadar Kichik Osiyo, Elam, Bobil, Suriya, va Misr kabi o'zining
rivojlangan davlat hokimiyatiga ega bo'lgan hududlar kirgan. Bundan tashqari,
forslar ko'chmanchi arab va skif qabilalarini bo'ysundiradilar. Ulkan davlat
tarkibiga kirgan xalqlar, elat va qabilalar turli bosqichdagi ijtimoiy-iqtisodiy
tuzumda yashaganlar. Ayrim viloyatlar, hududlarda tovar-pul munosabatlari yuqori
darajada rivojlangan 13
.
Forsning o'zida yollanib ishlovchi ishchilar «gardash» (fors tilida ) yoki
«kurtash» (elam tilida) deb atalgan. Bu ko'p sonli ishchi otryadlari bo'lib, ko'pincha
harbiy asirlar, majburiyatni o'tash uchun chiqarilgan jamoachilardan iborat bo'lgan.
Kayxusrav va Kambiz bosib olingan mamlakatlarda hech qanday o'zgarish
qilmay, avalgi ichki boshqaruvni saqlab qolganlar, qaram xalqlarga bir qadar o'z-
o'zini boshqarav huquqini berganlar. Ammo err. av. 522-521-yillardagi
qo'zg'olonlar ahmoniylar davlatini mustahkam emasligini ko'rsatadi. Shu sababli
Doro I davlat hokimiyatini mustahkamlashga xizmat qiladigan qator islohotlar
o'tkazadi. Doro I islohotlari, eng avalo, bosib olingan hududlar ustidan nazoratni
amalga oshirish va davlat boshqaruvi tuzumini yaratish, soliqlar yig'imini tartibga
sollsh va oshirishga xizmat qilgan. Islohotlar bir necha yilda amalga oshiriladi. Bu
islohotlarni amalga oshirish natijasida Bobil, Misr va boshqa hududlarda yangi
ma'muriy tizim vujudga keladi va ahmoniylar davlatining oxirgi yillarigacha
boshqaruv tizimida biror sezilarli o'zgarish yuz bermaydi.
13
Kuzishchin V. I., qadimgi Rim tarixi T., 2001 yil. 147 bet.
15

Doro I davlat hududini satrapiya (viloyat, fors tilida kshatriy) deb atalgan
ma'muriy soliq okruglariga bo'ladi. Satrapliklar o'z hajmi jihatidan ilgarigi, ilk
katta davlatlar, provinsiyalardan katta bo'lgan. Satrapliklar mamlakatning eski
davlat va etnografik chegaralariga mos kelgan. Satrapliklar ichida avtonom o'z-
o'zini boshqaradigan qabila va shaharlar Finikiya, Kichik Osiyodagi yunon
shaharlari mavjud bo'lgan. Forslar Finikiya shaharlarining ichki ishlariga
aralashmaganlar va buning evaziga ular ahmoniylarni oxirigacha qo'llab-
quwatlaganlar. Satrapliklar ro'yxati Bexistun va boshqa qadimgi fors yozuvlarida
keltirilgan. Ularda 23 mamlakat sanalgan.
Gerodot tarixida yigirma satranlik keltirilgan. Gerodot 20 satraplik tarkibida
ahmoniylar davlati tarkibiga kirgan 70 ta shaharni sanaydi. Gerodot va ahmoniylar
yozuvlaridagi farqlarning mavjudligining sababi Satrapliklar soni va chegaralari
yangi bosqinchilik urushlari yoki ma'muriy islohotlar natijasida o'zgarib turgan.
Fors podsholari muntazam ravishda satrapliklarni bo'lib turganlar, ularai soni
oshib, hududlarning hajmi kichraygan. Misol uchun Doro I davrida Kichik Osiyo 4
satraplikka, Doro III davrida 7 satraplikka bo'lingan.
Yangi ma'muriy okruglar boshida satrap (noib)lar turgan. Satrap mansabi
ahmoniylar davlati vujudga kelishi bilan mavjud edi. Kayxusrav, Kambiz va Doro
I podsholigining birinchi yillarida qaram hududlarda rahbarlik vazifalarini
imtiyozli Jtnik guruh forslar qo'lida to'plashni maqsad qilib qo'yganlar. Natrap
lavozimiga endilikda qoida sifatida faqat forslar tayinlanadigan bo'ladi. Kayxusrav
va Kambiz davrida satrap qo'l ostida fuqarolik va harbiy hokimiyat to'plangan edi.
Bu haqida satrap Gobriyning Bobil, Suriya va Yuqori Mesopotamiyadagi bir
vaqtni o'zida fuqarolik va harbiy noib vazifasini bajargani to'g'risida aniq
ma'lumotlar mavjud. Bundan tashqari, Bexistun yozuvlari ma'lumotlariga ko'ra
Doro I hukmronligi davrida satraplar o'z viloyatlarini boshqarish bilan bir qatorda
urush vaqtida qo'shinga qo'mondonlik qilganlar. Doro I satrap hokimiyatini
16

