Dokument ma'lumotlari

Narxi 9000UZS
Hajmi 281.9KB
Xaridlar 5
Yuklab olingan sana 01 Noyabr 2023
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Biologiya

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

Qandalalar turkumi vakillarining tuzilishi, tarqalishi, biologik xususiyatlari va ularga qarshi kurashish choralari

Qandalalar turkumi vakillarining tuzilishi, tarqalishi, biologik xususiyatlari va ularga qarshi kurashish choralari Mundarija: Kirish I. Qandalalar turkumi vakillarining tuzilishi, tarqalishi, biologik xususiyatlari I.1. Qandalalar turkumi vakillarining tuzilishi, tarqalishi, biologik xususiyatlari I.2. Markaziy Osiyo qandalasining biologik va ekologik o’ziga xosliklari II. Qandalalarni o’rganish va ularga qarshi kurashish choralari II.1. O’zbekistonda qandalalar faunasini o’rganish borasida qilingan ishlar II.2. Qandalalarga qarshi kurashish choralari Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati Kirish Kresguldoshlar qandalalarning biologik va ekologik xususiyatini o’rganish nafaqat amaliy, balki nazariy ahamiyatga ega. Qishloq xo’jalik ekinlarini zararkunandalarning xulq atvori va rivojlanishi, soni va tarqalishi tashqi muhitdan ajratgan xolda o’rganib bo’lmaydi. Kresguldoshlilar qandalalariga harorat va ozuqa kresguldosh o’simliklar ta’sirini o’rganish zararkunanda biologiyasi va ekologiyasida muhim ahamiyat kasb etadi. Shunga qaramasdan, O’zbekistonda kresguldoshlilar qandalalar biologiyasi va ekologiyasi hozirgi kungacha deyarli o’rganilmagan, bu adabiyotlarda ta’kidlab o’tilgan (Platnikov 1926, Yaxantov 1953). Shuning uchun qandalalar hayotiy siklining turli bosqichlarda tarqalishi, oziqlanishi, rivojlanishi, lichinkalarning yashovchanligi va imoga mahsuldorligi nuqtai nazardan ularga harorat va ozuqaga o’simliklarning ta’sirini o’rganish talab qilinadi. Shu bilan birga kresguldoshlilar qandalalarning oziqlanishi karam o’sishi rivojlanishi sifatiga va hosildorligiga ta’sirini o’rganish, qandalalar soni karamda bo’lish vaqti va qandalalarning Xorazm vohasi sharoitida ekinga ko’chish davrida karamning rivojlanish fazasida zararlilik koeffesiyentini aniqlash zarur bo’ladi. Entomofaglarning, shu jumladan tuxumho’rlarning tur tarkibini va kresguldoshlilar qandalalarning tuxumlarini parazitlar- tuxumho’rlar bilan zararlanish darajasini aniqlash ham muhum axamiyat kasb etadi. Ushbu maqsadda tuxumho’rlar rivojlanish davomiyligi, urg’ochilarning jinsiy maxsuldorligi, jinslarning nisbati va ularni kresguldoshlilar qandalalari bilan biologic kurashdagi samaradorligini aniqlashga ham zaruriyat tug’iladi. Kresguldoshlilar qandalalarining xo’jalik ahamiyati baholanadi. Hozirgi kunda o’simlikni himoya qilish masalasi eng dolzarb masala hisoblanadi. Har bir fermer qishloq xo’jalik mutaxasisi xozirgi zamon talabi darajasida o’simliklarning zararkunandalarini aniqlay bilishi, unga qarshi kurash olib borishi va hosilni saqlab qolishni bilishi zarur. I. Qandalalar turkumi vakillarining tuzilishi, tarqalishi, biologik xususiyatlari 1.1. Qandalalar turkumi vakillarining tuzilishi, tarqalishi, biologik xususiyatlari qandalalar (lotincha: Heteroptera), asl yarimqattiqqanotlilar — chala o zgarish (metamorfoz) bilan rivojlanadigan hasharotlar turkumi. 