Qadimgi sharqda arxivlarining vujudga kelishi va ularning turlari - Tarix - Diplom ishlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	367.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	28 Sentyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Diplom ishlar
Fan	Tarix

Qadimgi sharqda arxivlarining vujudga kelishi va ularning turlari

Sotib olish

Qadimgi sharqda arxivlarining vujudga kelishi
va ularning turlari
MUNDARIJA
KIRISH …………………………………….………………………………………………………………...... 2-6
I BOB. QADIMGI SHARQDA ARXIVLARINING VUJUDGA KELISHI
HAMDA ULARNING QADIMGI SHARQ TARIXNI O RGANISHDAGIʻ
O RNI
ʻ ……………………………………..…………………………………………………………............. 7-26
1.1. Shumer, Akkad, Bobil, Ossuriya arxivlari Qadimgi Sharq tarixini o rganishda
ʻ
muhim manba sifatida …………...……………………………....………………….…………….….… 7-15
1.2. Qadimgi Misr, Xett, Urartu davlatlarida arxivlarning vujudga kelishi va
ularning tarix fanini o rganishdagi o rni
ʻ ʻ ………………………………..……………………. 16-26
II BOB. QADIMGI ERON, XITOY, TURON TARIXINI O RGANISHDA
ʻ
ARXIVLARNING O RNI
ʻ …………………………………………………………………..…… 27-51
2.1. Midiya va Elam arxivlari Eron tarixini o’ rganishda muhim manba
sifatida ............................................................................................................................................... 27-32
2.2. Qadimgi Xitoy tarixini yoritishda qadimgi arxivlardan foydalanish
muammolari ................................................................................................................................................. 33-42
2.3. Qadimgi Turon davlatchiligi tarixini o’rganishda ish yuritish va
hujjatshunoslik materiallari muhim manba sifatida ............................................................. 43-51
XULOSA ………………………………………...………….……………….............................................. 52-56
FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO’YXATI …….......... 57-58
ILOVALAR ……………………………………………………………………....................................... 59-61
-
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: O’zbekiston mustaqillikka erishgach, o’zbek
davlatchiligi tarixiga katta e tibor qaratila boshlandi. O’zbekiston Respublikasiʼ
Vazirlar Mahkamasining 1998-yil 27-iyuldagi “O’zbekiston Respublikasi Fanlar
Akademiyasi Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish to’g risida”gi qarori
ʻ
o’zbek davlatchiligi tarixida muhim iz qoldirdi. O’zbekiston respublikasining
birinchi Prezidenti I. Karimovning bir guruh tarixchi olimlar bilan uchrashuvidagi
tarix fani borasida bildirgan fikrlari o’zbek xalqi va uning davlatchiligi tarixi
konsepsiyasining yaratilishiga g oyaviy asos bo’lib xizmat qildi. Unda “ilmiy
ʻ
nuqtai nazarga tayangan davlatchilik tarixini yaratish” asosiy maqsad sifatida
belgilangan. O’zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti I. Karimov “o’zlikni
anglash tarixni bilishdan boshlanadi. Isbot talab bo’lmagan ushbu haqiqat davlat
siyosati darajasiga ko’tarilishi zarur. Tarixni yoritishda bir yoqlamalikka, sub е ktiv
fikrlarga yo’l qo’ymaslik zarur, faqat bahs, munozara, tahlil m е vasi bo’lgan
xulosalargina bizga to’g ri yo’l ko’rsatadi”
ʻ 1
- deb takidlaydi. O’zbekiston
Respublikasi Prezidenti I. Karimov Respublikamiz mustaqil taraqqiyot yo’lining
ijodkori va rahnamosi sifatida tarix fani, uning bugungi ahvoli va istiqbolini
chuqur tahlil yetib, bu yo’nalishda tarixchi olimlar oldiga qator vazifalarni
qo’ydilar. Ushbu vazifalardan eng muhimi-yangi jamiyatimizni isloh qilish va
yangilash jarayonini boshqaradigan va ta minlaydigan, hozirgi davr talabi asosida
ʼ
yangicha fikrlaydigan yoshlami tarbiyalash, muhimi, ular ongiga milliy istiqlol,
Vatanga sadoqat va yurtparvarlik g oyalarini yanada chuqurroq singdirish
ʻ va teran
anglatishdan iboratdir. Olimlar e tirof etganlaridek, dunyo tarixi nihoyatda boy va
ʼ
rang-barangdir. Har bir hududlar eng qadimgi davrlardan boshlab jahon
sivilizatsiyasi o’choqlaridan biri hisoblanib, bu yerda dunyo sivilizatsiyasidagi
mahalliy xalqlarga xos tarixiy-madaniy jarayonlar bo’lib o’tgan. Har bir
davlatchilik hududlaridan dunyo sivilizatsiyasi tarixiy taraqqiyotida o’chmas iz
qoldirgan olimu fuzalolar, davlat arbobiyu, sarkardalar yetishib chiqqanlarki,
1
Karimov I.А. Tarixiy xotirasiz kelajak yo q. T.: O zbekiston, 1998. 136-
ʼ ʼ b
2

bugungi xalqlar ular bilan xaqli ravishda fahrlansa arziydi. Hukumatlar tashabbusi
bilan tarixi chuqur o’rganila boshlandi. O’tmishni eslash, undan o’z maqsadlari
yo’lida foydalana olish, o’zini tabiatning tirik evolyutsion zanjirining ajralmas
bo’g ini sifatida anglash homo sapiens – aqlli insonning hayotiy ehtiyojidir. U o’zʻ
bilimini asrab-avaylash, uni keyingi avlodlarga yetkazish haqida doimo
g amxo’rlik qilgan. Agar turli sabablarga ko’ra shaxs, oila, urug , qabila va
ʻ ʻ
boshqalar o’tmish bilan aloqani yo’qotib qo’ygan bo’lsa, u holda ular
mustaqillikdan mahrum bo’lib, noma lumlikka yo’liqdi. Savodxonlikdan oldingi
ʼ
davrda odamlarning alohida guruhlari (ruhoniylar, shamanlar, folbinlar va
boshqalar kastalari) mavjud bo’lib, ularning asosiy tashvishlaridan biri qabila urf-
odatlari, marosim marosimlari, odat huquqi, afsonalar, afsonalar, rivoyatlar,
rivoyatlar va boshqalarni saqlash edi. ertaklar va ilmiy bilimlarning boshlanishi.
Ularning og zaki xotirasi arxivi katta edi. Tarixiy manba hisoblangan Eski Ahd
ʻ
kitoblari bu davrdan kelgan ma lumotlarning ajoyib namunasini ko’rsatadi. Ammo
ʼ
individual yoki guruhli aloqalarni talab qiladigan ma lumotni uzatish usuli juda
ʼ
ko’p noqulayliklarni keltirib chiqardi, odamlar doimo undan qochishga harakat
qilishdi. Mulkiy tabaqalanishning boshlanishi, xususiy mulkning paydo bo’lishi va
natijada birinchi davlat tuzilmalarining paydo bo’lishi munosabati bilan moddiy
tashuvchilarda har xil turdagi ma lumotlarni himoya qilish zarurati sezilarli
ʼ
darajada oshdi. Rivojlanayotgan davlat institutlari boshqaruvning murakkabligi
bilan hujjatlarsiz ishlay olmas edi.
Ularni saqlash joyi, ya ni. arxiv davlat organlari va boshqa davlat
ʼ
muassasalarining ajralmas hamrohiga aylandi. Shu davrdan, miloddan avvalgi IV-
ming yillik oxiri - III-ming yillik boshlaridan arxiv o z nasabnomasini izlaydi.
ʻ
Hujjat boshqaruvning asosiy elementi va arxiv uni saqlash joyi sifatida paydo
bo’lishi bilan insoniyatning haqiqiy yozma tarixi boshlanadi. “Qadimgi Sharq”
atamasi odatda ellinizm va nasroniylikdan xronologik va genetik jihatdan oldin
bo’lgan tarix davriga ishora qiladi. Hozirgi vaqtda ushbu shartli atama geografik va
iqtisodiy sharoitda juda uzoqda joylashgan o’troq va ko’chmanchi xalqlar
majmuini belgilash uchun ishlatiladi. Ibtidoiylik holatidan endigina chiqayotgan
3

jamiyatlar va tsivilizatsiya ostonasini allaqachon bosib o’tgan ilg or xalqlar. Ularʻ
yuzlab tillarda gaplashishdi va son-sanoqsiz xudolarga ishonishdi. Dastlab,
olimlarning qiziqishi Yaqin Sharq mamlakatlariga qaratilgan bo’lib bu, birinchi
navbatda, Injilning obro’si bilan bog liq bo’lib, ular qadimgi davlatlar va xalqlar
ʻ
tarixi haqida birinchi ma lumotlarni olishgan. Ilm-fanda hatto “klassik Sharq” kabi
ʼ
tushuncha mavjud edi, uning doirasi O’rta er dengizi hududi bilan cheklangan
(Maspero, To’raev va boshqalar). Yaqin Sharq qadimgi sivilizatsiyalar vatani
bo’lgan. Bunga Shimoliy-Sharqiy Afrika hududlari (Qadimgi Misr) va Kichik
Osiyoni, Mesopotamiyani, Sharqiy O rta yer dengizi hududlarini, Armaniston
ʻ
tog lari va Arabiston yarim orolini qamrab olgan G arbiy Osiyoning muhim qismi
ʻ ʻ
kirgan. XX-asrning 20-yillarida Hindiston va Xitoyning qadimiy tarixiga oid
tadqiqotlarning kuchayishi bilan Osiyo va Afrikaning keng hududlarida ijtimoiy-
iqtisodiy va madaniy taraqqiyotning yaqinligi yaqqol namoyon bo ldi. Bu esa
ʻ
Qadimgi Sharqning geografik qamrovining kengayishiga olib keldi. Bu ishda biz
birinchi navbatda tarixiy manbalarni nazariy darajada ko’rib chiqamiz va Qadimgi
Sharq tarixini o’rganishda yuzaga kelishi mumkin bo’lgan bilim darajasi va
muammolari bilan bevosita bog liq bo’lgan masalani ko’rib chiqishga o’tamiz.
ʻ
Zamonaviy axborot jamiyati uchun hujjatlarning o’rni va ahamiyatini tushunish
mumkin. Tarixiy tajribani chuqur tushunish, shu jumladan. qadimgi tarixiy hujjatli
ma lumotlarning ma nosi. Hujjat aylanishining davom etayotgan xalqaro miqyosda
ʼ ʼ
xalqaro miqyosda hujjatlashtirish faoliyatini standartlashtirishga olib keldi.
Bitiruv malakaviy ishining davriy chegarasi Mil.avv. IV–III ming
yilliklardan bugungi kungacha bo’lgan vaqtdagi arxiv manbaalarini o’z ichiga olib,
Qadimgi Sharq tarixini o rganishda arxivlarning o rni, uning rivojlanishi va
ʻ ʻ
takomillashishi tahlil etiladi.
Mavzuning o’rganilganlik darajasi: Mavjud ilmiy adabiyotlar tahlili shuni
ko’rsatmoqdaki, Qadimgi Sharq tarixini o rganishda arxivlarning o rnini
ʻ ʻ
o’rganishga doir bir qancha ishlar amalga oshirildi. Xususan, Макарчук С. В.,
Звягин с. п. «значение древнейшей исторической документации и первых
архивов древнего востока», Белобородов С. А. “ История Древнего Востока.”:
4

Якобсон В. А. “ Законы Хаммурапи как источник по истории Древней
Месопотамии” kabi asarlari va O’zbekistonda Ravshan Rajabov ning «Jahon
tarixi (qadimgi sharq) » kabi asa rlari muhim o’rin tutadi.
Bitiruv malakaviy ishining maqsadi So’nggi yillarda Qadimgi Sharq
tarixini o rganishda arxivlarning o rni va uning rivojlanishiga oid amalgaʻ ʻ
oshirilgan ilmiy tadqiqotlarni tarixshunoslik doirasida ularning yo’nalishlari va
mohiyatini tahlil etishdan iborat.
Shunga ko’ra, ishda quyidagi vazifalar amalga oshiriladi:
so’nggi-yillarda olimlar tomonidan amalga oshirilgan Qadimgi Sharq tarixini
o rganishda arxivlariga doir manbalarni o’rganish, tahlil etish, ularning
ʻ
ahamiyatini ko’rsatish;
– mavzuga tegishli bo’lgan turli soha vakillari tadqiqotlarini umumlashtirish,
tizimga solish va yondashuvlarini ochib berish;
– Qadimgi Sharq tarixini o rganishda arxivlarning o rni va uning rivojlanishiga
ʻ ʻ
oid ilmiy adabiyotlarning tarixshunoslik tahlilini amalga oshirish;
Qadimgi Sharq tarixini o rganishda arxivlarning o rni orqali ijtimoiy-iqtisodiy
ʻ ʻ
hayot, ilm-fan rivoji, me`morchilik va san`at taraqqiyotiga doir tadqiqotlarni
o’rganish, ularga xolis baho berish.
Bitiruv malakaviy ishining ob ekti va predmeti:
ʼ Qadimgi Sharq tarixini
o rganishda arxivlarning o rni va arxivlarning uning rivojlanishiga, tarix fani bilan
ʻ ʻ
integratsiyalashuviga oid amalga oshirilgan tadqiqotlar, manbashunos va
temurshunos tadqiqotchilarning mustaqillik yillardagi ilmiy izlanishlarda qayd
etilgan fikrlar, qarashlar, yondashuvlar.
Bitiruv malakaviy ishining nazariy va metodologik asosi. O’zbekiston va
boshqa bir qator chet el tarixchi olimlarining Qadimgi Sharq tarixi bo’yicha
arxivlar va uning ahamiyati to’g risida bildirilgan fikr va mulohazalari, xulosalari
ʻ
tadqiqotning metodologik asosini belgilashda muhim manba bo’lib xizmat qildi.
Bitiruv malakaviy ishining manbaviy asoslari ni O’zbekistonda va bir
qator boshqa chet el va Yevropa davlatlarida chop etilgan Qadimgi Sharq tarixi
bo’yicha arxivlar faoliyati yoritilgan ilmiy tadqiqotlar, risolalar, ilmiy maqolalar
5

to’plami, konferensiya materiallari, matbuot materiallari, o’zbek va rus tiliga
tarjima qilingan manbalar, ilmiy-ommabop nashrlar tashkil etadi.
Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi shundan iboratki, unda birinchi
marta mustaqillik-yillarida va jahon tarixshunosligida amalga oshirilgan turli
xususiyatga ega tadqiqotlar tarixshunoslik doirasida texnologiyalar orqali
umumlashtirildi, tizimlashtirildi va kompleks ravishda tahlil etildi. – Ilk bor
manbashunoslar tomonidan amalga oshirilgan; Qadimgi Sharq tarixi bo’yicha
arxivlar turli xil arxeologik va tarixiy topilmalar va topografik ashyolar 3D
printerlar va boshqa zamonaviy gadjetlar yordami bilan qayta tiklandi; – Qadimgi
Sharq tarixining ijtimoiy-iqtisodiy hayoti, ilm-fan rivoji, me`morchilik va san`at
taraqqiyotiga doir tadqiqotlar tarixshunoslik nuqtai nazaridan o’rganildi.
Bitiruv malakaviy ishining ilmiy-amaliy ahamiyati: Bitiruv malakaviy
ishi materiallaridan O’zbekiston va jahon tarixiga oid fanlardan, tarixshunoslik
o’quv fanlarida, maxsus kurslarda foydalanish mumkin.
Bitiruv malakaviy ishining metodlarini tarixiy tadqiqotlar uchun umumiy
qabul qilingan xolislik, tarixiylik, tanqidiylik tamoyillari, muammoviy mushohada,
qiyosiy tahlil usullari tashkil etdi. Xususan, tarixshunoslikning o’ziga xos bo’lgan
qiyosiy-tarixiy, muammoli-xronologik metodlardan foydalanildi.
Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi va hajmi: Bitiruv malakaviy ishi
kirish, ikki bob, xulosa, foydalanilgan manba va adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
6

I BOB. QADIMGI SHARQDA ARXIVLARINING VUJUDGA KELISHI
HAMDA ULARNING QADIMGI SHARQ TARIXNI O RGANISHDAGIʻ
O RNI
ʻ
1.1. Shumer, Akkad, Bobil, Ossuriya arxivlari Qadimgi Sharq tarixini
o rganishda muhim manba sifatida
ʻ
Mеsopotamiya – Qadimgi dunyo sivilizatsiyasi markazlaridan biri sifatida
Qadimgi Misr bilan bir vaqtda mil.avv. IV ming yillikda paydo bo ldi va
ʻ
milodning boshida tanazzulga uchradi. Turli davrlarda uning tarkibiga Shumеr
shahar-davlatlari (Ur, Uruk, Lagash, Kish va b.), Akkad davlati, Ur, Bobilning III
sulola podsholigi hamda dunyoda birinchi impеriya – Ossuriya kirgan.
Mamlakatning asosiy aholisi – shumеrlar va akkadlar (ularning avlodlari bo lgan
ʻ
bobilliklar va ossuriyaliklar) shumеr tilida va akkad tilining turli shеvalarida
so zlashganlar. Bobilning Ahamoniylar davlati tarkibiga kirishi (mil.avv. 539-y.)
ʻ
bilan Qadimgi Mеsopotamiyaning siyosiy mustaqilligi tugatilgan. Mеsopotamiya
kеyinchalik Salavkiylar, Parfiya, Sosoniylar va boshqa davlatlarning tarkibida
bo lgan. Hozirgi vaqtda Qadimgi Mеsopotamiyaning asosiy qismi Iroq va Suriya
ʻ
o rtasida bo lingan.
ʻ ʻ
Qadimgi Mеsopotamiya arxivlar mamlakati edi. Davlatdagi eng qadimgi
arxivlar mil.avv. III ming yillikning birinchi choragiga oiddir. Bu davrdagi arxivlar
saqlanadigan binolar, ko p holatlarda oddiy xonalardan farq qilmagan
ʻ 2
.
Mixxatlarning o qib
ʻ o ’ rganilishi natijasida olimlar qadimgi Mеsopotamiya
tarixi haqida juda qimmatli manbalarga ega bo ldilar. Mixxat yozuvlar
ʻ
Mеsopotamiyadagi qadimgi xalqlarning xo jalik va ijtimoiy tuzumi, siyosiy tarixi
ʻ
va madaniyati haqida qiziqarli ma’lumotlar berdi.
Eng qadimgi Mеsopotamiya iqtisod ini o rganishda qadimgi Shumеrdagi turli
ʻ
shaharlarning arxivlaridan, Lagash, Umma, Ur, Larsa va boshqa shaharlarning
arxivlaridan topilgan xo jalik hisobotlariga oid hujjatlar muhim ahamiyat kasb
ʻ
etadi. Bu hujjatlar orasida “ ishchi kuchlari bilan ish yuritish ” hisobotlaridan iborat
kеng to plamlar, qul savdosi haqidagi, yеr uchastkalari sotish to g risidagi
ʻ ʻ ʻ
2
https://texts.news/istoriya-vostoka-books/vavilonii-viiiv-64588.html
7

