Qadimgi sharq va g'arb xalqlaridagi iqtisodiy g'oyalarning iqtisodiy rivojlanishga ta'siri - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	531.1KB
Покупки	0
Дата загрузки	22 Сентябрь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Qadimgi sharq va g'arb xalqlaridagi iqtisodiy g'oyalarning iqtisodiy rivojlanishga ta'siri

Купить

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM
VAZIRLIGI
GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI
RAQAMLI IQTISODIYOT VA INNOVATSIYALAR FAKULTETI
“IQTISODIYOT NAZARIYASI” FANIDAN
Qadimgi sharq va g'arb xalqlaridagi iqtisodiy g'oyalarning iqtisodiy
rivojlanishga ta'siri MAVZUSIDAN
KURS ISHI
Bajaruvchi:____________________________________________________
Ilmiy rahbar:___________________________________________________
Kafedra
mudiri:_________________________________________________
1

MUNDARIJA
1. Qadimgi Sharq sivilizatsiyalarida iqtisodiy fikrlarning shakllanishi .............................................. 6
2. Qadimgi G’arb (Yunon va Rim)dagi iqtisodiy qarashlar va ularning mohiyati .............................. 8
3. Qadimgi iqtisodiy g’oyalarning asosiy yo’nalishlari: mulk, mehnat, bozor va davlat ................. 12
4. Sharq va G’arb iqtisodiy fikrlarining o’zaro farqlari va umumiy jihatlari ................................... 16
5. Qadimgi iqtisodiy g’oyalarning zamonaviy iqtisodiy rivojlanishga ta’siri ................................... 19
XULOSA ......................................................................................................................................... 23
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ................................................................................................... 25
2

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi. Bugungi globallashuv va iqtisodiy integratsiya
jarayonlari sharoitida har bir xalqning tarixiy taraqqiyoti, madaniy merosi va
iqtisodiy tafakkurining shakllanishi chuqur o’rganilmoqda. Iqtisodiy g’oyalar va
tamoyillar faqat zamonaviy davrga xos emas, balki ularning ildizlari chuqur tarixga
– qadimgi sivilizatsiyalarga borib taqaladi. Ayniqsa, qadimgi Sharq va G’arb
xalqlari tomonidan ilgari surilgan iqtisodiy qarashlar, ularning amaliyotga tatbiqi
va keyingi rivojlanish bosqichlariga ta’siri hozirgi zamon iqtisodiy tafakkurini
shakllantirishda muhim rol o’ynagan.
Qadimgi Sharq – Misr, Mesopotamiya, Xitoy, Hindiston kabi hududlarda
davlat boshqaruvi, moliya, savdo-sotiq, soliq tizimi va yer egaligi kabi iqtisodiy
munosabatlarning shakllanishi, ularning jamiyatdagi roli va tarixiy tajribasi
bugungi kunda ham iqtisodchilar va tarixchilar e’tiborida. Shuningdek, qadimgi
G’arb – Yunoniston va Rim iqtisodiy fikrlari esa mulkchilik, bozor, narx, foyda,
mehnat kabi tushunchalarning nazariy asoslarini yaratdi. Bu g’oyalar keyinchalik
iqtisodiy fanlarning shakllanishiga zamin yaratdi.
Mazkur mavzuning dolzarbligi shundaki, hozirgi zamon iqtisodiy
muammolarini chuqur tushunish va ularni hal etishda tarixiy iqtisodiy g’oyalardan
foydalanish muhim ahamiyatga ega. Qolaversa, har bir xalq o’z tarixiy merosiga
tayangan holda, zamonaviy iqtisodiy siyosatini shakllantirishi zarur. Shu sababli,
qadimgi Sharq va G’arb iqtisodiy fikrlarining tahlili nafaqat ilmiy, balki amaliy
ahamiyatga ham egadir.
Kurs ishining maqsadi. Ushbu kurs ishining asosiy maqsadi — qadimgi
Sharq va G’arb xalqlarining iqtisodiy g’oyalarini o’rganish hamda ularning
iqtisodiy rivojlanish jarayoniga ko’rsatgan ta’sirini tahlil qilishdan iborat. Ish
davomida qadimgi davrlarda shakllangan iqtisodiy fikrlarning mazmun-mohiyati
ochib beriladi, ularning zamonaviy iqtisodiy qarashlarga ta’siri o’rganiladi.
3

Shuningdek, Sharq va G’arbdagi iqtisodiy tafakkurning umumiy va farqli jihatlari
aniqlanib, bu g’oyalarning bugungi kundagi ahamiyati yoritiladi.
Kurs ishining vazifalari. Kurs ishida qadimgi Sharq va G’arb xalqlarining
iqtisodiy qarashlarini chuqur tahlil qilish ko’zda tutiladi. Avvalo, bu g’oyalarning
qanday tarixiy sharoitda shakllangani va qanday ijtimoiy-iqtisodiy zaruratlardan
kelib chiqqani o’rganiladi. Sharqdagi Misr, Mesopotamiya, Hindiston va Xitoy
kabi sivilizatsiyalardagi iqtisodiy tafakkur o’ziga xos jihatlari bilan tahlil qilinadi.
G’arbdagi Yunoniston va Rimda rivojlangan iqtisodiy fikrlarning mazmuni ochib
beriladi. Sharq va G’arb iqtisodiy qarashlari o’rtasidagi umumiylik va farqlar
solishtiriladi. Shuningdek, qadimgi iqtisodiy g’oyalarning zamonaviy iqtisodiy
nazariyalar va amaliyotlarga ta’siri aniqlanadi hamda ularning bugungi iqtisodiy
rivojlanishdagi ahamiyati yoritiladi.
Kurs ishining obyekti . Ushbu kurs ishining o’rganish obyekti – qadimgi
davrlarda Sharq va G’arb xalqlari tomonidan shakllantirilgan iqtisodiy g’oyalar,
ularning mazmuni, tarixiy rivojlanishi va jamiyat taraqqiyotiga ko’rsatgan
ta’siridir. Jumladan, qadimgi Misr, Mesopotamiya, Hindiston va Xitoyda mavjud
bo’lgan iqtisodiy fikrlar, davlat boshqaruvi, yerga egalik, soliqqa tortish, mehnat
taqsimoti, savdo munosabatlari kabi jihatlar tahlil qilinadi. Shuningdek, qadimgi
Yunoniston va Rimda rivojlangan mulkchilik, bozor munosabatlari, mehnat va
foyda haqidagi qarashlar ham o’rganish doirasiga kiradi.
Kurs ishida bu g’oyalar qanday tarixiy, madaniy va ijtimoiy sharoitda
yuzaga kelgani, ular iqtisodiy taraqqiyotga qanday hissa qo’shgani hamda keyingi
davrlardagi iqtisodiy fikrlarning shakllanishiga qanday ta’sir qilgani asosiy
o’rganish obyekti sifatida ko’rib chiqiladi. Shu bilan birga, bu g’oyalar va
tajribalarning zamonaviy iqtisodiy nazariyalar bilan bog’liqligi ham tahlil qilinadi.
Kurs ishining predmeti — qadimgi Sharq va G’arb xalqlari tomonidan
ilgari surilgan iqtisodiy g’oyalar va nazariyalar, ularning iqtisodiy rivojlanish
jarayoniga ta’siri hamda bugungi kunda bu g’oyalar va g’oya tizimlarining
4