40 mingga yaqinʼ turi ma lum; quruqlikda, shuningdek, tropik va subtropiklardagi suv havzalarida ʼ yashaydi. Boshining ikki yonida murakkab (ba zan tepa qismida yana oddiy) ʼ ko zlari bor; 4, kamdankam 3—5 bo g imli mo ylovi ipsimon, to g nog ichsimon ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ yoki dumaloq. Sanchibso ruvchi og iz apparati bo g imli xartumcha ko rinishida. ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ Qanotlari 2 juft. Old qanotlarining uchi pardasymon, tiniq, qolgan qismi kuchli xitiilashgan. Orqa qanotlari pardasimon, tiniq. 3 juft oyoqlari yurish, yugurish, shuningdek, hayot tarziga bog liq holda kavlash, suvda suzish, tutib olish va ʼ boshqalarga moslashgan. Ko pchilik qandalalarning orqa ko kragining ikki yoni ʼ ʼ bilan 2 va 3juft oyoqlarining toslari oralig iga hid chiqaruvchi bez teshiklari ʼ ochilgan. Tuxumi, asosan, bochkasimon, noksimon, tuxumsimon bo lib, uchki ʼ qismida qopqog i bor. Lichinkasining tashqi ko rinishi va hayot tarzi yetuk ʼ ʼ qandalalarnikiga o xshash. Ko pincha qandalalar yilda bir avlod beradi. Urg ochisi ʼ ʼ ʼ tuxumini o simlik yoki boshqa narsalar sirtiga, o simlik to qimasi ichiga, ba zilari ʼ ʼ ʼ ʼ (ayrim zararkunanda qandalalar) yerkagining orqasiga (tuxumdan lichinka chiqqunga qadar yerkagi ko tarib yuradi) qo yadi. Odatda, yetuk qandalalar (so qir ʼ ʼ ʼ qandalalarning faqat tuxumi) qishlaydi. qandalalar issiq va quruq iqlimli sharoitda yashashga juda yaxshi moslashgan. O zbekistonning sug oriladigan dehqonchilik mintaqasida qandalalarning ʼ ʼ 13 zararkunanda turi, ayniqsa, beda kandalasi, dala qandalasi katta zarar keltiradi. Beda o rilgandan keyin qandalalar yoppasiga g o zaga o tadi. Yetuk qandalalar va ʼ ʼ ʼ ʼ lichinkasi barg, poyaning mayin to qima uchi va hosil organlaridagi shirani ʼ so radi. Shikastlangan g uncha va gullar to kiladi. Shakllangan ko saklarda ʼ ʼ ʼ ʼ qo ng ir dog lar (1—2,5 mm kattalikda) paydo bo ladi, ularning rivojlanishi ʼ ʼ ʼ ʼ hamda pishishi sustlashadi. Quruqlik qandalalari, asosan, o simlikxo r, turli ʼ ʼ o simliklar bargi, mevasi va ildizidan shirasini so radi. Qalqovdor qandalalarʼ ʼ oilasiga mansub xasva, beda qandalasi, o tloq qandalasi va boshqalar qishloq ʼ xo jaligi yekinlari uchun xavfli. Ba zi qandalalar o simliklarning virusli ʼ ʼ ʼ kasalliklari, mas, barg bujmayishi, lavlagi mozaika kasalligi kabilarni tarqatadi. Ba zi quruqlik qandalalari odam va issiq qonli hayvonlarning (ko rshapalaklar, ʼ ʼ qushlar va boshqalar) tashqi paraziti bo lib, ularning qoni bilan oziqlanadi. ʼ Halqondorlar oilasiga mansub yirtqich qandalalar foyda keltiradi. Kurash choralari: o simlikxo r qandalalarga qarshi bedapoyalarga ishlov ʼ ʼ berish; yerta bahorda begona o tlarga qarshi nitrafen purkash; poyadagi tuxumlarni ʼ yo q qilish uchun bedani 5 sm poya qoddirib o rish, dalada ang izni yo qotish. ʼ ʼ ʼ ʼ Zararlangan yekinlarga fosfororganik insektitsidlardan: fosfamid (rogor)ning 40% li yemulgirlanuvchi kukunini sepish (1,5—2,5 kg/ga).Markaziy Osiyoda so qir ʼ qandalalar oilasining 650 turi (170 avlodi) tarqalgan bo lib, ulardan 1% gina ʼ madaniy o simliklarga zarar keltiradi. O zbekistonda 13 turi uchraydi, ammo ʼ ʼ ulardan atigi ikki turi beda va dala qandalasi g o zada zarar yetkazadi. ʼ ʼ So qir qandalalar – tanasi kichik va o rta o lchamga ega bo lgan nozik ʼ ʼ ʼ ʼ hashoratlardir. Mo ylovlari boshlaridan uzun, to rt bo g imli, ikkinchi bo g imi ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ birmuncha uzun, qolgan xalqasimon bo g imlari ingichkarok ko rinishga ega. ʼ ʼ ʼ Oddiy ko zlari mavjud emas. Xartumchasi erkin joylashgan, to rt bo g imli. ʼ ʼ ʼ ʼ Yelkasining oldingi qismi o rta qismiga nisbatan keng, uning old qirrasi to g ri ʼ ʼ ʼ yoki biroz o yiqlari bor. Ikki juft qanotlari, ba zi bir xolatlarni hisobga olmaganda, ʼ ʼ yaxshi rivojlangan. Panjalari uch bo g imli, tirnoqlarining o simtalari bor. Oldingi ʼ ʼ ʼ qorin bo g imlarining orqa qirrasi navbatdagi bo g imlarining oldingi qirralarini ʼ ʼ ʼ ʼ yopib turadi. So qir qandalalarning tuxumlari cho zinchoq shaklga ega bo lib, ʼ ʼ ʼ yaltiroq tusli och sariq yoki nim yashil rangga ega, uning yuqori qismi yaxshi mustahkamlanmagan va lichinka chiqadigan teshikni yopib turuvchi qopqoqcha bilan ta minlangan. ʼ Qanot o simtalari bo lmagan kichik, o simtalar biroz seziladigan o rta va ʼ ʼ ʼ ʼ qanot boshlang ichlari yaxshi rivojlangan katta lichinkalar farklanadi. Lichinkalar ʼ tanasi va oyoklarining tuzilishiga ko ra voyaga yetgan qandalalarga o xshaydi, ʼ ʼ biroq ulardan rangi, tana va oyoqlaridagi bo g imlar soni o simtalarining o zaroʼ ʼ ʼ ʼ nisbati bilan keskin farq qiladi. So qir qandalalarning lichinkalari voyaga ʼ yetganlariga o xshash xo ra bo lib, ularning zararli ta siri II, III yoshli davridayoq ʼ ʼ ʼ ʼ to lik nomayon bo ladi. ʼ ʼ Qandalalar katta turkum bo’lib, teng qanotlilar turkumiga yaqin turadi. Ularning 40 mingtagacha turi ma’lum, ko’plari qishloq xo’jalik o’simliklarning ashaddiy zararkunandalari, ba’zilari esa turli hayvonlarni ektoparazitlari hisoblanadi. Teng qanotlilar kabi bularning ham og’iz apparati sanchuvchi- so’ruvchi tipda. Xartumchasi bo’g’inlarga bo’lingan, ya’ni pastki lab 3-4 bo’g’imdan iborat. Mo’ylovlari 4-5 bo’g’imli. Ularni teng qanotlilardan farqi, oldingi qanotlilar (qanot qalqonlari) o’ziga xos tuzilgan. Har bir qanot qalqonning yarmi asosadan boshlab qattiq, bo’lib, qalin xitin qatlamdan iborat, yarmi esa yupqa parda shakldadir. Ust qanoti qorium; kaus; embolius va pardali qismlarga bo’lingan. Qandalalar uchun ust tomondan old yelka bilan qoplangan oldingi ko’krak qismining yaxshi taraqqiy etganligi xarakterli hisoblanadi. O’rta ko’krak qismi ko’krakning boshqa qismlari bilan harakatchan o’rnashgan. 