Qadimgi turkiy bitiglar tarixiy adabiy manbalar sifatida - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	1.4MB
Xaridlar	5
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

830 Sotish

Qadimgi turkiy bitiglar tarixiy adabiy manbalar sifatida

Sotib olish

Qadimgi turkiy bitiglar tarixiy adabiy manbalar sifatida
Mundarija:
Krish ............................................................................................................................................................. 2
I.bob.Qadimgi turkiy bitiklar haqida. ........................................................................................................... 5
1.1 O’rxun-Enasoy yodgorliklarining fonetik va morfologik xususiyatlari. Qadimgi turkiy bitiklar haqida. . . 5
1.2.Turkiy tillarning unlilar sistemasi, unlilar mosligi ................................................................................... 9
1.3.Qadimgi turkiy til davri va uning manbalari ......................................................................................... 15
II bob Tarixiy manba tushunchasi, turlari,ularni turkumlash ..................................................................... 20
2.1 Turkiy adabiyot tarixida yangi davr yoki qabr toshlari davri adabiyoti tosh bitiklarning o’rganilish
tarixi ........................................................................................................................................................... 20
2.2 9-12-asrlarda Yozma adabiyotga oid manbalar ................................................................................... 24
Xulosa ........................................................................................................................................................ 29
Foydalanilgan adabiyotlar: ........................................................................................................................ 32
1

Krish
Mavzuning dolzarbligi: Tarixiy manba- deganda uzoq o’tmishdan
qolgan,insoniyatning tabiat va jamiyatning ma’lum taraqqiyot bosqichidagi
kechmishini o’zida aks ettirgan moddiy (ashyoviy) va ma’naviy
yodgorliklarga aytiladi. Moddiy manbalar turkumiga ko’xna manzilgoh va
mozorlar,shaxarlar,qasrlar hamda qal’alarning xarobalari,o’sha joylardan
topilgan ishlab cjhiqarish va urush qurollari,uy-ro’zg’or hamda zeb-ziynat
buyumlari ,qadimiy sug’orish inshootlarining qoldiqlari,oltin,kumush va mis
tangalar,shuningdek ibtidoiy va hayvonlarning qoyatoshlarga o’yib
ishlangan sur’talari,umuman tosh va boshqa qattiq buyumlardagi yozuvlar
kiradi Ma’naviy yodgorliklar turkumiga esa uzoq o’tmishdan qolgan
qo’lyozma asarlar hamda odamlarning turmushi va urf-odatlarini o’zida aks
ettiruvchi materiallar,shuningdek,kishilar ongida saqlanib qolgan urf-odat va
an’analar kiradi XIX asrning birinchi choragidan boshlab Sibir va
Mo’g’uliston hududlarida topilgan "sirli» yozuvlar haqida ma‘lumotlar
uchraydi. Lekin bu yozuvlar ancha paytgacha o’qilmay, «sirli» bo’lib
qolaverdi. 1889 yili Fin olimlari Enasoy bo’yidan topilgan yodgorliklar
atlasini tuzdilar. Chunki fin olimlari bu yozuvlar ular o’qilganga qadar fin
xalqi o’tmishiga taalluqli deb hisobladilar. Bu matnlarni birinchi bo’lib
1893 yili Daniyalik olim Vilgelm Tomsen o’qib chiqdi. Uning kashfiyotiga
suyangan holda rus olimi V.V.Radlov o’qib chiqish sharafiga muyassar
bo’ldi. Bular turk hoqonliklari davrida xonlar, sarkardalar qabri ustiga turkiy
tilda bitilgan yodgorliklar edi. O’rxun-Enasoy yodgorliklari ichida eng
mashhurlari: Kultegin, To’nyuquq, Bilga Hoqon, Moyun Choru kabi xon va
sarkardalar sharafiga bitilgan yodgorliklardir.
Bu yodgorliklar toshlarga o’yib yozilgan, ularda xonliklar davridagi
turkiy xalqlarning hayot tarzi, davlat tuzilishi, din haqida ma‘lumotlar
2

berilgan. O’rxun-Enasoy daryolari bo’ylarida topilgani uchun O’rxun-
Enasoy yodgorliklari deb yuritiladi.
Burhoniddin al-Marg’inoniyning “Hidoya” asari Bu islom
huquqshunosligi bo’yicha mukammal asar bo’lib,bir necha asrlar davomida
musulmon mamalakatlaridagi huquqshunoslar uchun ham nazariy,ham
amaliy manba vazifasini o’tab kelgan.Hozirgi kunda ham muxim manba
sifatida foydalanib kelinmoqda.
Al-Farg’oniy ning “Astronomiya asoslari” kitobi “Astronomiya
asoslari”kitobi bir necha asrlar davomida Yevropa universitetlarida
astronomiya fani bo’yicha asosiy darslik sifatida foydalanildi Imom al-
Buxoriy “al-Jomi’ as-saxix”asari “Al-Jomi’ as-saxix” nomli shox asari
musulmon sharqida qariyb o’n ikki
asr davomida islom ta’limotida Qur’oni Karimdan keyingi asosiy manba
sifatida yuqori baholanib kelinmoqda.
Adib Ahmad Yugnakiy«Hibatul-haqoyiq» («Haqiqat sovg’alari»)
asari Farg’ona hukmdori Dod Sipohsolor bekka bag’ishlangan.
. Asarning arab va uyg’ur yozuvidagi qo’lyozma nusxalari (XV asrda
ko’chirilgan) Istanbulda saqlanadi. Asar 14 bobni tashkil qilgan Qur’on va
Hadis hikmatlarining badiiy sharhidir Ta’limiy doston janriga mansub bu
asarda ijtimoiy, siyosiy masalalar bayon qilingan, bilim foydasi va til odobi
kabi axloqiy muammolar talqini berilgan. Adib Ahmad yashagan davri va
joyi haqida adabiyotshunoslikda turli qarashlar mavjud. Asarining to’la
matni (izoh va nasriy bayon) e’lon qilingan, rus olimlari S.Malov, E.Bertels,
N.Baskakov, I.Stebleva; turk olimlari F.Ko’prulu, N.Osimbek, R.R.Arat,
T.Takin va o’zbek olimlari Fitrat, Q.Mahmudov, I.Haqqulov,
M.Imomnazarov, H.Boltaboevning tadqiqot va maqolalari bor.
3

Kurs ishining maqsadi : Qadimgi turkiy bitiklar haqida
Kurs ishining vazifasi : O’rxun-Enasoy yodgorliklarining fonetik va
morfologik xususiyatlari. Qadimgi turkiy bitiklar haqida
Kurs ishining ob'ekti : Turkiy tillarning unlilar sistemasi, unlilar
mosligi
Kurs ishining predmeti : Turkiy adabiyot tarixida yangi davr yoki qabr
toshlari davri adabiyoti tosh bitiklarning o’rganilish tarixi
Kurs ishining tuzilishi : Kurs ishi kiris qismi, 2 ta bob, 4 ta reja, xulosa
va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
4

I.bob.Qadimgi turkiy bitiklar haqida.
1. 1 O’rxun-Enasoy yodgorliklarining fonetik va morfologik
xususiyatlari. Qadimgi turkiy bitiklar haqida.
XIX asrning birinchi choragidan boshlab Sibir va Mo’g’uliston
hududlarida topilgan "sirli» yozuvlar haqida ma‘lumotlar uchraydi. Lekin bu
yozuvlar ancha paytgacha o’qilmay, «sirli» bo’lib qolaverdi. 1889 yili Fin
olimlari Enasoy bo’yidan topilgan yodgorliklar atlasini tuzdilar. Chunki fin
olimlari bu yozuvlar ular o’qilganga qadar fin xalqi o’tmishiga taalluqli deb
hisobladilar. Bu matnlarni birinchi bo’lib 1893 yili Daniyalik olim Vilgelm
Tomsen o’qib chiqdi. Uning kashfiyotiga suyangan holda rus olimi
V.V.Radlov o’qib chiqish sharafiga muyassar bo’ldi. Bular turk hoqonliklari
davrida xonlar, sarkardalar qabri ustiga turkiy tilda bitilgan yodgorliklar edi.
O’rxun-Enasoy yodgorliklari ichida eng mashhurlari: Kultegin, To’nyuquq,
Bilga Hoqon, Moyun Choru kabi xon va sarkardalar sharafiga bitilgan
yodgorliklardir. 1
Bu yodgorliklar toshlarga o’yib yozilgan, ularda xonliklar davridagi
turkiy xalqlarning hayot tarzi, davlat tuzilishi, din haqida ma‘lumotlar
berilgan. O’rxun-Enasoy daryolari bo’ylarida topilgani uchun O’rxun-
Enasoy yodgorliklari deb yuritiladi.
O’rxun-Enasoy yozuvinng kelib chiqishi xususidagi turli fikrlari ham
mavjuddir: ba‘zilar uni oromiy yozuvlar bilan bog’lasa, ba‘zilar qadimgi
turkiy tamg’alar bilan bog’laydilar. Asli O’rxun-Enasoy yozuvi fonografik
yozuv bo’lib, unda 35 belgi mavjud. Har bir harf bir-biriga qo’shilmay
alohida yoziladi. Ba‘zan bitta tovushni ifodalash uchun bir nechta belgi
1
Mirakmalov M.T. Xalq tabiiy geografik terminlari. –T.: "Fan va texnologiya nashriyoti", 2009.
5