zamonaviy iqtisodiy tafakkurga qo’shgan hissasi. Bunga qadimgi
sivilizatsiyalardagi iqtisodiy g’oyalar, ayniqsa, soliqqa tortish, savdo-sotiq, mehnat
taqsimoti, mulkchilik va yer egaligi kabi iqtisodiy munosabatlar kiradi.
Kurs ishida Sharq va G’arb xalqlarining iqtisodiy g’oyalarining
ta’limotlaridagi farqlar va umumiyliklar, iqtisodiy tizimlarining o’ziga xos
xususiyatlari va ularning jamiyatdagi amaliyotga tatbiqi tahlil qilinadi. Shu bilan
birga, qadimgi iqtisodiy fikrlarning bugungi iqtisodiy siyosat va iqtisodiy
nazariyalar bilan bog’lanishi, ularning hozirgi iqtisodiy jarayonlarga ta’sirini
ko’rsatish ham kurs ishining predmeti hisoblanadi.
Kurs ishining tuzilishi va tarkibi. Kurs ishi tarkiban kirish, asosiy qismda
5 ta reja, xulosa va foydalanilgan adabiyiotlar ro’yxatidan iborat. Mavzuning
mazmunini yoritishda statistik ma’lumotlar o’rin olgan bo’lib kurs ishining
umumiy hajmi 31 betdan iborat.
5

1. Qadimgi Sharq sivilizatsiyalarida iqtisodiy fikrlarning shakllanishi
Qadimgi Sharq xalqlari — Misr, Mesopotamiya, Hindiston va Xitoy —
insoniyat tarixining dastlabki yirik madaniy va iqtisodiy markazlari bo’lib, bu
hududlarda taraqqiyot ilk bosqichdayoq murakkab ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar
shakllangan. Ana shu tizimlar asosida jamiyat a’zolari o’rtasidagi iqtisodiy
munosabatlar, mulkchilik shakllari, mehnat taqsimoti va davlatning iqtisodiy
boshqaruvdagi o’rni haqida fikr yuritila boshlangan.
Qadimgi Misrda iqtisodiy hayot asosan Nil daryosi bilan chambarchas
bog’liq edi. Daryo har yili toshib, atrofdagi yerlarni unumdor qilib turar edi. Shu
sababli, suvni to’g’ri taqsimlash va irrigatsiya tizimlarini boshqarish davlatning
eng muhim iqtisodiy vazifalaridan biriga aylangan. Misrda mulkchilik davlat
qo’lida bo’lib, aholiga ishlatish uchun yer ajratilgan. Bu tizim iqtisodiy fikrlarning
markazida davlat manfaatlarini birinchi o’ringa qo’yishni, umumiy resurslardan
maqsadli foydalanishni taqozo qilgan. Ishchi kuchini muvofiqlashtirish, oziq-ovqat
omborlarini yuritish va soliqlarni yig’ish jarayonlarida aniqlik, hisob-kitob va rejali
ish yuritish asosiy iqtisodiy tamoyillarga aylangan. Arxeologik topilmalardan
ma’lumki, Misrda ma’muriy-hisob yuritish bo’yicha alohida mutaxassislar
bo’lgan, ular hosil, mahsulot, soliqlar va ishchilarning sonini muntazam qayd etib
borganlar.
Mesopotamiya (hozirgi Iroq hududi) esa iqtisodiy fikrlarning dastlabki
yozma manbalari bilan mashhur. Bu hududda ilk shahar-davlatlar shakllangani
bois iqtisodiy munosabatlar murakkab tus olgan. Shumerlar davrida ijtimoiy
tabaqalanish aniq ko’rinish olgan: zodagonlar, erkin fuqarolar, hunarmandlar va
qullar. Mesopotamiya iqtisodiy hayoti asosini yerga egalik, sug’oriladigan
dehqonchilik, chorvachilik, savdo va soliqqa tortish tashkil qilgan. Miloddan
avvalgi XVIII asrda Bobil hukmdori Hammurapi tomonidan tuzilgan qonunlar
to’plamida iqtisodiy faoliyatni tartibga soluvchi ko’plab bandlar mavjud: masalan,
6

ijaraga berish, savdo shartnomalari, mehnat haqini belgilash, kredit munosabatlari.
Bu esa iqtisodiy fikrlar endi amaliyotda qonuniy asosda mustahkamlana
boshlaganini ko’rsatadi. Ayniqsa, narx va foyda, mehnat samaradorligi va
javobgarlik masalalari ilk bor huquqiy jihatdan tartibga solinganligi tarixiy
taraqqiyot uchun katta yangilik edi.
Qadimgi Hindistonda iqtisodiy fikrlar diniy-axloqiy qadriyatlar bilan
uyg’unlashgan holda rivojlangan. Veda adabiyotlari va xususan “Arthashastra”
asari bu borada juda muhim manba hisoblanadi. Arthashastrada davlat
iqtisodiyotning boshqaruvchisi sifatida tasvirlangan. Yer solig’i, bojxona tartiblari,
narxlarni nazorat qilish, savdo yo’llarining xavfsizligini ta’minlash kabi masalalar
aniq ko’rsatib o’tilgan. Asarda iqtisodiy faoliyat turlari, ularni yuritish qoidalari,
davlatning daromad manbalari, byudjet muvozanati va zaxira tizimi haqida ham
keng tushunchalar berilgan. Hind jamiyatidagi kasta tizimi har bir qatlamning
iqtisodiy vazifasini belgilab bergan, bu esa mehnat taqsimotining qat’iy ijtimoiy
asosga ega bo’lishiga olib kelgan. Bunday tizim, bir tomondan, iqtisodiy
barqarorlikni ta’minlasa, boshqa tomondan, ijtimoiy harakatchanlikni cheklagan.
Qadimgi Xitoyda iqtisodiy fikrlarning shakllanishida Konfutsiy va boshqa
faylasuflarning g’oyalari muhim rol o’ynagan. Konfutsiy axloqiy-ijtimoiy tartibga
katta e’tibor qaratgan bo’lsa-da, bu qarashlar iqtisodiy faoliyatga ham ta’sir qilgan.
Davlat iqtisodiyotni tartibga soluvchi bosh muvofiqlashtiruvchi kuch sifatida
qaralgan. Xitoyda ham irrigatsiya tizimlari, soliq yig’ish, hosilni saqlash va qayta
taqsimlash tizimi mukammal darajada yo’lga qo’yilgan. “Guanzi” kabi falsafiy-
ijtimoiy asarlarda iqtisodiy boshqaruvga doir fikrlar – oziq-ovqat narxlarini
barqaror ushlab turish, strategik zaxiralarni yaratish, aholiga taqsimlash
mexanizmlari aniq ko’rsatilgan.
Qadimgi Sharq iqtisodiy fikrlarining umumiy jihati shundaki, ular, odatda,
amaliy ehtiyojlar asosida shakllangan va davlat manfaatlari bilan chambarchas
bog’liq bo’lgan. Bu g’oyalar zamonaviy iqtisodiy tafakkurdagi rejalashtirish,
7

boshqaruv, taqsimot, moliya va soliqqa oid asosiy tushunchalarning tarixiy
ildizlarini tashkil qiladi. Ayni paytda, bu fikrlar iqtisodiy nazariyalar shaklida
bo’lmasa-da, ularning amaliy natijalari jamiyatda iqtisodiy tartib, barqarorlik va
samaradorlikka xizmat qilgan
2. Qadimgi G’arb (Yunon va Rim)dagi iqtisodiy qarashlar va ularning
mohiyati
Yunonistonning iqtisodiy qarashlari
Yunoniston iqtisodiy fikrlari qadimgi G’arb iqtisodiy tafakkurining asosini
tashkil qilgan. Yunon faylasuflari iqtisodiyotning asosiy masalalarini axloqiy,
siyosiy va ijtimoiy jihatdan chuqur tahlil qilganlar. Yunon iqtisodiy fikrining
rivojlanishiga katta ta’sir ko’rsatgan asosiy omillar — siyosiy tizimlar, jamiyatning
ijtimoiy tabaqalari va bozorlarning shakllanishi bo’lgan.
2.1-rasm.Qadimgi Sharq va G`arbdagi iqtisodiy qarashlar va ularning
mohiyati. 1
Sokrat (Miloddan avvalgi 469-399 yillar) – Sokrat iqtisodiyotga bevosita
tegishli qarashlar ilgari surmagan, ammo uning axloqiy va siyosiy qarashlari
1
Platon. Davlat. – T.: “Fan va texnologiya”, 2010.
8

iqtisodiy fikrning shakllanishida muhim rol o’ynagan. Sokratning asosiy g’oyasi –
ijtimoiy adolat va individual axloqni uyg’unlashtirish edi. U iqtisodiy faoliyatni
jamiyatning yaxshi yashashiga qaratish kerakligini ta’kidlagan, uning fikricha,
iqtisodiy boyliklar faqat axloqiy me’yorlarga mos bo’lsa, samarali bo’ladi.
Platon (Miloddan avvalgi 427-347 yillar) – Platon o’zining "Davlat" asarida
iqtisodiy tizimni axloqiy va ijtimoiy nuqtai nazardan ko’rib chiqqan. Platon
jamiyatda to’g’ri boshqaruvni ta’minlash uchun iqtisodiy faoliyatni adolatli
taqsimlashni va davlat tomonidan nazorat qilishni zarur deb bilgan. U mehnat
taqsimoti, mulkchilik va ijtimoiy tabaqalanish masalalarini jamiyatda ijtimoiy
barqarorlikni saqlash uchun muhim deb hisoblagan. Platonning fikriga ko’ra,
jamiyatda uchta asosiy ijtimoiy qatlam bo’lishi kerak: hukmdorlar, jangchilar va
ishlab chiqaruvchilar. Har bir qatlamning o’z vazifalari bor, va iqtisodiy faoliyat
har bir qatlam uchun alohida bo’lishi kerak. Platon iqtisodiy resurslarning faqat
adolatli taqsimotini, maqsadga muvofiq ishlatilishini, va davlatning iqtisodiy
boshqaruvdagi o’rnini ta’kidladi.
Aristotel (Miloddan avvalgi 384-322 yillar) – Aristotel iqtisodiy fikrni
yanada rivojlantirgan va amaliy jihatdan ko’rib chiqqan. Aristotel iqtisodiy
faoliyatni jamiyatdagi axloqiy qadriyatlar va siyosiy tizim bilan bog’lashga
intilgan. Uning “Nikomax Etikasi”da mulkchilik, mehnat taqsimoti va iqtisodiy
boshqaruv haqidagi g’oyalari aniq bayon etilgan. Aristotel uchun mulkchilik
jamiyatda odamlarning farovonligini oshirishga xizmat qilishi kerak edi, lekin
boylikni orttirish uchun emas, balki umumiy yaxshilikni ta’minlash uchun
ishlatilishi lozim edi. Aristotel davlatning iqtisodiyotdagi o’rni haqida fikr
yuritarkan, davlat ijtimoiy va iqtisodiy barqarorlikni saqlashda katta rol o’ynashi
kerak deb hisoblagan. Uning iqtisodiy qarashlarida mulkchilik va shaxsiy
erkinlikning muvozanati haqida gap boradi.
Rimda iqtisodiy fikrlar
9

Rimda iqtisodiy fikrlar amaliyotga ko’proq yo’naltirilgan va ularning
ijtimoiy tizimi, huquqiy boshqaruvi, va iqtisodiy tizimlari ko’proq rivojlangan edi.
Rimda iqtisodiy faoliyat jamiyatning hayotida katta rol o’ynagan va imperiya
hududida o’tkaziladigan savdo-sotiq, soliqlar, yerga egalik kabi masalalar asosiy
diqqat markazida bo’lgan.
Kato Ulyus (Miloddan avvalgi 234-149 yillar) – Rimning eng mashhur
iqtisodiy siyosatchisi bo’lib, u qishloq xo’jaligi va mulkchilikni jamiyat
barqarorligini ta’minlashda muhim vosita sifatida ko’rgan. Kato o’zining "De
Agricultura" (Qishloq xo’jaligi to’g’risida) asarida iqtisodiy faoliyatni amaliy
nuqtai nazardan tahlil qilgan. U, shuningdek, erkin mehnatni qo’llab-quvvatlagan,
chunki erkin mehnat nafaqat shaxsiy farovonlikni, balki umumiy ijtimoiy
barqarorlikni ham ta’minlashga yordam berishi mumkin degan edi. Kato iqtisodiy
tizimda mulkchilikka katta e’tibor qaratgan va bu tizimni rivojlantirishni o’zining
siyosiy faoliyatining asosi deb bilgan.
Seneka (Miloddan avvalgi 4-yil - milodiy 65-yil) – Seneka, Rimning boshqa
mashhur faylasufi, boylik va materializmga qarshi turib, iqtisodiy faoliyatni
axloqiy masala sifatida ko’rgan. U iqtisodiy resurslarni adolatli va samarali tarzda
taqsimlashni, va boylikni orttirishga qarshi bo’lgan. Seneka uchun boylikning
asosiy maqsadi — odamning axloqiy yaxshilanishi va jamiyatdagi adolatni
ta’minlash edi. Seneka iqtisodiy resurslar va boylikni to’plashda ham, ularni
ishlatishda ham axloqiy jihatlarni e’tiborga olishni ta’kidlagan.
Mark Avreliy (Miloddan avvalgi 121-180 yillar) – Mark Avreliy, Rim
imperiyasining imperatori, iqtisodiy boshqaruvni samarali tashkil etishda tabiiy
resurslardan foydalanishni, davlatning iqtisodiy faoliyatga aralashishini
ta’kidlagan. Mark Avreliy iqtisodiy boshqaruvning asosiy printsiplariga erkin
savdoning rivojlanishini, davlat tomonidan iqtisodiy faoliyatni nazorat qilishni va
jamiyatdagi mehnat taqsimotini tartibga solishni kiritgan. U soliq tizimini yanada
10