kuchayib ketishini oldini olish uchun satrap vazifasini harbiy hokimiyatdan ajratish
bilan cheklaydi 14
.
Endilikda satraplar viloyatlarda faqat fuqaro hokimiyatiga ega noibga
aylanadilar. Ular o'z viloyatlarida ma'muriyat boshlig'i bo'lib, sud hokimiyatini
amalga oshirganlar, viloyat, xo'jalik hayotini, soliqlar yig'imini nazorati ularning
qo'lida bo'lgan. Satraplar o'z satrapliklari chegarasida xavfsizlikni ta'minlaganlar va
mahalliy amaldorlarning faoliyatini boshqarganlar. Tinchlik vaqtida satraplar qo'l
ostida faqat ozgina shaxsiy qo'riqchilar bo'lgan. Viloyatda turgan qo'shinga esa
satrapdan mustaqil bo'lgan bevosita podshoga bo'ysungan harbiy boshliq rahbarlik
qilgan.
Ammo Doro I davridan so'ng harbiy va fuqarolik hokimiyatini bo'linishiga
qat'iy rioya qilinmaydi. Ko'pincha satrap hokimiyatining hajmi ko'pgina omillarga
bog'liq bo'lib qoladi. Doro I ning o'g'li Kserks va keyingi podsholar davrida
satraplar harbiy boshliqlarga qaram holatda bo'lganlar. Ko'p hollarda satraplarning
o'zlari harbiy hokimiyatni ham boshqarganlar. Er.av. IV asrdan boshlab bu
odatdagi hoi bo'lib qoladi. Kserks podsholigi davridan ba'zida ikki yoki bir necha
satrapliklar bir kishi qo'lida bo'lgan.
Misol uchun shaxzoda Kayxusrav Kichkina Lidiya satrapi bo'lishi bilan birga
uning hokimiyati Daskiley va loniya satrapliklarining katta qismni qamrab olgan.
Err. av. IV asr o'rtalarida Kilikiya satrapi Mazey bir vaqtni o'zida Ikki Daryo
oralig'i noibi ham bo'lgan. Istilochilik urushlari davrida har bir satrap o'zining
viloyatidan qo'shin to'plab, urush harakatlarida ishtirok etishi shart bo'lgan. Misol
uchun yunon-makedonlar bilan bo'lgan jang harakatlarida baqtriyaliklar o'z
satraplari boshchiligida ishtirok etganlar. Satrap va harbiy boshliqlar markaziy
hokimiyatni, podshoning va ayniqsa, uning maxfiy xizmatining doimiy nazorati
ostida bo'lganlar. Chunki viloyatlar satraplari doimo mustaqillikka intilishga
harakat qilib, ajralib chiqish xavfmi tug'dirganlar.
14
I.Roger B.Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C, Naylor, Dahia Ibo Shabaka ‘’World history: patterns of
interaction’’. McDougle Little, USA, 2009. P. 181.
17

Davlat boshqaruvi va barcha amaldorlar ustidan oliy nazorat xazorapat deb
atalgan mansabdor qo'lida bo'lgan. U bir vaqtni o'zida «o'n ming o'lmas» podsho
shaxsiy gvardiyasining boshlig'i bo'lgan. Islohotlar natijasida markaziy podsho
kanselariyasi bilan katta byurokratik apparat vujudga kelgan. Davlat boshqaruvi
poytaxt Suzada (Elam) bo'lib, podshoning bosh qarorgohi Persepol (Pasargad)
bo'lgan. Bobil, Ekbatana, Memfis shaharlari va satrapliklarning markazlarida
davlat alfaviti rasmiy tilga aylanadi. Ahrhoniylarning rasmiy yozuvlari Akkad,
Elam va qadimgi fors tilida va mixxatning uch turida ko'pincha toshga bitilgan.
Davlat apparatida forslar eng muhim harbiy va fuqarolik vazifalarini faqat Fors
o'lkasida emas, balki boshqa qaram hududlarda ham egallay boshlaganlar. Shu
bilan birga ahmoniylar boshqaruv ishlarida boshqa xalqlar vakillaridan
foydalanganlar. Doro I islohotlari agrar sohada katta o'zgarishlarga olib kelgan.
Qaram xalqlarning yerlari tortib olinib, podsho oilasi a'zolariga, fors
aslzodalari va amaldorlariga meros qilib beriladi. Bunday yer-mulklar soliqdan
ozod qilingan.
Podsho tomonidan alohida xizmat ko'rsatgan qo'shinlarga beriladigan yerlar
merosiy bo'lib, soliqdan ozod qilingan. Bunday imtiyozga ega kishilar qaram
viloyatlarda sud ishlarini amalga oshirish huquqiga ega bo'lganlar. Yerlarni katta
qismi podshoning mulki edi. Podsho yerlari odatda ijaraga berilgan. Bundan
tashqari, podshoga yirik sug'orish kanallar qaragan, O'rta Osiyodagi Ak daryosi
havzasidagi sug'orish inshootlari Suriyadagi o'rmonlar, Misrdagi Fayum qo'lida
baliqchilikdan keladigan daromadlar, konlar, bog' va saroylar podsho ixtiyorida
bo'lgan. Bir qism yerlar harbiylarga foydalanishga berilgan 15
. Dastlab harbiylar
xizmatda bo'lgan vaqtda bu yerlardan soliq olinmagan. Keyinchalik askar
xo'jaliklaridan soliqlar doimiy ravishda olina boshlanadi. Buning ustiga ajratilgan
yerlar hajmi yildan-yilga qisqarib borgau va natijada qo'shinning jangovar
qobiliyati pasayib ketadi. Shu sababli ahmoniylar er. av. V—IV asrlarda yollanma
qo'shinga suyanadigan bo'lganlar. Doro I soliq siyosatini o'zgartiradi. Yangi
15
Kabirov A. Qadimgi Sharq tarixi. – T.: “Tafakkur”, 2016-y. 145 bet.
18