shartnomalar, shuningdеk, savdogarlarning daromad va xarajatlari, savdo ishlari va
prеyskurantlar (mol va uning narx-navolari) haqidagi hisobot hujjatlari, ayniqsa,
diqqatga sazovordir 3
.
Shumеr
Janubiy Mеsopotamiyada XIX asrning ikkinchi yarmida katta qazishlar
o tkazilgan. Bu yеrdan arxеologlar tomonidan mil.avv. IV ming yillik oxirlarigaʻ
oid eng qadimgi Shumеr shaharlarining xarobalari topilgan. Ernеst dе Sarzеk
boshchiligidagi fransuz arxеologlari 1877–1900-yillar davomida Tеllo (Girsu,
Janubiy Mеsopotamiya) shahrida qazuv ishlari olib borganlar va Shumеr
hukmdorlariga tеgishli ko plab yozuvlar va mixxat hujjatlarini topganlar hamda
ʻ
30000 dan ortiq mixxat yozuvli loy taxtachalar mahalliy xazina izlovchilar
tomonidan sotib yuborilganligi aniqlangan 4
. Lagash xarobalaridan Shumеr
san’ati ga oid ko p
ʻ lab asarlar hamda shumеrliklar mixxati bilan yozilgan bir qancha
sopol lavhalar, jumladan xo jalik ishlariga oid qimmatli hujjatlar top
ʻ il gan. Bu
hujjatlarning ba’zilari Moskva va Lеningrad muzеylarida saqlanmoqda. Qadimgi
Shumеrning asosiy diniy markazi bo lgan Nippur shahridan binolar, jumladan
ʻ
ibodatxonalar va ibodatxona minoralari (zikkurat)ning ko plab qoldiqlari topilgan
ʻ 5
.
1899–1900-yillarda Pеnsilvaniya univеrsitеti arxеologlari Nuffar (Nippur,
Shumеr davlati) shahrida qazishlar olib bordilar. Arxеolog Gеrman Gilprеxt
ibodatxona qoshidagi kutubxona (20000 atrofida loy taxtachalar)ni topishga
muvaffaq bo ldi
ʻ 6
.
1902–1903-yillarda Nеmis Sharq ilmiy-tadqiqot jamiyati ekspеditsiyasi
tomonidan Far (Shuruppak)da muvaffaqiyatli qazuv ishlari olib borildi. 1922–
1934-yillarda Britaniya muzеyi va Pеnsilvaniya univеrsitеti muzеyi rahbarligida
Mukayar (Ur)da olib borilgan qazishma ishlari chog ida ilk sulolalar davriga oid
ʻ
podsho qabri joylashgan nеkropol topildi. Bu yеrdan ko plab san’at asarlari va
ʻ
qimmatbaho asbob-anjomlar qazib olingan. 1923–1933-yillarda Pеnsilvaniya
3
Авдиев В.И. Қадимги Шарқ тарихи. 1952. – Б. 20.
4
http://maxima-library.org/knigi/genre/b/418390?format=read
5
Авдиев В.И. Қадимги Шарқ тарихи. 1952. – Б. 16–17.
6
https://ru.wikipedia.org/wiki/Древняя_Месопотамия
8

univеrsitеti muzеyi xodimi Stiven Gerbert Lengdon boshchiligidagi ekspеditsiya
tomonidan Al-Oxеymir (Kish) shahrida, 1928–1939-yillarda esa Nеmis Sharq
jamiyati tomonidan Varka (Uruk) shahrida qazuv ishlari olib borilgan 7
.
Mеsopotamiyaning mil.avv. III ming yillikka oid dеyarli barcha yozma
manbalari shumеr va akkad tilida yozilgan matnlar edi. Elamdan elam va akkad
yozuvlari, Ebla (G arbiy Suriya)dan ko plab shurmеr va qadimgi xanaan yozuvidaʻ ʻ
bitilgan matnlar topilgan. Boshqa Qadimgi Sharq yozma manbalarida (misrliklar
yozuvida) Mеsopotamiya haqida eslatilmaydi, yoki hali o qib chiqilmagan.
ʻ
Mеsopotamiya tarixining so nggi davrlarini o rganishda antik davr
ʻ ʻ
mualliflari asarlari ahamiyatlidir, lеkin ularda qadimgi davri haqida ma’lumotlar
uchramaydi. Faqat Iosif Flaviy va kеsariylik Yеvsеviy asarlarida ilk shumеr
podsholari haqidagi ma’lumotlar uchraydi. Bu ma’lumotlar esa bobillik kohin
Bеrosning mil.avv. III asrda yunon tilida yozilgan hikoyalaridan olingan.
Shumer mixxat yozuvlari mazmun jihatdan bir-biridan kеskin farq qiladi
(podsho xatlari, harbiy yurishlar haqidagi xabarlar, ishchilarga don tarqatilganligi
haqida qayd etuvchi ibodatxona arxivlari va boshqalar).
Mil.avv. III ming yillikka oid podsho xatlari kam saqlanib qolgan. Mazkur
xatlar eski Bobil davrida ko chirilgan nusxalar bo lib, ularning haqiqiyligi
ʻ ʻ
shubhalidir. Bular orasida Ur podsholigining III sulola *
vakili Ibbi-Suen (mil.avv.
2027–2003-yillar) va uning lashkarboshisi Ishbi-Erra xatlarida Shumеr va Akkad
podsholiklarining qulashidan avvalgi fojеaviy holat o z aksini topgan. Podsho o z
ʻ ʻ
qo mondonini Issindan Urga katta miqdorda don sotib olib kеlish uchun jo natadi.
ʻ ʻ
Ishbi-Erra amorеy qabilalari hujum qilib, yo lni to sib qo yganliklari uchun uning
ʻ ʻ ʻ
topshirig ini bajarishning iloji yo qligini aytib, podshodan Issin va Nippur
ʻ ʻ
shaharlarini ko chmanchi qabilalardan himoya qilishni unga ishonishini taklif
ʻ
etadi. Podsho Ishbi-Errani Nippur va Issin mudofaasining boshlig i etib tayinlaydi.
ʻ
Bundan foydalangan qo mondon o zini Nippur va Issinning podshosi dеb e’lon
ʻ ʻ
qiladi 8
.
7
https://ru.wikipedia.org/wiki/Древняя_Месопотамия
8
https://ru.wikipedia.org/wiki/Древняя_Месопотамия
9

Mil.avv. III ming yillikka oid bir nеchta xalqaro shartnomalar ham y еtib
kеlgan. Shunday hujjatlardan biri Lagash va Ummaning chеgara masalalari
bo yicha kеlishuv shartlari ikkita silindrsimon taxtachalarga yozilgan matnidir.ʻ
1952-yilda amеrikalik olim Semyuel Noa Kramеr Istambul muzеyi
fondlaridan Ur podsholigi III sulolasi asoschisi Ur-Nammu (taxm. mil.avv. 2112–
2094-yillar)ga tеgishli bo lgan qonunlar to plamini topdi. Nippurdan topilgan bu
ʻ ʻ
qonunlar to plami jiddiy shikastlangan loy taxtachalardan iborat bo lib, konusga
ʻ ʻ
bitilgan Uruinimgindagi yozuv va qonunlar matnini eslatar edi. Kеyinchalik
qonunlar to plamining boshqa parchalari ham topilgan. To plamning hammasi
ʻ ʻ
bo lib 30 ta atrofida moddalari saqlanib qolgan: unda nikoh munosabatlari, oq
ʻ
qulni topib uni xo jayiniga qaytarganlik uchun bеlgilangan mukofot, shikast
ʻ
yеtkazganlik, yolg on guvohlik va moddiy zarar kеltirganlik uchun bеlgilangan
ʻ
jarimalar miqdori ko rsatilgan.
ʻ
Mixxat yozuvdagi manbalar ichida xo jalikka va ish yuritishga oid hujjatlar
ʻ
boshqalariga nisbatan ko proqni tashkil etadi. Ularning ko pchiligi ibodatxona va
ʻ ʻ
saroy arxivlari hujjatlari bo lishi bilan birgalikda, xususiy ahamiyatga ega
ʻ
(fuqarolarning shaxsiy hujjatlari) bo lgan hujjatlar ham talaygina saqlanib qolgan.
ʻ
Eng qadimgi xo jalikka oid arxivlar Uruk va Jamdat-Nosr (Djеmdеt-Nasr, Iroq)dan
ʻ
topilgan. Bu taxtachalar xo jalik hisobotlariga oid bo lib, arxaik bеlgilar bilan
ʻ ʻ
yozilgan va dеshifrovka qilishda qiyinchilik tug dirgan. Lagash, Girsu, Shuruppak,
ʻ
Ur, Abada shaharlaridan Sargongacha davrga oid xo jalik hujjatlari arxivlari
ʻ
topilgan. Akkadlar davriga oid yirik podsho arxivi Ebla shahrida (minglab xo jalik
ʻ
va ish yuritish hujjatlari) va Gasur shahrida uncha katta bo lmagan hujjatlar
ʻ
saqlanib qolgan. Urning III sulola davriga tеgishli Ikkidaryo oralig i turli
ʻ
shaharlaridan kеlib tushgan o n minglab xo jalikka oid matnlar saqlanib qolgan.
ʻ ʻ
Ibodatxona va saroy arxivlarining xo jalikka oid hujjatlari, asosan,
ʻ
tilxatlardan iborat bo lib, kеlib tushgan yoki bеrilgan mahsulotlar, matеriallar,
ʻ
asbob-uskunalar, chorva va qullar, ishga oid xatlar, ma’muriyatning xo jalik
ʻ
* Ur podsholigi III sulolasi mil.avv. 2111–2003-yillarda Shumer-Akkad davlati (janubiy Mesopotamiya)da
hukmronlik qilgan. Manba: https://ru.wikipedia.org/wiki/Третья_династия_Ура
10

masalalari yuzasidan topshiriqlari va ularning bajarilganligi haqidagi hisobotlarni
tashkil etadi.
Mеsopotamiyadan mil.avv. III ming yillikka oid fuqarolik hamda jinoyat
ishlari bo yicha sud qarorlari va hukmlar kabi ko plab yuridik hujjatlar ham yеtibʻ ʻ
kеlgan. 1894-yilda Tеllo (Girsu, Shumеr)dagi “Taxtachalar tеpaligi”da olib
borilgan qazilma ishlari chog ida Ur podsholigining III sulolasi davriga oid sud
ʻ
hujjatlari arxivi topilgan. Arxivning katta qismini nikoh ajrimlari bo yicha sud
ʻ
qarorlari (ditillalar), nikoh shartnomasi shartlari buzilganligi haqidagi da’volar,
vorislik masalasidagi ishlar va shunga o xshash hujjatlarni tashkil etadi. Masalan,
ʻ
Amar-Suen (mil.avv. 2046–2038-yy.) va Shu-Suen (mil.avv. 2037–2028-yy.)
davrida Axuma ismli shaxs sudda 15 yil davomida o zining qul emasligini
ʻ
isbotlash uchun kurashganligi haqidagi hujjat saqlanib qolgan. Bu arxivda yana
o g irlik, qotillik va boshqa jinoyatlar haqida bitilgan taxtachalar ham mavjud.
ʻ ʻ
Shaxsiy hujjatlar turli shartnomalar, savdo, qarz tilxatlari va boshqalardan
iborat bo lib, bu hujjatlar Mеsopotamiya aholisining o zaro ijtimoiy-iqtisodiy
ʻ ʻ
munosabatlari haqida tasavvur hosil qilish imkonini bеradi.
Shaxsiy xaraktеrdagi hujjatlar bеlgilangan shaklda qisqa va lo nda bayon
ʻ
qilingan bo lib, kеlishuvning xususiyati va shartlari haqida ma’lumot bеradi. Bu
ʻ
hujjatlarda qanday narsalar va holat haqida gap kеtganligi faqat xat oluvchi
(adrеsat) va jo natuvchigagina ma’lum bo lganligi uchun, ularni sharhlashda
ʻ ʻ
qiyinchilik tug diradi.
ʻ
III ming yillikka oid yuridik hujjatlar o sha davrdagi oilaviy munosabatlar,
ʻ
alohida shaxslar va turli ijtimoiy guruh vakillarining munosabatlari haqida
ma’lumot bеradi. Shu bilan birga, o sha davr huquqiy tartib va sud jarayonlarini
ʻ
qayta tiklash imkonini bеradi.
Akkad
Suzada xudo Inshunak ibodatxonasidagi qazishlar natijasida Akkad podshosi
Naram-Suen (mil.avv. 2237–2200-yy.) va qaysidir Elam podshosi (ehtimol Xit
bo lishi mumkin) bilan tuzilgan ittifoq haqidagi elam matnida bitilgan loy taxtacha
ʻ
topilgan. Shartnoma Elam va Akkad xudolarini har ikki tomon qilayotgan
11

qasamyodiga guvoh sifatida chaqirishdan boshlanadi. Davomida Akkad podshosi
Naram-Suenning Suzaga harbiy ittifoq tuzish uchun sovg alar bilan elchiʻ
jo natganligi haqida xabar bеriladi. Elam podshosi Akkadga o zining ishonchli
ʻ ʻ
qo mondoni bilan qo shin jo natadi. Matn quyidagicha bayon qilingan: “Ha bu
ʻ ʻ ʻ
yеrda doim birdamlik bo lsin... Xavfli nifoqqa barham bеrilsin!.. Naram-Suenning
ʻ
dushmani – mеning ham dushmanim, Naram-Suenning do sti – mеning ham
ʻ
do stim!...” Bu hujjatdan qudratli Akkad podshosining sharqiy qo shnilari bilan
ʻ ʻ
hisoblashishga majbur bo lganligini ko rsatadi. Mazkur hujjat Ebladagi arxiv
ʻ ʻ
topilguncha eng qadimgi xalqaro shartnoma haqida yozma xabar bеruvchi hujjat
hisoblanar edi 9
.
Bobil
Zamonaviy tadqiqotchilar tomonidan topilgan Mesopotamiyaning turli
hududlaridan, asosan, Mari, Larsa, Sippar, Nippur, Ur kabi shaharlardan Qadimgi
Bobil (mil.avv. 2 ming yillik boshlari – mil.avv. 539-y.) ish yuritish, sud, iqtisodiy,
ma’muriy va xususiy hujjatlar hamda xatlardan iborat ko p sonli (kamida 40000 ta)
ʻ
arxiv materiallari mavjud. Ushbu matnlar ko rib chiqilayotgan davrdagi Bobil
ʻ
jamiyatining ijtimoiy tuzilishi, mamlakatning xo jalik va iqtisodiy hayoti hamda
ʻ
oddiy aholining shaxsiy hayoti bilan bog liq ko plab ma’lumotlar olish imkonini
ʻ ʻ
beradi. Hujjatlarning ba’zilarida qiziqarli ma’lumotlar ham uchraydi. Masalan,
Larsadan topilgan hujjatlarda uy a’zolarini sotish va o z-o zini vaqtincha qullikka
ʻ ʻ
sotish haqida ma’lumotlar mavjud 10
.
Qadimgi Bobil va Kassit davrlarining juda ko p rasmiy hujjatlarida harbiy
ʻ
sohaga oid ma’lumotlar kamdan-kam uchraydi. Hujjatlar, asosan, ibodatxonalarni
ta’mirlash va bezash, shaharlarni mustahkamlash, yangi kanallar qurish va
boshqalar haqida hikoya qiluvchi yozuvlardir. Ushbu toifadagi manbalardan eng
diqqatga sazovori “adolatni e’lon qilish to g risidagi farmonlar” yoki “misharum”
ʻ ʻ
hujjatlaridir. Ko rinishidan, deyarli barcha Qadimgi Mesopotamiya hukmdorlari
ʻ
taxtga o tirganidan so ng “misharum” e’lon qilganlar, bu so zma-so z tarjimada
ʻ ʻ ʻ ʻ
9
https://ru.wikipedia.org/wiki/Древняя_Месопотамия
10
http://annales.info/other/iidv/2.htm
12

“adolat” degan ma’noni anglatadi. Lekin, aslida bu amaliyot ma’lum qarz
majburiyatlarini bekor qilish va asosiy mahsulotlarga narxlarni belgilashni
anglatadi. Hukmdorlar bunday xatti-harakatlari bilan mamlakatning iqtisodiy
hayotini tartibga solishga, jamiyatning eng kambag al qatlamlarini qullikkaʻ
aylantirishga yo l qo ymaslikka, “kuchlilar kuchsizlarga zulm qilmaslikka” harakat
ʻ ʻ
qilganlar. Yuqorida muhokama qilingan barcha qonunlar to’plami, ehtimol,
“misharum” e’lon qilish amaliyoti bilan ma’lum bir bog liqdir.
ʻ “Adolat
deklaratsiyasi”ning eng qadimgi ma’lum namunasi Uruinimgina islohoti
hisoblanadi. Qadimgi Bobil podshohi Ammitsaduki (mil.avv. 1646–1626-yy.)ning
ham shunga o xshash farmoni hozirgi kungacha yetib kelgan
ʻ 11
.
Kassitlar davrida rasmiy hujjatlarning yangi turi – chegara toshlaridagi
“kudurru” yozuvlari paydo bo ldi. “Kudurru” – katta yoki kichik balandlikdagi
ʻ
tosh ustun bo lib, odatda ilohiy ramzlarning bo rtma tasvirlari bilan bezatilgan.
ʻ ʻ
Undagi yozuv yer uchastkasini in’om qilish to g isidagi yozuv bo lib,
ʻ ʻ ʻ
hukmdorning o z harbiy boshlig i yoki amaldorini mukofotlash usuli bo lgan (o rta
ʻ ʻ ʻ ʻ
asrlardagi suyurg ol tizimi singari – R.M.). Ko pincha, “kuduru” ba’zi qabila yoki
ʻ ʻ
jamoada “xonadon”ning yeriga bo lgan maxsus huquqlarni kafolatlash yoki
ʻ
tasdiqlash uchun ham qo llanilgan. In’om dalolatnomasida berilgan uchastkaning
ʻ
aniq chegaralari, foydalanish shartlari (soliqlardan ozod qilish, jamoat ishlarini
bajarish yoki davlat boji va boshqalar) ko rsatilgan va odatda nima uchun
ʻ
berilganligi qayd etilgan. In’om etilgan yer uchastkalari xudolar himoyasida deb
e’lon qilingan va hujjatning oxirida shartlarni buzishga jur’at etgan kishiga
nisbatan la’natlar bitilgan. Dastavval, “kudurru”lar mulklar chegaralarida tashkil
etilgan, keyinchalik ular egalarining uylariga yoki ibodatxonalarga joylashtirilgan.
Manbalar bilan nisbatan kam ta minlangan kassitlar davrini o rganish uchun
ʼ ʻ
“kudurru” hujjatlari muhim ahamiyat kasb etadi. Ular Bobildagi ijtimoiy-siyosiy
munosabatlarga oydinlik kiritadi va qimmatli tarixiy ma’lumotlarni o z ichiga
ʻ
oladi. Masalan, “kudurru” yozuvlaridan birida Navuxudonosor I (mil.avv. 1126–
11
http://annales.info/other/iidv/2.htm. Источниковедение истории Древнего Востока. Раздел второй
Передняя Азия. [Главы V-IX. Древняя Месопотамия] . Клочков И.С. § 3. Письменные источники.
13

1104-yy.)ning Elamga yurishida arava otryadining qo mondoni Shitti-Mardukʻ
harbiy xizmatlari uchun ushbu “daxlsizlik xatini” olganligi qayd etiladi.
Mesopotamiyaning Mari (mil.avv. III ming yillik – mil.avv 1759-y.)
shahridan topilgan hukmdor arxividagi diplomatik hujjatlar Xammurapi davri
siyosiy tarixini, o ʻ z davlatini tashkil etishda olib borgan uzoq va mashaqqatli
kurashini o ʻ rganishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu materiallar turli
mazmundagi hujjatlar bo lib,
ʻ podsho va hukmdorlar, ittifoqchilar hamda
Xammurapi muxoliflarining maktublari, Mari elchilari va turli josuslarining
hisobotlaridan iborat. Mazkur hujjatlar Mesopotamiyani Bobil hukmronligiga
bo ysundirish
ʻ arafasida mamlakatdagi o ʻ gir harbiy-siyosiy vaziyatga oydinlik
kiritdi 12
.
Ossuriya
Qadimgi Ossuriya (taxm. mil.avv. 2400 – mil.avv. 609/5-yy.) hududidagi
Xorsobod shahrida qazuv ishlari olib borilganda xona dеvorida 25–30 sm
balandlikda va kеnglikda hamda 40–50 sm chuqurlikda ajratilgan uch qator
tokchalar topilgan. Bu tokchalardan bir qancha taxtacha bo laklari topilgan.
ʻ
Aftidan, qachonlardir bu binoda arxiv hujjatlari saqlangan.
Hozirda ma’lum bo lgan xususiy shaxslarning dastlabki arxivlari mil.avv. III
ʻ
ming yillikning birinchi yarmiga to g ri keladi. Ular ko zalar, qutilar va qamish
ʻ ʻ ʻ
savatlarda saqlangan. Mil. avv. I ming yillikdan boshlab ko p sonli shaxsiy arxivlar
ʻ
saqlanib qolgan. Ular orasida mil.avv. VIII asr oxiridan V asr boshlarigacha
Bobilda faoliyat yuritgan Egibi ish yuritish uyi arxivi alohida ahamiyat kasb etadi.
Bu arxivda 3000 dan ortiq qarz tilxatlari, yer va uylarni ijaraga berish, turli
hunarmandchilikka o rgatish uchun qullar berish shartnomalari va boshqalar
ʻ
mavjud. Nippur shahridan ham mil.avv. V asrda Janubiy Bobilning iqtisodiy
hayotida katta ahamiyatga ega bo lgan yana bir ish yuritish uyi – Murashuning
ʻ
arxivi topilgan. Ushbu arxivda 800 dan ortiq taxtachalar mavjud bo lib, ularning
ʻ
aksariyati to liq saqlangan.
ʻ
12
http://annales.info/other/iidv/2.htm
14