adolatli qilish va davlatning iqtisodiy boshqaruvini yanada samarali tarzda tashkil
etishni istagan.
G’arb iqtisodiy fikrining umumiy mohiyati
Qadimgi G’arb iqtisodiy fikrining umumiy mohiyati davlatning iqtisodiy
hayotdagi roli, mulkchilik, savdo, soliqlar va ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashga
asoslangan. Yunoniston va Rimda iqtisodiy faoliyat nafaqat iqtisodiy manfaatlar,
balki ijtimoiy va axloqiy qadriyatlar bilan chambarchas bog’liq edi. Yunon
faylasuflari iqtisodiy faoliyatni axloqiy va siyosiy nuqtai nazardan tahlil qilishgan
bo’lsa, Rimda iqtisodiy tizimlarning amaliy jihatlari va davlatning iqtisodiy
boshqaruvdagi roli haqida keng qamrovli qarashlar ishlab chiqilgan.
Qadimgi G’arbning iqtisodiy fikrlari keyingi asrlarda iqtisodiy tafakkurda
yangi yondashuvlar va nazariyalar uchun poydevor bo’lib xizmat qilgan.
Yunoniston va Rimda iqtisodiy fikrlarning rivojlanishi nafaqat ularning
jamiyatining, balki butun G’arb madaniyatining iqtisodiy tizimlaridagi keyingi
o’zgarishlarga ham katta ta’sir ko’rsatgan. Iqtisodiy fikrlarning o’zgarishi davrlar
o’tgach, zamonaviy iqtisodiyotning asosi bo’lgan bozor tamoyillari, mulkchilik,
soliq tizimlari va mehnat taqsimoti haqidagi g’oyalar shakllanishiga turtki bo’ldi. 2
2
Nosirov B.A. Sharq va G‘arb falsafasi tarixida iqtisodiy tafakkur rivoji. – Toshkent: TDYU nashriyoti,
2015.
11

3. Qadimgi iqtisodiy g’oyalarning asosiy yo’nalishlari: mulk, mehnat,
bozor va davlat
Qadimgi iqtisodiy g’oyalar o’zining rivojlanish tarixida bugungi
iqtisodiyotning asosiy tamoyillari va tushunchalariga bevosita ta’sir ko’rsatgan. Bu
g’oyalar xalqning ijtimoiy tuzilishini, iqtisodiy faoliyatini va madaniy qarashlarini
shakllantirgan. Qadimgi iqtisodiy qarashlarni o’rganish nafaqat tarixiy muhimlikka
ega, balki zamonaviy iqtisodiy tizimning shakllanishini tushunishga ham yordam
beradi. Ushbu bobda qadimgi iqtisodiy g’oyalar, ularning asosiy yo’nalishlari,
ya'ni mulk, mehnat, bozor va davlat masalalari batafsil ko’rib chiqiladi.
Mulk masalasi
Qadimgi iqtisodiy qarashlar o’z vaqtida mulk masalasiga alohida e’tibor
qaratgan. Mulk, ayniqsa, agrar jamiyatlarda asosiy iqtisodiy resurs sifatida
qaralgan. Antik davrda mulkni faqat zodagonlar va yuqori tabaqalar qo’lida
jamlangan bo’lib, uni to’plagan shaxslar o’z kuchini va mavqeini
mustahkamlashga harakat qilganlar. Yunon va Rimda mulkning haqiqatdan ham
iqtisodiy jarayonlarni shakllantiruvchi omil bo’lishi tasdiqlangan. Plato va
Aristotel o’zlarining asarlarida mulkni faqat iqtisodiy boylik sifatida emas, balki
insonning ma’naviy va ijtimoiy farovonligini belgilovchi element sifatida ham
muhokama qilganlar. Bu davrda mulkni tasarruf etish, egalik qilishning ijtimoiy va
axloqiy o’lchovlari, hatto kishining shaxsiy erkinligini aniqlashga yordam bergan.
Yunonistonning ba'zi muhim falsafiy yo’nalishlari, xususan, platoizm va
aristotelizm, mulkni faqat jamiyatdagi ijtimoiy munosabatlarning shakllanishi va
yaxshilanishi sifatida emas, balki jamiyatda adolatli va ma'naviy mas’uliyatni
o’rnatishda ham asosiy o’rin tutgan. Plato "Respublika" asarida mulk egaligi va
shaxsiy erkinlik o’rtasidagi farqni ko’rib chiqadi. U mulkni hammani
tenglashtiruvchi asos sifatida emas, balki jahonning adolatli va tartibli tuzilishi
uchun faqat ma’lum shaxslar va tabaqalar egallashi kerakligini ta'kidlaydi.
12

Qadimgi Roma Respublikasida mulkni taqsimlash jarayoni jamiyatdagi
iqtisodiy va ijtimoiy tartibni saqlab qolish uchun zarur bo’lgan element sifatida
qabul qilingan. Rimda mulk egaligi, shuningdek, fuqarolik huquqlari bilan bog’liq
edi. Mulkni egalik qilish imkoniyati, ko’pincha faqat erkin fuqarolarga,
zodagonlarga va oliy tabaqalarga berilgan. Qul va past tabaqalarga bu
imkoniyatdan mahrum qilish orqali, Rim jamiyati o’z iqtisodiy tizimini
mustahkamlagan.
O’rta asrlarda, xristianlikning ta’siri bilan, mulk va boylik masalalari
ko’pincha ijtimoiy tenglikka asoslangan tamoyillar bilan birga qaralgan. Bu davrda
mulk egalik qilish faqat davlat yoki diniy tashkilotlar tomonidan tartibga solingan
bo’lib, iqtisodiy faoliyatlar ko’pincha hukumat yoki cherkov nazoratida bo’lgan.
O’rta asrlarning dastlabki bosqichlarida, ba'zi dinlar mulkni bo’lishmaslikni va
boylikka nisbatan monastik munosabatni targ’ib qilgan. Biroq, keyinchalik bu
g’oya iqtisodiy faoliyatni cheklovchi omil bo’lib, jamiyatda boylikning
markazlashuvi va mulk egaligini cheklashga olib keldi.
Mehnat va uning iqtisodiy ahamiyati
Mehnat qadimgi iqtisodiy g’oyalarda muhim o’rin tutgan. Qadimgi
jamiyatlarda mehnatni faqat iqtisodiy faoliyat sifatida emas, balki ijtimoiy tenglik,
adolat va jamiyatda o’z o’rnini topishning asosiy vositasi sifatida qarashgan. Antik
Yunonistonda aristotelizm mehnatni ikki turga bo’lgan: "erkin mehnat" va "qul
mehnati". Qul mehnati jamiyatda past tabaqalarning iqtisodiy faoliyatida keng
tarqalgan va jamiyatning rivojlanishiga xizmat qilgan.
Rimda esa mehnat kuchi ko’pincha qul va asirlar tomonidan bajarilgan,
ammo shunga qaramay, savdo va sanoatning rivojlanishi mehnatning ahamiyatini
oshirgan. Ular tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlar va xizmatlar
iqtisodiyotning markaziy unsurlariga aylangan. Rimda, shuningdek, xalqning
turmush darajasini oshirishga xizmat qilgan mehnatga nisbatan yuksak qadriyatlar
13