qo’llangan. Unli tovushlarda esa 4ta belgi, 8 ta unli tovushni ifodalash
uchun xizmat qilgan:
A a(e) o,u
I,i o,u
Unlilarni ifodalovchi harflar so’z boshida va o’rtasida ko’pincha tushirib
qoldirilgan:
Lp-alp tg’-tag’
Undoshlar qattiq va yumshoq variantlarga ega bo’lgan, shuning
uchun
yumshoq undosh uchun alohida belgi, qattiq undosh uchun alohida belgi
qo’llangan.
Bing(ming) ben(men)
Yumshoq va qattiq variantlarga ega bo’lmagan undoshlar uchun,
asosan,
bitta belgi ishlatilgan:
-sh, -p, -ng, -m
O’rxun-Enasoy yozuvida ketma-ket kelgan undoshni bitta harf orqali
ifodalash hollari ham mavjud.
-ltt, -nm -nch
2 . O’rxun-Enasoy yozuvining fonetik va morfologik xususiyatlari.
O’rxun-Enasoy yozuvlarida hozirgi ko’pgina turkiy tillar uchun
xarakterli
bo’lgan palatal singarmonizm mavjud. Labial singarmonizm
yodgorliklarida muntazam uchramaydi, ya‘ni ba‘zi hollarda unga amal
qilinmaydi. Bu Erda shuni aytish kerakki, singarmonizm nima?
Singarmonizm deb so’zdagi tovushlarning bir-biriga hamda o’zakka
qo’shimchalarning talaffuz jihatdan uyg’unlashishiga aytiladi:
6

singarmonizmning ikki qonuni, ya‘ni palatal-tanglay uyg’unligi-so’zdagi
tovushlarning bir-biriga va qo’shimchalarning o’zakka qatorda va qalin-
ingichkalikda moslashuvi: qag’anqa(hoqonga), ilgaru oldinga, barig’
(borish); Lab uyg’unligi-birinchi bo’g’indagi unliga keyingi bo’g’indagi
unlining yoki o’zakdagi unliga qo’shimchadagi unlining lablanish jihatidan
moslashuvi: ishig (ishni), inim (ukam), kozum(ko’zing) kabi.
Undoshlar so’zning boshida ketma-ket kelmaydi. So’z o’rtasida va
oxirida sonor tovushlar bilan jarangsiz undoshlarning ketma-ket kelishi
xarakterlidir: kuntuz, kuchlik, o’rt,kelti.
So’z oxirida G’ va G undoshlari saqlanadi: tag’,elig, otuz(ellik)
Undoshlar geminatsiyasi kam uchraydi. Otuz, toquz, sakiz.
O’rxun-Enasoy yozuvlarida hozirgi turkiy tillarda qo’llaniladigan o’rinlarda
tovushi ishlatilgan: adaq, adg’ir, yadaq(yayaq( kodi( quyi(bod(bo’y.
Hozirgi turkiy tillarda ishlatiladigan o’rinlarda (so’z boshida yodgorliklarda
asosan, b qo’llangan: bangan-menga, bung-mung, bengu-mangu, bing-
ming,bin-min. 2
O’rxun-Enasoy yozuvlaridagi morfologik xususiyatlar xususida
to’xtalganda shuni aytish joizki, jo’nalish kelishigi qo’shimchasi-qa
shaklidan tashqari-garu, g’aru kabi murakkab shakli ham, -a shakliga ega
bo’lgan: ilgaru, yoqaru, og’lima, budunima.
Tushum kelishigining -ni, -in shakllaridan tashqari, -ig’, -ig shakllari
ham bo’lgan: budunig’-xalqni, tashig’(toshni) kabi. Bu davrda alohida
vosita kelishigi shakli ham bo’lgan: -n, -in: yayin(yoz davomida -ko’lukin
(qora moli vositasida). Murakkab sonlarning joylashishi ham hozirgi turkiy
tillardan farq qiladi. Bunda avval birlik, keyin o’nlik sonlar keladi: Eti,
Egirmi-o’n Etti, bir o’tuz) yigirma bir.
2
Mirakmalov M.T., Avezov M.M. Buxoro viloyatidagi xorologik va xronologik oykonimlar // O‘zGJ
axboroti. 47-jild. –T., 2016.
7

Fe‘lning sifatdosh shakli: -mish, -duk, -tagi, -ig’ma shakllari ham
mavjud bo’lgan: yaratmish -yaratilgan, qalmish -qolg’an, o’ltachi -
o’layotgan, keligma -kelayotgan. Ravishdosh shakllaridan biri-pan bo’lgan:
yoripan -yurib, yuribon.
Hozirgi o’zbek tilida mustaqil qo’llanishi juda chegaralangan -a
ravishdosh shakli u paytda mustaqil ishlatilgan: tuta-tutib, basa-bosib-bosa.
O’rxun-Enasoy yozuvi yodgorliklari turkiy tilda gaplashuvchi
xalqlarning tarixini va til taraqqiyotini o’rganishda muhim manbadir. Bu
yozuv yodgorliklari VI- XI asrlarda Mug’ulistondan boshlab to Dunay
daryolarigacha yashagan xalqlar tomonidan yaratilgan. Shu sababli ham bu
yodgorlik turkiy xalqlarning mushtarak yodgorligi hisoblanadi.
3. Turkiy tillarning unlilar sistemasi.
Dunyodagi barcha tillarda bo’lgani kabi turkiy tillarda ham unli va
undoshlar
ziddiyati mavjud.
Hozirgi turkiy tillarda unli va undoshlar miqdori bir hil emas Ba‘zi
turkiy
tillarda miqdori 20 tadan ortiq chuvash, tuva, gagauz, chulim-tatar
tillarida, ko’pchiligida 8ta, hozirgi o’zbek adabiy tilida 6ta, undoshlarda esa
bunday farq yo’q.
Qadimgi turkiy tilda 8 ta unli bo’lib, ular bir-biridan qatori, tor va
kengligi, lablanish va lablanmasligiga ko’ra farq qiladi: Bulardan a, i, o, u
orqa qator va e, i, o, u oldi qator unlilardir.Keng unlilar- a,e,o,o; Tor
unlilar: ,i,u,u. Lablanmagan unlilar-a,e,i,i. Lablangan unlilar: o, o, u, u.
Qadimgi turkiy tilining unli fonemalari munosabatidagi bunday miqdoriy
tenglik ularning sistemasini kub shaklida ifodalashga imkon beradi: Kubning
yuqori qismida tor unlilar, quyi qismida keng unlilar, old qismida old qator
8

unlilar, orqasida orqa qator unlilar, o’ng tomonida lablangan va chap
tomonida lablanmagan unlilar berildi.
1.2.Turkiy tillarning unlilar sistemasi, unlilar mosligi
Har bir til oilasida bo’lgani kabi turkiy tillarda ham unlilar mosligi
mavjud. Tovush mosligi deganda bir qarindosh tildagi biron bir tovushga
ikkinchi qarindosh tildagi boshqa bir tovushning muntazam holda mos
kelishi tushuniladi. Masalan o’zbek tilidagi -e tovushiga tatar tilidagi -i
tovushi mos keladi: kel-kil, et-it, bet-bit kabi yoki o’zbek tilidagi e tovushiga
azarbayjon tilidagi a tovushi mos keladi: men-man, kel-gal, jellik-elli.
Hozirgi o’zbek, turkiy tillar ichida chuvash tili o’zining fonetikasi
jihatidan alohida ajralib taradi. Boshqa turkiy tillardagi -a unlisiga ko’pincha
chuvash tilida -u unlisi mos keladi:
Boshqa turkiy tillarda: Chuvash tilida:
Bar-par pur-bor
qaz-g’az xur-g’oz
atla-hatla ut-xatlamoq
bayan pujan- boy
Tovush mosligi muayyan qonuniyat asosida sodir bo’ladi. Tovush
mosligining kashf qilinishi bilan (R,Rask tomonidan 1818 yilda kashf
qilingan) tarixiy fonetika vujudga keldi. Tarixiy fonetika tildagi tovushlar
taraqqiyotlari qonuniyatlarini o’rganuvchi fandir. Yuqoridagi misollardan
ko’rinib turibdiki,o’zbek tilidagi e, tatar i, azarbayjon tilidagi a tovushlari
turkiy bobotildagi bir tovushning ba‘zan har xil vaziyatdagi turli
tovushlarning taraqqiyoti natijasidir. Bunday tovushlar mosligi til
taraqqiyotiga ma‘lum bir davrdir, ya‘ni sinxronik nuqtai nazardan
belgilanadi.
9