Davlat, ibodatxona va shaxsiy arxivlarda ham turli mazmundagi minglab
xatlar saqlanib qolgan. Ular cho zinchoq kichkina loy lavhalarga kichik, ixchamʻ
harflar bilan yozilgan. Lavhalarning ba’zilari olovda kuydirilgan, ba’zilari esa
quyoshda quritilgan. Ular adresatga muhrlangan loy konvertlarda yuborilgan, bu
yozishmalarning maxfiyligini ta’minlagan va matnni shikastlanishdan saqlagan.
Konvertda qabul qiluvchining ismi ham yozilgan.
Mirza (yoki nusxa ko chiruvchi) Mesopotamiya sivilizatsiyasining muhim
ʻ
arbobi bo lib, mixxat adabiyotining asosiy yaratuvchisi bo lgan. Hukmdorlar,
ʻ ʻ
ibodatxonalar va shaxslar mirzalar xizmatidan keng foydalanganlar. Mirzalarning
bir qismi katta lavozimlarni egallab, hukmdorlarga ta’sir o’tkazish imkoniyatiga
ega bo’lganlar va muhim diplomatik muzokaralarda qatnashganlar. Ammo,
podshoh xizmatida yoki ibodatxonalarda bo lgan mizalarning aksariyati xo jalikni
ʻ ʻ
boshqarish va soliq yig ish kabi byurokratik vazifalarni bajargan
ʻ 13
.
13
https://texts.news/istoriya-vostoka-books/vavilonii-viiiv-64588.html. Источник: Кузищин В.И. История
Древнего Востока. Издание третье, переработанное и дополненное. 2005 .
15

1.2. Qadimgi Misr, Xett, Urartu davlatlarida arxivlarning vujudga
kelishi va ularning tarix fanini o rganishdagi o rniʻ ʻ .
Misr arxivlarining tashkil etilishi rasmini ma lum darajada ishonch bilan
ʼ
takrorlash imkonini beradi. Bunga, birinchi navbatda, devor matnlari xizmat qiladi,
ularda ko’pincha saqlangan joy va ular olingan asl nusxalar turi yoki muassasalar
mansabdor shaxslarining tavsiflari va tasvirlari va ularda saqlanadigan “ishlar”
mavjud. Mamlakatning eng muhim siyosiy arxivi Fir avn arxivi bo’lib, uning
ʼ
saroyida joylashgan bo’lib, unda podshoh nomiga, shu jumladan, boshqa
hukmdorlarning maktublarining asl nusxalari va boshqa muhim hujjatlar saqlanadi;
ehtimol u yerda fir avnning rasmiy hayotining kundalik yozuvlari saqlangan
ʼ
bo’lib, ular asosida yilnomalar tuzilgan; Fir avnlar saroylari ibodatxonalar bilan bir
ʼ
qatorda yilnoma yozish markazlari bo’lgan. Fir avnlar saroy arxivlarining tabiatini
ʼ
baholash imkoniyati mashhur Tel Amari arxivi qoldiqlarini o’rganish orqali taqdim
etiladi - fir avn Akhenaten arxivi, uning saroyida xarobalari topilgan Axet-
ʼ
Atenning yangi poytaxti 1885-yilda qazishmalar natijasida arxivning saqlanib
qolgan qismi, asosan, kiruvchi hujjatlar ko rinishidagi diplomatik yozishmalardan
ʻ
iborat qismi topildi. – Bobil (8), Mitaniya, Xet, Ossuriya, Byblos hukmdorlari,
Amoriylar va boshqalarning maktublari tushirilgan loy lavhalardan iborat. 14

Yozuvlar orasida Bobil mikologiyasidan tarjimalar parchalari mavjud. Bir
nechta hujjatlar saqlanib qolganligi sababli - hozirda Berlin, London, Oksford,
Qohira va boshqa shaharlardagi muzeylarda saqlanadigan 300 ga yaqin planshetlar
- bu arxivning faqat bir qismi, unda boshqa turdagi hujjatlar, shu jumladan papirus
ham bo’lishi mumkin deb taxmin qilinadi. Shu bilan birga, fir avn nomiga
ʼ
yo’llangan eng muhim diplomatik maktublar uning saroyida qolgan bo’lsa,
diplomatik bo’limning amaldagi qog ozlari ushbu muassasa arxivida saqlangan.
ʻ
Fiva yaqinidagi qabrlardan birida mansabdor shaxs (diplomatik idoraning
boshqaruvchisi deb hisoblangan) uning kabinetida tasvirlangan rangli barelyef bor,
xonalar fonda ko’rinadigan hujjatlarni o’z ichiga olgan sandiqlar bilan to’ldirilgan.
Mamlakatning ichki boshqaruvi bo’yicha eng katta arxiv Buyuk vazir saroyidagi
14
Cameron G . G . Persepolis Treasury Tablets . Chicago, 1948.
16

arxiv edi 15
, vazirning oldida ishlarni tahlil qilish paytida ochilgan mashhur 40 ta
teri qonun qog ozidan tashqari kadastr va yer uchastkalari hisobi, kirim va chiqimʻ
daftarlari, hokimlarining hisobotlari; vasiyatnomalar va boshqa muhim xususiy
huquqiy hujjatlar topilgan. Ko’rinishidan, vazirlar mahkamasi ham rasmiy
yilnomalarni yuritish markazlaridan biri bo’lgan. Shunga o’xshash arxivlar, lekin
mahalliy miqyosda, nomlar hukmdorlari tomonidan ishlab chiqilgan. Keyin
qadimgi Misr arxivlarining eng katta va, eng qadimiy guruhi ruhoniylar qo’lida
bo’lgan ma bad arxivlari edi. Bular aralash tarkibli saqlash joylari bo’lib, ularda
ʼ
ma badga tegishli yer va boshqa mol-mulkni boshqarish bo’yicha iqtisodiy
ʼ
hujjatlar, ruhoniylar tashkilotining ma muriy ishlari, siyosiy xarakterdagi hujjatlar,
ʼ
shu jumladan ma badga tez-tez joylashtiriladigan hujjatlar saqlanadi. fir avnning
ʼ ʼ
o’zi tomonidan saqlanishi, shuningdek, barcha turdagi diniy va adabiy va ilmiy
matnlar va yilnomalar, ya ni “arxiv-kutubxona” atamasini bu yerda ham qo’llash
ʼ
imkonini beradi. Ushbu turdagi eng yirik omborlar Karnak, Luksor va Fibadagi
Ramesseus ibodatxonalarida joylashgan. Diodor tomonidan yetkazilgan
ma lumotlarga ko’ra, Ramzes II kutubxonasi Memnon ibodatxonasida saqlangan.
ʼ
Edfudagi Horus ibodatxonasi kutubxonasi haqidagi ma lumotlar saqlanib qolgan,
ʼ
shu jumladan 37 nomdagi katalog parchasi. Agar biz to’g ridan-to’g ri Misr
ʻ ʻ
ma bad arxivi qoldiqlariga murojaat qilsak, bu yerda biz asosan Kaxunadagi
ʼ
ma bad arxivini nomlashimiz kerak bo’ladi, ularning bir nechta omon qolgan
ʼ
materiallari orasida ish hujjatlari, xatlar, vasiyatnomalar, ma bad ruhoniylarining
ʼ
ro’yxati va mansabdor shaxslar, ma bad foydasiga turli ishlarni va boshqa
ʼ
vazifalarni bajarish to’g risidagi bayonotlar, kundalik yozuvlar, tushumlar, bayram
ʻ
rasmlari, namunali xatlar. Misrda ham oilaviy va shaxsiy arxivlarning izlari
saqlanib qolgan. Ulardan eng muhimi 16
Elephantinedagi oilaviy arxivdir (Rim
davriga oid); uning materiallarida mulkiy va maishiy munosabatlarning ko’plab
rasmlari keltirilgan, xususan, ular merosxo’rlar o’rtasidagi sud jarayonini aks
15
Schmidt E. F. Persepolis. Chicago , 1953—1970, vol . 1-3
16
Васильев К.В. Заметки по эпиграфике периода Чжаньго ( V — III вв. до н. э). — В кн. Эпиграфика
Восточной и Южной Азии. М., 1972.
17

ettiradi. Qadimgi Misr tarixi va madaniyati deyarli 17
IV ming yil davomida yozma
yodgorliklar, urf-odatlar, ma naviy hayot, moddiy madaniyat ob ektlari va tilʼ ʼ
shaklida saqlanib qolgan ko’p va xilma-xil manbalar asosida o’rganilgan.
Manbalarning yettita yirik turini ajratib ko’rsatishimiz mumkin:
1. Yozma manbalar: tarixiy asarlar, badiiy adabiyotlar, ilmiy va diniy
matnlar, hujjatlar, ko’rsatmalar va boshqalar
2. Moddiy madaniyat yodgorliklari: shahar qoldiqlari, qal alar,
ʼ
ibodatxonalar, qabrlar, turar-joylar, kulolchilik buyumlari. , haykallar, turli sajda
qilish ob ektlari va boshqalar
ʼ
3. Og zaki xalq og zaki ijodi yodgorliklari (folklor): qo’shiqlar, ertaklar,
ʻ ʻ
maqollar, matallar, rivoyatlar, dostonlar.
4. Til ma lumotlari: boshqa tillardan olingan o’zgarishlar, tildagi turli vaqt
ʼ
qatlamlari va boshqalar.
5. Etnografik materiallar: qadimdan keyingi davrlarga qadar saqlanib qolgan
urf-odatlar
6. Antropologik ma lumotlar: mumiyalar, skeletlar, qadimgi freskalar yoki
ʼ
relyeflardagi odamlarning jismoniy turi tasvirlari.
7. Geografik muhit va tabiiy landshaftning inson faoliyati natijasida yuzaga
kelgan o’zgarishlari: kanal, to’g on, yo’l qoldiqlari va boshqalar.
ʻ 18

Ko’plab yozma manbalarda Qadimgi Misr tarixi va madaniyati haqida juda
ko’p ma lumotlar mavjud. Atoqli fransuz misrologi J.F. Champollion ieroglif
ʼ
yozuvining sirlarini ochib berdi, olimlar juda ko’p turli xil yozma yodgorliklarni
topdilar, tarjima qildilar va sharhladilar. Tarixchi uchun qadimgi misrliklarning
tarixiy yozuvlari va ularning o’z tarixini tushunishlari birinchi navbatda qiziqish
uyg otadi. Eng qadimgi yilnoma qoldiqlari hozir Palermoda (Sitsiliya)
ʻ
saqlanadigan va Palermo tosh deb ataladigan katta plitada saqlanib qolgan. Tarixiy
yodgorlik “Tutmose III yilnomalari” (XVIII sulolasi) bo’lib, Karnakdagi (Fiv
17
Деопик Д.В. Опыт количественного анализа древней восточной летописи Чуньцю. — В кн.:
Математические методы в историко-экономических и историко-культурных исследованиях. М., 1977.
18
Феоктистов В.Ф. Философские и общественно-политические взгляды Сюнь-цзы. М„ 1976. Шицзин. М.,
1957.
18

shahri) Amun-Ra ibodatxonasi devorlariga yozib qo’yilgan. Saroy kotibi nafaqat
Tutmos III hukmronligi va harbiy yurishlarining eng muhim voqealarini sanab
o’tdi, balki uning hukmronligi tarixining ma lum bir kontseptsiyasini ishlab chiqdi:ʼ
U Misrni xudolarning alohida himoyasidagi mamlakat, markaz sifatida ko’radi.
O’sha paytdagi dunyodan “Tutmose III yilnomalari” yaxshi adabiy uslubda
yozilgan, yorqin qiyoslar bilan jihozlangan va o’ylangan kompozitsiyaga ega.
Qadimgi misrliklar tarixiy tafakkurining eng yaxshi namunalaridan biri ruhoniy
Maneto (Mer-ne-Thuti)ning miloddan avvalgi IV-III asrlarda yozilgan asaridir.
Maneto yunon tarixshunosligining tamoyillari bilan tanish bo’lgan va o’z ishini
yunon tilida yozgan, lekin u birinchi navbatda Misr tarixiy an analariga muvofiq
ʼ
ishlagan, Misr ruhoniysi bo’lgan, mahalliy arxivlardan foydalangan va Qadimgi
Misr tarixini qadimgi davrlardan boshlab tasvirlab bergan. Manetoning “Tarixi”
kichik qismlarda saqlanib qolgan, ammo bular ham uning buyuk xizmatlaridan
dalolat beradi. Maneto asarida voqealarning quruq ro’yxati mavjud emas, u alohida
fir avnlar va ularning sulolalarining ichki va tashqi siyosatini izchil taqdim etadi.
ʼ
Ruhoniy sifatida Maneto xudolarning irodasini barcha tarixiy voqealarning hal
qiluvchi boshlanishi deb hisoblaydi, lekin juda kamdan-kam hollarda ularning
aralashuviga ishora qiladi. Manetoning xizmati ichki siyosatning o’ziga xos
xususiyatlariga ko’ra, bir necha yuz fir avnlarni 30 ta sulolaga birlashtirganda, u
ʼ
o’z navbatida 10 suloladan iborat 30 ta sulolaga bo’lingan. Ushbu tasnif Qadimgi
Misr tarixini zamonaviy davrlashtirish va uning eng muhim davrlarini, xususan,
Qadimgi, O’rta, Yangi va So’nggi qirollik davrlarini aniqlash uchun asos bo’lib
xizmat qildi. Misr adabiyotining keng tarqalgan turi bu ta limot va bashoratlar deb
ʼ
ataladigan narsa bo’lib, ularni didaktik janr sifatida tasniflash mumkin. Qoida
tariqasida, ular nomlari bugungi kungacha saqlanib qolgan aniq mualliflar
tomonidan yozilgan. 19
“Ta limotlarni” ikki toifaga bo’lish mumkin: fir avnlarning
ʼ ʼ
“ta limotlari” (ya ni, ularning nomidan yozilgan), masalan, Gerakleopolitan qiroli
ʼ ʼ
Axtoy yoki XII sulolasining asoschisi fir avni Amenemhet I, mamlakatni
ʼ
boshqarish bo’yicha maslahatlar va Misr davlatining ichki va tashqi ahvoli haqida
19
Legge J. The Chinese Classics. Peiping, 1940, vol. I-II.
19

juda ko’p ma lumotlarga ega bo’lgan siyosiy asarlar; Kotiblik kasbiningʼ
boshqalardan ustunligi (hunarmand, dehqon, cho’pon, qo’riqchi va boshqalar)
haqidagi “Axtoyning ta limoti” kabi xususiy shaxslarning “ta limoti”,
ʼ ʼ
“Amenemopning ta limoti”, bunda otasi beradi. o’g liga jamiyatda o’zini qanday
ʼ ʻ
tutish, qanday qilib martaba qilish, boylik va farovonlikka erishish haqida
ko’rsatmalar berilgan. Bashoratlar deb atalmish didaktik adabiyotning alohida
turiga aylandi, ulardan eng mashhurlari “Ipuserning nutqi” va “Neferti nutqi”dir.
“So’zlar” - bu odatiy tartib va qabul qilingan turmush tarzi buzilgan taqdirda
kelajakdagi baxtsizliklarning tavsifi hisoblanagan. Mualliflar Ipuser va Neferti
“bashorat qilgan” turli ofatlar shu qadar real va yorqin, rang-barang va aniqki,
tadqiqotchilar ularni mualliflar bashorat shaklini bergan mavjud tuzumga qarshi
chinakam xalq qo’zg olonlarining tavsifi deb hisoblashadi. Xalq noroziligining
ʻ
dalili sifatida “Ipuser nutqi” va “Neferti nutqi” Qadimgi Misr tarixidagi eng
qimmatli tarixiy manbalardir. Badiiy asarlar, jumladan, “So zli dehqon ertagi”,
ʻ
“Sinuxet haqidagi ertak”, “Ikki aka-uka haqida”, “Haqiqat va yolg on to g risida”
ʻ ʻ ʻ
ertaklari, Fir avn Xufuning ertaklari kabi badiiy asarlar mavjudligiga qaramay,
ʼ
badiiy va ertak motivlari misrliklarning hayoti, kasblari, kasb-hunarlari, qirollik
ma muriyatining o’zboshimchaliklarini juda real tasvirlaydi va qiziqarli
ʼ
ma lumotlarni o’z ichiga oladi.
ʼ 20
Xett podsholigi (poytaxti – Xattusa shahri) mil.avv. taxm. 1800–1180-
yillarda Kichik Osiyodagi qudratli davlat bo lgan.
ʻ
Arxeologik materiallar Xett jamiyati tarixidagi ko plab jihatlarni yoritib
ʻ
beradi. Xett yozma yodgorliklari haqida gi ilk ma lumotlar Yevropada XIX
ʼ asrning
birinchi yarmida ma lum bo lgan; keyinchalik Kichik Osiyo va Shimoliy Suriya
ʼ ʻ
hududidagi Xett shaharlari xarobalari, tepalik lar va boshqa yodgorliklarni
tekshirgan arxeologlar ko plab ma’lumotlar bergan. Dastlabki qazishmalar Zanjirli
ʻ
qal’asida (Hamdi Bey – 1884-y., K. Humann, F.Lushan, G.Vinkler – 1888-y.) olib
borilgan 21
.
20
Watson B. Records of the Grand Historian of China Translated from Shih Chi of Ssu-ma Ch’ien by B., Watson.
N .- Y ., L ., 1961, vol . 1-2. [388]
21
http://annales.info/other/iidv/011.htm#111
20