mavjud edi. Bu davrda mehnat ko’proq tashqi savdo va sanoatga yo’naltirilgan edi,
bu esa o’z navbatida iqtisodiy rivojlanishning yangi bosqichiga olib kelgan.
Mehnatga munosabatda Xitoy falsafasida ham o’ziga xos fikrlar mavjud edi.
Xitoyda agrar jamiyatlar va mehnatning ahamiyati ustun bo’lgan. Shu bilan birga,
mehnatni faqat iqtisodiy rivojlanishning vositasi sifatida emas, balki insonning
ahloki borlig’ining belgilovchi elementi sifatida ham ko’rganlar. Xitoyda ishlab
chiqarish va mehnatga qadrlash falsafasi jamiyatni tartibga solish va o’zining
ijtimoiy vazifalarini bajarish uchun zarur bo’lgan bir asos sifatida qaralgan.
Bozor va uning roli
Qadimgi iqtisodiyotda bozor o’zining iqtisodiy rolini asta-sekinlik bilan
kuchaytirgan. Yunon va Rim jamiyatlarida bozorlar iqtisodiy resurslarning
almashinuvi, iste’mol va ishlab chiqarish o’rtasidagi bog’lanishning asosiy
platformalariga aylangan. Qadimgi bozorlarning o’ziga xos jihatlaridan biri bu
savdo va iste’molning faqat tovarlar bilan cheklanmaganligidir; ular orasida
xizmatlar, ma’lumotlar, va madaniyat ham alohida o’rin tutgan.
Antik Rimda bozorlar o’zining yirik savdo joylari, markaziy bazarlari va
savdo yo’llari bilan mashhur edi. Rimning savdo tizimi, ayniqsa, uning g’arb va
sharq o’rtasidagi aloqalari tufayli, xalqaro miqyosda kengaygan. Bu savdo
tarmoqlari orqali Rim Imperiyasi turli xil tovarlarni olib, boshqa mamlakatlarga
eksport qilgan. Rimda bozorlarning rivojlanishi, shuningdek, tadbirkorlik va
raqobatni rag’batlantirgan.
Davlat va uning iqtisodiy roli
Qadimgi davrda davlatning iqtisodiyotdagi roli juda katta edi. Antik davrda
davlat o’z iqtisodiy siyosatida davlat tomonidan nazorat qilinadigan mulk va
resurslarga katta e’tibor qaratgan. Yunon va Rim davlatlari o’zlari tomonidan
belgilangan iqtisodiy qonunlar orqali bozorlarni tartibga solgan va muhim iqtisodiy
faoliyatlarni nazorat qilgan. Qadimgi davlatlar ko’pincha o’z resurslarini va
14

iqtisodiy faoliyatni o’z qo’lida saqlab, iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga
intilganlar.
Rimda davlatning iqtisodiy roli nafaqat ichki savdo va resurslarni
boshqarish, balki xalqaro aloqalar va imperiyaning iqtisodiy manfaatlarini himoya
qilishni o’z ichiga olgan. Rim hukumatlari savdo va soliq tizimlarini tartibga solish
orqali iqtisodiy barqarorlikni saqlaganlar. Davlatning iqtisodiy tizimdagi
faoliyatining bir jihati ham xususiy mulkni tartibga solish va mehnat resurslarini
boshqarishdan iborat edi.
Qadimgi iqtisodiy g’oyalar o’z vaqtida ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanishning
asosiy tamoyillarini shakllantirgan. Mulk, mehnat, bozor va davlatning iqtisodiy
roli qadimgi jamiyatda muhim o’rin tutgan va ularning ta’siri hozirgi zamonaviy
iqtisodiyotda ham sezilarli darajada ko’rinadi. Shuningdek, qadimgi iqtisodiy
qarashlar bugungi kunda ham iqtisodiy tizimlarning samarali ishlashi uchun
muhim dasturilamal bo’lib xizmat qiladi. 3
3
G‘ulomov S.S. Iqtisodiy ta’limotlar tarixi. – T.: Iqtisodiyot, 2002.
15

4. Sharq va G’arb iqtisodiy fikrlarining o’zaro farqlari va umumiy
jihatlari
Sharq va G’arb iqtisodiy fikrlarining o’zaro farqlari va umumiy jihatlari
insoniyat tarixiy taraqqiyotida iqtisodiy tafakkur qanday shakllanganini chuqur
o’rganishga imkon beradi. Sharqdagi iqtisodiy qarashlar asosan qadimgi Xitoy,
Hindiston, Bobil, Arab xalqlari tajribasiga asoslangan bo’lsa, G’arb iqtisodiy
tafakkuri yunon-rim falsafasi, Yevropa uyg’onish davri va keyingi industrial
rivojlanish bosqichlarida shakllangan.
Sharq iqtisodiy fikrlari, avvalo, axloqiy qadriyatlar, ijtimoiy adolat va davlat
manfaatlariga asoslangan. Masalan, qadimgi Xitoyda Konfutsiy ta’limoti asosida
jamiyatda har kim o’z o’rnini bilishi, davlat va jamiyat manfaatlari uyg’unlashgan
holda iqtisodiy barqarorlikka erishish ko’zda tutilgan. Hindistonning mashhur
“Arthashastra” asarida iqtisodiy faoliyatning asosiy yo’nalishlari, soliq siyosati,
davlatning boshqaruvdagi roli keng yoritilgan. Islom iqtisodiy fikrida esa halollik,
adolat, zakot, foizdan voz kechish kabi tamoyillar asosiy o’rinni egallaydi.
Bularning barchasi Sharq iqtisodiy tafakkurining asosiy jihati — axloqiy
me’yorlarga tayanuvchanligidan dalolat beradi.
Sharqda iqtisodiy faoliyat ko’proq amaliy tajriba asosida shakllangan.
Nazariy modellar kam bo’lsa-da, ularning hayotiyligiga e’tibor katta bo’lgan.
Markazlashgan boshqaruv, davlatning iqtisodiy faoliyatda bevosita ishtirok etishi,
savdo aloqalarining rivoji, xususan Buyuk Ipak yo’li orqali xalqaro iqtisodiy
munosabatlar yo’lga qo’yilgan. Bu esa Sharq xalqlarining iqtisodiy qudratga ega
bo’lishiga zamin yaratgan.
G’arb iqtisodiy fikri esa ko’proq ilmiy-tahliliy yondashuv asosida
rivojlangan. Qadimgi Yunoniston faylasuflari Platon va Aristotel mulkchilik,
mehnat va davlatning iqtisodiyotdagi roli haqida muhim qarashlarni ilgari surgan.
Keyinchalik merkantilizm, klassik iqtisodiy maktab (Adam Smit, David Rikardo),
16