Tovush mosligi bir tilning yoki qarindosh tillarning turli davrdagi holati,
ya‘ni diaxronik nuqtai nazaridan ham belgilanish mumkin. Masalan:
A.Navoiy davridagi u tovushiga hozirgi tilimizda ma‘lum ziddiyatda -a
tovushi mos keladi: turur-turar, kelur-kelar,bilur-bilar.
4. Turkiy tillarda undoshlar sistemasi.
Qadimgi turkiy tilda b, m, p, lab undoshlari mavjud. Sirg’aluvchi
lab undoshi
f yo’q. O’rxun yozuvida v uchun maxsus harf yo’q. Uning o’rnida b ni
anglatuvchi harf ishlatiladi.
Turkiy tilda undoshlarning har birining o’ziga xos xususiyatlari bo’lishi
bilan birga umumiy o’xshash tomonlari ham bor. Masalan, turkiy tillarda
undoshlar so’z sostavida qo’llanish ziddiyati nuqtai nazaridan o’zaro
farqlanadi. Sof turkiy so’zlar sonor tovush bilan boshlanmaydi. Bunday
so’zlar uchrasa, ular boshqa tildan o’zlashgan yoki keyingi taraqqiyot
natijasida yuzaga kelgan bo’ladi. Sonorlar ko’proq so’zning oxirgi qismida
uchraydi. Sonor bo’lmagan undoshlar esa so’zning boshida ham,oxirda ham
kelaveradi. Bu hodisa turkiy tillar tarixining eng qadimgi davrlarida kuchli
bo’lgan.Turkiy bobotil va undan keyingi davrlarda hatto jarangli undoshlar
ham so’z boshida juda kam qo’llangan. Umuman, turkiy tillar taraqqiyotiga
so’z boshida jarangli undoshlarni ishlatishdan qochish xarakterli hol
bo’lgan. Masalan: prof, A.SHcherbak tiklagan bir bo’g’inli turkiy
bobotil o’zaklari ichida na- (nima) o’zagidan boshqa birorta sonor yoki
jarangli undosh bilan boshlangan o’zak uchramaydi, (bundan y bilan
boshlangan o’zaklar mustasno). Hazirgi turkiy tillarda jarangli undoshlar
bilan boshlanadigan o’zaklar fonetik o’zgarishlar natijasida hosil bo’lgan
ikkilamchi hodisa. 3
3
Mirakmalov M.T., Avezov M.M. Buxoro viloyati geografik joy nomlarining o‘rganilish tarixi // O‘zGJ
axboroti. 46-jild. –T., 2015.
10

So’z boshida jarangsiz undoshlarning jaranglilashuvi turkiy tillarning
hammasida bir hil sodir bo’lmaydi. Ba‘zi turkiy tillarda bu jarayon juda tor
doiradi voqe bo’lib boshqalarda esa juda keng tus olgan.
Turkiy tillarning o’g’uz gruppasida (turkman, turk, azarbayjon tillarida)
so’zboshida undoshlarning jaranglashuvi turkiy tillarning keng tarqalgan:
boshqa turkiy tillarda so’z boshida keladigan k, p, t kabi jarangsiz undoshlar
o’rnida bu tillarda g, d, m, b jarangli undoshlari keladi. Masalan, o’zbek
tilidagi kel, ko’r, tog’, tosh, so’zlari azarbayjon tilida gal, gur, dag’, dash,
ko’rinishiga ega. So’z boshida undoshlarning jaranglilashuvi qarluq,qipchoq
tillarida ham uchrab turadi. Masalan,o’zbek tili va uning dialektlarida bir
so’zning teraza-deraza, tokcha-dakcha, tala-dala kabi jarangsiz va jarangli
tovush bilan boshlanuvchi variantlari bor. Qozoq tilida bayga-poyga,
diirmen -tegirmon kabi so’zlar jarangli tovush bilan boshlanadi.
Turkiy tillarga xos fonetik hodisalarddan biri so’z o’rtasidagi jarangsiz
undoshlarning intervokal pozitsiyada jaranglilashuvi. Shu nuqtai nazaridan,
turkiy tillarni ikki gruppaga bo’lish mumkin:
Bir bo’g’inli so’zlar tarkibida jaranglilashuvi sodir bo’ladigan turkiy
tillar. Bir bo’g’inli so’zlar tarkibida jaranglilashuvi sodir bo’lmaydigan turkiy
tillar. Turkiy tillarning konsonantizmida turli-tuman mulohazalar tug’ilishiga
sabab bo’lgan hodisalardan biri undoshlar geminatsiyasidir. Undoshlar
geminatsiyasi asli undoshning miqdor jihatdan o’zgarib cho’ziq tovushga
o’tishi, ya‘ni ikkilanishidir. Yozuvda bunday undoshlar ikkita bir xil harfni
ketma-ket yozish bilan aks ettiriladi. A.SHcherbakning fikricha, intervokal
pozitsiyada undoshlar jaranglashuvi mavjud bo’lgan tillardagina geminatlar
bo’lishi mumkin. Bu pozitsiyada undoshlarning jaranglilashuvi esa deyarli
hamma turkiy tillarga xos. Demak, turkiy bobotil davrida ham undoshlar
geminatsiyasi mavjud bo’lgan.
11

Undoshlar geminatsiyasining assimiliyatsiyasi natijasida vujudga kelishi
turkiy tillarda eng ko’p tarqalgan: o’zbek tilida, Etti-etdi, shaharri-shaharni,
qumiq tilida: minni-mindi, ulanna-o’g’londa qozoq tilida: atti-otti, soldattar-
soldatlar kabi.
Turkiy tillarda sinxron nuqtai nazardan undoshlar mosligi.
Turkiy tillar fonetik jihatdan o’zaro juda yaqinligiga qaramay har bir
gruppa
turkiy tillar fonetik jihatdan o’zaro va alohida o’ziga xos fonetik
taraqqiyot jarayoniga ega. Shuning uchun turkiy bobotilda ayni bir undosh
bo’lgani holda konkret turkiy tillarda boshqa-boshqa undosh qo’llanila
boshlagan. Bu jixatdan ayniqsa -y -j -d -ch undoshlarining qo’llanilishi
xarakterlidir. Qiyoslang:
o’zbek turkman qozoq oltoy tuva
tilida tilida tilida tilida tilida
yil yil jil dil chil
yo’q yoq joq doq choq
Misollardan ko’rinib turibdiki, qorluq va o’g’uz gruppa tillarida
so’z boshida
keladigan y tovushi o’rnida qipchoq va Sibir gruppa tillarida j,d, va ch
tovushlari qo’llanadi. Qorluq, qipchoq va Sibir turkiy tillarida g, d tovushlari
ishlatiladi, ya‘ni g, d tovushlari k, t tovushlarining funktsiiyasini bajaradi.
O’zbek. ozarb. uyg’ur. turk.
kel gal kan gel
yoqut tatar boshqird
kel kil kil
tas tash tash
Bulardan tashqari turkiy tillarda sh-s. s-x, y-n kabi undoshlar
12