Xett sivilizatsiyasi haqidagi ma’lumotlar XX asr boshlariga nemis
sharqshunosi Gugo Vinkler (1906–1912-yy.) boshchiligida Bog ozko yda olibʻ ʻ
borilgan qazishmalar tufayli yanada boyitilgan. 1915-yilda chex sharqshunos olimi
Bedrjix Grozniy Xett mixxat yozuvlarini o qib (deshifrovka qilib), ularning tili
ʻ
hind-yevropa til oilasiga mansub ekanligini aniqladi. Hozirgi vaqtda 20 mingga
yaqin Xett tilidagi matnlar (jumladan, ayrim hujjatlarning parchalari) nashr etilgan.
Bog ozko y (qadimgi Xattusa)dan topilgan mixxat yozuvli loy taxtachalar
ʻ ʻ
arxivi mil.avv. II ming yillikda saqlanib qolgan yagona yozma yodgordir. Kichik
Osiyo va qisman Yaqin Sharq tarixi ushbu davriga oid ma’lumotlarining aksariyati
Bog’ozko’yda topilgan mixxat yozuvlaridan olingan. 25000 (ayrim ma’lumotlarda
14000)ga yaqin taxtachalardan iborat ushbu arxivda o sha davrning ijtimoiy,
ʻ
siyosiy, savdo, harbiy, diniy, qonunchilik, diplomatik aloqalar va badiiy hayotiga
oid yozuvlar mavjud 22
.
Bog ozko y arxividan Xett podsholarining ko plab annallari (solnomalari)
ʻ ʻ ʻ
ham topilgan. Masalan, “Tutxali annali”, “Arnuvand annali” va boshqalar shular
jumlasidandir.
Xett podsholarining tashqi siyosati va diplomatik faoliyatini aks ettiruvchi
ko p sonli Xett yozma manbalaridan Yaqin Sharqning turli mamlakatlari
ʻ
hukmdorlari bilan tuzilgan davlat shartnomalari alohida ajralib turadi. Qadimgi
Xett podsholigi davrida, ya’ni podsho Telepin (mil.avv. 1500-y.) davrida
Kizzuvatna (ruscha matnda Киццуватна deb berilgan) podshosi Ispuxtasu bilan
tuzilgan va alohida bo lak (loy taxtacha bo lagi – R.M.)lar shaklida saqlangan
ʻ ʻ
davlat shartnomasi eng dastlabki shartnomalardan biri hisoblanadi.
Shartnoma ikki tilda – akkad va xett tillarida tuzilgan va aftidan Kichik
Osiyoning janubi-sharqidagi Xatti podsholigi bilan bog liq nizolarni hal qilishga
ʻ
qaratilgan edi. Sidanta va Kizzuvatna hukmdori Piliy o rtasida, shuningdek,
ʻ
qaysidir yana bir Xatti hukmdori va Kizzuvatna podshosi Paddatisu o rtasidagi
ʻ
shartnomalar ham nizolarni hal qilish maqsadda tuzilgan bo lishi mumkin. Akkad
ʻ
va xett tillarida yozilgan bu dastlabki shartnomalar paritet asosda tuzilgan bo lib,
ʻ
22
https://ru.wikipedia.org/wiki/Богазкёйский_архив
21

tomonlar o rtasida huquqlarning to liq tengligi talab qilingan. Ular Yangi Xettʻ ʻ
podsholigida bo lgani kabi, hali ma’lum bir qoida bo yicha rasmiylashtirilmagan
ʻ ʻ
edi. Keyinchalik, Yangi Xett davri shartnomalarining andozasida (masalan,
qochoqlarni topshirish to grisidagi band) dastlabki shartnomalarning faqat ayrim
ʻ
bandlari ishlatilgan.
Xettlarning Shimoliy Suriyada bosqinchilik siyosati natijasida podsho
Suppilulium I Shimoliy Suriya shahar-davlatlari hukmdorlari – ugaritlik Nikmadu,
Amurrudan Aziru, Karxamishdan Sharri-Kushux, nuxashshelik Tette kabilar bilan
tuzilgan shartnomalar mavjud.
Suppilulium I hukmronligi davrida shartnoma hujjatlarni
rasmiylashtirishning ma’lum bir qoidalari yaratilgan bo lib, u keyingi davrlarda
ʻ
takomillashtirilgan. Mursili II davrida esa bu hujjatlarni tuzish tartibi juda aniq
shaklga ega bo lgan. Masalan, tobe davlat bilan tuzilgan shartnoma Xett podshosi
ʻ
nomidan muqaddima bilan boshlanib, shartnoma hamkorlari o’rtasidagi
munosabatlar holati berilgan. Undan keyin, hujjatning asosiy maqsadi muhokama
qilingan: zabt etilgan mamlakat hukmdori zimmasiga Xett podshosiga jang
aravalari bilan birga muntazam ravishda yordamchi qismlar yuborish, o lpon
ʻ
to lash, dushmanlar xavfi haqida o z vaqtida xabar berish kabi majburiyatlar
ʻ ʻ
yuklangan. O ʻ z navbatida, Xett podshosi qaram hukmdorlarga yordam berishni o ʻ z
zimmasiga olgan. Shartnomalar oxirida xudolarga murojaat va ularning batafsil
ro ʻ yxati berilgan. Hujjatning oxirgi satrlarida la’nat formulasi egallagan 23
.
Arxivda paritet (tomonlarning o zaro tengligi) asosida (mil.avv. 1259-yil 10-
ʻ
noyabr) tuzilgan Xett va Misr davlatlari (Xattusili III va Ramzes II) o’rtasida
imzolangan Kadesh shartnomasining lavhalari mavjud. Ushbu mashhur “abadiy
tinchlik” shartnomasi butun hududda tinchlik va xavfsizlikni kafolatladi 24
.
Xett podsholigi diplomatik yozishmalarida xett, misrlik, hurrit, bobillik,
ossur va boshqa xalqlarning ijtimoiy-iqtisodiy, etnik, diniy tarixiga oid
ma lumotlar ham saqlanib qolgan. Xett–Misr munosabatlarida, xususan, Shimoliy
ʼ
23
http://annales.info/other/iidv/011.htm#111
24
https://ru.wikipedia.org/wiki/ Египетско-хеттский_мирный_договор
22

Suriyadagi ikkala davlatning siyosiy ta’siri, sulolalarning nikoh munosabatlari va
boshqalar haqida Suppilulium I ning Misr fir’avni Exnatonga yozgan
maktublaridan xulosa qilish mumkin. Ramzes II ning podsho Xattusili III va uning
rafiqasi Puduxepga yozilgan maktublari ham saqlanib qolgan.
Xett podsholigi arxivida ikki tilda – xett va akkad tillarida yozilgan
“Xattusili I vasiyatnomasi” ham saqlangan. Vasiyatnoma matni jiddiy
shikastlangan, ammo hujjat 1938-yilda nemis shaqrshunoslari F.Zommer va Adam
Falkenshteynlar tomonidan mazmunan yaqin bo ’ lgan boshqa matnlarni taqqoslash
orqali tiklangan. “Vahsiyat”da Xattusili I ning jangchilar yig’ini (pankus) va bu
davrda podsho hokimiyatini cheklab qo’ygan amaldorlarga murojaati aks etgan.
Arxivdan Xattusili III ning tarjimai holi ham topilgan. Bu jahon tarixida
ma’lum bo’lgan dastlabki tarjimai hollardan biri hisoblanadi. “Tarjimai hol”da
ta’kidlanishicha, hurritlar ma’budasi Ishtar (Shavushk) Xattusiliga taxtni egallash
bilan bog’liq rejalarini amalga oshirishga “yordam bergan”.
Xett qonunlari
1922-yilda Xett qonunlarining birinchi nashri B.Grozniy (1879–1952-yy.)
tomonidan amalga oshirilgan. 1959-yilda Fridrix Imparatti bu matnlarning
fundamental nashrini (transliteratsiyada, tarjima va sharhlar bilan) tayyorladi va
1964-yilda nashr etdi. Unda o’sha vaqtga qadar ma’lum bo’lgan xett qonunlari
matnining barcha qismlari transliteratsiyasi va italyancha tarjimasi mavjud edi.
G.Otten va Vladimir Soucheklar 1966-yilda Xett qonunlari to’plamining yangi
qismlarini nashr etdilar, ular yordamida Xett qonunlari alohida moddalarining
tushunarsiz joylari aniqlangan, u yoki bu bandning variantlari ochilgan.
Xett qonunlarining birinchi jadvali mulkiy va shaxsiy huquqlari to ’ g ’ risidagi
ma’lumotlarni o ’ z ichiga oladi. Qonunda aholi “erkin odam” va “qul” (“erkin
emas”)larga bo ’linadi , jinoyatlar turi – qotillik, tanaga shikast etkazish, odam
o ’ g ’ irlash uchun jazolar tizimi, oila huquqi me’yorlari (normalari), davlat bojlari
haqida (“saxxan” va “lutsi”) va hokazo ma’lumotlar mavjud.
Qonunlarning ikkinchi jadvali yerdan foydalanishning huquqiy muhofazasi,
davlatga va jamiyatga zid xatti-harakatlar, o’g’irlik va shartnomani buzganlik
23

uchun jazo choralari tizimi va boshqalarga tegishli. Qonunlarning xuddi shu
qismida yollanma mehnatga haq to ’ lash me’yorlari, turli mahsulotlarga narx
tariflari va boshqalar keltirilgan.
Qonunlar to ’ plamining ikkita jadvalini taqqoslash qaysidir “podshoning
otasi” (ehtimol Xattusili yoki Telepin) tomonidan boshlangan Xett huquqiy
tizimining bosqichma-bosqich rivojlanib borganligini ko ’ rsatadi. Agar birinchi
jadvalda tovon (xun) to ’ lash vositasi sifatida “boshlar” (odamlar) nazarda tutilgan
bo ’ lsa, ikkinchi jadval, shuningdek, qonunlarning keyingi versiyalarida ularni pul
bilan almashtirilganligi tavsiflanadi. Bundan tashqari, ko ’ plab qonun moddalari
qadimgi odat qoidalariga asoslanganligini va uning o ’ rniga yangi huquqiy
normalarning kirib kelganligini ko ’ rsatadi.
Xett qonunlari sinfiy xarakterga ega bo ’lib, mulkiy huquqlar, asosan, davlat
mulkini himoya qilishga qaratilgan edi. O ’g’irlik yoki birovning mulkiga zarar
yetkazganlik uchun jarima yoki zararni bir necha marota ko’p miqdorda qoplash
belgilangan. Qonunlarda shaxsning ijtimoiy holati hisobga olingan. Masalan,
qulning tan jarohati yoki o’limi bilan bog’liq jinoyatlar erkin kishiga nisbatan ikki
baravar kam baholangan 25
.
Arxivda ko plab adabiy asarlar, asosan, epik va mifologik xarakterdagiʻ
lavhalar ham mavjud; ularning eng muhimlaridan ba’zilari xudolarning qilmishlari
va janjallari haqida hikoya qiladi, ular o’zlarining asosiy xususiyatlari bilan Yaqin
Sharqning boshqa xalqlarinikidan unchalik farq qilmaydi.
2001-yilda Bog ozko ydan topilgan Xett mixxatlari Turkiya tomonidan
ʻ ʻ
YUNESCOning Jahon merosi ro yxatiga kiritish uchun tavsiya etilgan.
ʻ
25
http://annales.info/other/iidv/011.htm#111
24

Urartu yozuvlari
Urartu (Ararat, Biaynili, Van podsholigi, Urartu; mil.avv. 860–590-yy. ) –
G arbiy Osiyodagi Arman tog lari (hozirgi Armaniston, Sharqiy Turkiya, Eronningʻ ʻ
shimoli-g arbiy qismi va Ozarbayjonning Naxichevan Avtonom Respublikasi)
ʻ
hududida joylashgan qadimiy davlat.
Urartu hukmdorlarining tashqi siyosiy faoliyati (harbiy yurishlar), qurilish,
irrigatsiya va boshqa faoliyatiga oid ma’lumot beruvchi talaygina urart yozuvlari
mavjud (600 ga yaqini ma lum). Ularning asosiy qismi urartliklar ossuriyaliklardan
ʼ
o’zlashtirgan mixxat yozuvidagi yozuvlardir. Urartuda mahalliy ieroglif yozuvi
ham qo’llanilgan, ammo undan juda kam vaqt davomida foydalanilgan (bu
yozuvlar turli idishlarga biltilgan va bir nechta lavhalar ham mavjud). Urartlar
tomonidan mixxat yozuvi birinchi marta, aftidan, Ishpuini hukmronligi davri
(mil.avv. IX asrning oxirgi choragi)da ishlatilgan. Uning o’tmishdoshi Sardur I
davrida bitiklar ossur tilida yozilgan. Masalan, Van qal’asining qurilishi haqidagi
bir qancha shunday yozuvlar bizgacha yetib kelgan. Keyinchalik, ba’zan Urartu
hukmdorlari o’z bitiklarini urart va ossur tilida ham yozdilar (Ossuriya ta’siri,
ayniqsa, kuchli bo’lgan Urmiya viloyatidagi hozirgi Revanduz hududidan topilgan
Kelyashina va Topuzava ossur–urart bilingvasi).
Bizgacha oz sonli mixxat yozuvli loy taxtachalar ham yetib kelgan bo’lib,
ulardagi belgilar so’nggi hurrit, kech o’rta ossur va ilk yangi ossur davri
yozuvlariga juda o’xshaydi. Bular, asosan, turli xatlar va ish hujjatlaridir.
Urartu hukmdorlari yozuvlari mazmuniga ko’ra (hozirgacha yetib kelgan
yozuvlar) g’alaba, qurilish va ibodat (diniy marosimlar) yozuvlariga bo’linadi.
Urartu epigrafik materialining katta qismini harbiy yurishlar va podsholarning
g’alabalari haqida hikoya qiluvchi yozuvlar tashkil etadi. Ular orasida muayyan
yurishlar tavsifiga bag’ishlangan yozuvlar va harbiy harakatlar haqida hikoya
qiluvchi yilnomalar mavjud. Podsho Menuaga tegishli shunday yilnomalardan
birining bir parchasi hozirgacha yetib kelgan.
Hozirgacha yetib kelgan bitiklardan yana biri Argishti I yilnomasi bo’lib,
matn ikki nusxada tuzilgan:
25

1. Van qoyasining g arbiy tomonida (Xorxor qoyasi deb ataladigan joyda)ʻ
o yilgan katta yozuv;
ʻ
2. Van shahridagi Surb Sahak cherkovida ikkita katta toshga o yilgan yozuv.
ʻ
Ular bir-birini to’ldiradi (garchi ular qisman bir xil matnni o’z ichiga olgan
bo’lsa-da) va butun yilnomaning tuzilishini tiklashga imkon beradi.
Podsho Sardur II yilnomasi matni ham ikki nusxada tuzilgan bo’lib, bittasi
Van qoyasining g arbiy tomonidan topilgan (1916-yil ekspeditsiyasi a’zolari N.Ya.
ʻ
Marr va I.A. Orbelilar tomonidan o rganilgan) ko p sonli yozuvlardir. Ikkinchisi
ʻ ʻ
Vandagi Surb Pogos cherkovidan topilgan ikkita tosh ustidagi yozuvlar. Ushbu
ikki matn ham bir-birini to’ldiradi va butun yilnomaning tuzilishini tiklashga
imkon beradi.
Urart bitiklarining boshlanishi xudo (urartlarning oliy xudosi Xaldi)ga
bag’ishlangan bo’lib, unga hamdu sanolar, podshoning xudolarni yordamga
chaqirishi, xudoning unga yordami ta’kidlab o’tiladi. Bitiklarining markaziy
(asosiy) qismida harbiy harakatlar va ularning natijalarini bayon qilingan.
Shuningdek, matnda bosib olingan mamlakatlar va shaharlar, mag’lubiyatga
uchragan hukmdorlar, qo’lga olingan o’ljalar va asirlar soni haqida ma’lumotlar
ham mavjud 26
.
26
http://annales.info/other/iidv/013.html
26

II BOB. QADIMGI ERON, XITOY, TURON TARIXINI O RGANISHDAʻ
ARXIVLARNING O RNI
ʻ
2.1. Midiya va Elam arxivlari Eron tarixini o’ rganishda muhim manba
sifatida
Elam arxivlari
Elam (mil.avv. 2700–539-yy. mavjud bo lgan, poytaxti – Anshan va Suza)
ʻ
hozirgi Janubi-G arbiy Eron hududini egallagan eng qadimiy va o ziga xos
ʻ ʻ
sivilizatsiya markazlaridan biri bo lgan. Biroq, qo shni Mesopotamiyadan farqli
ʻ ʻ
o laroq, Elam tarixi manbalarda kam yoritilgan. Bundan tashqari, elam tili hali
ʻ
yetarlicha o’rganilmagan, bu esa unda yozilgan matnlarni tushunishni
qiyinlashtiradi. Elamliklarning kelib chiqishi Balujiston va Hindistonning
janubidagi dravid qabilalariga borib taqaladi, deb faraz qilinadi.
Elamdagi eng qadimgi yozma matnlar proto-elam piktografik (tasviriy)
yozuvlari hisoblanadi. Mil.avv. III ming yillikning boshlarida elamliklar o z
ʻ
piktografik yozuvini yaratdilar. U elam tilidan biroz oldin paydo bo ʻ lgan shumer
piktografik yozuvidan sezilarli darajada farq qiladi. Rasmli yozuvdan xo jalik
ʻ
hisoboti hujjatlarini tuzishda foydalanilgan. Qoramol, uy-ro zg or buyumlari va
ʻ ʻ
hokazolar loy taxtachalarda chizmalar shaklida tasvirlangan, ana shunday belgilar
yordamida butun tushuncha va so zlar ifodalangan. Boshqacha qilib aytganda, bu
ʻ
logografik yozuv edi.
Tasviriy belgili lavhalar Elam hududidan tashqari Suza, Anshan (Eronning
janubi-g ʻ arbiy qismida, Sheroz shahridan 36 km shimoliy-g arbda joylashgan
ʻ
tarixiy shahar; hozirgi Talli-Maliyon yoki Tepa-Maliyon arxeologik yodgorligi ) va
janubi-g ʻ arbiy Eronning boshqa shaharlaridan, shuningdek, Markaziy Eronda
zamonaviy Koshon shahri yaqinidan va Kirmondan 225 km janubdagi Tepa-
Yahyodan ham topilgan. Bunga asoslanib, elamliklar qadimda Eron hududining
katta qismini egallagan, degan xulosaga mumkin. Hozircha proto-elam lavhalarini
tahlil qilish qiyin va ular hali deyarli deshifrovka qilinmagan.
Elamda tasviriy yozuvdan taxminan 400 yil davomida foydalanilgan.
Mil.avv. III ming yillikning ikkinchi yarmida elamliklar chiziqli-bo ʻ g ʻ inli yozuvni
27

ixtiro qildilar. Har xil geometrik chiziqlar birikmasidan iborat chiziqli yozuv
belgilari so ʻ zlarni emas, balki bo ʻ g ʻ inlarni bildirgan. 80 ga yaqin bo ʻ lgan bunday
belgilar nafaqat iqtisodiy, balki siyosiy, diniy va boshqa matnlarni ham yozib olish
imkonini kengaytirdi. Bunday yozuv uchun material sifatida loy taxtacha, tosh va
metall xizmat qilgan. Chiziqli yozuv qisqa vaqt davomida ishlatilgan va uning
asosiy yodgorliklari mil.avv. XXIII asrga to ʻ g ʻ ri keladi.
Fransuz arxeologi Fransua Desse 2006-yil dan buyon elam chiziqli yozuvini
o’qish (deshifrovka) bilan shug’ullanib keladi. 2018-yil da uning “gunagi” kumush
idishlari (jumladan, shaxsiy to’plamda saqlanayotgan)dagi elam yozuvlari haqida
maqolasi chop etildi, unda Desse elam hukmdorlari Eparti (Ebarat) II va Shilxaxa
ismlarining qayta-qayta takrorlanganligini, shuningdek, xudo Napirish nomini
o’qishga muvaffaq bo’lganligini e’lon qildi. 2020-yil dekabr oyida ham olimning
elam yozuvlari bo’yicha maqolasi e’lon qilindi 27
.
Mil.avv. III ming yillikning ikkinchi yarmida elamliklar Mesopotamiyadan
olingan shumer-akkad mixxat yozuvidan foydalana boshladilar, bu esa avvalgi
mahalliy yozuvni muomaladan siqib chiqardi. Elam tilida mixxat yozuvida
yozilgan dastlabki matn mil.avv. XXIII asrga to ʻ g ʻ ri keladi. Bu Akkad podshosi
Naram-Suen (mil.avv. 2236-2200-yy.)ning Elam viloyatlari hukmdorlari bilan
tuzilgan shartnomalardir. Mil.avv. II ming yillikning birinchi yarmida elamliklar
shaxsiy huquqiy hujjatlarni rasmiylashtirishda akkad tilidan foydalanganlar.
Mil.avv. 1800–1500-yillarda tuzilgan 837 ta shunday hujjatlar hozirgacha saqlanib
qolgan. Bular ko ʻ char va ko ʻ chmas mulklarni sotish, bo ʻ lish hamda hadya qilishga
oid shartnomalar, shuningdek, farzandlikka asrab olish va “birodarlik”ka qabul
qilishga oid hujjatlardir.
Mil.avv. II ming yillik o ʻ rtalarida elamliklar o z hujjatlarini tuzishda akkadʻ
tilidan foydalanishni to xtatdilar va XIII asrdan boshlab yana elam tilidagi mixxat
ʻ
yozuvlardan foydalana boshladilar. Avvalo, bular Anshan viloyati hukmdori
Untash-Napirishi (mil.avv. 1275–1240-yy.) va Elam shohi Shutruk-Naxunte
(mil.avv. 1184/5–1155-yy.) yozuvlari bo ʻ lib, unda Bobilga qilingan bosqinchilik
27
https://ru.wikipedia.org/wiki/Дессе,_Франсуа
28