sotsialistik nazariyalar (Karl Marks) va neokeynschilik (Jon Meynard Keyns) kabi
oqimlar G’arb iqtisodiy tafakkurining tarixiy asoslarini belgilab berdi.
Adam Smit o’zining mashhur “Millatlar boyligi” asarida bozor iqtisodiyoti,
erkin raqobat va shaxsiy manfaatning umumiy foydaga xizmat qilishi haqidagi
g’oyalarni ilgari surdi. Bu nazariya G’arbda iqtisodiy erkinlik, bozor tamoyillari va
shaxsiy mulk daxlsizligining ustuvorligini belgiladi. 20-asrda iqtisodiy inqirozlar
natijasida Keyns tomonidan davlatning iqtisodiyotdagi rolini kuchaytirish zarurligi
ilgari surildi. Bu yondashuv hozirgi kunda ham o’z ahamiyatini saqlab kelmoqda.
Sharq va G’arb iqtisodiy fikrlari o’rtasidagi asosiy farqlardan biri —
yondashuv uslubidadir. Sharqda iqtisodiy masalalarga axloqiy, diniy va ijtimoiy
qadriyatlar asosida yondashilgan bo’lsa, G’arbda bu jarayon ko’proq mantiqiy,
nazariy va ilmiy asoslar bilan bog’langan. Sharq iqtisodiyoti uzoq vaqt
markazlashgan boshqaruvga asoslangan bo’lsa, G’arb iqtisodiyoti erkin bozor
tamoyillariga asoslangan holda rivojlangan.
Bundan tashqari, mulkchilikka bo’lgan munosabat ham farq qiladi. G’arbda
shaxsiy mulk daxlsizligi eng muhim tamoyil sifatida qaralsa, Sharqda ijtimoiy
mulkchilik va jamoaviy manfaat ustuvor bo’lgan. Islom iqtisodiy tizimida foiz
taqiqlangani holda, moliyaviy faoliyat adolat va halollikka asoslangan. G’arb
iqtisodiyotida esa bank tizimi, foiz stavkalari va kredit mexanizmlari iqtisodiyotni
harakatga keltiruvchi kuch sifatida qaraladi.
Ammo bu farqlarga qaramay, Sharq va G’arb iqtisodiy fikrlarida umumiy
jihatlar ham mavjud. Har ikkala mintaqada ham iqtisodiy taraqqiyotga intilish,
jamiyat farovonligini oshirish, tartibga solinuvchi iqtisodiy faoliyatni yo’lga
qo’yish kabi tamoyillar mavjud. Mehnatga e’tibor, resurslardan oqilona
foydalanish, tashqi savdoning rivojiga ahamiyat berish — bu umumiyliklarning
eng muhimlari hisoblanadi.
Shuningdek, davlatning iqtisodiyotdagi roli har ikkala hududda ham inkor
etilmagan. Garchi G’arbda bozor mexanizmi ustuvor bo’lsa-da, muayyan davrlarda
17

(ayniqsa inqirozlar vaqtida) davlat aralashuvi muhim omil bo’lgan. Sharqda esa
tarixiy jihatdan davlat iqtisodiy faoliyatning asosiy tashkilotchisi sifatida ishtirok
etgan.
Zamonaviy davrda Sharq va G’arb iqtisodiy tafakkurlarining uyg’unlashuvi
kuzatilmoqda. Ayniqsa, Xitoy, Janubiy Koreya, Singapur kabi mamlakatlar bu
sintezning yaqqol namunasidir. Ular G’arb texnologik yutuqlari va bozor
tamoyillarini Sharq madaniy qadriyatlari bilan uyg’unlashtirib, o’ziga xos iqtisodiy
modelni shakllantirmoqda. Bu davlatlar iqtisodiy rivojlanishda tez sur’atlarga
erishib, global iqtisodiy tizimda muhim o’rin egallamoqda.
Globalizatsiya sharoitida Sharq va G’arb iqtisodiy fikrlarining o’zaro ta’siri
kuchayib bormoqda. G’arb kompaniyalari Sharq bozorlariga kirish orqali ularning
qadriyatlarini o’rganmoqda, Sharq davlatlari esa G’arbning bozor iqtisodiyoti
tajribasidan unumli foydalanmoqda. Bu jarayon natijasida universal iqtisodiy
fikrlar va yondashuvlar shakllanmoqda.
Yakuniy xulosaga kelganda, Sharq va G’arb iqtisodiy fikrlari bir-biridan
farq qilsa-da, ular bir-birini to’ldiradi. Har bir mintaqa o’z tarixiy shart-sharoitidan
kelib chiqqan holda o’z iqtisodiy tafakkurini shakllantirgan. Bu tafakkurlar
orasidagi tafovutlar va umumiyliklarni chuqur o’rganish orqali zamonaviy
iqtisodiy muammolarga samarali yechimlar topish mumkin. Iqtisodiy tafakkurda
madaniyat, tarix, din va ijtimoiy munosab atlarning o’rni muhim ekani yana bir bor
isbotlanadi. 4
4
Xodjaev Q.X. Iqtisodiy ta’limotlar tarixi. – T.: “IQTISOD-MOLIYA”, 2021.
18

5. Qadimgi iqtisodiy g’oyalarning zamonaviy iqtisodiy rivojlanishga
ta’siri
Insoniyat tarixi davomida iqtisodiy fikrlar jamiyatning rivojlanishida muhim
rol o’ynab kelgan. Qadimgi davrlardagi iqtisodiy g’oyalar nafaqat o’z zamoni
uchun, balki keyingi asrlar davomida shakllanib borgan iqtisodiy tizimlarning
asosiy tamoyillarini belgilab bergan. Bugungi kunda zamonaviy iqtisodiy
rivojlanish jarayonlarini chuqur anglash uchun o’tmishda mavjud bo’lgan iqtisodiy
qarashlar, ularning asosiy tushunchalari va amaliyotdagi ifodalarini o’rganish
dolzarb ahamiyatga ega. Qadimgi Sharq va G’arbda shakllangan iqtisodiy g’oyalar,
ular asosida yaratilgan ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar, hozirgi zamon iqtisodiy
nazariyalariga zamin yaratgan.
Qadimgi Misrda iqtisodiyot asosan qishloq xo’jaligiga asoslangan bo’lib, yer
mulki, soliq tizimi va ish kuchi muhim ahamiyat kasb etgan. Fir’avnlar davlati
tomonidan barcha iqtisodiy faoliyat markazlashgan tartibda boshqarilgan. Bugungi
markazlashgan boshqaruv tizimlarining ayrim elementlari aynan ushbu davrdagi
iqtisodiy amaliyotlardan ildiz olgan. Soliq yig’ish, davlat nazoratidagi ishlab
chiqarish va ombor tizimi Misr iqtisodiy modelining asosiy xususiyatlari bo’lgan.
Hozirgi kunda davlat budjetini shakllantirish va moliyaviy nazoratni amalga
oshirishda shu kabi qadimgi tajribalar asosiy negizlardan biri sifatida namoyon
bo’ladi.
Qadimgi Xitoy iqtisodiy fikrida esa jamiyatda barqarorlik, tartib, adolat va
axloqiy me’yorlar asosida iqtisodiy faoliyat yuritish muhim hisoblangan.
Konfutsiy ta’limotida iqtisodiy farovonlik jamiyatdagi ma’naviy-axloqiy
tamoyillarga amal qilish orqali ta’minlanishi kerakligi ta’kidlangan. Bu g’oyalar
zamonaviy Xitoy iqtisodiy modelida ham yaqqol ko’zga tashlanadi. Davlatning
iqtisodiyotni rejalashtirishdagi faol ishtiroki, tartib-intizomga asoslangan ish
yuritish, jamiyat manfaatlarini shaxsiy manfaatlardan ustun qo’yish — bular
qadimgi Xitoy g’oyalarining davomidir. Ayniqsa, bugungi Xitoyning iqtisodiy
19