mosligi hodisasi
ham mavjud. Turkiy tillar fonetik mosliklari orasida eng diqqatga
sazovor rotatsizm va lambdaizm xodisasidir. Rotatsizm yo tovushining r
tovushi bilan mosligi bo’lsa, lambdaizm sh tovushining l tovushiga mosligi.
Rotatsizm va lambdaizm chuvash tili bilan boshqa turkiy tillar undosh
tovush mosligida yaqqol namoyon bo’ladi. Masalan, o’zbek tilidagi yuz, ez,
to’qqiz, qozoq so’zlari chuvash tilida serir, taxxar, xuran, ilt, utmal
ko’rinishlariga ega. Bu jihatidan chuvash tili mo’g’ul tillariga ancha
yaqinroqdir. Mo’g’ul tillari bilan boshqa turkiy tillar orasida ham l-sh
mosligi mavjud: tanil-tanish.
Rotatsizm va lambdaizm qoldiqlari boshqa turkiy tillarda ham uchrab
turadi. O’zbek tilida: semir-semiz, ko’rar-ko’rmas, sergak-sez ozarbayjon va
turkman tillarida: deshik delik, (teshik), boshqird: qashiq, qalaq, (choy
oshiq). 4
5. Turkiy tillarning grammatik qurilishi.
Turkiy tillar faqat genetik jihatdan emas,balki qarindosh tillar hamdir.
Ayni
paytda tipologik jihatdan ham bir xil: tillarning morfologik jihatdan
klassifikatsiyasi bo’yicha agglyutinativ tillar guruhiga kiradi. Turkiy
agglyutinativ tillarning o’ziga xos hususiyatlari quyidagilar:
1.So’z doimo o’zakdan boshlanadi.
2. O’zak asosan o’zgarmasdir. O’zakdan keyin qo’shilgan har
qanday
qo’shimcha o’zakni fonetik jihatdan o’zgartirmaydi.
3. So’z shakllari asosan, qo’shimchalar vositasida hosil qilinadi
4
Farg‘ona vodiysi tabiatidan foydalanish va muhofaza qilishning dolzarb muammolari. Respublika ilmiy-
amaliy konferensiyasi materiallari. II qism. –Namangan., 2014.
13

4. So’z shakllari hosil qilishda suppletiv shakllar mutlaqo ishtirok
etmaydi,ya‘ni bir so’zning turli shakllari faqat bir o’zakdan hosil qilinadi.
5.O’zak va qo’shimcha organiq birikma sifatida birikmaydi, ular
orasidagi chegarasi aksariyat hollarda aniq va ravshan bo’ladi.
Masalan,boshlandi so’z shaklida bosh- o’zak, -la, fe‘l yasovchi qo’shimcha
va -di zamon yasovchi, bular bir-birdan aniq ajralib turadi.
Turkiy tillarda o’zak va qo’shimcha. Turkiy tillarda so’z o’zak va
qo’shimchalarga ajratiladi. O’zak turkiy tillarda fonetik jihatdan
tubandagicha ko’rinishlarga ega (G-unli, S-undosh.) G-u, GS-ol, SG-na)
nima. SGS-bosh, qo’l, GSS-ont, ust, GSG-ona, SGSGS-tomon,SGSS-to’rt,
tort va b. O’zakning bu ko’rinishlaridan SGS shaklida ko’p uchraydi.
Kelishik kategoriyasi: Turkiy tillarda har bir kelishikning bitta
qo’shimchasi bo’ladi. Shunga ko’ra turkiy tillarda bitta turlanish tipi mavjud.
Hozirgi turkiy tillarda kelishiklar miqdor jihatdan uncha ko’p farq
qilmaydi. O’zbek, qoraqalpoq, ozarbayjon, tatar, gagauz tillarida oltita,
qozoq, tilida-ettita, xakas va chuvash tilida sakkizta, yoqut tilada to’qqizta
kelishik bor.
O’rxun Enasoy yodgorliklarida, «Devonu lug’atit turk»da shuningdek
hozirgi turkiy tillardagi ayrim so’zlar tarkibida vosita kelishigishakllari ham
saqlanib qolgan. Masalan, hozirgi o’zbek adabiy tili va shevalarida bu
qo’shimcha ishtirok etgan yozin-qishin, ostin-ustin, ochin-to’qin, ertan-
kechin kabi so’zlar anchagina uchraydi.
Xulosa qilib aytganda, qadimgi turkiy tillarda makon ma‘nosini ifoda
etuvchi formalar keng tarqalgan bo’lib, til taraqqiyoti jarayonida bu ma‘noni
ifoda etuvchi formalar tobora stabillashib miqdor jihatidan kamayib borgan.
Grammatik son kategoriyasi. U odatda birlik va ko’plik formalarining
ziddiyatidan tashkil topadi. Birlik turkiy tillarda nol ko’rsatkichli bo’lsa,
14

ko’plik – lar va uning turli variantlari yordamida ifodalanadi. Lekin
turkologiyada turkiy tillardagi grammatik son kategoriyasi formalarini
boshqacha ifodalash ham mumkin.Bu nuqtai nazarga ko’ra turkiy tillarda
grammatik son kategoriyasi «birlik» va «ko’plik» formalariga ega emas.
Turkiy tillarda -lar affiksi olmagan otlar umumlashgan predmet nomini
bildiradi. Shu asosda K.M.Lyubimov -lar affiksi qo’shilmagan formani
noaniq son formasi deb nomlaydi.
Umuman, turkiy tillarda grammatik son kategoriyasi rus va boshqa
flektiv tillardagi son kategoriyasidan o’ziga xos xususiyatlari bilan keskin
farq qiladi. Ko’plik formasi -lar faqat ot turkumidagi so’zlarga emas balki
barcha mustaqil turkum so’zlariga ham qo’shilib keladi. Ko’plikni takror
vositasida ifoda etilishi ham turkiy tillarda keng tarqalgan: dasta-dasta, gul,
no’g’oy. Shay-pay, (choy-poy).
1.3.Qadimgi turkiy til davri va uning manbalari

Ona tilimizga ajdodlardan avlodlarga o‘tib kelayotgan bebaho meros
sifatida e’tibor qaratish, uni asrab-avaylash, boyitish, nufuzini oshirish
barchamizning asosiy vazifalarimizdan sanaladi. Qadimgi turkiy til o‘zbek
va boshqa turkiy tillarning shakllanishiga asos bo‘lgan. Ammo qadimgi
turkiy tilning o‘zi ham ma’lum taraqqiyot bosqichlarini boshidan kechirgan,
shakllangan, ma’lum bir qolipga tushgan. Ma’lumki, qadimgi turkiy til davri
turkiy xalqlar tili,tarixiylikning ildizlarini bilishda muhim ahamiyat kasb
etadi. 5
Buning natijasida hozirgi adabiy tilning qonuniyatlarini teranroq
anglash imkoni yuzaga chiqdi.
5
Mirakmalov M.T., Avezov M.M., Asrorov D.Q. Vobkent tumani toponimlari (monografiya). –T.,
“MUMTOZ SO‘Z”, 2017.
15

Qadimgi turkiy til davri barcha turkiy urug‘ va qabilalarning umumiy
tili sifatida V-X asrlarni o‘z ichiga oladi. Qadimgi turkiy til kelib chiqishi va
rivojlanishi jihatidan oltoy va xun tili davrlari bilan uzviy bog‘langan. Bu
davr tili haqida B.Vladimirsov quyidagi fikrlarni bayon qiladi: “…mo‘g‘ul
tili turk va tungus tillari bilan birga o‘zlarining bir umumiy ajdodiga ega
bo‘lganki, uni shartli ravishda oltoy tili deb atash mumkin. Oltoy tilining
rivojlanishi jarayonida tashkil topgan mo‘g‘ul, turk, tungus tillari ma’lum.
Bu davr turkiy tillar taraqqiyotining birinchi, eng qadimgi bosqichi bo‘lib,
fanda u oltoy til birligi nomi bilan yuritiladi. Bu davrda hali turkiy tillar
mo‘g‘ul tillaridan mo‘g‘ul tillari esa, o‘z navbatida, tungus-manchjur
tillaridan ajralib chiqmagan edi, ular bir til birligi sifatida qo‘llanar edi.
Shunday qilib, qandaydir eng qadimgi tilning bo‘lganligi taxmin qilinadi. Bu
tilga xos umumiy leksik, fonetik va grammatik belgi-xususiyatlar esa hozirgi
mo‘g‘ul, turkiy va tungus-manchjur tillarida saqlanib qolgan”.
Mutaxassislarning fikricha, qadimgi davrlardan milodiy V asrgacha
bo‘lgan muddat “Eng qadimgi turkiy til” davri deb yuritiladi. Adabiyotlarda
bu davr oltoy va xun bosqichlariga ajratiladi. Oltoy davrining xarakteri, bu
davrda yashagan xalqlar va ularning tili haqida aniq ma’lumotlar beruvchi
tarixiy yodgorliklar yo‘q. Bu davr tilining ayrim xususiyatlari o‘lik tillarning
eng qadimgi belgilari bilan hozirgi jonli tillarni tarixiy-qiyosiy usul osida
o‘rganish orqali taxminiy ravishda aniqlanishi mumkin. Tarixiy taraqqiyot
jarayonida tillarning qo‘shilishi, ajralib ketishi natijasida oltoy davrining
oxirlarida bu tillar tabaqalanadi va ikkita katta til guruhlariga bo‘linadi, ya’ni
tungus-manchjur va turk-mo‘g‘ul tillar guruhlari ajralib chiqadi. O‘z
navbatida ijtimoiy-siyosiy munosabatlarning o‘sishi, ajralib chiqishi,
farqlanish jarayonining davom etishi asosida bu tillarning har qaysisi asta-
sekin o‘ziga xos leksik, fonetik va grammatik xususiyatlarga ega bo‘lib
16