yurishi, egallab olinishi va u yerdan Hammurapi qonunlari yozilgan ustunni olib
kelganligi bayon qilinadi. Afsuski, elam yozuvlarining deyarli ko pchiligiʻ faqat
turli ziyoratgohlar va saroylarning qurilishi va ta’mirlanishi haqida hikoya qiladi,
shuningdek, podsho hokimiyatini ulug ʻ laydi, lekin juda kam tarixiy ma’lumotlarni
o ʻ z ichiga oladi.
Qadimgi Anshan shahridagi qazish ishlari jarayonida elam tilidagi 300 ga
yaqin mixxat yozuvli lavhalar topilgan. Bular mil.avv. 1300–1100-yillarga tegishli
ma’muriy va iqtisodiy hujjatlardir.
Elam manbalari orasida 300 dan ortiq hujjatlar jamlangan Suzadagi
podsholik ustaxonalari iqtisodiy arxivi muhim o ʻ rin tutadi. Ularning barchasi elam
tilida yozilgan bo ʻ lib, tayyor hunarmandchilik mahsulotlarini qabul qilish va
hunarmandlarga ishlab chiqarish uchun xom ashyo berish haqidagi hujjatlardir.
Matnlar sanasi ko ʻ rsatilmagan, ammo mazmuniga ko ʻ ra, bu arxiv Elam
podsholigining so ʻ nggi davriga (mil.avv. 650–630-yy.) tegishli ekanligi ma’lum
bo ladi
ʻ . Qadimgi Persepol shahrida ham mil.avv. VI–V asrlarga oid elam hujjatlari
yirik xo jalik
ʻ arxivi saqlanib qolgan.
Elam tarixi doimo qo ʻ shni Mesopotamiya tarixi bilan chambarchas bog ʻ liq
bo lib kelgan
ʻ . Bu munosabatlar, avvalo, Elamning siyosiy va harbiy tarixini
o’rganish uchun qimmatli manbalar bo’lgan Shumer, Bobil va Ossuriya matnlarida
o’z aksini topgan. Ayniqsa, akkadlik Sargon (mil.avv. 2316–2261-yy.) va uning
vorislari davriga oid yozuv va hujjatlar, Bobil shohi Navuxodonosor I bitiklari,
Bobil yilnomasi va mil.avv. I ming yillik birinchi yarmiga tegishli Ossuriya
podsholari yilnomalari muhim ahamiyat kasb etadi.
Afsuski, Elam hududi arxeologik jihatdan kam o ʻ rganilgan. 1884-yildan
boshlab qisqa tanaffuslar bilan fransuz arxeologlari balandligi 40 m gacha va
uzunligi bir necha yuz metrgacha bo ʻ lgan ulkan tuproq tepaliklar ostida qolgan
Elam poytaxti Suzada qazish ishlarini olib borganlar.
1951–1952-yillarda fransuz arxeologi Roman Girshman Suzadan 40 km
janubi-sharqda joylashgan Dur-Untosh (hozirgi Chog a Zambil) shahrida samarali
ʻ
qazish ishlari olib bordi. Bu shaharga Elam shohi Untash-Napirish tomonidan
29

mil.avv. 1250-yillarda asos solingan edi. Bu yerdan shakl jihatdan Mesopotamiya
prototiplaridan sezilarli darajada farq qiladigan zikkurat qazib olingan. 1971-yildan
amerikalik arxeologlar zamonaviy Sheroz shahridan 36 km shimolda joylashgan
Tepa-Maliyon (qadimgi Anshan)dagi yirik aholi punktida qazish ishlarini olib
bordilar 28
.
Midiya yozuvlari
Mil.avv. 670–550-yillarda G arbiy Eronda Midiya davlati (poytaxti –ʻ
Ekbatana) mavjud bo lgan. Afsuski, hozirgacha Midiya tilida bironta ham yozma
ʻ
yodgorlik ma’lum emas. Sababi, Midiya poytaxti Ekbatanada arxeologik
qazishmalar haligacha olib borilmagan, chunki uning o’rnida zamonaviy Hamadon
shahri joylashgan.
Midiya hududidan mil.avv. I ming yillik boshlariga oid faqatgina ikkita
yozuv topilgan. Ikkalasi ham akkad tilida yozilgan. Ulardan biri mil.avv. X–IX
asrlarga tegishli bo lib, Hamadon yaqinidan topilgan. Hujjat fuqarolarni natura
ʻ
shaklida muayyan soliqlardan ozod qilish to g risida edi. Ikkinchi yozuv Hasanlu
ʻ ʻ
tepaligida olib borilgan qazishmalar paytida topilgan. Hujjat mil.avv. XI–VIII
asrlar boshiga oid bo lib, unda Idi mamlakati (Manna podsholigi tarkibida bo lgan
ʻ ʻ
Hasanlu viloyatining qadimgi nomi)da joylashgan saroy haqida eslatib o tiladi.
ʻ
Midiya tarixiga oid barcha xorijiy manbalar ichida mil.avv. IX–VII asrlarga
tegishli ossur matnlari muhim ahamiyat kasb etadi. Matnlar Ossuriya
qo shinlarining Eron hududiga qilgan yurishlari haqida qimmatli ma lumotlarni o z
ʻ ʼ ʻ
ichiga olgan. Ushbu matnlar quyidagi guruhlardan iborat:
1. “Xudoga maktublar” – podsho kotiblarining asl yozuvlariga asoslangan va
Ashur xudosining ibodatxonasiga qaratilgan har qanday yurish haqida batafsil
xabarlar (relyatsiya – qo shinlarning harakatlari haqida yozma
ʻ
ma’lumotnoma).
2. Birlamchi hisobotlar asosida tuzilgan podshoning harbiy yurishlari
yilnomalari, shuningdek ob-havo tavsiflari.
28
http://annales.info/other/iidv/016.html
30

3. Podshoning harbiy yurishlari haqida xronologik tartibda emas, balki geografik
jihatdan qisqacha umumiy ma lumot beruvchi har qanday yozuvlar. ʻ
4. Ossuriya qo shinlarining g alabalari haqida qisqacha ma’lumotni o z ichiga
ʻ ʻ ʻ
olgan tasodifiy tartibda joylashtirilgan tantanali yozuvlar.
5. Ba’zi yurishlar haqida hikoya qiluvchi Ossuriya shohlarining tosh ustunlari.
Ushbu ustunlardan biri Tiglatpalasar III davriga, ikkinchisi esa Sargon II
(mil.avv. 722–705-yy.) davriga to g ri keladi.
ʻ ʻ
6. Xronologik asosga ega bo lgan, ba’zan esa ma’lum bir yilda bo lib o tgan har
ʻ ʻ ʻ
qanday harbiy yurishlar haqida ma’lumotni o z ichiga olgan, qayerga
ʻ
yuborilganligini ko rsatadigan eponimlar ro yxatlari.
ʻ ʻ
Bu matnlarning barchasi balandparvoz ruhda bitilgan bo lib, ular Ossuriya
ʻ
qo ʻ shinlarining g ʻ alabalarini ulug lab
ʻ , mag lubiyatlarini yashiradi. Ammo, ʻ
Ossuriya ayg oqchilari ma lumotlar va chegara viloyatlari hokimlarining Ossuriya
ʻ ʼ
shohiga yo llangan xabarlari, shuningdek, shohlarning mil.avv. VIII–VI asrlar oid
ʻ
buyruqlari va diplomatik yozishmalar ham saqlanib qolgan. Bu matnlar orasida
Ossuriya podshohlarining qo shni mamlakatlarda Ossuriya uchun tashvish
ʻ
tug dirayotgan voqealar to g risida kohinlarining xudolarga qilgan iltijolari ham
ʻ ʻ ʻ
mavjud bo lib,
ʻ ishonchlilik darajasi yuqoridir.
Midiyaning siyosiy tarixini o ʻ rganishda Bobil yilnomasi katta ahamiyatga
egadir. Unda asosiy tarixiy voqealar qisqa va lo nda
ʻ shaklda bayon etilgan.
Yilnomaning mil.avv. 616–610-yillarga oid qismi (ingliz nashriyotchisi nomi bilan
“Gedd yilnomasi” deb ataladi) alohida ahamiyat kasb etadi. Unda Midiya Bobil
bilan ittifoq tuzib, Ossuriyaga qarshi urushganligi va Ossuriya davlatini yo ʻ q
qilishda qatnashganligi bayon qilinadi. Yangi Bobil podshosi Nabonid (mil.avv.
556–539-yy.)ning ba’zi yozuvlari Midiyaning Fors bilan urushi paytida
mag ʻ lubiyatga uchraganligi haqida qimmatli ma’lumotlarni beradi.
G arbiy Eron, jumladan, Midiya harbiy tarixiga oid ba zi ma’lumotlar
ʻ ʼ
mil.avv. IX–VIII asrlardagi Urartu yozuvlarida ham mavjud. Bundan tashqari,
Injilda ham Midiya haqidagi ayrim ishonchli bo lmagan ma’lumotlar uchraydi
ʻ 29
.
29
http://annales.info/other/iidv/016.html
31

2.2. Qadimgi Xitoy tarixini yoritishda qadimgi arxivlardan foydalanish
muammolari
Ikki ming yildan ortiq vaqt davomida Qadimgi Xitoy boshqa sivilizatsiya
markazlaridan ajralgan holda rivojlangan. Bu bizga qadimgi Xitoy jamiyati tarixini
o’rganuvchining nima uchun chet tilidagi manbalarga deyarli ega emasligini
tushuntiradi. Biroq, bu holat “ichki resurslar” bilan qoplanadi: Xitoyning o’z
tarixiy manbalari nafaqat juda ko’p, balki juda xilma-xil va bundan tashqari,
odatda juda yaxshi tarixga ega. Bu qadimgi Xitoy jamiyati tarixining turli
tomonlarini o’rganish uchun mustahkam zamin yaratadi. Qadimgi xitoy faylasufi
Van Chong shunday degan edi: “Qadim zamonlarni biladigan, ammo
zamonaviylikni tushunmaydigan odamni quruqlikda cho’kib ketayotgan odamga
o’xshataman”. Ushbu aforizmning ma nosi qadimiy tarixni o’rganish muhimliginiʼ
inkor etish emas, balki Xitoyning butun ijtimoiy tafakkuriga juda xos bo’lgan
tezisni tasdiqlashdir: nima bo’layotganini yaxshiroq tushunish uchun uzoq
o’tmishni bilish kerak 30
. bizning kunlarimizda. Rimliklar singari, qadimgi
xitoyliklar ham tarixni hayot o’qituvchisi sifatida qadrlashgan. Bu ularning
qadimgi qo’shiqlar, afsonalar, yilnomalar yoki moddiy madaniyat ob ektlari
ʼ
bo’lsin, o’tmish haqidagi dalillarni to’plashga bo’lgan chuqur qiziqishini
tushuntiradi. Ahamiyati faqat so’nggi o’n yilliklarda baholangan tarixiy
manbalarga, masalan, paleoantropologik ma lumotlar - qadimgi odamlarning
ʼ
suyak qoldiqlari kiradi. Ushbu materiallar antropologlar tomonidan o’rganiladi,
ammo ularning topilmalari qadimgi davrlarda Xitoy aholisining etnik tarkibining
shakllanish tarixini qayta tiklash uchun juda muhimdir. Hozirgi kunda qadimgi
xitoylar va ularga qo’shni xalqlarning etnogenezi muammosini ana shu qimmatli
manbalarni hisobga olmasdan turib ko’rib bo’lmaydi. Tarixchi uchun folklor
ma lumotlari, xususan, qadimgi Xitoy miflari juda muhimdir. Qadimgi xitoylar
ʼ
mifologik ijodida boshqa antik xalqlar singari jamiyatda uning rivojlanishining
dastlabki bosqichlarida sodir bo’lgan muhim ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar buzilgan
30
Массон В.М. Экономика и социальный строй древних обществ (в свете данных археологии). М., 1976.
Мифы народов мира. М., 1980, т. 1-2.
32

va qayta talqin qilingan shaklda aks etgan. Afsonani tahlil qilishga va uning
mantiqiy asosini topishga muvaffaq bo’lgan tarixchi o’z ixtiyorida boshqa
manbalarda yetishmayotgan qo’shimcha ma lumotlarni oladi. Muhim tarixiyʼ
manba qadimgi xitoy yozuvining o’zidir. Qadimgi Xitoyda paydo bo’lgan yozuv
tizimi mafkuraviy xarakterga ega bo’lib, ko’plab tarixiy voqeliklarni yozib
qoldirgan va bizga yetkazgan. Qadimgi xitoy belgilar uzoq vaqt davomida chizma
bilan bevosita aloqada bo’lganligi sababli, bugungi kunda biz qadimgi xitoyliklar
miloddan avvalgi II-ming yillikda foydalangan asboblar, qurollar va uy-ro’zg or
ʻ
buyumlarining xususiyatlarini baholashimiz mumkin. Iyeroglif konturini tahlil
qilish ko’pincha yozma manbalarda uchraydigan ijtimoiy atamalarning
etimologiyasiga qo’shimcha yorug lik berishi mumkin.
ʻ 31
Qadimgi Xitoy tarixiga
oid manbalarning toponimika kabi o’ziga xos turini ham ko’rsatish mumkin. Xuddi
shu hududda an anaga ko’ra saqlanib qolgan qadimiy geografik nomlar ushbu
ʼ
joylarning asl aholisi tilining aks-sadosini olib keladi va shu bilan tarixchiga
migratsiya yo’nalishlari va antik davr etnik jarayonlari tendentsiyalarini tiklashga
yordam beradi. Va shunga qaramay, Qadimgi Xitoy tarixiga oid manbalarning eng
muhim guruhi, shubhasiz, yozma yodgorliklardan iborat. Ular orasida uchta asosiy
toifani ajratib ko’rsatish mumkin: bizning davrimizga kitob shaklida kelgan
qadimgi asarlar; birinchi marta o’rta asrlarda kashf etilgan matnlar; arxeologik
qazishmalar paytida topilgan qadimiy asarlarning qo’lyozmalari. Birinchi toifadagi
yozma yodgorliklarning ahamiyati shundaki, ular tizimlashtirilgan ma lumotlarni
ʼ
o’z ichiga olgan muhim manbalardir. Ammo ular ham jiddiy kamchilikka ega: 32
ularning zamonaviy ko’rinishi asl nusxadan sezilarli darajada farq qiladi. Bu xitoy
yozuvi o’zining ming yilliklari davomida sezilarli evolyutsiyani boshdan
kechirganligi bilan izohlanadi, bu nafaqat ierogliflarning ko’rinishiga, balki
ularning tuzilish xususiyatlariga ham ta sir qiladi. [322] Shunday qilib, qadimgi
ʼ
asarlarning matnlari asl nusxadan farq qiladigan belgilarni yozishda qayta-qayta
qayta yozilgan. Shuning uchun qadimgi Xitoy kitoblarining har qanday zamonaviy
31
Никитина В.Б., Паевская Е.В., Позднеева Л.Д., Редер Д.Г. Литература Древнего Востока. 2-е изд. М., 1972.
32
Памятники письменности и литературы Ближнего Востока / Под ред. Н.В. Пигулевской. М.–Л., 1965.
33

matnida mavjud bo’lgan ko’plab xatolar, imlo va buzilishlar. Ammo masala faqat
bu bilan cheklanib qolmadi. 33

Qadimgi Xitoyda “plagiat” tushunchasi mavjud emas edi, shuning uchun har
bir muallif, qoida tariqasida, ushbu iqtiboslarning manbasini ko’rsatmasdan, o’z
asarida o’zidan oldingilarning asarlaridan ko’proq yoki kamroq keng tarqalgan
parchalardan foydalangan. Kamdan-kam hollarda, shuningdek, hech qanday
maxsus eslatmalarsiz, eski asar matni to’ldirildi yoki kengaytirildi. Bularning
barchasi zamonaviy tadqiqotchi oldiga qadimgi Xitoy yozma yodgorliklarini
“tashqi tanqid” ning murakkab muammolarini qo’yadi. Muayyan qiyinchiliklar,
shuningdek, eng qadimiy asarlar keyinchalik bir nechta turli xil ro’yxatlarda
tarqatilganligi, ba zan bir-biridan sezilarli darajada farq qilishi bilan bog liq.ʼ ʻ
Qadimgi kitoblar matnlarini talqin qilishning “yangi” va “eski” maktablari
tarafdorlari o’rtasidagi kelishmovchiliklar ayniqsa keskinlashdi. Ulardan birinchisi
bu yozuvlarning Xan davrining keng tarqalgan ierogliflarida yozilgan versiyasiga
asoslangan edi. Ikkinchi maktab vaqti-vaqti bilan mutaxassislar tomonidan kashf
etilgan va ko’pincha “yangi” versiyaga to’g ri kelmaydigan qadimiy, original
ʻ
ro’yxatlarga ustunlik berdi. Afsuski, “eski” ro’yxatlar orasida ko’pincha siyosiy
maqsadlarda ishlatiladigan to’g ridan-to’g ri soxtalashtirishlar ham mavjud edi.
ʻ ʻ
Ikkinchi katta toifadagi yozma yodgorliklarda esa vaziyat boshqacha. Ular qadim
zamonlarda ma lum bo’lmagan va birinchi bo’lib tadqiqotchilar e tiboriga
ʼ ʼ
tasodifiy topilmalar natijasida, asosan, dafn etilgan. 34
Ular topilgandan so’ng,
bunday yozuvlar o’sha paytda qo’llanilgan ierogliflarda qayta yozilgan va
keyinchalik, printsipial jihatdan, boshqa qadimgi yozma manbalardan unchalik
farq qilmagan. Biroq, olimlar ularning ko’pchiligiga shubha bilan qarashdi va
ularning haqiqiyligiga shubha qilishdi. Shu ma noda, uchinchi toifadagi qadimiy
ʼ
yozma yodgorliklar alohida ahamiyatga ega - ular bizning davrimizda va asosan
ilmiy arxeologik qazishmalar paytida topilgan. Bunday qo’lyozmalarda yozma
33
Постовская Н.М. Изучение древней истории Ближнего Востока в Советском Союзе (1917—1959). М.,
1961
34
Берлев О.Д. Один из способов датировки стел Среднего царства. — Краткие сообщения Института
народов Африки (далее — КСИНА), 1962, № 46.
34

manbalarning barcha afzalliklari bor, lekin ularning kamchiliklari yo’q. Shunday
qilib, ushbu matnlarga nisbatan, odatda, haqiqiylik va tanishish muammolari paydo
bo’lmaydi. Tabiatiga ko ra, qadimgi asarlarning qo lyozmalari (hozirda ularningʻ ʻ
aksariyati Xan davriga tegishli) yozma va epigrafik manbalar orasida oraliq o rinni
ʻ
egallaydi. Epigrafik yodgorliklarning afzalligi ularning haqiqiyligidadir. Ular,
qoida tariqasida, o’zlarining asl qiyofasini saqlab qoladilar va zamonaviy
tadqiqotchiga ular yaratilgan shaklda yetib boradilar. Epigrafiyani o’rganish
Xitoyda uzoq an anaga ega – XII-XIII asrlarda “metall va tosh fanlari” ning
ʼ
asoslari qo’yilgan bo’lib, uning ob ekti qattiq materiallarga qadimiy yozuvlar edi.
ʼ 35
Epigrafik manbalar (agar biz qadimiy asarlarning qo’lyozmalarini qo’shmagan
bo’lsak) kamchiligi shundaki, ko’pincha yozuvlar ham, hujjatlar ham odatda kichik
hajmda, o’zgacha tilda yozilgan va avlodlarga hech narsa haqida aytib berish
uchun mo’ljallanmagan. Lekin ularning afzalligi materialning ommaviyligida,
shuningdek, ko’pincha o’tmishdagi ijtimoiy hayotning qadimgi yozma
yodgorliklarda batafsil aks etmagan tomonlarini yoritib bera olishidadir. Qadimgi
Xitoy jamiyati tarixiga oid manbalarning uchinchi katta guruhi arxeologik
ma lumotlardan iborat. Binolarning qoldiqlari, moddiy madaniyat ob ektlari va
ʼ ʼ
tasviriy san at asarlari bizga qadimgi xitoylar faoliyatining ko’p jihatlari haqida
ʼ
aniq tasavvur beradi. Mulkiy va ijtimoiy tabaqalanish haqida muhim ma lumotlar
ʼ
beruvchi, shuningdek, g oyalar va e tiqodlarni aks ettiruvchi dafn qazishmalari
ʻ ʼ
materiallari ayniqsa qimmatlidir. Qadimgi Xitoy tarixining alohida davrlariga
nisbatan yozma yodgorliklar, epigrafiya va arxeologiya turli xil ma nolarga ega.
ʼ
Biroq, qadimgi Xitoy tarixining har qanday davrini o’rganishda, eng katta natijalar
turli toifadagi va turdagi manbalardan o’zaro foydalanish natijasida olinadi.
Tarixiy obidalarni har tomonlama tahlil qilish manbalarni “ichki” va “tashqi”
tanqid qilishning eng ishonchli usuli hisoblanadi. Qadimgi Xitoy tarixini o’rganish
uchun manba bazasi doimiy ravishda kengayib bormoqda. Yangi arxeologik
materiallarning to’planishi ayniqsa jadal: har yili bizga ko’plab muammolarga
35
Быстрикова М.Г. Неизданные папирусы и другие тексты Государственного Эрмитажа и ГМИИ имени А.
С. Пушкина. — ВДИ, 1969, № 4.
35