yuksalishida tarixiy-madaniy meros asosida shakllangan iqtisodiy
yondashuvlarning roli katta.
Hindiston iqtisodiy fikrida esa “Arthashastra” asari muhim o’rin egallaydi.
Bu asarda davlat boshqaruvi, soliqlar, narx nazorati, savdo-sotiq, ishlab chiqarish
kabi iqtisodiy faoliyat tarmoqlari aniq tahlil qilingan. Zamonaviy iqtisodiy
nazariyalarda bozorni tartibga solish, narxlar ustidan nazorat o’rnatish kabi
funksiyalar Hindistonda qadimdan mavjud bo’lganligini ko’rsatadi. Bugungi
Hindiston hukumati tomonidan amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar, ayniqsa,
bandlikni ta’minlash, mahalliy ishlab chiqarishni qo’llab-quvvatlash, soliqlarni
samarali yig’ish kabi chora-tadbirlar, o’zining tarixiy ildizlariga ega.
Qadimgi Yunoniston iqtisodiy tafakkuri esa zamonaviy G’arb iqtisodiy
nazariyalarining asosi bo’lib xizmat qiladi. Platon va Aristotel iqtisodiy
faoliyatning jamiyatdagi o’rni, mulkchilik shakllari, mehnat taqsimoti, adolatli
narx va foyda tushunchalarini falsafiy jihatdan tahlil qilganlar. Ayniqsa
Aristotelning iqtisodiy faoliyatni “oikonomika” va “xrematistika”ga ajratishi
hozirgi iqtisodiy tushunchalarga mos tushadi. Birinchisi — uy xo’jaligini yuritish
san’ati bo’lsa, ikkinchisi — foyda orttirishga qaratilgan faoliyatdir. Zamonaviy
iqtisodiy nazariyada iste’mol va ishlab chiqarish, foyda olish, investitsiya kabi
tushunchalarning tag zamini aynan shu qadimiy qarashlarga borib taqaladi.
Qadimgi Rim davlati esa iqtisodiy aloqalar va huquqiy munosabatlarni
rivojlantirishda muhim tajribaga ega bo’lgan. Rim huquqi bugungi zamonaviy
iqtisodiy qonunchilik, mulk huquqi va shartnoma asosidagi iqtisodiy aloqalarning
huquqiy asoslarini yaratgan. Hozirgi kunda bozor munosabatlari doirasida
yuritilayotgan shartnomalar, bank xizmatlari, mulk huquqining himoyasi, soliqqa
tortish tizimi — bularning barchasi qadimgi Rim iqtisodiy-huquqiy tizimidan
meros bo’lib qolgan.
Qadimgi Islom iqtisodiy fikrida esa iqtisodiy faoliyat axloqiy-ijtimoiy
qadriyatlar bilan uyg’un holda olib borilishi kerakligi asosiy tamoyil sifatida
20

belgilanadi. Qur’oni karim, Hadislar va fiqh manbalarida iqtisodiy faoliyatning
halolligi, tenglik, zakot, ribodan voz kechish kabi qoidalar muhim o’rin egallaydi.
Bugungi kunda islomiy bank tizimi, islomiy moliyalashtirish usullari keng
ommalashib bormoqda. Foizsiz kreditlash, moliyaviy shaffoflik, ijtimoiy
barobarlik kabi tamoyillar nafaqat musulmon mamlakatlarda, balki G’arb iqtisodiy
tizimida ham o’z aksini topmoqda. Xalqaro moliyaviy institutlar islomiy moliya
modellarini joriy qilish orqali iqtisodiy adolat, barqarorlik va ijtimoiy mas’uliyatni
ta’minlashga intilmoqda.
Hudud Qadimgi Iqtisodiy G’oyalar Asosiy Namoyandalari Zamonaviy
Iqtisodiy Rivojlanishga Ta’siri
Sharq (Mesopotamiya, Hindiston, Xitoy) Davlat tomonidan iqtisodning
markazlashuvi, mehnat taqsimoti, yerga egalik, soliq tizimi Konfutsiy, Kautilya
Davlat iqtisodiyotidagi ishtirok, soliq siyosati, byudjet nazorati, tartibga soluvchi
roli
G’arb (Yunon-Rim) Xususiy mulk, bozorda erkinlik, savdo-sotiq, foyda
olish Ksenofont, Platon, Aristotel, Seneka Bozor iqtisodiyoti, erkin raqobat,
tadbirkorlik, iqtisodiy erkinlik tamoyillari
Qadimgi Sharq va G’arb xalqlarining iqtisodiy g’oyalari va ularning
zamonaviy rivojlanishga ta’siri
Qadimgi davrda mavjud bo’lgan savdo yo’llari va xalqaro iqtisodiy aloqalar
bugungi global iqtisodiyotning asosiy ildizlaridan hisoblanadi. Buyuk Ipak yo’li,
Qoradengiz va O’rta yer dengizi orqali kechgan savdo yo’llari xalqlar o’rtasida
nafaqat iqtisodiy, balki madaniy va siyosiy aloqalarni kuchaytirgan. Hozirgi
globallashuv davrida xalqaro savdo, integratsiya, transchegaraviy investitsiyalar va
logistika tizimlari qadimgi xalqaro iqtisodiy tajribalarning rivojlangan shakli
sifatida namoyon bo’lmoqda.
Qadimgi iqtisodiy g’oyalar shuningdek, mehnatni qadrlash, mahsulot ishlab
chiqarish va uni adolatli taqsimlash kabi tamoyillarni ilgari surgan. Bu esa bugungi
21