umumdavlat soliq tizimi shakllantiriladi. Har bir viloyat yer hajmi va hosildorlik
darajasiga ko'ra qat'iy belgilangan soliq to'lovini amalga oshirishi shart bo'lgan. Ilk
bor ayrim ibodatxonalar o'zlariga qarashli yerlardan soliq to'lashga majbur qilinadi.
Forslarning o'zlari pul to'lovidan ozod bo'lib, natura' to'lovga tortilganlar.
Qolgan qaram xalqlar har yili 7740 bobil kumush taianti (232200 kg) miqdorda
soliq to'laganlar. Pul-tovar munosabatlarini rivojlanishi pul islohotini o'tkazilishiga
sabab bo'ladi. Er. av. 517-yildan so'ng, Doro I butun mamlakat miqyosida yagona
pul birligi, fors pul tizimining asosi 8, 4 gr og'irlikdagi tilla tanga darikni joriy
qiladi. Tilla tangani faqat podsho zarb qilish huquqiga ega edi.
Darik tarkibida boryo'g'i 3 % qo'shimcha begona qotishma bo'lganligi sababli,
u bir necha asr davomida Old Osiyo savdo dunyosida asosiy tilla tanga vazifasini
o'tagan. Ahmoniylar davlatida undan tashqari, satraplar tasviri, provinsiyalarda
podsho tasviri bilan zarb qilinadigan va qaram shahar va mamlakatlar zarb
qiladigan tangalar mavjud bo'lgan. Kundalik muomala vositasi sifatida Kichik
Osiyo satrapliklarida zarb qilingan podsho kumush sikli (og'irligi 5,6 gr) xizmat
qilgan.
` Soliq to'lovi sifatida yig'ilgan pullar bir necha o'n yillar podsho xazinalarida
saqlangan. Faqat ularning bir qismi xarajatlar uchun ishlatilgan. Shu boisdan savdo
uchun tanga pul doimo taqchil bo'lgan. Bu hoi tovar-pul munosabatlarining
rivojlanishiga to'sqinlik qiladi va natural xo'jalikni saqlanishiga olib keldi 16
.
Fors podsholigining qudratini asosi fors va midiyaliklar tashkil qilgan
jangovar qo'shin belgilagan. Qo'shinnig jangovar qobiliyatini tashkil qilishda fors
va midiyaliklardan tashqari O'rta Osiyoning sak jangovar qabilalari, baqtriyaliklar
muhim o'rin tutganlar. Saklar asosan imtiyozli otliq qo'shinlarda xizmat qilganlar.
Harbiy qal'a, garnizon, tayanch punktlarda odatda oliy harbiy mansabni forslar
egallaganlar. Qo'shin otliq va piyoda qismlardan tashldl topgan. Otliq qismlar,
zodagonlardan, piyodalar dehqonlardan olingan. Bu ikkala qismlarning uyg'un
harakati urushlarda g'alabani qo'lga kiritishga sabab bo'lar edi. Piyoda qo'shining
16
Батыр К.И., Поликарпова Е.В., студент кафедры всеобщей истории государства и права. М.: 2002. Стр 85.
19