yangicha qarashga imkon beradigan muhim topilmalar olib keladi. Epigrafik
manbalar korpusi hajmi sekinroq oshadi. Juda kam uchraydi, lekin shuning uchun
qadimgi asarlarning qo’lyozmalari topilmalari ayniqsa qimmatlidir. Va shunga
qaramay, tadqiqotchi doimo tarixiy faktning yetishmasligini boshdan kechiradi.
Shu munosabat bilan u nafaqat yangi, ilgari noma lum manbalarning paydoʼ
bo’lishiga, balki asosan uzoq vaqtdan beri mavjud bo’lgan matnlar va moddiy
madaniyat yodgorliklaridan tubdan turli xil ma lumotlarni olish imkonini
ʼ
beradigan tahlil usullarini takomillashtirishga umid qiladi. o’rganib, o’z
imkoniyatlarini tugatganga o’xshaydi. Bizgacha yetib kelgan eng qadimgi xitoy
yozma manbalari orasida keyinchalik rasmiy Konfutsiy kanoniga kiritilgan va
Shujing nomi bilan ham tanilgan Shanshu (Tarix kitobi) dir 36
. Matn nuqtai
nazaridan, bu Qadimgi Xitoyning eng murakkab yodgorliklaridan biridir. Qin
Shixuan tomonidan kitoblar yoqib yuborilgandan so’ng, bu asarning matni
yo’qolgan va II asr boshlarida tiklangan. Miloddan avvalgi. (zamonaviy versiya
deb ataladigan). Biroq, keyinchalik boshqa (“qadimgi”) nashr topildi, u
birinchisidan sezilarli darajada farq qildi. Shangshu o’zining zamonaviy
ko’rinishida afsonaviy hukmdor Yao davridan VII asrgacha bo’lgan davr haqidagi
tarixiy ma lumotlarni o’z ichiga olgan 58 bobdan iborat
ʼ 37
.
Miloddan avvalgi. va xronologik jihatdan besh bo’limga bo’lingan.
Zamonaviy tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, Shangshu boblarining faqat yarmini
haqiqiy manba deb hisoblash mumkin. Shanshuning haqiqiy qismlari orasida eng
muhimi, mazmuni G arbiy Chjou davriga (miloddan avvalgi XI-IX asrlar) tegishli
ʻ
bo’limlardir. Ularning aksariyati hukmdor (van) yoki uning atrofidagilarning
nutqlari yozuvlaridir. 38
Xuddi shu davrning epigrafik yodgorliklari bilan taqqoslash
ushbu ikki xil toifadagi manbalarning uslubi va tilida sezilarli o’xshashlikni
aniqladi, bu Shangshuning ushbu boblarining haqiqiyligi foydasiga asosiy dalildir.
Ularning barchasi “zamonaviy” versiyaga tegishli. Bu asarning bir qancha
36
Faulkner R.O. The Ancient Egyptian Coffin Texts. Warminster, 1973—1978, vol. 1-3. [383]
37
Sethe K. Übersetzung und Kommentar zu den altägyptischen Pyramidentexten. Gl ü ckstadt , 1937, Bd . 1-3.
38
Бичурин Н.Я. (Иакинф). Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена.
М.–Л., 1950—1953, т. 1-3.
36

boblarida Yin davrining ikkinchi yarmi (miloddan avvalgi XIV-XI asrlar)
voqealari aks ettirilgan. Biroq, ular orasida faqat In davlati poytaxtining so’nggi
ko’chirilishi holatlari haqida hikoya qiluvchi “Pan-gen” bobi ishonchga loyiqdir va
bu matn Chjou davridan keyin tuzilgan deb ishoniladi. “Jushu Jinyan” (“Bambuk
yilnomasi”) nomi bilan mashhur bo lgan yana bir qadimiy yozma yodgorlik hamʻ
matn jihatidan katta qiyinchiliklar tug diradi. An anaviy versiyaga ko’ra, bambuk
ʻ ʼ
planshetlarga yozilgan bu kitob III asrda topilgan . Keyinchalik asl asar yo’qolgan
va uning nusxalarida sezilarli tafovutlar topilgan. “Bambuk yilnomasi” matni VII-
X asrlarda iqtiboslar shaklida saqlangan uning qismlaridan sezilarli darajada farq
qilar edi. O’z mazmuniga ko’ra, Bambuk yilnomasi Shanshudan sezilarli darajada
farq qiladi. Bu xronologik tartibda tuzilgan va ma lum bir furgon hukmronligining
ʼ
ma lum bir yiliga oid eng muhim voqealarning juda qisqacha xulosasini o’z ichiga
ʼ
olgan xronika. Eng qadimiy va o’ta noaniq ma lumotlar “besh imperator” deb
ʼ
atalgan davrga to’g ri keladi va Xuan Di davridan Buyuk Yugacha “o’ttiz avlod
ʻ
o’tgani” qayd etilgan. Sya, Shang (Yin) va G arbiy Chjou davrlari taqdimotida
ʻ
biroz batafsilroq ma lumotlar keltirilgan (umuman, xronika miloddan avvalgi IV
ʼ
asr voqealarida tugaydi). XIV-IX asrlardagi tarixiy voqealarga oid ma lumotlarni
ʼ
o’z ichiga olgan eng muhim yozma yodgorliklar qatorida. Miloddan avvalgi, Sima
Qianning “Shiji” (“Tarixiy eslatmalar”) birinchi boblarini ham kiritish kerak. Bu
asar II asrda yozilgan. Miloddan avvalgi, albatta, ko’rib chiqilayotgan davrning
sinxron manbai emas. Biroq, Sima Qian o’z asarini yozayotganda, bizning
davrimizga qadar saqlanib qolmagan ba zi qadimiy matnlardan foydalangan. Yin
ʼ
davrining haqiqiy epigrafik matnlarini o’rganish shuni ko’rsatdiki, Sima Qian
tomonidan Yin Vanglarning shajarasi haqidagi ma lumotlar juda ishonchli. Garchi
ʼ
bugungi kunda Sima Tsyan tomonidan Sya davri haqidagi ma lumotlarning
ʼ
ishonchliligini tekshirish uchun bizda shunga o’xshash qiyosiy material mavjud
bo’lmasa-da, bu holatda ham qadimgi Xitoy tarixchisi hozirda yo’qolgan
manbalarga ega bo’lishi ehtimoldan yiroq. Xitoyning qadimgi o’tmishini o’rganish
tarixidagi burilish nuqtasi 1899-yilda xitoylik olimlar Liu Teyun va Van Yirong
tomonidan “Yin folbin yozuvlari” deb nomlangan epigrafik matnlarning topilishi
37

bo’ldi. Yin yozuvlari toshbaqa qobig ida yoki sigirning yelka pichoqlarida,ʻ
folbinlik uchun ishlatiladigan narsalarda qilingan. Suyakning sirtini issiq metall
uchi bilan yoqib, ruhoniy undan so’ralgan savollarga xudoning javobini hosil
bo’lgan yoriqlar shakliga qarab aniqladi, shundan so’ng savollarning mazmuni
yoriqlar yoniga yozildi. Ba zan, tegishli vaqt o’tgandan so’ng, bashorat ro’yobga
ʼ
chiqdimi yoki yo’qmi, ham qayd etilgan. Binobarin, folbinlik yozuvi o zining eng
ʻ
to liq ko rinishida to rtta asosiy qismdan iborat:
ʻ ʻ ʻ
1) folbin sanasi va folbinning ismi;
2) savolning mazmuni;
3) xudoning javobi;
4) voqealar keyinchalik qanday rivojlanganligi haqida eslatma.
Yin folbinlik yozuvlarining muhim xususiyati shundaki, ulardagi savollar,
qoida tariqasida, bir necha marta va ko’pincha turli shakllarda berilgan. Bu
tadqiqotchilarga matnlarni grammatik tahlil qilishning kalitini beradi. 39
Yin
yozuvlari o z mazmuniga ko ra o sha davr jamiyati hayotining ko p jabhalari bilan
ʻ ʻ ʻ ʻ
bog liq. Eng ko’p matnlar (jami 50 mingga yaqin individual yozuvlar va ularning
ʻ
bo’laklari hozirgi kunda ilmiy muomalaga kiritilgan) hukmdorlarning ajdodlariga
qurbonlik qilish, shu jumladan asirga olingan dushmanlarni qurbon qilish bilan
bog liq.
ʻ 40

Asirlarni qo’lga olish dushman qabilalarga qarshi harbiy yurishlarning eng
muhim maqsadlaridan biri bo’lib, ular bilan munosabatlar ham yozuvlarda ba’tafsil
yoritilgan. Ob-havo haqida ko’plab savollar mavjud (kuchli yomg ir yo’llarni
ʻ
yuvib tashlashi, jang aravalarining yo’lini to’sib qo’yishi va shu bilan
rejalashtirilgan harbiy operatsiyani buzishi mumkin), bu bizga eramizdan avvalgi
II-ming yillikning oxiridagi iqlimni baholashga imkon beradi, bu sezilarli darajada
zamonaviylaridan farq qildi. Folbinlarning e tiborini qishloq xo’jaligi ishlari -
ʼ
dalalarni ishlov berish, hosil yig ishtirish bilan bog liq masalalar tortdi. Ovchilik
ʻ ʻ
o zining oldingi iqtisodiy ahamiyatini yo qotgan bo lsa-da, furgonlar ko pincha
ʻ ʻ ʻ ʻ
39
Дандамаев М.А. Новые документы царского хозяйства в Персеполе. ВДИ, 1972, № 1.
40
Cameron G.G. Persepolis Treasury Tablets. Chicago, 1948.
38

Markaziy Xitoy tekisligining keng hududlarini egallagan o rmonlarda o zʻ ʻ
omadlarini sinab ko rish uchun borishardi va ov kuboklari
ʻ 41
harbiy o ljalar kabi ʻ
ehtiyotkorlik bilan yozuvlarda qayd etilgan. Folbinlik matnlarida Van va unga
bo’ysunuvchi qabilalar o’rtasidagi munosabatlarning tabiati, xususan, o’lpon
yuborilishi va Buyuk Shan shahriga rahbarlarning kelishi va hokazolar haqida ham
ma lumotlarni uchratamiz. Yin folbin yozuvlari In davlati mavjud bo lgan oxirgi
ʼ ʻ
davr miloddan avvalgi XIV-XIII asrlarga to g ri keladi. Hozirgi vaqtda deyarli har
ʻ ʻ
bir yozuv u yoki bu vangning hukmronligi davriga tegishli bo’lishi mumkin, bu esa
ushbu tarixiy manbaning qiymatini sezilarli darajada oshiradi. 70-yillarning
o’rtalariga qadar fanga ma lum bo’lgan toshbaqa qobig i va hayvonlar
ʼ ʻ
suyaklaridagi barcha yozuvlar faqat Syaotun hududidan olingan. Shuning uchun
1977 yilda Qishan (Xitoyning shimoli-g arbiy qismidagi Shaansi provinsiyasi)
ʻ
yaqinidagi ilk Chjou saroyini qazish jarayonida shunga o’xshash yozuvlarning
topilishi katta ahamiyatga ega edi. Birinchi marta folbin matnlari oxirgi Yin Vanlar
hukmronligi davriga oid, lekin Chjou xalqiga tegishli bo’lganligi sababli topilgan.
Topilgan bir necha yuzlab parchalar orasida diniy marosimlar, harbiy yurishlar va
ovchilik haqidagi yozuvlar mavjud. Ular Yin davlatining asoschisi Cheng Tang,
oxirgidan oldingi Van Di Yi, shuningdek, “Chjou Vang” (ehtimol, Ven Vang
degan ma noni anglatadi) ismlarini eslatib o’tadilar. Chjou folbinlik yozuvlarining
ʼ
nashr etilishi Chjou istilosining tarixdan oldingi tarixini va Chjou xalqining
mavjudligining dastlabki bosqichidagi madaniyatini o’rganish uchun yangi
imkoniyatlar ochadi. XIV-IX asrlar epigrafik yodgorliklarining alohida toifasi.
bronza marosim idishlariga yozuvlar yasash. Ulardan eng qadimgisi Yin davriga
to’g ri keladi, ammo qurbonlik idishlari devorlariga yodgorlik matnlarini
ʻ
joylashtirish odati Chjouning boshida eng keng tarqalgan. Bronza idishlardagi
Chjou yozuvlarining aksariyati tasodifiy qazishmalar natijasida topilgan va XI
asrdan boshlab antikvar kolleksiyachilarining o’rganish ob ektiga aylangan.
ʼ
(Yozuvli bronza buyumlarning birinchi katalogi 1092 yilda Lü Dalin tomonidan
nashr etilgan). Asrimizning o’rtalariga kelib, Chjou yozuvlari bo’lgan 250 dan
41
Schmidt E. F. Persepolis. Chicago , 1953—1970, vol . 1-3
39

ortiq idishlar ma lum bo’lib, ularning ba zilari faqat bosma yoki chizma shaklidaʼ ʼ
saqlanib qolgan. 50-70-yillarda Xitoyda keng qamrovli arxeologik tadqiqotlar olib
borilganda, bir necha o’nlab yangi yozuvlar topildi. Chjou davrida bronza idishni
quyish sababi, odatda, aristokratning hayotidagi qandaydir muhim voqea
(muvaffaqiyatli harbiy yurish, lavozimga tayinlash, vangning sovg asi yoki boshqa
ʻ
iltifoti va boshqalar) edi. Buning xotirasi uchun ushbu buyum egasining
ajdodlariga qurbonlik qilish uchun mo’ljallangan. Idishdagi yozuv bu shaxsning
xizmatlarini eslatishi, uning fazilatlarini madh etishi va ajdodlari vasiyatiga
sadoqatini tasdiqlashi kerak edi. 42
Ba zan kema yer uchastkalarining yangi
ʼ
chegaralarini o’rnatish yoki ba zi moddiy boyliklarni ayirboshlashning
ʼ
qonuniyligini va hokazolarni tasdiqlovchi o’ziga xos hujjat bo’lib xizmat qilish
uchun tashlangan. Bronza idishlardagi Chjou yozuvlarining sanasi Qadimgi
Xitoyda yagona xronologiya tizimi mavjud emasligi va voqealar vaqti Vanning
hukmronligi yillari bilan ko’rsatilganligi bilan murakkablashadi, uning nomi va
unvoni, qoida tariqasida, tilga olinmagan. Biroq, bir qator bilvosita ma lumotlarga
ʼ
asoslanib (idishning shakli va bezaklari, belgilarning paleografik xususiyatlari,
mashhur tarixiy voqealarni eslatish va boshqalar) yozuvning sanasini aniqlik bilan
aniqlash mumkin bo’ladi. yuz yil, garchi har bir aniq matnni ma lum bir furgon
ʼ
hukmronligi davriga bog lash ba zi hollarda muammoli bo’lib qolmoqda.
ʻ ʼ 43
Yozuvlarning o’lchamlari juda xilma-xildir: ular 5-10 dan 300 yoki undan ortiq
ieroglifgacha o’zgaradi. Eng uzun yozuvlar hajmi jihatidan Shanshu boblari bilan
taqqoslanadi. Shu bilan birga, nafaqat ikki xil toifadagi matnlarning miqdoriy
o’xshashligi aniqlangan: Chjou kemalaridagi yozuvlarda, shuningdek, “Tarix
kitobi” da hukmdorlar va ularning atrofidagilarning nutqlari qayd etilgan, bu ushbu
yodgorliklarni qiyosiy tahlil qilish uchun. Bronza idishlardagi yozuvlarda
keltirilgan ma lumotlardan foydalanganda shuni yodda tutish kerakki, ushbu
ʼ
toifadagi manbalar ehtiyotkorlik bilan ichki tanqidni talab qiladi. Qadimgi
42
Васильев К.В. Заметки по эпиграфике периода Чжаньго ( V — III вв. до н. э). — В кн. Эпиграфика
Восточной и Южной Азии. М., 1972.
43
Деопик Д.В. Опыт количественного анализа древней восточной летописи Чуньцю. — В кн.:
Математические методы в историко-экономических и историко-культурных исследованиях. М., 1977.
40

Xitoyning “Liji” asarida biz ushbu turdagi matnlarning o’ziga xos xususiyatini
topamiz: “Qurbonlik idishidagi yozuv ajdodlar fazilatlarini ulug lash va ularʻ
xotirasini keyingi avlodlarga yetkazishga xizmat qiladi. Har bir ajdodning
afzalliklari va kamchiliklari bor edi. Lekin bu yozuvning ma nosi xizmatni maqtab,
ʼ
kamchiliklarga sukut saqlashdir”. Xuddi shu tarzda, janglarda qatnashgan
qo’shinlar soni, asirga olingan asirlar soni to’g risidagi ma lumotlarni va
ʻ ʼ
kemalardagi Chjou yozuvlarida mavjud bo’lgan boshqa xabarlarni qo’shimcha
tasdiqlamasdan ishonch hosil qilish mumkin emas.
41