1 Oyoqlari yuguruvchi, yuruvchi bo’lishi mumkin.Ular ikkita kenja turkumga bo’linadi: ochiq va yashirin mo’ylovlilar. Ochiq yoki erkin mo’ylovlilar kenja turkumga o’z navbatida bir nechta oilalar kiradi. Tadqiqotlarimiz natijasida ma’lum bo’ldiki, g’o’zaga, asosan, qandalalarning 2 turi beda va g’o’za qandalasi agrotexnik qoidalar buzilishi natijasida g’ovlatilgan: jumladan, yagonasi olinmagan yoki sifatsiz olingan, meyoridan ortiq suv oqizilgan, begona o’t bosgan, mineral o’g’itlar noto’g’ri qo’llanilgan, chilpish ishlari o’z vaqtida o’tkazilmagan dalalarda g’o’zani kuchli zararlaydi. Qandalalarning biologik xususiyatlaridan shunisi ayon bo’ldiki, ular soya- salqin muhitni xush ko’radi, shuning uchun me’yordan ortiq o’stirilgan, begona o’t 1 Alimjonov R.A., Bronshteyn S.G., ” Безпазвоночные животные Зарафшанской долины ” Toshkent-Samarqand Изд . АНУз ССР ,1956-348c bosgan, g’o’za dalalarida yaxshi rivojlanib yoppasiga ko’payishiga qulay imkoniyat tug’uladi. Beda qandalasi (Adilphokoris lineolatus Coeze). G’o’za, beda kabi o’simliklarga tushadigan zarakunandadir. Beda qandalasi o’simliklarning yuqorigi yosh qismini, shona va gul tugunchalarini so’radi. Qattiq zararlangan shona va gullar qurib qoladi, ko’sakdagi tola kamayib, sifati ham pasayadi. Beda qandalasi voyaga yetganda tana shakli cho’ziq, tekis bo’ladi. Tana rangi qo’ng’ir yashil o’lchami 6.5-9.5 mmgacha kattalikda, erkaklarining esa rangi to’qroq bo’lib, uzunligi 6.5-8.5 mm kattalikda bo’ladi. Beda qandalasi yelkasida 2-ta qora nuqtasi borligi uni boshqa qandalalardan ajratib turadi. Beda qandalasi beda va boshqa dukakli ekinlarga urg’ochisi tomonidan qo’yilgan tuxum fazasida qishlaydi. Bundan tashqari ba’zi begona o’tlarda: bo’yimadoron, eshaksho’ra, dala pechagi va shuvoqlarda ham qishlaydi. Tuxum yoz faslida o’simliklarning asosiy va yon shoxlarida, taxminan, tuproqdan 23-32 sm balandlikda, kuzda -15 sm balandlikda qo’yiladi. Qishlayotgan tuxumlar poya ichida 2-6 tagacha zanjir hosil qilib joylashadi. Bitta urg’ochisining serpushtligi 50-350 tagacha tuxumni tashkil etadi. Tuxumdan lichinkalarning chiqishi aprelda boshlanadi. Ularning ommaviy paydo bo’lishi bedaning shonalash davriga to’g’ri keladi. Qandalalarning tuxumdan imagogacha rivojlanish davomiyligi havo haroratiga bog’liq. Bahorda, aprel, qisman may oyida tuxumdan imogogacha rivojlanish deyarli 60 kunda, jazirama davrda esa 20 kunda amalga oshadi. Hasharotning bir generatsiyasi to’liq rivojlanish sikli uchun zarur bo’lgan samarali harorat yig’indisi 10°C chegarasida 350°C tashkil etadi. 2 Yoz oylari bedazorda qandalalarning barcha hayotiy bosqichlarini uchratish mumkin. Yil davomida beda qandalasi 4-5 avlodgacha rivojlanadi. Samarqand viloyati o’simliklarni himoya qilish markazi ma’lumotlari va kuzatuv ishlarimiz natijalariga ko’ra, asosan, viloyatning janubiy tumanlarida, 2 Alimjonov R . A . “Почвообитающие и пропочвенные формы насикомых Узбекистана” Toshkent : fan ,1972.- 146 c xususan, Nurobod, Pastdarg’om, Paxtachi tumanlarining g’o’za dalalarida qandalalar zarari yildan yilga ortib bormoda. 