ijtimoiy iqtisodiyot, korporativ ijtimoiy mas’uliyat va iqtisodiy inklyuziya kabi
tushunchalarga asos bo’lgan. Ayniqsa, ekologik barqarorlik, yashil iqtisodiyot va
adolatli o’sish kabi zamonaviy konsepsiyalar, o’z mohiyatiga ko’ra, qadimgi
davrlarning “tabiatga hurmat”, “mehnatga sadoqat” kabi g’oyalari bilan
uyg’unlashadi.
Zamonaviy iqtisodiy rivojlanishda qadimiy g’oyalarning muhim jihati —
ularning insonparvarlik tamoyillariga asoslanganidir. Bu bugungi raqamli
transformatsiya va texnologik innovatsiyalar jarayonida ham iqtisodiy faoliyatni
faqat foyda orttirishga emas, balki inson va tabiat farovonligiga yo’naltirish
zarurligini ko’rsatadi. Hozirda iqtisodiy siyosat yuritishda qadimgi tajribalar tahlil
qilinib, ularning zamonaviy ehtiyojlarga moslashtirilgan modellari ishlab
chiqilmoqda.
Xulosa qilib aytganda, qadimgi iqtisodiy fikrlar bugungi iqtisodiy
rivojlanish jarayonlariga bevosita yoki bilvosita ta’sir ko’rsatmoqda. Qadimgi
xalqlarning iqtisodiy tajribalari, ularning nazariy va amaliy qarashlari zamonaviy
iqtisodiy nazariya va siyosatlarning shakllanishida tayanch rol o’ynagan. Bu
g’oyalarning chuqur o’rganilishi nafaqat tarixiy bilimni boyitadi, balki kelajak
iqtisodiy strategiyalarini shakllantirishda ham muhim asos bo’lib xizmat qiladi.
5
5
Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat — yengilmas kuch. – T.: Ma’naviyat, 2008.
22

XULOSA
“Qadimgi Sharq va G’arb xalqlaridagi iqtisodiy g’oyalarning iqtisodiy
rivojlanishga ta’siri” mavzusidagi kurs ishini umumlashtirar ekanmiz, aytish joizki,
insoniyat taraqqiyoti tarixida iqtisodiy fikrlarning shakllanishi va rivojlanishi eng
muhim bosqichlardan biri bo’lib kelgan. Qadimgi davrlarda mavjud bo’lgan
ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar, hukmron sinflarning jamiyatni boshqarishdagi
roli, mulkchilik shakllari va mehnat munosabatlari bevosita o’sha davr
mutafakkirlarining iqtisodiy qarashlarida aks etgan.
Qadimgi Sharq xalqlarida iqtisodiy g’oyalar ko’proq amaliyotga, davlatni
samarali boshqarishga, aholining turmush darajasini oshirishga, adolatli taqsimotga
qaratilgan. Masalan, Konfutsiy axloqiy qadriyatlar asosida boshqaruvni taklif
qilgan, Kautilya esa iqtisodiy siyosat va davlat byudjeti, soliq tizimi kabi aniq
amaliy masalalarni o’rgangan. Zardushtiylikdagi “ezgulik – yovuzlik” tamoyili esa
iqtisodiy faoliyatda halollik, adolat va mehnatni qadrlashni ta’kidlagan. Ushbu
g’oyalar o’z davrida nafaqat iqtisodiy boshqaruvni, balki ijtimoiy barqarorlikni
ham ta’minlashga xizmat qilgan.
Qadimgi G’arbda, ayniqsa Yunoniston va Rimda, iqtisodiy fikrlar chuqur
nazariy asoslarga tayanilgan. Platon va Aristotel kabi faylasuflar iqtisodiy tizimni
faqat boylik to’plash vositasi emas, balki ijtimoiy tuzumning ajralmas qismi
sifatida ko’rganlar. Platon davlat boshqaruvida iqtisodiy tartib va axloqiy
qadriyatlarning uyg’unligini muhim deb bilgan bo’lsa, Aristotel iqtisodiy
faoliyatning “tabiiy” va “sun’iy” turlarini ajratgan holda foyda orttirishning
axloqiy chegaralarini belgilagan. Rim imperiyasida esa iqtisodiy g’oyalar ko’proq
huquqiy va amaliy mazmunga ega bo’lgan: savdo-sotiq, yerga egalik, soliq tizimi
va infratuzilma rivojiga alohida e’tibor qaratilgan.
Qadimgi Sharq va G’arb iqtisodiy tafakkuri o’rtasidagi asosiy farq shundaki,
Sharqda iqtisodiy g’oyalar ko’proq davlat manfaatlari va axloqiy tamoyillar bilan
23

uyg’unlashgan bo’lsa, G’arbda esa bu g’oyalar individual manfaat, mulkchilik va
bozordagi munosabatlar asosida nazariy jihatdan asoslab borilgan. Ammo umumiy
jihat sifatida aytish mumkinki, har ikkala sivilizatsiya vakillari iqtisodiy faoliyatni
inson hayotining ajralmas qismi deb bilganlar va uni axloq, siyosat, huquq va
jamiyat taraqqiyoti bilan chambarchas bog’laganlar.
Bugungi kunda ham qadimgi iqtisodiy fikrlarning dolzarbligi saqlanib
qolmoqda. Mulkka bo’lgan munosabat, adolatli taqsimot, davlat va iqtisodiyot
o’rtasidagi muvozanat, aholi farovonligini ta’minlash kabi ko’plab masalalar
hanuzgacha dolzarb bo’lib, zamonaviy iqtisodiy siyosat va nazariyalarning
shakllanishiga asos bo’lmoqda.
Shunday qilib, qadimgi Sharq va G’arb xalqlari tomonidan ilgari surilgan
iqtisodiy g’oyalar insoniyat taraqqiyoti tarixida muhim o’rin tutgan bo’lib, ularning
o’z zamonasi uchun ilg’or bo’lgan fikr-mulohazalari bugungi iqtisodiy bilim va
amaliyotning rivojiga mustahkam zamin bo’lib xizmat qilmoqda.

24

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat — yengilmas kuch. – T.: Ma’naviyat,
2008.
2. Xodjaev Q.X. Iqtisodiy ta’limotlar tarixi. – T.: “IQTISOD-MOLIYA”,
2021.
3. G’ulomov S.S. Iqtisodiy ta’limotlar tarixi. – T.: Iqtisodiyot, 2002.
4. Nosirov B.A. Sharq va G’arb falsafasi tarixida iqtisodiy tafakkur rivoji. –
Toshkent: TDYU nashriyoti, 2015.
5. Platon. Davlat. – T.: “Fan va texnologiya”, 2010.
6. Aristotel. Siyosat. – T.: “Sharq”, 2007.
7. Kautilya. Arthashastra (Iqtisodiyot kitobi). – Hindiston: Penguin Books,
tarjima nashri, 1992.
8. Konfutsiy. Lun Yu – Suhbatlar va mulohazalar. – Pekin: Foreign
Languages Press, 2008.
9. Qur’on. (iqtisodiy g’oyalar nuqtayi nazaridan tahlil qilingan tarjimalar
asosida).
10. M. Weber. Din va iqtisodiyot. – M.: Respublika, 2005.
11. Paul Samuelson, William Nordhaus. Economics. – New York: McGraw-
Hill Education, 2010.
12. Internet manbalari:
- www.ziyonet.uz
- www.britannica.com
- http://www.history.com
- www.studopedia.ru
25

Qadimgi sharq va g'arb xalqlaridagi iqtisodiy g'oyalarning iqtisodiy rivojlanishga ta'siri

Купить