boradi. Buning natijasida xun davrining oxirlarida turk-mo‘g‘ul til birligidan
turk tillari va mo‘g‘ul tillari ajralib chiqadi. VI asr o‘rtalarida turklar
kuchayib, yirik bir qabila ittifoqiga birlashdi, qo‘shni qabilalarni engib, 552-
yilda o‘zlarining mustaqil davlati – turk xoqonligini barpo qildi. 555-yilga
kelib, Markaziy Osiyodagi xalqlar Manjuriya va Yenisey qirg‘oqlarigacha
bo‘lgan yerlarni o‘zlariga qaratib oldilar. Harbiy va siyosiy qudrati asta-
sekin kuchayib borgan turk xoqonligi eftalitlar davlatini tor-mor qildi,
Amudaryo va Orolgacha bo‘lgan joylarni, VI asrning 70-yillarida esa
Shimoliy Xitoydagi Chjou va Tsi davlatlarini bosib oldi. Xoqonlikning
chegarasi Amudaryodan Hindistongacha cho‘zilgan edi. Ammo qabilalar
o‘rtasidagi o‘zaro urushlar, Xitoyning kuchayib ketishi va bu urushlarga
aralashuvi natijasida VI asrning 80-yillarida turk xoqonligi parchalanib,
Sharqiy turk xoqonligi va G‘arbiy turk xoqonligiga bo‘linib ketdi. Turkiy
tillar taraqqiyotining uchinchi bosqichi, ya’ni qadimgi turkiy davrdagi turkiy
urug‘ va qabilalar, ularning tillariga oid juda ko‘p yozma manbalar, tarixiy
yodgorliklar mavjud. Jumladan, turk xoqonligi tarkibiga kirgan turkiy
urug‘lar va ularning tillari O‘rxun-Yenisey yodgorliklari orqali aniqlangan.
Mazkur yodgorliklarning ko‘pchiligi rus olimlari tomonidan topilgan. Bular
orasida, ayniqsa, sibirlik o‘lkashunos N.Yadrinsev tomonidan 1889-yilda
Mo‘g‘ulistondagi O‘rxun daryosi bo‘ylaridan topgan yodgorliklar katta
ahamiyatga ega. Xuddi shunday yodgorliklarning kattagina bir qismi
Yenisey daryosining yuqori qismi va Qirg‘izistondagi Talas vodiysi,
shuningdek, Baykal ko‘li atroflari, Lena daryosi sohillaridan topilgan. Yana
bir bitik O‘ngin bitigidir. Bu bitiktosh Mo‘g‘ulistondagi O‘ngin vodiysidan
topilgan. Hozir ham o‘rnatilgan joyida turibdi. Yodgorlik VIII asrning
birinchi yarmida, taxminan, 732-yilda tiklangan.
J.Klosonning yozishicha, bitik sarkarda Alp Eletmish xotirasiga
17

tiklangan. Uyg‘ur yozuvida bitilgan yodgorliklarning eng muhimi
“Xuastuanift” bitigidir. Bu bitikning ma’nosi - moniylarning
tavbanomasidir. Moniylik dinining falsafiy asari, o n besh bo limdan iborat.ʻ ʻ
Ilk o rta asrlarda asarning eroniy, sug diy, turkiy, xitoycha versiyalari keng
ʻ ʻ
tarqalgan. Bu yodgorlikning turkiy versiyalari uyg ur, moniy yozuvida
ʻ
bo lib, ular Sankt-Peterburg, Berlin va Londonda saqlanadi. Turfondan
ʻ
topilgan Sankt-Peterburg nusxasi uyg‘ur yozuvida, Turfondan va “Ming
budda g‘ori” ibodatxonasidan topilgan Berlin va London nusxalari moniy
yozuvida bitilgan. Bu yodgorliklarni 1910-1911yillarda ingliz olimi Le Kok
Berlin, Londonda, 1963-yilda L.Dmitrieva lotin alifbosida ruscha tarjimasi
bilan nashr ettirgan. Olimlarning fikricha, asar qadimgi eroniy tillarning
birida yaratilgan. Keyinchalik moniy ta’limotini yoyish maqsadida boshqa
tillarga o girilgan. Uning turkiy versiyasi, taxminan, VIII asrda yaratilgan.
ʻ
Asar tilining ko k turk yodgorliklari tiliga yaqinligi, uyg ur yozuvli
ʻ ʻ
nusxaning xat uslubi, shuningdek, asarning moniy yozuvida ham
tarqalganligi ana shundan guvohlik beradi. G‘arbiy turk hoqonligi davri (VI-
VIII asrlar)da turkiy qabilalar o‘troqlasha boshladi. O‘troqlashgan turklar
shaharda hunarmandchilik, savdo-sotiq bilan shug‘ullanadi, cho‘l va qishloq
joylarda esa dehqonchilik qiladi. Buning natijasida turkiy qabilalarning etnik
jihatdan o‘zaro yaqinlashuvi va fors tillarida so‘zlashuvchi xalqlar bilan
iqtisodiy, 6
siyosiy va madaniy aloqalari kuchayadi. VIII asrda G‘arb va
Janubda – Movarounnahr hududi (Samarqand, Buxoro, Choch,
Farg‘ona, Xorazm)da yashagan aholi va sug‘diy-eroniy xalqlar arablar
tomonidan bosib olindi, Abbosiylar xalifaligiga qaram bo‘lib qoladi. Bu
yerdagi xalqlar esa islom dinini qabul qiladi. Bu tarixiy hodisa
6
Mirakmalov M.T., Avezov M.M., Shamuratova N.T. Quyi Zarafshon tabiiy geografik okrugidagi
fitonim va zoonimlar // Zamonaviy geografiya va O‘zbekiston tabiiy-resurs potensialini baholash.
Iqtidorli talabalar va yosh olimlarning ilmiy-amaliy konferensiyasi materiallari. –T., 2015.
18

Movarounnahrda yashagan xalqlarning, shu jumladan, turkiy xalqlarning
iqtisodiy va madaniy taraqqiyotiga, fan va adabiyotning rivojiga ma’lum
darajada ta’sir ko‘rsatdi. Ayniqsa, IX asrning 2-yarmidan, Somoniylar
davridan boshlab turkiy xalqlarning ijtimoiy-siyosiy hayotida jiddiy siljishlar
sodir bo‘ldi. Jumladan, urug‘-qabilachilik munosabatlari kuchsizlanadi,
feodal munosabatlar rivojlanib bordi. Shu asnoda turk xoqonligi davrida
turkiy qabilalar to‘liq tabaqalanadi. Markazlashish, o‘zaro birlashish
jarayonida qo‘shilish va ajralib ketish asosida rivojlangan turkiy tillar
uyg‘urlar hukmronligi davrida umumturkiy adabiy til sifatida shakllandi. Bu
adabiy tilning tashkil topishida qarluq-chigil tillari, shuningdek uyg‘ur tili
asos sifatida qatnashdi, uning taraqqiyotiga ma’lum darajada ta’sir qiladi. X-
XII asrlarda Qoraxoniylar hukmronligi davrida qo‘llangan, ma’lum darajada
me’yorga solingan turkiy adabiy til qisman o‘g‘uz-qipchoq tillari
xususiyatlarini ham o‘z ichiga olar edi. Eski o‘zbek adabiy tilining xalq tili
sifatida shakllanish davri ham mana shu vaqtlarga to‘g‘ri keladi.
Xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki, Qadimgi turkiy til asrlar osha
shakllanib kelgan juda qadimiy til hisoblanadi. Bu tilning kelib chiqishi
hamda rivojlanishini o’z ichiga oluvchi qadimiy yodgorliklar va manbalar
juda ko’p. Mazkur manbalar hozirgi kunda ham topilib tilshunos olimlar
tomonidan o’rganilmoqda. Turkiy til negizida yangi tillar va til oilalari
shakllangandir. Eski o’zbek tilining paydo bo’lishi va shakllanishiga ham
shu til asos bo’lib xizmat qilgan. 7
7
. Mirakmalov M.T., Avezov M.M. O‘lkamiz o‘simlik va hayvonot dunyosini o‘rganishda joy
nomlarining o‘rni // Orol dengizi mintaqasida yuzaga kelgan ekologik ofatning atrof-tabiiy muhitga
ta’siri. Respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi materiallari. –Buxoro, 2015.
19