asosiy quroli kamon, suvoriyning qurol-aslahasi temir sovut, jez qalqon va ikki
temir nayza bo'lgan. Qo'shinning eng ilg'or qismi o'n ming «o'lmas» askarlarini
birinchi mingtasi faqat fors aslzodalari vakillaridan iborat bo'lib, podshoning
shaxsiy qo'riqchilari hisoblanganlar. Qolgan qismlari turli fors, elam qabilalaridan
to'ldirilgan 17
.
Bosib olingan mamlakatlarda qaram aholining qo'zg'olonlarini bostirish
maqsadida qo'shinlar joylashtirilgan. Misr va Bobilda 10—12 ming kishilik qo'shin
turgan. Davlat chegaralarida harbiylarga yer berilib harbiy garnizonlar
joylashtirilgan.
Bevosita xizmatda bo'lgan harbiylar har oyda mahsulot bilan ish haqi
olganlar. Iste'foga chiqqan askar oilasi bilan asosan kichik yer ulushidan kun
ko'rgan, savdo va turli hunarlar bilan shug'ullangan.
Eng muhim urash harakatlari davrida har bir qaram xalq ma'lum miqdorda
askar yetkazib berish majburiyatini olgan. Doro I davrida forslar dengizda ham
yetakchi rol o'ynay boshlaydilar. Dengiz janglari Finikiya, Kipr, Egey orollari va
Misr floti yordamida olib borilgan. Matros sifatida saklar, forslar xizmat qilganlar.
Ko'pincha flotda rahbarlik vazifalarida misrliklar bo'lgan. Er. av. V asrdan boshlab
Fors o'lkasida dehqonlarning iqtisodiy ahvoli yomonlashadi. Dehqonlar harbiy
xizmatdan bosh torta boshlaydilar. Bu o'z navbatida fors piyoda qo'shinlarini
jangovar qobiliyatini yo'qotishga olib keladi. Endilikda ular yaxshi qurollangan
yunon yollanma askarlari bilan almashtirila boshlanadi.
Er. av. VI asr oxirida fors davlatining qudrati eng cho'qqisiga yetdi. Xo'jalik
taraqqiyoti, qulay dengiz yo'llari, eski va yangi karvon yo'llarining namunali
saqlanishi, pul muomalasining rivojlanishi xalqaro savdoni yanada o'sishiga olib
keladi. Fors davlati hududidan bir necha xalqaro ahamiyatga ega bo'lgan yo'llar
o'tgan. Ulardan bin Lidiyadan boshlanib, Kichik Osiyoni kesib o'tib, Bobilgacha
borgan. Boshqasi Bobil va Suzadan o'tib Pasargadgacha davom etgan. Bobil va
17
I.Roger B.Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C, Naylor, Dahia Ibo Shabaka ‘’World history: patterns of
interaction’’. McDougle Little, USA, 2009. P. 182-183.
20

Ekbatanni birlashtirgan savdo yo'li Baqtriya va Hind chegaralarigacha yetadi.
Uzunligi 84 km.li kanalni qayta tiklashdi. Mamlakatni turli hududlari o'rtasida
savdo aloqalari kuchaygan. Misr Yunonistonga g'alla, polotno eksport qilib,
ynigacha bo'lgan 84 kmli kanalni tiklaydi. Mamlakatning turli hududlari orasida
sau yerdan vino va zaytun moyi sotib olgan, boshqa viloyatlarni oltin, fil suyagi
bilan ta'tninlagan.
Hindistondan oltin, fil suyagi, xushbo'y moylar, Arabistondan oltin,
So'g'diyonadan lazurit, serdolik, Xorazmdan feruza chiqarilgan. Bolqondagi yunon
shaharlari kulolchilik mahsubf!ari, Bobil g'alla, Kichik Osiyo temir va boshqa
rudalarni ishlab chiqaradi. Xalqaro dengiz savdosi fmikiyaliklar qo'lida qoladi 18
.
Qadimgi jamiyatda qullar mehnatidan foydalanish yuqori darajada edi. Qullar
oldi-sotdi qilingan va turli ishlarda ishlatilgan. Asir qullar soni juda ko'p edi, fors
podsholarining markazlashgan yirik xo'jaliklarida ishlaydigan ishchilar (kurtashlar
deb atalgan), boshqa joylardan qul qilib olib kelingan. Kurtashlarning bir qismi
davlat fuqarosi deb hisoblangan.
II.2.Qadimgi Eron madaniyati.
Yozuv. Qadimgi Eronda xilma-xil qabilalar yashagan. Shu tufayli Eron
madaniyati xilma-xil va ko'p qirrali bo'lgan. M.av. Ill mingyilliklardayoq
elamliklar 150 belgi-rasmdan iborat mustaqil yozuvga ega bo'lganlar. M. av.
XXIII-XXII asrlar davomida elamliklar shumer-akkadning mixsimon yozuvidan
foydalanganlar. Keyinchalik esa 80 belgidan iborat yozuv kashf etilgan. Ular m.av.
VI asrda shumer-akkad mixxatini o'zlashtirib va takomillashtirib 42 belgidan iborat
o‘z alifbolarini yaratganlar. Ayni paytda ular aramey yozuvlaridan ham
foydalangan. Doro I va uning o 'g ‘li Kserks va boshqalar Eron mixsimon xatidan
keng foydalangan. Bu jihatdan Doro I ning Behistun va Naqshi Rustam qoyalariga
mixsimon alifboda o'yib yozilgan katta xatlari muhim ahamiyatga egadir.
18
Abdullayev U.A. Jahon tarixi. – T.: 2017-y. 146 bet.
21