2.3. Qadimgi Turon davlatchiligi tarixini o’rganishda ish yuritish va
hujjatshunoslik materiallari muhim manba sifatida
Qadimgi O rta Osiyo tarixi uchun bunday turdagi qimmatli manbaʻ
Strabonning “Geografiya” asaridir. Strabonning O rta Osiyo haqidagi
ʻ
ma lumotlarining asosiy qismi uning asarining XI kitobida keltirilgan, biroq ba zi
ʼ ʼ
ma lumotlar boshqa kitoblarda ham uchraydi. XI kitobda, xususan, Girkaniya
ʼ
haqida hikoya qilinadi, O rta Osiyo cho llarining ko chmanchilari haqida ma lum
ʻ ʻ ʻ ʼ
ma lumotlar beriladi, Parfiya, Marg iyona, Baqtriya, So g diyona tasvirlanadi.
ʼ ʻ ʻ ʻ
Strabonning dalillari juda qimmatlidir, garchi aksariyat hollarda u foydalangan
manbalarni aniqlash qiyin. Strabon hikoyasida Markaziy Osiyo xalqlarining tabiiy
sharoiti va turmush tarzi haqidagi dalillar, ularning siyosiy tarixining turli
epizodlari mujassamlashgan. Strabon o’z qo’lida mavjud bo’lgan geografik
adabiyotlarga e tibor qaratib, gohida haqiqiy geografik vaziyatni noaniq tasavvur
ʼ
qilgan, gohida esa o’sha davrning dolzarb g oyalarini baham ko’rgan, ko’pincha
ʻ
haqiqatdan juda yiroq bo’lganligi bilan geografik dalillarning o’zi ham
qimmatlidir. Shunday qilib, u Kaspiy dengizini yopiq havza emas, balki okean
qo’ltig i deb hisoblar va Orol dengizi haqida hech narsa bilmas edi, bu tabiiy
ʻ
ravishda umumiy rasmning buzilishiga olib keldi. Strabon manbalari muammosi
(xususan, O rta Osiyoga nisbatan) haligacha hal qilinmagan, bu ko pincha uning
ʻ ʻ
individual dalillarining ishonchliligi haqidagi savolni ko tarishga imkon bermaydi.
ʻ
Strabonda O rta Osiyoda sodir bo lgan turli siyosiy voqealar to g risida ko plab
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
dalillar mavjud. Ba zan uning ma lumotlari noyob bo’lib, u boshqa mualliflar
ʼ ʼ
tomonidan tasdiqlanmagan, ammo shunga qaramay ishonchli manbalarga
asoslangan va boshqa materiallar bilan tasdiqlangan. Shunday qilib, Salavkiylar
shohi Antiox Soter tomonidan butun Marv vohasi atrofida devor qurish haqidagi
hikoya arxeologik ishlar tufayli tasdiqlandi. Ba zan Strabonning guvohligi boshqa
ʼ
manbalardan ma lum bo’lgan voqealarning noma lum tomonlarini yoritadi.
ʼ ʼ
Masalan, «Geografiya»da Parfiya podsholigining vujudga kelishi, Yunon-Baqtriya
42

tarixi, uni tor-mor etgan ko’chmanchi qabilalar haqida ma lumotlar keltirilgan.ʼ 44
Bunday hollarda turli manbalardan olingan ma lumotlarni solishtirish muammosi
ʼ
odatda juda qiyin. Ikkinchi holatda, masalan, alohida qiyinchilik shundaki, nafaqat
qadimgi mualliflar matnidan (xususan, Jastin), balki Xitoy mualliflarining
matnlaridan ham olingan ma lumotlarni muvofiqlashtirish zarur. Muhim manba,
ʼ
shuningdek, Isidorning Charakning “Parfiya saytlari” asaridir. Isidor, aftidan,
bizning davrimizning boshida yashagan; u Fors ko’rfazi sohillarida joylashgan va
Sharqning eng muhim savdo markazi bo’lgan Charax shahridan kelgan. Uning ishi
Parfiya qirolligining g arbiy chegaralaridan o’ta janubi-sharqiy chegaralarigacha
ʻ
bo’lgan “qirollik yo’li” bo’ylab o’ziga xos hidoyat bo’lib, sof amaliy yo’nalishga
ega. O rta Osiyo ichida bu yo l Parfiena orqali o tib, Marg iyonaga yetib boradi va
ʻ ʻ ʻ ʻ
shu yerdan janubga burilib, Qandahor viloyatida tugaydi. 45
Parfiya hujjatlariga
asoslangan va siyosiy voqealar haqida ba zi ma lumotlarni o’z ichiga oladi.
ʼ ʼ
“Qirollik yo’li” o’tgan aholi punktlarining nomlarini tahlil qilish orqali muhim
xulosalar chiqarish mumkin.
O rta Osiyoga oid ba zi ma lumotlar Rim ensiklopedisti Pliniy Kattaning
ʻ ʼ ʼ
“Tabiat tarixi” (milodiy I asr) asarida ham mavjud. Xususan, uning Salavkiylar
qo’mondoni Demodamusning Yaksartga yurishi, Patroklning Kaspiy dengizida
sayohati, Iskandariya Margiananing “varvarlar” tomonidan vayron qilingani
haqidagi xabarlari qiziqish uyg otadi. Muhimi, uning guvohligi shundaki, Parfiya
ʻ
o’z davrida yagona davlat emas, balki 18 ta alohida qirollik konfederatsiyasi
bo’lgan. Ptolemeyning “Geografiya” asari (eramizning I-II asrlari oxiri) qimmatli,
ammo murakkab manba hisoblanadi. Ushbu asarning VI kitobida Markaziy Osiyo
tasvirlangan. Bu matnda shaharlar, daryolar, tog tizmalari, ko llarning geografik
ʻ ʻ
koordinatalari berilgan va O rta Osiyoning turli mintaqalari chegaralari
ʻ
ko rsatilgan. Ushbu ma lumotlarning qiymati, shubhasiz, juda katta, ammo undan
ʻ ʼ
juda ehtiyotkorlik bilan foydalanish kerak, chunki Ptolemey jiddiy tanqidiy
tekshiruvsiz turli manbalardan olingan ma lumotlarni birlashtirdi, natijada xuddi
ʼ
44
Феоктистов В.Ф. Философские и общественно-политические взгляды Сюнь-цзы. М„ 1976. Шицзин. М.,
1957.
45
Хрестоматия по истории Древнего Востока / Под ред. В.В. Струве, Д.Г. Редера. М., 1963,
43

shu shahar ba zan xaritada tuzilgan. Ptolemey ta riflarining asosi ikki joyda,ʼ ʼ
masalan, Baqtriya va So’g diyonada.
ʻ 46
Shu bilan birga, maxsus manba ishi olib
borilgandan so’ng, bu manba juda ko’p ma lumotlarni taqdim etishi mumkinligini
ʼ
kutish mumkin, chunki u foydalangan manbalarning ba zilari, aftidan, juda aniq
ʼ
edi. Har holda, Amudaryoning yuqori oqimida va janubiy irmoqlarining o’rta
oqimida yo’nalishining hayratlanarli darajada to’g ri ko’rinishi hayratlanarli.
ʻ
Manba tahlilidan so’ng Markaziy Osiyoning siyosiy va geografik chegaralari
haqidagi ko’plab fikrlarimiz o’zgarishi mumkin. Misol uchun, hozir (Ptolemey
tahlili asosida) Sug diyona odatda ishonilganidan ancha kattaroq o’lchamga ega
ʻ
bo’lgan va hatto Badaxshon ham uning bir qismi bo’lgan degan fikr ilgari
surilmoqda.
Hozirgi zamon adabiyotida “Avesto” ma lumotlaridan miloddan avvalgi I-
ʼ
ming yillikning birinchi yarmidagi O’rta Osiyo jamiyatining iqtisodiy hayoti,
ijtimoiy munosabatlari va mafkurasining mohiyatini qayta qurishda keng
foydalaniladi. (Ahamoniylardan oldingi davrlar). Masalan, Siston va uning
atrofidagi hududlarni (Sharqiy Eron) zardushtiylikning vatani, deb hisoblash uchun
asosli sabablar bor. Har holda, “Avesto”dan Markaziy Osiyoning qadimiy tarixini
qamrab oluvchi yodgorlik sifatida foydalanish alohida e tiborni talab qiladi.
ʼ
Qadimda Markaziy Osiyoda buddizm ancha keng tarqalgan. Shu sababli, uning
xalqlari tarixiga oid ba zi ma lumotlarni buddistlarning turli xil asarlaridan olish
ʼ ʼ
mumkin. Buddizm an analaridagi ma lumotlar ikki toifaga bo linadi:
ʼ ʼ ʻ
1) bevosita O rta Osiyo xalqlari bilan bog liq;
ʻ ʻ
2) O rta Osiyoning ayrim hududlari hukmronligida bo lgan kushon
ʻ ʻ
podshohlari to g risida, lekin ularga alohida ishoralarsiz. Birinchi turdagi
ʻ ʻ
ma lumotlar, asosan, buddizmning O’rta Osiyoda tarqalishi va uning bu yerdan
ʼ
Sharqqa, xususan, Xitoyga tarqalishi masalalari bilan bog liq. Misol uchun, Seylon
ʻ
yilnomasi “Mahavamsa” “dono Mahadeva” Tseylonga qirol Duttagamani
(taxminan miloddan avvalgi 101-77 yillar) Pallavabhogga mamlakatidan ko’plab
buddist rohiblar bilan kelganligi haqida xabar beradi. Ba zi tadqiqotchilar bu erda
ʼ
46
Античная география. М., 1953.
44

Parfiya nazarda tutilgan deb hisoblashadi 47
, shuning uchun biz Parfiyada
buddizmning tarqalishining eng qadimgi dalillariga egamiz. Xitoyga buddizm
e tiqodining kirib kelishi va kuchayishida O rta Osiyodan kelgan muhojirlarʼ ʻ
(parfiylar, so g dlar, baqtriyaliklar) katta rol o ynagan.
ʻ ʻ ʻ Buddist missionerlar
orasida taniqli shaxslar, xususan, Arsaklar uyining shahzodasi bor edi. Ularning
faoliyati buddist yozuvlarida (jumladan, xitoy tilidagi) ko p jihatdan o z aksini
ʻ ʻ
topgan. Bu materiallarni o rganish bizga O rta Osiyoning o zida madaniy ahvol
ʻ ʻ ʻ
haqida bir qancha ma lumotlar olish imkonini beradi. Ikkinchi turdagi ma lumotlar
ʼ ʼ
asosan kushon shohi Kanishka nomi bilan bog liq. Buddizm an analari
ʻ ʼ
buddizmning homiysi sifatidagi rolini ta kidladi. Xususan,
ʼ 48
u IV Buddistlar
kengashi ishiga rahbarlik qilgani ma lum. Bu an ana bizning oldimizda xitoy, tibet,
ʼ ʼ
so’g d va uyg ur matnlarida uchraydi. O rta Osiyo xalqlarining o tmishini qayta
ʻ ʻ ʻ ʻ
tiklashda arxeologik manbalar asosiy o rin tutadi. Faqat arxeologik materiallar
ʻ
moddiy ishlab chiqarishning bir qator sohalarini baholashga imkon beradi, ular
turar-joy tizimlarini, xususan, aholi punktlarining turlarini va ularning vaqt o’tishi
bilan evolyutsiyasini, turar-joy turlarini va shunga mos ravishda oilaning tabiatini
aniqlashda katta rol o’ynaydi. Arxeologik materiallarsiz ayirboshlashning tabiati
va ko’lami, madaniyat tarixining bir qator eng muhim muammolari va boshqalar
bilan bog liq masalalarni hal qilish mumkin emas. Markaziy Osiyodagi arxeologik
ʻ
tadqiqotlar Ulug Vatan urushidan keyingina haqiqiy ko’lamga ega bo’ldi.
ʻ 49

Hozirda bu yerda O rta Osiyoning deyarli barcha hududlari va barcha
ʻ
toifadagi yodgorliklarni o rganuvchi ko plab yirik ekspeditsiyalar faoliyat
ʻ ʻ
ko rsatmoqda. Arxeologik qazishmalar O’rta Osiyo qishloq xo’jaligini baholash
ʻ
uchun katta material beradi. Qadimgi va xitoylik mualliflarga bir nechta havolalar
bilan birgalikda ular, masalan, turli sohalarda qanday qishloq xo’jaligi ekinlari
ishlatilganligi haqidagi savolni hal qilishga imkon beradi: aholi punktlarida
topilgan hayvonlarning suyaklarini o’rganish, ularning tarkibini aniqlashga imkon
47
Массон В.М. Средняя Азия и Древний Восток. М.–Л., 1964.
48
Ashirova, N. X. Q., & Haydarov, S. A. (2021). Tarix fanini o'rganishda qadimgi hindiston madaniyatining o'rni va
ahamiyati. Scientific progress, 1(5).
49
Rahimberdiyev, A. E. O. G. L., & Haydarov, S. A. (2021). Tarix fanini o'rganishda elam davlatchiligining o'rni va
ahamiyati. Scientific progress , 1(5).
45

beradi. poda. Bu materiallarning barchasini har tomonlama o’rganish bizga
qadimgi O’rta Osiyoda ikkita asosiy iqtisodiy zona bo’lgan degan xulosaga kelish
imkonini berdi. Sug orish tizimi rivojlangan hududlarda (Baqtriya, Marg iyona,ʻ ʻ
Xorazm, ehtimol So g d) dehqonchilikda g alla ekinlari (bug doy, arpa, tariq)
ʻ ʻ ʻ ʻ
yetakchi o rin tutgan. Shimoliy Osiyoning janubiy qismida ular Hindistondan
ʻ
kelgan guruch bilan to’ldirilgan. Uzumchilik va vinochilik katta ahamiyatga ega
edi. Bog dorchilik, poliz va texnik ekinlar keng tarqalgan. Chorvachilik ham
ʻ
rivojlangan bo lib, podada asosiy o rinni mayda qoramol egallagan. Chekka
ʻ ʻ
hududlarda iqtisodiy faoliyatning boshqa modeli ishlab chiqilmoqda: chorvachilik
ancha katta rol o’ynaydi. Qishloq xo jaligida arpa va tariq yetishtirish yetakchi
ʻ
o rinni egallaydi, poliz va poliz ekinlari ham ma lum rol o ynaydi. Qishloq
ʻ ʼ ʻ
xo’jaligi asbob-uskunalarini o’rganish juda muhim, ammo hozirgacha juda kam
narsa topilgan. Ayniqsa, O’rta Osiyoning turli mintaqalaridagi temir qurollar
haqidagi ma lumotlar qiziqish uyg otadi. Demak, miloddan avvalgi I-ming
ʼ ʻ
yillikning birinchi yarmida ular ilg or hududlarda, bronza va toshlilari esa qishloq
ʻ
xo’jaligi chuqur an analarga ega bo’lmagan chekka hududlarda ko’p uchraydi.
ʼ
Chust madaniyati yodgorliklarida, masalan, 800 tagacha tosh o roq topilgan.
ʻ
Qishloq xo’jaligi mahsulotlarini qayta ishlash vositalarining keng tarqalishi
bo’yicha ham qiziqarli kuzatuvlar olib borildi. Miloddan avvalgi I-ming yillikda.
Donni maydalash uchun tosh don maydalagichlar ishlatiladi. 50
Milodiy I ming
yillik boshlarida tegirmon toshlari birinchi marta paydo bo’lib, ular asosan
sug orish dehqonchiligi rivojlangan zonada qo’llanila boshlandi. Sug orish
ʻ ʻ
tizimlarining o’zini o’rganish natijasida ham muhim xulosalar chiqarish mumkin.
Ular eng ko p Xorazmda o rganiladi. O rta Osiyoning bir qator boshqa
ʻ ʻ ʻ
mintaqalarida (ayniqsa, Baqtriya, So g d, Marg iyonada) ularni o rganish
ʻ ʻ ʻ ʻ
“uzluksiz sug orish ta siri” tufayli to sqinlik qilmoqda, buning natijasida keyingi
ʻ ʼ ʻ
davrlardagi sug orish tuzilmalari asosan o simlik qoldiqlarini vayron qilgan.
ʻ ʻ
Sug orish tizimlarining izlarini tahlil qilish muayyan jamiyat rivojlanishining
ʻ
umumiy tendentsiyasini aniqlash uchun muhimdir, chunki sug oriladigan
ʻ
50
Авдеев В. И. История Древнего Востока. Изд. 3-е переработ. и доп. М.: Высш. школа, 1970. 608 с.
46

maydonlarning ko’payishi yoki kamayishi bunga sabab bo’lgan muhim
jarayonlarni (ichki yoki tashqi siyosat) ko’rsatadi 51
. Xorazmda arxaik davrning
oxiriga kelib magistral kanallarning umumiy uzunligi 120-150 km ga, Kushonlar
davrining oxirlarida esa 250-300 km ga yetganligi, shubhasiz, Xorazmning
umumiy taraqqiyotidan dalolat beradi. Sug orish tizimlarini qurish texnologiyasiʻ
bo’yicha kuzatuvlar ham muhim ahamiyatga ega bo’lib, qadimgi davrning oxiriga
kelib gidrotexnika tamoyillari haqidagi bilimlar ortib borayotganini ko’rsatadi.
Jumladan, Xorazm materiali shuni ko’rsatadiki, magistral kanallar torayib, lekin
chuqurlashib bormoqda, aylanma kanallar asosiy kanallardan to’g ri burchak ostida
ʻ
emas, balki keskin burchak ostida chiqib ketmoqda, himoya to’g onlari qurilmoqda
ʻ
va hokazo. Bularning barchasi, umuman olganda, vaqt o’tishi bilan jamiyat suvdan
ham, inson mehnatidan ham tejamkor va oqilona foydalanishni o’rganayotganini
ko’rsatadi. Iqtisodiyotlarini sug orishga asoslangan boshqa jamiyatlardan (qadimgi
ʻ
Bobil, Ptolemey davridagi Misr va boshqalar) olingan barcha bu materiallar,
etnografik ma lumotlar va hujjatli manbalarning kombinatsiyasi qurilish va
ʼ
ta mirlash uchun zarur bo lgan inson mehnati hajmini o rganish imkonini beradi.
ʼ ʻ ʻ
sug orish tizimlari, bu ish bilan shug ullanuvchi jamoalarning tashkiliy tabiati va
ʻ ʻ
jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlariga oid ba zi xulosalar chiqarishga imkon
ʼ
beradi. 52

Arxeologik materiallar hunarmandchilikning tabiati va rivojlanish darajasini
baholash uchun eng muhim manba bo’lib xizmat qiladi. Hunarmandlar tomonidan
ishlab chiqarilgan buyumlar (qurollar, zargarlik buyumlari, asboblar, tangalar va
boshqalar) ham, hunarmandchilik ustaxonalari qoldiqlari ham tekshiriladi.
Keramika hunarmandchiligi ayniqsa batafsil o’rganilgan. Masalan, O rta
ʻ
Osiyoning janubidagi kulolchilik buyumlarini o rganish (jumladan, texnik vositalar
ʻ
yordamida) miloddan avvalgi III-II asrlarda uni ishlab chiqarish texnologiyasida
(xom ashyo tayyorlashning yangi usullari, kulolning yangi turlari, engobingning
yangi usullari va boshqalar) sezilarli o zgarishlar ro y berdi. Ehtimol,
ʻ ʻ
51
Амусин И. Д. Рукописи Мёртвого моря. М.: АН СССР, 1960. 272 с.
52
Управление документацией и архивами за рубежом: учеб. пособие / Сост. С. В. Макарчук, С. П. Звягин.
Кемерово: КемГУ, 2019. 274 с.
47

texnologiyadagi bu o’zgarishlar ellinistik davrning boshida bu erga ko’chib kelgan
yunonlar ta siri bilan bog liq. Miloddan avvalgi I-ming yillik oxiridagi sopolʼ ʻ
pechlar ham har xil ming yillikning birinchi yarmiga xos bo lgan o choqlardan,
ʻ ʻ
keramika ishlab chiqarish markazlarining joylashuvi tahlili shuni ko’rsatadiki,
kulolchilik, qoida tariqasida, faqat shaharlarda to’plangan emas, bir qator joylarda
sopol pechlar qishloq joylarda ham joylashgan. O rganilgan sanoqli
ʻ
hunarmandchilik ustaxonalari orasida qadimgi Marvdagi metallurgiya ustaxonasi
ham bor. Bu yerda bir xo jalik majmuasi doirasida bir qancha hunarmandchilik
ʻ
qoldiqlari: metallga ishlov berish (eritish, quyish, zardo zlik va h.k.), suyak
ʻ
o ymakorligi, murakkab kamon yasash va nihoyat, to quvchilik san atining
ʻ ʻ ʼ
qoldiqlari tasdiqlangan. Tovar-pul munosabatlarining rivojlanish jarayonlarini
tushunish uchun hunarmandchilik tumanlari va individual hunarmandchilik
ustaxonalarini o’rganish ham muhim ahamiyatga ega. Oxirgi Parfiya davrida
Marvni o’rganishda shimoliy shahar darvozasida joylashgan kvartal o’rganilgan.
Ushbu kvartalning har bir kichik uyida ko’plab qo’l tegirmonlari topilgan - bu
kvartal aholisining ehtiyojlaridan ko’p miqdorda kichik qiymatdagi ko’p miqdorda
bronza tangalar ham topilgan. Bularning barchasi tadqiqotchilarni bu kvartal don
yetishtirishga ixtisoslashgan hunarmandlar tumani degan xulosaga keldi.
Arxeologik materiallar O’rta Osiyoning turli mintaqalariga xos bo’lgan aholi
punktlari muammolarini hal qilishda katta ahamiyatga ega. Bu yerda zarur bo’lgan
narsa ma lum bir hududdagi barcha yodgorliklarni qayd etadigan batafsil
ʼ
arxeologik xaritalarni tuzish va turli toifadagi yodgorliklarni keng ko’lamli qazish
ishlarini birlashtirishdir. Afsuski, Markaziy Osiyoning qadimiy shaharlaridan
birortasi ham uning materiallari asosida tarixiy va sotsiologik xulosalar chiqarishga
imkon beradigan darajada qazilmagan. 53