II bob Tarixiy manba tushunchasi, turlari,ularni turkumlash
2.1 Turkiy adabiyot tarixida yangi davr yoki qabr toshlari davri
adabiyoti tosh bitiklarning o’rganilish tarixi
Tarixiy manba- deganda uzoq o’tmishdan qolgan,insoniyatning tabiat va
jamiyatning ma’lum taraqqiyot bosqichidagi kechmishini o’zida aks ettirgan
moddiy (ashyoviy) va ma’naviy yodgorliklarga aytiladi. Moddiy manbalar
turkumiga ko’xna manzilgoh va mozorlar,shaxarlar,qasrlar hamda
qal’alarning xarobalari,o’sha joylardan topilgan ishlab cjhiqarish va urush
qurollari,uy-ro’zg’or hamda zeb-ziynat buyumlari ,qadimiy sug’orish
inshootlarining qoldiqlari,oltin,kumush va mis tangalar,shuningdek ibtidoiy
va hayvonlarning qoyatoshlarga o’yib ishlangan sur’talari,umuman tosh va
boshqa qattiq buyumlardagi yozuvlar kiradi Ma’naviy yodgorliklar
turkumiga esa uzoq o’tmishdan qolgan qo’lyozma asarlar hamda
odamlarning turmushi va urf-odatlarini o’zida aks ettiruvchi
materiallar,shuningdek,kishilar ongida saqlanib qolgan urf-odat va an’analar
kiradi
20

Tarixiy manbalarning turkumlari
1. Moddiy (ashyoviy) manbalar;
2. Etnografik manbalar;
3. Lingvistik manbalar;
4. Xalq og’zaki adabiyoti
5. Yozma manbalar
Qadimgi zamon tarixi manbalari(m.a.6 milodning 5-asrlari)
Manbalar
1. Qadimgi eron manbalari,”Avesto”,”Xvaday
namak”(“Podshoxnoma”),”Matakdani xazar datastan”(“Bir ming nafar
huquqiy ajrim”)”Shoxnoma”
2. Qadimgi hind manbalari “Maxabxarata”
3. Qadimgi yunon va Rim manbalari(Xeradot,Diodor,Pompey Trog,Arrian
Flaviy,K.K.Ruf,G.P.Sekund,Polibiy,Strabon,Ptolomey Klavdiy) Qadimgi Eron manbalari Tosh va sopolga o’yib yozilgan
katibalar(mixiy yozuvlar) Axamoniylarning qadimiy poytaxti Persepol
shuningdek,Suza va Ekbetana (xoz Hamadon) shaxarlari va uning
atrofidan topilgan.persepoldan 5 km masofada,uning shimol tarafida
Husaynkux qoyalarida axamoniylardan Doro1,Ksereks1( m.a. 486-
465y),Artaksereks 1 (m.a.465-424y)hamda doro 2 (m.a.424-404y)larning
maqbaralarini hamda ularga kiraverishda o’yib yozilgan katibalar bor.Bu
yozuv tarixda Naqshi Rustam deb ataladi.
Behistun yozuvi Yodgorliklar orasida eng muximlaridan biri mashxur
Behistun yozuvidir.Bu yozuvlar (uzunligi 22m,umumiy balandligi 7,8
m)shimoliy Eronda,Kirmonshoxdan 30 km masofada,dara bo’ylab o’tgan
qadimgi karvon yo’li yoqasida,uning chap tarafida,zagros nomli tik qoyaga
9taxminan 105 metrbalandlikda)doro 1 ning amri bilan yozdirilgan g’alaba
21

yodgorligidir.
AVESTO” eng qadimgi tarixiy manba Zoroastrizm dining (m.a.6-
milodning 6-asri)dining muqaddas kitobi.Bir gurux olimlar “Avesto’
Midiyada yozilgan desalar,ko’pchilik amudaryo bo’yida joylashgan
viloyatlarda,Balx bilan xorazm oralig’ida yaratilgan, deb hisoblaydilar.
Avesto 4 qismdan :
(Yasna,Yashtov,Vispa-rad,Vendidad)iborat.
Uning Kopengagenda saqlanayotgan yagona nusxasi asosida
tayyorlangan fotomatni 1937-1944-yillari oltin jild qilib nashr qilingan
“Xvaday namak”qad
Eronning 627-yilgacha bo’lgan ijtimoiy-siyosiy hayotidan baxs etuvchi
tarixiy asar bo’lib,paxlaviy tilida yozilgan.sar ayniqsa
axamoniylar,Ashkoniylar va Sosoniylar tarixi bo’yicha muxim
manbalardandir. “Matakdani hazar datastan”(“Bir ming nafar huquqiy
ajrim”)Paxlaviy tilida yozilgan(8-asr).Asarda Eronning Sosoniylar davridagi
davlat tuzulishi va uning ijtimoiy hayoti haqida qimmatli ma’lumot bor.
“Shoxnoma”Abulqosim Firdavsiy (taxm.940-1030yy.)qalamiga
22

mansub,3 qism va 65 ming baytdan iborat epik asr.976-1011-yillar orasida
yozilgan
Qadimgi Yunon va rim manbalari Xeradot(m.a.490-480-y o’rtasi-425
y.)U Ellada,va Sharq mamlakatlari ning qadim zamonlaridan to miloddan
avvalgi 479-yilgacha bo’lgan ijtimoiy-siyosiy hayotidan hikoya qiluvchi 9
kitobdan iborat “Tarix”asari bilan shuhrat topgan. Diodor.(m.a.90-21-yy.)U
“Tarixiy kutubxona”nomli 40 kitobdan iborat asar yozib qoldirgan.Bu asar
yunoniston va Rimning qadim zamonlardan to milodning 1-asr
o’rtalarigacha bo’lgan tarixini o’z ichiga oladi Pompey Trog (milodgacha 1-
milodning 1 asrlari)-”Filipp tarixi”asari bilan mashhur bo’lgan rim
tarixchisi44 kitobdan iborat bu asar afsonaviy Assuriya podsholari
zamonidan to rim imperatori avgust(m.a.63-milodning 14-yili)davrigacha
dunyoda b-b o’tgan voqealarni bayon qiladi,lekin asosiy e’tibor
Yunonistonningmakedoniyalik Filipp 2 va Iskandar Zulqarnayn davrini
bayon etishga qaratilgan. Arrian Flaviy “Iskandar haqida”,”Prfiyaliklar
haqida”,”Hindiston”va 7 jildlik “Iskandarning yurushlari nomli kitoblar
muallifi.
K.K.Ruf (milodning 1-asri)Iskandar Zulqarnaynning Eron,O’rta Osiyo
va boshqa
mamlakatlarga qilgan harbiy yurushlari haqida 10 kitobdan iborat
“Buyuk Iskandarning tarixi” nomli asar yozib qoldirgan.
Gay Pliniy Sekundning (24-79-y.) 20 kitobdan iborat “Germanlarning
urushlari”,ikki jilddan iborat “Pompony sekundning hayoti’va 37 kitobdan
iborat “Oddiy tarix”nomli kitoblar yozib qoldirganligi ma’lum”Oddiy
tarix’G.P.sekundning shox asari hisoblanib unda antik dunyo tarixi,iqtisodiy
ahvoli hamda madaniyati bayon etilgan.
Polibiy (m.a.201-120-yy.)-40 kitobdan iborat “Umumiy tarix”asari
23