Adabiyot. Qadimgi eronliklar o'zlarining boy xalq og'zaki ijodiyoti va
yozma adabivotiga ega bo’lgan. Ular ko‘plab xalq maqollari. ertaklar, hikoyalar.
qo'shiqlar va yozma adabiyotning ajoyib namunalarini yaratganlar. Bu jihatdan
xalq og'zak i ijodi yoti bilan sug'orilgan “Avesto” va Firdavsiyning “Shohnoma”
dostoni alohida ahamiyatga ega. “Avesto” va “Shohnoma”da Eron va Turon
xalqlarining qadimgi tarixi, xo'jaligi, diniv e’tiqodi va madaniyatining ko’p
tomonlari bayon etilgan. “Shohnom a'ning ko'p dostonlari shoshlik katta dehqon
hikoyalari asosida yaratilgan. Eroniylar mavsumiy, xususan N avro'z bayramiga
ham alohida e'tibor berganlar. Ahamoniy shohlari davrida N avro‘z umumdavlat,
umumxalq bayramiga aylangan. N avro‘z bayrami vaqtida Eron shohlari bayramda
qatnashish uchun polvonlarni. chavandoz va o'yinchilarni taklif etganlar.
Tasviriy san’at. Tasviriy san'at qadimgi Eron madaniyatining ajralmas qismi
hisoblanadi. Elam. Midiya va Ahamoniy eroniylari davrida haykaltaroshlik,
rassomlik, toshga qabaitma rasmlar ishlash va naqqoshlik ham ancha taraqqiy
etgan edi. Haykaltaroshlar tosh, oltin va kumushdan xudolar, ma'budalar, shohlar,
sarkardalar, ruhoniylar va ba’zan haybatli hayvonlarning haykallarini ishlaganlar.
Me'morchilik ham Eronda erta shakllanib, ahamoniy lar davrida rivoj topdi 19
.
Me'mor ustalar, shoh sarovlari, maktablar, ibodatxo nalar, harbiy qal'alar
qurib, ularning ichi va sirtini xilma-xil naqshlar bilan bezaganlar. Bu jihatdan
Elamning Dur-Untash shahrida qurilgan 4 qavatli bino - zikkurat, Midiyadagi
Xarxar qal’asi, Pasargadda qurilgan Kayxusrav II maqbarasi. Persepoldagi shoh
Doro1 saroyi, Kserks saroyi qadimgi Eron m e'm orchiligining ajoyib
namunalaridir. Suzaning Dur-Untash shahridagi m. av. XIII asrga oid zikkuratga
kiraverishda sher, buqa, grifon, xudo va podshohlaming oltin va kumushdan
ishlangan haykallari ham kishini hayratga soladi. Bu jihatdan Persepoldagi
qabartma suratlar diqqatga sazovordir. Saroy darvozasiga shoh saroyini
qo'riqlovchi qanotli, muqaddas buqalarning haykallari ishlangan. Saroy devorlari
19
Kabirov A. Qadimgi Sharq tarixi. – T.: “Tafakkur”, 2016-y. 126 bet.
22

shohga turli xil sovg'alar olib kelayotgan xiroj toTovchi qabilalarning qabartma
suratlari bilan bezatilgan.
Erondagi Behistun qovasidan Shoh Doro I va turli o'lkalardan bog'lab olib
kelinayotgan qabila sardorlarining qabartma tasvirlari bugungacha saqlanib keladi.
Bularning barchasi Eronda tasviriy san’atning yuksak darajada rivojlanganligidan
darak beradi. Qadimgi Eronda matematika, astronomiya. tarix, geografiya. tabobat,
veterinariya va boshqa bilimlar rivoj topgan edi. Ammo Eron shohlari misrlik va
yunon tabiblarini saroylarga tez-tez chorlab turganlar. Tabiblar bemorlarni
davolashda shifobaxsh o‘simlik va mevalardan keng foydalangan. Bemorlarni
davolashda ilon zahari qo'llanilgan. “Avesto”da jom va ilon tasviri tabobat ramzi
hisoblangan. Diniy e’tiqod. Eronliklaming qadimgi ajdodlari dastlab tog‘-u tosh,
suv, daraxt va har xil hayvonlarni ulug'laganlar. Tabaqaviy jam iyat tashkil topishi,
xo'jalikning rivojlana borishi natijasida e’tiqodda ham o'zgarishlar sodir bo'la
boshlagan. Xususan elamliklar Pinekyer degan xudolar onasini ulugTab, unga e
’tiqod qilganlar. Ularda Inshushinak Suza shahri homiysi yer osti xudosi
bo'lgan. Naxunt esa quyosh va adolat xudosi hisoblangan. Eronning ко'p
joylaridatotemizm, fetishizm kabi ibtidoiy din shakllari uzoq vaqtgacha saqlanib
qolgan. Midiya podshosi Astiag davrida zardushtiylik keng tarqala boshlaydi 20
.
Bu dinning asoschisi Zardusht bo'lib, din uning nomi bi lan zardushtiylik deb
atalgan. Zardushtiylik dini kitobi “Avesto" bo'lib, unda Eron va Turonda yashagan
xalqlarning tarixi, xo'jaligi, diniy e'tiqodi va madaniyati haqida ko'p m a'lum otlar
bor. Eron xalqlari Misr. Bobil. Elam xalqlari madaniyatidan bahramand bo'lib.
o'zlariga xos madaniyat yaratganlar. Bu dinda Axuramazda vaxshilik, haqiqat va
odillik xudosi hisoblangan. Axri-Manyu esa zulmat. o'lim va yomonlik keltiruvchi
xudo bo'lgan ekan. Eroniylar e ’tiqodiga ko‘ra bu ikki xudo o'rtasida kurash davom
etgan.
Eroniylar Mitra degan quyosh. Anaxita degan suv va hosildorlik,
shnuningdek, yorugTik, oy va shamol xudolariga e'tiqod qilganlar. Eron shohi
20
Косарев А. И. Государственно-правовая история зарубежных стран. 2-е издание. - М.: Юриспруденция,
2007. Стр 147.
23