Hozirgi kunda eng ko’p o’rganilgani Dalverzintepa bo’lib, Kushonlar
davridagi Baqtriyaning eng yirik markazlaridan biri hisoblanadi. Bu yerda saroylar,
ibodatxonalar, oddiy turar-joylar, hunarmandchilik ustaxonalari qazilgan,
53
Козлова Н. В. Возникновение и развитие письменности в Месопотамии IV — III тыс. до н. э. //
Историография истории древнего Востока: В 2 т. Том 1: учеб. пособие / под ред. В. И. Кузищина. M .:
Высшая школа, 2008. С. 331–359.
48

shuningdek, shahar atrofi, shahar atrofidagi qo’riqxonalar va nekropollar
o’rganilgan. Qishloq aholi punktlarini o’rganish ham muhim o’rin tutadi. Qadimgi
O rta Osiyoda qishloq aholi punktlarining xilma-xil turlari aniqlangan bo lib, buʻ ʻ
jamiyat ijtimoiy tuzilishining murakkabligini yaqqol aks ettiradi. 54
Masalan,
Parfienada to’rt xil:
1) mustahkamlangan manor;
2) yakka tartibdagi uy (uy);
3) juda zich binolarga ega mustahkamlanmagan aholi punkti;
4) siyrak binolarga ega mustahkamlanmagan aholi punkti.
Xuddi shunday (lekin bir xil emas) manzara Markaziy Osiyoning boshqa
mintaqalarida ham kuzatilmoqda. Oxirgi tipdagi ikkita turar-joy - Parfiena va
Baqtriyada to’liq qazib olingan. Ular kommunal qishloqlar hisoblanib, bir nechta
turar-joylardan iborat bo’lib, ularning har birida katta oilaviy maishiy jamoa
joylashgan. Ammo bu xulosa uchun hech qanday shubhasiz dalil yo’q, u qo’shni,
ammo baribir boshqa mintaqadagi (bu holda, Hindiston) vaziyatni aks ettiruvchi
yozma manbalardan olingan umumiy mulohazalar va ma lumotlar asosida amalga
ʼ
oshiriladi. Turar-joylarni kuzatish Markaziy Osiyoning turli mintaqalarida mavjud
bo’lgan oila turlarini aniqlash uchun muhim ahamiyatga ega. Ko’rinib turibdiki,
qishloqda katta oila hukmronlik qilgan degan fikr adolatli. Biroq bu yerda ham
sinxron yozma yodgorliklarning yo’qligi ba zan turlicha qarashlarni keltirib
ʼ
chiqaradi. Uy-joy turlarini tahlil qilish aholi o’rtasidagi mulkiy tabaqalanish haqida
xulosa chiqarish imkonini beradi. 55
Masalan, Oqqo’rg on (Baqtriya) posyolkasida
ʻ
kambag al va boy aholining uylari aniqlangan. Ulardan biri, ayniqsa kattaligi va
ʻ
ko’p sonli qimmatbaho buyumlari bilan, “boshliqning uyi” degan odatiy nomni
oldi. Garri-Kiryaz (Parfiena) aholi punktida olib borilgan qazishmalar paytida
uylardan birida katta tangalar xazinasi topildi. Shaharlarni qazish jarayonida,
masalan, Dalverzintepa (Baqtriya) o’rnida turli o’lchamdagi uylar (rejalashtirish
54
Соколов Б. И. Архивы за рубежом. М., 1987. С. 125.
55
Ильяхов А. Библиотека Ашшурбанипала. У истоков современных библиотек. Доступно по:
https :// cityposter . ru / articles / biblioteka - ashshurbanipala - u - istokov - sovremennyxbibliotek / Ссылка активна на: 22.
04. 2023. 9. История Японии / Под ред. А. Е. Жукова. Т
49

tamoyillari o’xshash bo’lsa-da) ham topilgan. Bu yerdagi boy uylardan birida oltin
quyma va taqinchoqlardan iborat boy xazina topilgan. Shahar istehkomlari ham
qiziqarli manba bo’lishi mumkin. Ular, masalan, shaharning funktsional jihatdan
turli qismlarining chegaralarini qayd etadilar, bu Markaziy Osiyo jamiyati
rivojlanishining umumiy jarayonlarini tushunish uchun muhimdir. Arxeologlar
qadimdan ta kidlab o tganlarki, O rta Osiyoda sinfiy shakllanish va davlatʼ ʻ ʻ
shakllanishi jarayoni aholi punktlari ustida qad ko targan qo rg onlarning paydo
ʻ ʻ ʻ
bo lishi bilan birga kechadi. O rta Osiyoning bir qator shaharlarining (qo rg on,
ʻ ʻ ʻ ʻ
shahar va yarim qishloq atrofi) uch tomonlama tuzilishi shahar tuzilishining har bir
elementi uchun maxsus istehkomlar tizimida ham o z ifodasini topgan. Shaharlar
ʻ
va qishloq aholi punktlarida olib borilgan arxeologik qazishmalar paytida qurollar
kamdan-kam uchraydi. Saroy (masalan, Eski Niso) va ibodatxona (masalan, Tosh
qarorgohi - Taxti-Sangin) xazinalari bundan mustasno. Harbiy ishlar, qurol-yarog
ʻ
va mudofaa zirhlari mohiyatini baholash uchun ko chmanchi qabrlarni qazish
ʻ
ishlari katta ahamiyatga ega. Ziyoratgohlar va saroylarning qazish ishlari
madaniyatni o’rganish uchun qimmatli ma lumotlar beradi. O rta Osiyoning bir
ʼ ʻ
qator joylarida (Termiz viloyatidagi Ko hna Niso, Xalchayon, Dalverzintepa,
ʻ
Tuproqqal a, Qoratepa va Fayoztepa va boshqalar) monumental haykaltaroshlik va
ʼ
rangtasvir yodgorliklari topilgan. Ular O’rta Osiyo san atining o’ziga xos
ʼ
xususiyatlarini, jamiyatning estetik va mafkuraviy g oyalarini tavsiflaydi. Bu
ʻ
topilmalar tufayli, masalan, O’rta Osiyoda buddizm keng tarqalganligi ma lum
ʼ
bo’ldi.
50

XULOSA
Qadimgi Sharq sivilizatsiyalarining jahon tarixshunosligiga nisbatan yaqinda
kiritilishi, murakkab yozuv tizimlarini ochishdagi qiyinchiliklar, uning
rivojlanishida an analar yo’qligi sababli manbalardan faktik materiallarning keskinʼ
ortib borishi qadimgi Sharqning manba tahlilida ma lum bir orqada qolishga sabab
ʼ
bo’ldi. hujjatlar. XIX-XX asrlarda sharqshunoslar oldidagi asosiy vazifa
manbalarni tarixiy talqin qilish emas, balki matnlarni to’g ri o’qish va tushunish,
ʻ
yozma manbalarni malakali birlamchi nashr etish, materialni arxeologik o’rganish
sohasida esa - uning tavsifi bilan bog liq. Matnlarni dekodlash va sharhlash va
ʻ
ularni birlamchi qayta ishlashga katta kuch sarflandi. Qadimgi Sharq
manbashunosligining rivojlanishiga Yaqin Sharq tarixining bibliya rivoyati nufuzi
bilan chambarchas bog liqligi kabi omillar ham ta sir ko’rsatdi. Muqaddas Kitobda
ʻ ʼ
tilga olingan yoki bibliya tarixi bilan bog liq bo’lgan joylarning qazish ishlari
ʻ
ko’plab manbalar toifalari atrofida sensatsiya va hayajonni keltirib chiqardi, bu esa
fanning rivojlanishi uchun noqulay edi. Bu ba zi hujjatlar guruhlari yoki ma lum
ʼ ʼ
arxeologik majmualar nosog lom e tiborni jalb qilishiga, boshqalari esa
ʻ ʼ
unutilishiga olib keldi. Qadimgi Sharq mamlakatlari tarixi bo yicha
ʻ
manbashunoslikning rivojlanishiga milliy tarixshunoslikning Yevropa tarix fanidan
ajratilganligi, mustamlakachilikning (Hindistondagi kabi) yoki yarim
mustamlakachilikning (Xitoydagi kabi) so ndiruvchi ta siri to sqinlik qilgan. XX
ʻ ʼ ʻ
asrda Arxeologik ishlar atrofida sensatsiya va hayajon muhiti yo’qoldi va Injil
hokimiyatlarining ta siri kamaydi. Filologik tadqiqotlarning o’rni hali ham katta
ʼ
bo’lsa-da, muzeylarda saqlanayotgan materiallarni nashr etish va qayta ishlash
muammosi hamon eng muhim muammolardan biri bo’lib qolsa-da, muomalaga
kiritilgan manbalar hozirda chuqur tarixiy tahlil qilinmoqda. Bunga, shubhasiz,
tarixiy fanlar tizimida zamonaviy manbashunoslikning umumiy rivojlanishi va
birinchi navbatda, empirik manbashunoslikning turli kuzatuvlarini uzviy
birlashtirgan va manbashunoslik o’rtasidagi chuqur bog liqliklarni ochib bergan
ʻ
manbashunoslikning nazariy asoslarining rivojlanishi yordam berdi. Hozirgi
zamon manbashunosligi yutuqlarining Qadimgi Sharq tarixini o’rganishdagi
51

samarali ta sirini ta kidlash lozim. Zamonaviy manbashunoslikning markaziyʼ ʼ
muammolaridan biri bu manbadagi sub ektiv printsipning o’rni va shuning uchun
ʼ
kengroq ma noda manbaning ishonchliligi muammosidir. Manbadagi
ʼ
subyektivizm turli ko’rinishlarda namoyon bo’ladi: ijodkorning o’ziga xos bo’lgan
o’ziga xos obrazlari, so’zlari, harakatlari, tajribasi, kasbiy tayyorgarligi darajasi,
muhitning ta siri,bu ayniqsa, original asarlarda seziladi.
ʼ
Gerodotning Misr logotiplarini Maneto tarixidan yoki Knidlik Ktesiyaning
Fors tarixidan, Sima Qianning buyuk asari Ban Gu yilnomasidan yoki Polibiy
asaridan va boshqalardan osongina ajratish mumkin. Qadimgi Sharq adabiyotini
o rganish Qadimgi Sharqda (Qadimgi Xitoydan tashqari) tarixiy hikoya janrining
ʻ
sust rivojlanganligini ko rsatadi. Qadimgi Misr yoki Mesopotamiyadagi tarixiy
ʻ
rivoyatning boshlanishi g alabalar yoki ibodatxonalarga xayr-ehsonlar to’g risidagi
ʻ ʻ
yozuvlar bilan qirol yozuvlari ko’rinishida ataylab ishlangan va, qoida tariqasida,
individual mualliflikdan mahrum bo’lgan, ammo ular ham sub ektiv boshlanishi va
ʼ
Palermo toshining yilnomalarining qisqacha ro’yxatini Tutmos III yilnomalarining
adabiy muolajasidan osongina ajratish mumkin, bu yerda sayqallangan va g ayratli
ʻ
taqdimot uslubi aniq ifodalangan siyosiy kontseptsiya bilan uyg unlashgan.
ʻ
Ossuriya hukmdorlarining ko’plab qirol yozuvlari va ro’yxatlari an anaviy tarzda
ʼ
yozilgan bo’lib bir yarim ming yil oldin bo’lgan, lekin umuman olganda, ular
individual xususiyatlarga ega: voqealarning quruq ro’yxatidan tortib to uzoq
yilnomalargacha, g alabalar ko’rsatkichlari hukmron hukmdorning dabdabali va
ʻ
ko’p sonli maqtovlari bilan to’ldirilgan, standart shakllarda va cheklangan
terminologiyada ijro etilgan. Har bir manbada tarixiy voqelik haqida ma lum
ʼ
ma lumotlar mavjud. Bundan tashqari, bu axborot uch xil bo’lishi mumkin:
ʼ
1) manbaga ataylab, ongli ravishda kiritilgan axborot;
2) yaratuvchi tomonidan mo’ljallanmagan ma lumotlar;
ʼ
3) haqiqiy pozitsiyani ongli ravishda yoki qasddan buzish elementlari, ya ni
ʼ
mohiyatan ma lumot emas, balki dezinformatsiya.
ʼ
Masalan, Ramses II saroy kotibiga tegishli bo’lgan Kadet jangining mashhur
tavsifida uch xil ma lumotni aniqlash mumkin: qurshab olingan Misr
ʼ
52

qo’shinlarining og ir ahvoli, fir avn Ramsesning umidsiz muvaffaqiyati. jangdaʻ ʼ
shaxsan ishtirok etishga majbur bo’ldi, misrliklar duch kelgan tanqidiy vaziyatni
mohirona kamuflyaj qilish, fir avn va xudo Amunni ulug lash, o’lim ko’rinishidagi
ʼ ʻ
ataylab noto’g ri ma lumot berish. ko’p sonli dushmanlar va fir avnning g alabasi.
ʻ ʼ ʼ ʻ
Kirning Bobilning bosib olinishi haqidagi mashhur manifestida VI asr o’rtalarida
Bobilning ichki ahvoli haqida ma lumot berilgan. Miloddan avvalgi, Bobil
ʼ
ruhoniylarining mavqei va ayni paytda Nabonid va uning siyosatining sof
tendentsiyaviy tavsifi haqida. Qadimgi Sharq tarixi tadqiqotchisining qo’lida juda
ko’p turli xil manbalar mavjud. Shuning uchun ham nazariy manbashunoslikda
manbalarni ilmiy tasniflash muammosi muhim ahamiyatga ega. Manbalarning
zamonaviy tasnifi mazmun (ya ni, manbada mavjud bo’lgan ma lumotlar) va shakl
ʼ ʼ
(ya ni, manbada aks ettirilgan va gavdalantirilgan faktlar, hodisalar va hodisalarni
ʼ
tartibga soluvchi ichki aloqalar) fundamental tushunchalariga asoslanadi. Ushbu
mezonlarga asoslanib, barcha manbalarni katta toifalarga - turlarga bo’lish
mumkin. Tarixiy manbalarning turlari bir-biridan axborotni kodlash va saqlashning
asosiy prinsipi bilan farqlanadi ko’p sonli etnik guruhlar, qabilalar, turli til oilalari
va irqiy guruhlarga mansub millatlar yashaydigan Qadimgi Sharqning keng
makonlari g ayrioddiy murakkab etnogenez, etnik aloqalarning chalkash manzarasi
ʻ
va ularning g alati o’zaro ta siri bilan ajralib turardi. Shuning uchun ham har bir
ʻ ʼ
qadimgi Sharq jamiyatining tarixiy voqeligini qayta qurish uchun til ma lumotlari:
ʼ
toponimika, onomastika va boshqalar muhim ahamiyatga ega. Yozma belgilarning
o’zi, asosan ieroglif shakllari qiziqarli material berishi mumkin. Qadimgi Sharq
tarixiga oid turli xil manbalar orasida bizgacha yetib kelgan va shuning uchun ham
ko’p asrlik qattiq tahrirdan o’tgan og zaki xalq og zaki ijodi asarlarini alohida
ʻ ʻ
ta kidlash lozim. Qadimgi Sharqning yetakchi mamlakatlari yorqin, boy epik
ʼ
she riyatning mavjudligi, ko’plab ertaklar, matal va maqollar to’plamlari,
ʼ
rivojlangan mifologiyasi bilan ajralib turadi. Qadimgi Misrning bir qator ertaklari,
Injilning Eski Ahddagi ko’plab afsonalar, afsonalar, qo’shiqlar, Qadimgi
Mesopotamiya epik ertaklari tsikllari, Qadimgi Hindistonning buyuk epik she rlari
ʼ
53

“Mahabharata” va “Ramayana”, keng qadimiy. Xitoy an analari va boshqa ko’pʼ
narsalar tarixiy manbalarning eng boy turidir.
54

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR VA MANBAALAR RO’YXATI:
Rahbariy adabiyotlar:
1.Karimov I.А. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q - T.: O’zbekiston, 1998. 12- b
Umumiy va maxsus adabiyotlar :
1. Истории Древнего Востока / Под ред. В.И. Кузищина. М., 1979. -
С.5-11.
2. Массон В.М. Средняя Азия и Древний Восток. М.–Л., 1964.
3. Массон В.М. Экономика и социальный строй древних обществ (в
свете данных археологии). М., 1976. Мифы народов мира. М., 1980, т.
1-2.
4. Никитина В.Б., Паевская Е.В., Позднеева Л.Д., Редер Д.Г.
Литература Древнего Востока. 2-е изд. М., 1972.
5. Памятники письменности и литературы Ближнего Востока / Под
ред. Н.В. Пигулевской. М.–Л., 1965.
6. Постовская Н.М. Изучение древней истории Ближнего Востока в
Советском Союзе (1917-1959). М., 1961
7. Берлев О.Д. Один из способов датировки стел Среднего царства. -
Краткие сообщения Института народов Африки (далее - КСИНА),
1962, № 46.
8. Быстрикова М.Г. Неизданные папирусы и другие тексты
Государственного Эрмитажа и ГМИИ имени А. С. Пушкина. - ВДИ,
1969, № 4.
9. Faulkner R.O. The Ancient Egyptian Coffin Texts. Warminster, 1973-
1978, vol. 1-3. [383]
10. Sethe K. Übersetzung und Kommentar zu den altägyptischen
Pyramidentexten. Glückstadt, 1937, Bd. 1-3.
11. Бичурин Н.Я. (Иакинф). Собрание сведений о народах, обитавших
в Средней Азии в древние времена. М.–Л., 1950-1953, т. 1-3.
12. Дандамаев М.А. Новые документы царского хозяйства в
Персеполе. ВДИ , 1972, № 1.
55

13. Cameron G.G. Persepolis Treasury Tablets. Chicago, 1948.
14. Schmidt E. F. Persepolis. Chicago, 1953-1970, vol. 1-3
15. Васильев К.В. Заметки по эпиграфике периода Чжаньго (V - III вв.
до н. э). - В кн. Эпиграфика Восточной и Южной Азии. М., 1972.
16. Деопик Д.В. Опыт количественного анализа древней восточной
летописи Чуньцю. - В кн.: Математические методы в историко-
экономических и историко-культурных исследованиях. М., 1977.
17. Феоктистов В.Ф. Философские и общественно-политические
взгляды Сюнь-цзы. М„ 1976. Шицзин . М ., 1957.
18. Legge J. The Chinese Classics. Peiping, 1940, vol. I-II.
19. Watson B. Records of the Grand Historian of China Translated from
Shih Chi of Ssu-ma Ch ien by B., Watson. ʼ N.-Y., L., 1961, vol. 1-2. [388]
20. Хрестоматия по истории Древнего Востока / Под ред. В.В. Струве,
Д.Г. Редера. М., 1963,
21. Античная география. М., 1953.
22. Массон В.М. Средняя Азия и Древний Восток. М .– Л ., 1964.
23. Ashirova, N. X. Q., & Haydarov, S. A. (2021). Tarix fanini o’rganishda
qadimgi hindiston madaniyatining o’rni va ahamiyati. Scientific progress,
1(5).
25. Rahimberdiyev, A. E. O. G. L., & Haydarov, S. A. (2021). Tarix fanini
o’rganishda elam davlatchiligining o’rni va ahamiyati. Scientific progress,
1(5).
26. Авдеев В. И. История Древнего Востока. Изд. 3-е переработ. и доп.
М.: Высш. школа, 1970. 608 с.
27. Амусин И. Д. Рукописи Мёртвого моря. М.: АН СССР, 1960. 272 с.
28. Египетский музей / Серия: Великие музеи мира. Том 4. М.:
«Директ-Медиа». 2011. 96 с.
29. Управление документацией и архивами за рубежом: учеб.
пособие / Сост. С. В. Макарчук, С. П. Звягин. Кемерово: КемГУ, 2019.
274 с.
56

30. Ильяхов А. Библиотека Ашшурбанипала. У истоков современных
библиотек. Доступно по: https://cityposter.ru/ articles/biblioteka-
ashshurbanipala-u-istokov-sovremennyxbibliotek/ Ссылка активна на: 22.
04. 2023. 9. История Японии / Под ред. А. Е. Жукова. Т
31. Козлова Н. В. Возникновение и развитие письменности в
Месопотамии IV-III тыс. до н. э. // Историография истории древнего
Востока: В 2 т. Том 1: учеб. пособие / под ред. В. И. Кузищина. M.:
Высшая школа, 2008. С. 331–359.
32. Соколов Б. И. Архивы за рубежом. М., 1987. С. 125.
33. Давыдов А. А., Первых М. И., Смирных Н. А. Информационные
ресурсы архивного дела // Информационный потенциал: Сборник.
2005.
Qo’shimcha va internet manbaalari:
1.https://www.yaneuch.ru/cat_06/arhivy-i-biblioteki-drevnej-
mesopotamii/229334.2133558.page1.html
2. https://studfile.net/preview/1620395/page:6/
3 http://annales.info/other/iidv/016.htm
4. https://sdalna5.com/work/31081
5. www.Britanica.com
6. www.History.ru
7. www.Info.ru
57

ILOVALAR
1-ilova
Qadimgi Mesopotamiya yodgorlik namunasi
2-ilova
58

Qadimgi Bobil tarixidan
3-ilova
59

Qadimgi Misr harobalaridan
60

Qadimgi sharqda arxivlarining vujudga kelishi va ularning turlari

Sotib olish