bilan mashxur.Bu asar Yunoniston,Makedoniya,Karfagen,Misr,Suriya va
Rimning 220-146-yillar orasidagi ijtimoiy-siyosiy tarixini o’z ichiga oladi.
Strabon (m.a.63-milodning 23y.)Uning 17 kitobdan iborat
“Geografiya”asari juda mashhur.
Ptolomey Klavdiy(taxminan 90-160 yy.)Uning
“Almagest”,”Optika”,”Germanlar haqida tushuncha”,”Geografiya”asarlari
mashhur.
2.2 9-12-asrlarda Yozma adabiyotga oid manbalar
Tosh va yozma badiiy bitiglarning topilishi turkiy adabiyot tarixida
yangi davrni boshlab berdi. М arkaziy Osiyoga arablarning kelishiga qadar
yaratilgan yozma adabiyotni o’rganishda O’rxun va Enasoy daryolari
yoqasidan topilgan tosh bitiglar alohida ahamiyatga ega. Turkiy halqlarning
bu adabiy-tarixiy yodgorliklari VI-VIII asrlarga oid bo’lib, ular turk runiy
yozuvlari deb yuritiladi. Turkiylarda tosh bitiglar tarixi uzoq tarixga ega.
1970 yilda Olmaotadan 50 kilometr uzoqlikdagi Esik shaharchasidan
topilgan qabrdan Urxun alifbosidagi harflar bitilgan runiy yozuvdagi tosh
bitig qo’lga kiritilgan edi.
«Xonning o’g’li 23 yoshida o’ldi. Issiq elining boshi omon bo’lsin!»
Qabr qaysi xonga tegishli ekanligi aniqlanmagan bo’lsa-da, yozuv bundan
2500 yil muqaddam yaratilgani isbotlangan. Demak, runiy yozuvlarning
tarixi uzoq, bu yozuvda yaratilgan yozma adabiyot ham shunday
qadimiylikka egadir.
Lekin mukammal darajadagi tosh bitiglar qo’lga kiritilmaganligi sababli
yozma davrni miloddan oldingi davrlardan boshlashga hali vaqt erta.
Tosh bitiklar Tosh bitiklar turkiy xalqlar tarixida favquloddagi yozma
adabiyot emas. Ular qadimgi turkiy xalqlar og’zaki ijodining mantiqan
24

davomi, o’zidan avvalgi adabiyotning mazmuni, ruhi, g’oyasini rivojlantirgan
yangi shaklidir. Tosh bitiklardagi arxaik tasvirlar shundan dalolat beradi.
I.V.Stebleva, N.Rahmonov va boshqa olimlar tosh bitiklarning bunday
xususiyatlarini asoslab berganlar. Yodnomalarda bayon qilish usuli va bu
usulning uch qat’iy unsurlari–asarda boshlanma, voqyea rivoji,
tugallanmaning mavjudligi turkiy, umuman, barcha xalqlar og’zaki ijodiga
xos arxaik xususiyatlardir. Tosh bitiklar qadimgi turkiy xalqlar og’zaki
ijodining davomi sifatida yuzaga kelganligining asoslari mavjud. Ungin
yodnomasi shunday boshlanadi:
25

Achumiz, apamiz Yam ы qag’an
Tort bulungug’ qismish,yig’mish, yam ы sh, basmish,
Ol qan yoq boltuqta kasra
Al yitmish, ы chxinmish
(Achamiz, otamiz Bumin qog’an
To’rt bo’lakni qismish, yig’mish, yoymish, bosmish
Ul xon yo’q bo’lgandan so’ngra
El yo’q bo’lmish, qochishmish) .
26

9-15asr tarixiga oid manbalar
1. 9-12-asr boshlarida O’rta Osiyo mutafakkirlarining madaniy
manbalari;
2. 9-12-asrlarda Yozma adabiyotga oid manbalar;
3. 13-14-asr boshlarida madaniy manbalar;
4. 13-14-asr boshlarida tarixiy manbalar.
 9-12-asr boshlarida O’rta Osiyo mutafakkirlarining madaniy
manbalari  al-Xorazmiy(“al-jabr val muqobala” asari)
 Axmad al-Farg’oniy(“Astronomiya asoslari” asari)
 Imom al-Buxoriy(“Al-Jomi’ as-saxix” asari)
 al-Moturidiy (“Kitob at- tavxid”asari)
 Al-Marg’inoniy(“Hidoya”
asari)
 Abu nasr Forobiy(“Fozil odamlar sharhi”asar)
 Ibn Sino(“Al-qonun fit-tib”asari)
 Beruniy(“Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar”asari)
 Maxmud Zamaxshariy(“Al-mufassal”asari)
Al-Xorazmiy asarlari
“Al-jabr val –muqobala”
“Hind hisobi haqida”
“Kitob surat ul-arz”
“Zij” va”Usturlob bilan ishlash haqida kitob”
“Kitob at-tarix”
“Yaxudiylarning taqvimi va bayramlarini aniqlash haqida risola”
27

Al-Farg’oniy ning “Astronomiya asoslari” kitobi “Astronomiya
asoslari”kitobi bir necha asrlar davomida Yevropa universitetlarida
astronomiya fani bo’yicha asosiy darslik sifatida foydalanildi Imom al-
Buxoriy “al-Jomi’ as-saxix”asari “Al-Jomi’ as-saxix” nomli shox asari
musulmon sharqida qariyb o’n ikki
asr davomida islom ta’limotida Qur’oni Karimdan keyingi asosiy manba
sifatida yuqori baholanib kelinmoqda.
Adib Ahmad Yugnakiy«Hibatul-haqoyiq» («Haqiqat sovg’alari»)
asari Farg’ona hukmdori Dod Sipohsolor bekka bag’ishlangan.
. Asarning arab va uyg’ur yozuvidagi qo’lyozma nusxalari (XV asrda
ko’chirilgan) Istanbulda saqlanadi. Asar 14 bobni tashkil qilgan Qur’on va
Hadis hikmatlarining badiiy sharhidir Ta’limiy doston janriga mansub bu
asarda ijtimoiy, siyosiy masalalar bayon qilingan, bilim foydasi va til odobi
kabi axloqiy muammolar talqini berilgan. Adib Ahmad yashagan davri va
joyi haqida adabiyotshunoslikda turli qarashlar mavjud. Asarining to’la
matni (izoh va nasriy bayon) e’lon qilingan, rus olimlari S.Malov, E.Bertels,
N.Baskakov, I.Stebleva; turk olimlari F.Ko’prulu, N.Osimbek, R.R.Arat,
T.Takin va o’zbek olimlari Fitrat, Q.Mahmudov, I.Haqqulov,
M.Imomnazarov, H.Boltaboevning tadqiqot va maqolalari bor.
28

Xulosa
Xulosa qilib aytganda, qadimgi turkiy tillarda makon ma‘nosini ifoda
etuvchi formalar keng tarqalgan bo’lib, til taraqqiyoti jarayonida bu ma‘noni
ifoda etuvchi formalar tobora stabillashib miqdor jihatidan kamayib borgan.
Grammatik son kategoriyasi. U odatda birlik va ko’plik formalarining
ziddiyatidan tashkil topadi. Birlik turkiy tillarda nol ko’rsatkichli bo’lsa,
ko’plik – lar va uning turli variantlari yordamida ifodalanadi. Lekin
turkologiyada turkiy tillardagi grammatik son kategoriyasi formalarini
boshqacha ifodalash ham mumkin.Bu nuqtai nazarga ko’ra turkiy tillarda
grammatik son kategoriyasi «birlik» va «ko’plik» formalariga ega emas.
Turkiy tillarda -lar affiksi olmagan otlar umumlashgan predmet nomini
bildiradi. Shu asosda K.M.Lyubimov -lar affiksi qo’shilmagan formani
noaniq son formasi deb nomlaydi.
Umuman, turkiy tillarda grammatik son kategoriyasi rus va boshqa
flektiv tillardagi son kategoriyasidan o’ziga xos xususiyatlari bilan keskin
farq qiladi. Ko’plik formasi -lar faqat ot turkumidagi so’zlarga emas balki
barcha mustaqil turkum so’zlariga ham qo’shilib keladi. Ko’plikni takror
vositasida ifoda etilishi ham turkiy tillarda keng tarqalgan: dasta-dasta, gul,
no’g’oy. Shay-pay, (choy-poy)
Tarixiy manba- deganda uzoq o’tmishdan qolgan,insoniyatning tabiat
va jamiyatning ma’lum taraqqiyot bosqichidagi kechmishini o’zida aks
ettirgan moddiy (ashyoviy) va ma’naviy yodgorliklarga aytiladi. Moddiy
manbalar turkumiga ko’xna manzilgoh va mozorlar,shaxarlar,qasrlar hamda
qal’alarning xarobalari,o’sha joylardan topilgan ishlab cjhiqarish va urush
qurollari,uy-ro’zg’or hamda zeb-ziynat buyumlari ,qadimiy sug’orish
inshootlarining qoldiqlari,oltin,kumush va mis tangalar,shuningdek ibtidoiy
29