Kserks diniy islohot o'tkazib mayda xudolar, ma'budalar va dev-parilarga e’tiqod
qilishni taqiqlagan. Axuramazda eronliklarning birdan-bir samoviy tangrisi deb
e’lon qilingan.
Qadimgi Eron mafkurasida er. av. I ming yillikda shakllangan diniy ta'limot
zardushtiylik muhim o'rin egalladi. Zardushtiylik Midiya podshosi Astiag
davridayoq rasmiy dinga aylangan edi. Zardushtiylik dinining kohinlari diniy
an'ana urf-odat va rasmrusumlarni saqlovchi maglar bo'lgan. Zardushtiylik
odamlarni qurbonlik qilishni taqiqladi, odamlarni bir-biriga mehribon bo'lishni
targ'ib qildi. Doro I er. av. 520-yil atrofida zartushtiylikni rasmiy davlat dini deb
e'lon qildi. Forsda qadimgi zardushtiylik tabiat xudolari Mitra (quyosh xudosi),
Anaxita (suv va hosildorlik xudosi) va yorug'lik, oy, shamol kabilarni o'zida
ifodalagan xudolarga sig'inilgan. Fors podsholari zardushtiylikning afzalligini tan
olib, rasmiy din sifatida qabul qilgan bo'lsalarda, eng qadimgi xudolardan voz
kechmaganlar. Ahmoniylar boshqa dinlarga ham homiylik qilganlar.
Doro I Bobil, Elam va Yaxudiyadagi buzib tashlangan ibodatxonalarni qayta
tiklashga buyruq beradi. Misr ishg'ol qilingach, Kambiz Misr urf-odatlari bo'yicha
toj kiydi. U Sais shahridagi ma'buda Neyt ibodatxonasida diniy marosimlarga
qatnashadi. Doro I o'zini ma'buda Neytning o'g'li deb e'lon qiladi, xudo Amon va
boshqa Misr xudolariga bag'ishlab ibodatxonalar quradi. Diniy e'tiqodni
markazlashtirish maqsadida Kserks (er. av. IV asr) Eronda diniy islohot o'tkazadi.
U Mitra, Anaxita va Zardusht inkor qilgan boshqa qadimgi ibodatxonalarni yo'q
qilmoqchi bo'ladi. Bu islohot o'z maqsadiga erishmaydi, yarim asrdan so'ng,
qadimgi xudolarga sig'inish yana keng avj oladi. Ahmoniylar ibodatxonalarni
iqtisodiy qudrati haddan tashqari kuchayib ketmasligiga yo'l qo'ymaslik uchun
Misr, Bobil va Kichik Osiyodagi ibodatxonalarni davlat soliq majburiyatlarini
o'tashga majbur qiladilar.
Ahmoniylar davlati uchun turli xalqlarning madaniyati va diniy qarashlarni
sinkretizmi xarakterli edi. Mamlakat turli hududlarining doimiy iqtisodiy-ijtimoiy
va siyosiy aloqasi, madaniyatlarining o'zaro ta'siriga ijobiy turtki beradi. Turli
24

xalqlarning yagona davlat hududiga yashab turishi xalqlarning, ilmiy bilimlari,
san'at va adabiyotlarning bir-birini boyitishiga olib keldi. Forslar va boshqa xalq-
elatlar Bobil, Misr va Elamning qadimiy madaniyatlarini o'zlashtirib oladilar.
Forslarning eng katta madaniy yutuqlaridan bin o'ziga xos mixxatning yaratilishi
bo'lgan. Fors mixxati akkad alfavitidan farq qilgan holda bor-yo'g'i 40 belgidan
iborat bo'lib deyarli alfavitli yozuv bo'lgan.
Qadimgi fors me'morchiliginmg ulug'vor inshootlari Pasargad va Suzadagi
saroy ansambllari edi. Pasargad shahri maydoni 135000 kv.mni tashkil qiladi.
Bundan tashqari, 12000 kv.m sun'iy maydon hosil qilingan. Tog' qiyaliklarini
tekislash bilan bu sun'iy maydonda shahar uch tomondan devor bilan o'rab olinib,
to'rtinchi tomoni tog' qoyasiga chiqadi. Fors podsholari barpo qilgan Persepol
saroyiga I10 zinapoyali keng hashamatli pillapoyadan chiqilar edi. Doro I ning
saroyi (apadana) 3600 kv.m. katta, tomining balandligi 20 m bo'lgan 72 ustunli zali
bilan mashhurdir. Zinapoyaning bir tomonida relyeflar bilan 33 qaram xalqlarning
xiroj olib kelayotgani tasvirlangan. Bu haqiqiy etnografik muzey, qaysiki bu yerda
turli xalq va qabilalarning o'ziga xos kiyimlari, qurollari va ularning kasblarini
ifodalaydigan tasvirlari toshga o'yib tushirilgan 21
.
Persepolda boshqa ahmoniy podsholarning saroylari ham joylashgan.
Persepoldan 3 km. uzoqlikda Naqshi Rustam deb nomlangan qoyalarda Doro I va
boshqa fors podsholarining relyeflar bilan bezatilgan qabrlari mavjud. Doro I
davrida Suzada katta qurilishlar olib borilgan. Qurilish ashyolari 12 mamlakatdan
olib kelingan. Doro I ning yozuvlarida shunday deyilgan: «Kedr daraxti Livan
tog'laridan olib kelingan, Suzaga uni kariylar, bobilliklar olib kelishdi. Yog'och
Gandxara va Karmaniyadan olib kelingan. Bu yerda ishlatilgan oltin Lidiya va
Baqtriyadan olib kelingan. Feruza Xorazmdan, kumush, eban daraxti Misrdan,
saroy devorlari uchun bezaklar loniyadan, ill suyagi Efiopiya va Kariyadan olib
kelingan edi. Tillakor ustalar midiyalik va misrliklar edi.
21
Kuzishchin V. I., qadimgi Rim tarixi T., 2001 yil . 125 bet.
25

Yog'ochga naqsh beradiganlar misrliklar bo'lgan. Ahmoniylarning saroylari
fors davlatining kuch-qudratini ramziy ma'noda aks ettirishi kerak edi.
Qadimgi fors san'ati, Eron madaniyati an'analari Bobil, Misr, Osuriya va
boshqa xalqlarning badiiy an'analari va texnika usullarining sintezi edi.
Qadimgi fors san'ati namunalari icnida nozik did bilan ishlangan toshdan
ishlangan vazalar, metall qadah, fil suyagidan yasalgan jiton qadahlar, zeb-ziynat
buyumlari, lazurit haykallar mavjud. Badiiy buyumlar ichida agat, xalqidon.
Yashma kabi qimmatbaho toshlardan ishlangan silindrsimon muhrlarda podsholar,
afsonaviy qahramonlar va afsonaviy mavjudotiar tasviri tushirilgan. Ular ninoyatda
mohirlik, bilan yasalgan bo'lib, haqiqiy san'at asari hisoblanadi. Fors san'atida,
ayniqsa, o'simlik va hayvonlarni hayotiy tasvirlari bo'lgan badiiy buyumlar bizni
hozirgacha hayratga soladi 22
.
22
Avdiyev V.I. Qadimgi Sharq tarixi T., I964. B.645-648.
26