va hayvonlarning qoyatoshlarga o’yib ishlangan sur’talari,umuman tosh va
boshqa qattiq buyumlardagi yozuvlar kiradi Ma’naviy yodgorliklar
turkumiga esa uzoq o’tmishdan qolgan qo’lyozma asarlar hamda
odamlarning turmushi va urf-
odatlarini o’zida aks ettiruvchi materiallar,shuningdek,kishilar ongida
saqlanib qolgan urf-odat va an’analar kiradi O’rxun-Enasoy yozuvlarida
hozirgi turkiy tillarda qo’llaniladigan o’rinlarda d tovushi ishlatilgan: adaq,
adg’ir, yadaq(yayaq( kodi( quyi(bod(bo’y.
Hozirgi turkiy tillarda ishlatiladigan o’rinlarda (so’z boshida
yodgorliklarda asosan, b qo’llangan: bangan-menga, bung-mung, bengu-
mangu, bing-ming,bin-min.000
O’rxun-Enasoy yozuvlaridagi morfologik xususiyatlar xususida
to’xtalganda shuni aytish joizki, jo’nalish kelishigi qo’shimchasi-qa
shaklidan tashqari-garu, g’aru kabi murakkab shakli ham, -a shakliga ega
bo’lgan: ilgaru, yoqaru, og’lima, budunima.
Tushum kelishigining -ni, -in shakllaridan tashqari, -ig’, -ig shakllari
ham bo’lgan: budunig’-xalqni, tashig’(toshni) kabi. Bu davrda alohida
vosita kelishigi shakli ham bo’lgan: -n, -in: yayin(yoz davomida -ko’lukin
(qora moli vositasida). Murakkab sonlarning joylashishi ham hozirgi turkiy
tillardan farq qiladi. Bunda avval birlik, keyin o’nlik sonlar keladi: Eti,
Egirmi-o’n Etti, bir o’tuz) yigirma bir.
Fe‘lning sifatdosh shakli: -mish, -duk, -tagi, -ig’ma shakllari ham
mavjud bo’lgan: yaratmish -yaratilgan, qalmish -qolg’an, o’ltachi -
o’layotgan, keligma -kelayotgan. Ravishdosh shakllaridan biri-pan bo’lgan:
yoripan -yurib, yuribon.
Hozirgi o’zbek tilida mustaqil qo’llanishi juda chegaralangan -a
ravishdosh shakli u paytda mustaqil ishlatilgan: tuta-tutib, basa-bosib-bosa.
30

O’rxun-Enasoy yozuvi yodgorliklari turkiy tilda gaplashuvchi
xalqlarning tarixini va til taraqqiyotini o’rganishda muhim manbadir. Bu
yozuv yodgorliklari VI- XI asrlarda Mug’ulistondan boshlab to Dunay
daryolarigacha yashagan xalqlar tomonidan yaratilgan. Shu sababli ham bu
yodgorlik turkiy xalqlarning mushtarak yodgorligi hisoblanadi.
31

Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Mirziyoyev Sh.M. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik har bir rahhar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak”.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016-yil yakunlari va
2017 yil istiqbollariga bag‘isiilangan majlisidagi O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti nutqi. Xalq so‘zi gazetasi, 2017-yil 16-yanvar, №11.
2. Mirziyoyev Sh.M. “Buyuk kelajaginiizni mard va oliyjanob xalqimiz
bilan birga quramiz”. O‘zbekiston, 2017-yil.
3. O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar
strategiyasi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni. O‘zbekiston
Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 6-son, 70-modda. 2017-yil.
4. Mirziyoyev Sh.M. “Qonun ustuvorligi - inson manfaatlarini
ta’minlash taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. “O‘zbekiston”, 2017-
yil.
5. R.A.Mavlonova, D.Abdurahimova. “Pedagogik mahorat”. O‘quv
qo‘llanma. Toshkent. Fan va texnologiya. 2012-yil.
Qo’shimcha adabiyotlar
1. Abduvahobova M.R. Qo`shbegi arxivida tarixiy toponimlar va
Buxoro
amirligining ma muriy-hududiy tizimi. – Toshkent, 2006. –B. 3‟
2. Искандаров Б.И. Из истории Бухарского эмирата ( Восточная
Бухара и Зап Темур в конце XIX в).-М.: Восточ. Лит, 1958.-С.7.
3. Логофет Д.Н. Бухарское ханство под русским протекторатом. –
32

СПб., 1911. – Т.I. –С. 240.
4. Маев Н.А. Очерки Бухарского ханства. – Санк-Петербург, 1879.
С . 180. Buxoro xonligi ocherklari. Rus tilidan Ismoil Botirov tarjimasi.-
Toshkent: Fan va texnologiya, 2012. – B.84.
5. Покотило П.П. “Путешествие в Центральную и Восточную
Бухару в 1886 г.”. – Ташкент: Окружного штаба, 1888-c 30.
6. Qabulov E.A. Surxon vohasi xo`jaligi. –Toshkent: Akademnashr,
2012. –B. 69.
7. Rtveladze E. Aminov M. Surxondaryo. .”. – Toshkent: Qomuslar,
1996-B 206.
8. Surxondaryo VDA, 252-jamlanma, 2-ro`yxat, 109-ish, 19 varaq.
9. Xoliqulov A.B. XIX-XX asr boshlarida Qashqadaryo bekliklari. Tarix
fanlari nomzodi ilmiy darajasini olish uchun taqdim etilgan dissertatsiyasi. -
Toshkent, 2011. B-120. (Полк. Галкин. Краткий военного-статистический
очерк района полевой поездки офицеров Генерального Штаба
Туркестанского военного округа в 1889 году в Бухарском ханстве в
южной части Самаркандской области // Сборник географических,
топографических и статических материалов по Азии. – СП.б.: Военная
типография )
10. O`zMA. 1-jamg„arma, 34-ro`yxat, 791-ish, 32-orqa varaq.
11. O`zMA. 2-jamg„arma, 1-ro`yxat, 251-ish, 99-varaq.
12. O`zMA. 126-jamg„arma, 1-ro`yxat, 51-ish, 43- varaq.
13. O`zR MDA. I-126-jamg„arma, 1-ro`yxat, 69-ish, 1, 2-varaq.
14. O`zR MDA, I-126-jamg„arma, 2-ro`yxat, 71-ish, 93-varaq.
15. Mirakmalov M.T. Xalq tabiiy geografik terminlari. –T.: "Fan va
texnologiya nashriyoti", 2009.
16. Mirakmalov M.T., Avezov M.M. Buxoro viloyatidagi xorologik va
33

xronologik oykonimlar // O‘zGJ axboroti. 47-jild. –T., 2016.
17. Mirakmalov M.T., Avezov M.M. Buxoro viloyati geografik joy
nomlarining o‘rganilish tarixi // O‘zGJ axboroti. 46-jild. –T., 2015.
18. Mirakmalov M.T., Avezov M.M. Hududiy toponimiya va geografik
joy nomlarining rayonlashtirilishi // Farg‘ona vodiysi tabiatidan foydalanish
va muhofaza qilishning dolzarb muammolari. Respublika ilmiy-amaliy
konferensiyasi materiallari. II qism. –Namangan., 2014.
19. Mirakmalov M.T., Avezov M.M., Asrorov D.Q. Vobkent tumani
toponimlari (monografiya). –T., “MUMTOZ SO‘Z”, 2017.
20. Mirakmalov M.T., Avezov M.M., Shamuratova N.T. Quyi
Zarafshon tabiiy geografik okrugidagi fitonim va zoonimlar // Zamonaviy
geografiya va O‘zbekiston tabiiy-resurs potensialini baholash. Iqtidorli
talabalar va yosh olimlarning ilmiy-amaliy konferensiyasi materiallari. –T.,
2015.
21. Mirakmalov M.T., Avezov M.M. O‘lkamiz o‘simlik va hayvonot
dunyosini o‘rganishda joy nomlarining o‘rni // Orol dengizi mintaqasida
yuzaga kelgan ekologik ofatning atrof-tabiiy muhitga ta’siri. Respublika
ilmiy-amaliy konferensiyasi materiallari. –Buxoro, 2015.
34

Qadimgi turkiy bitiglar tarixiy adabiy manbalar sifatida

Sotib olish