XULOSA
Xulosa o’rnida shuni aytish mumkinki, Elamliklar o`z joylarini Eronning
Fors ko`rfazidan tortib to hozirgi xomadon o`lkasigacha bo`lgan joylarni egallab
Old Osiyoning qudratli davlatiga aylandi. L е kin oradan bir oz vaqt o`tib Bobil
podshosi Navoxudonasar I katta qo`shin D е rs qal`asi yonida Elamliklarga katta
talofat е tkazdilar. Shundan so`ng uch yuz yilcha Elam tarixdan nomsiz yo`qoladi.
VIII asrga k е lib esa Bobiling o`zi ham ossurlar zaminidan qutilish uchun
kurashdi. Elamliklarga Bobilliklarga ittifoqchi sifatida bo`lib kurash olib bordilar.
Bu urush uzoq davom е tdi. H е ch bir tomon muxim bir g`alabaga erisha olmadi.
720 yili Elamliklar ossurlarga zarba b е rgan bo`lsa ham oradan bir oz vaqt o`tib
ossurlar Elam va uning ittifoqchilari ustidan yana g`olib chiqdi.
692 yili Bobilliklar yana bir bor quzg`olon ko`tardilar ossurlarga qarshi
yana elamliklar yordam b е rdi o`zlariga forslarni qo`shib olib harakat qilsalar ham.
Elamliklar dushmanga zarba b е ra olmadi va urush harakatlarini dushman o`lkasiga
o`tkashizga eirsha olmadi. Erondagi Behistun qovasidan Shoh Doro I va turli
o'lkalardan bog'lab olib kelinayotgan qabila sardorlarining qabartma tasvirlari
bugungacha saqlanib keladi. Bularning barchasi Eronda tasviriy san’atning yuksak
darajada rivojlanganligidan darak beradi. Qadimgi Eronda matematika,
astronomiya. tarix, geografiya. tabobat, veterinariya va boshqa bilimlar rivoj
topgan edi. Ammo Eron shohlari misrlik va yunon tabiblarini saroylarga tez-tez
chorlab turganlar. Tabiblar bemorlarni davolashda shifobaxsh o‘simlik va
mevalardan keng foydalangan. Bemorlarni davolashda ilon zahari qo'llanilgan.
“Avesto”da jom va ilon tasviri tabobat ramzi hisoblangan. Diniy e’tiqod.
Eronliklaming qadimgi ajdodlari dastlab tog‘-u tosh, suv, daraxt va har xil
hayvonlarni ulug'laganlar. Tabaqaviy jam iyat tashkil topishi, xo'jalikning rivojlana
borishi natijasida e’tiqodda ham o'zgarishlar sodir bo'la boshlagan. Xususan
elamliklar Pinekyer degan xudolar onasini ulugTab, unga e ’tiqod qilganlar. Ularda
Inshushinak Suza shahri homiysi yer osti xudosi
27

bo'lgan. Naxunt esa quyosh va adolat xudosi hisoblangan. Eronning ко'p
joylaridatotemizm, fetishizm kabi ibtidoiy din shakllari uzoq vaqtgacha saqlanib
qolgan. Midiya podshosi Astiag davrida zardushtiylik keng tarqala boshlaydi.
Shunday qilib, ushbu kurs ishida quyidagi vazifalar bajarildi: Qadimgi Elam
va Mediya davlatlarining inqirozining paydo bo‘lishining tarixiy shartlari,
shuningdek, Qadimgi Elam va Mediya davlatlarining qulashi shartlari ko‘rib
chiqildi, aturaning harbiy diktini o‘rnatish davrio‘rganildi, shuningdek, Qadimgi
Elam va Mediya davlatlarining turli davrlarida davlat tuzilishi qanday
o‘zgarganligini kuzatishga harakat qilindi. Ushbu vazifalarning bajarilishi tufayli
respublikaning rims qulashidan Qadimgi Elam va Mediya davlatlarining
shakllanishi va rivojlanishigacha bo‘lgan tarixiy davrning xususiyatlarini aniqlash
maqsadiga erishildi.
Olingan bilimlardan keyinchalik ushbu mavzuni yanada to‘liq va chuqurroq
o‘rganish uchun foydalanish mumkin.
28

Adabiyotlar ro’yxati:
1. Abdullayev U.A. Jahon tarixi. – T.: 2017-y.
2. Kabirov A. Qadimgi Sharq tarixi. – T.: “Tafakkur”, 2016-y.
3. Kuzishchin V. I., qadimgi Rim tarixi T., 2001 yil.
4. Rajabov R. Qadimgi dunyo tarixi (Sharq,Yunoniston,Rim), T.: 2009
5. I.Roger B.Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C, Naylor, Dahia Ibo
Shabaka ‘’World history: patterns of interaction’’. McDougle Little, USA,
2009. P. 181.
6. Авдиев в . Қадимги шарқ тарихи . – T. 1963-y.
7. Батыр К. И., Всеобщая история государства и права, Право, М.: 1998, С.
90
8. Батыр К.И., Поликарпова Е.В., студент кафедры всеобщей истории
государства и права. М.: 2002.
9. Берлов О. Д. Общественнее отношение а Египте эпохи Среднего
царства. М.: 1978.
10. Жидков О. А., История государственности и права зарубежных стран,
Норма-инфра, М.: 1999, С. 138.
11. История древнего мира вып. 1. Ранняя античность: в 3 томах, третье
издание./ Под ред. Дьяконова И. М., Неронова В. Д., Свенцицкая И. С., -
М.: «Наука», 1989.
12. Косарев А. И. Государственно-правовая история зарубежных стран. 2-е
издание. - М.: Юриспруденция, 2007.
13. Кудинов О. А. Государственно-правовая история зарубежных стран. М.:
2004 г.
14. Плутарх, сравнительная биография, научная литература, М.: 1994.
15. Утченко С. Л., Всемирная история, М.: 1956.
16. http :// mmkaz . narod . ru / antiquity / lectures / l 17_ crisis . htm
17. https://dzen.ru/a/ZYhGe7_6RH3JqY4P
18. http://vivl.ru/spartak/plytarx.php
29

Qadimgi Elam va Midiya davlatlari

Sotib olish