1-rasm. Beda qandalasi (Adilphokoris lineolatus Coeze)(Oqdaryo t. 2016) Camptobrochis ( Deraeocoris) punctulatus Fall. Camptobrochis punctulatus-O’rta Osiyoda keng tarqalgan g’o’za, beda va boshqa qishloq xo’jaligi zararkunandasidir. Ushbu qandala g’o’za maydonlarida ancha ko’p uchraydi. Qandalaning imagosi yetilmagan tuxumlari bilan qishlab qoladi. Erta bahorda qandalalar yangi chiqqan beda bilan oziqlanadi. Bir necha kun faol oziqlanishdan keyin juftlashadi va urg’ochilari tuxum qo’yishni boshlaydi. Erkaklari esa oradan bir necha kun o’tgach nobud bo’ladi. Barcha qandalalar kabi Camptobrochis punctulatus ham tuxumini o’simlik to’qimalari ichiga botirib qo’yadi. Tuxumi umuman olganda beda qandalasi tuxumiga o’xshash lekin, rangi sariq-to’q sariq bo’lish va kattaligi 0,7-0,8 mm bo’lishi bilan farq qiladi. Kamptobroxis tuxumlarini yakka-yakka yoki 19-20 ta tuxumdan iborat to’p qilib qo’yadi. 6-7 kundan keyin tuxumdan o’ziga xos rangli lichinkalar chiqadi. Ayniqsa 1-yoshdagi lichinkalarni oson ajratib olish mumkin. Lichinka chiqqan tuxumdan faqat shaffof qobiq qoladi. 1-yoshdagi lichinkalar juda harakatchan bo’lishadi, ular tezda beda poyasining yuqori qismiga o’rmalab chiqib yosh barglarni so’rib oziqlanishadi. 1- yoshdagi lichinka tanasi toq-qizil rangda. Mo’ylovining barcha bo’g’imlari teng, uzunligi 0,9-1 mm. 4-5 kun o’tgach lichinkalar tullaydi va keyingi yoshga o’tadi. Ikkinchi yoshga o’tgan lichinkalarning tana rangi o’zgaradi. Oldko’kragi va qalqonchasi to’q-jigarrang, qorni och-jigarrang tusga kiradi, mo’ylovlari va oyoqlarida esa oq dog’lari bor. Tanasinng uzunligi 1,5 mmga yetadi. Ikkinchi yoshdagi lichinkalar ham bedaning yuqori qismidagi yosh burglar bilan ziqlanishni davom ettiradi va 3-4 kundan keyin tullab uchinchi yoshga o’tadi. Uchinchi yoshdagi lichinka mo’ylovining ikkinchi bo’g’imi sezilarli darajada uzun, undagi oq dog’lar esa juda aniq ko’rinib turadi. Tanasining uzunligi 2-2,2 mmga yetadi. Bu yoshdagi lichinkalar yanada harakatchan, butun o’simlik tupi bo’ylab harakat qiladi. Yosh burglar va g’unchalarni so’rib oziqlanadi. 3-4 kun davom etadigan oziqlanishdan keyin tullab keyingi 4-yoshdagi lichinkaga aylanadi. To’rtinchi yoshdagi lichinkada qanot murtaklari cho’ziladi, oldko’krakning shakli xuddi nimfanikiga o’xshash bo’ladi. Ko’krakning birinchi segmentida qora yumaloq qora dog’i bor. Tanasining uzunligi 2,5-3 mm ga yetdadi. 3-4 kundan keyin nimfalar paydo bo’ladi. Nimfa tanasi qalin tukchlar bilan qoplanga, qora yumaloq dog’i ko’krakning ikkinchi segmentida joylashgan. Tanasining uzunligi 3-3,5 mm. Nimfalar yosh barglar, g’unchalar ba’zan poyaning uchki qismini so’rish bilan oziqlanishni davom ettiradi. Nimfaning imagoga aylanish jarayoni 3-4 kun davom etadi. Shunday qilib Camptobrochis punctulatus lichinkasi tuxumdan chiqqanidan keyin 20-21 kunda voyaga yetadi. 3 Voyaga yetgan kamptobroxis tanasi qora, yaltiroq, tepadan tuklarsiz, zich nuqtachalarga ega. Boshi och rangda qora chiziqlarga ega. Oldko’kragi ham bir xil 3 Alimjonov R . A . “Почвообитающие и пропочвенные формы насикомых Узбекистана” Toshkent : fan ,1972.- 146 c kulrang-sariq yoki qora. Qalqonchasi katta katta nuqtalar va yorqin rangli chiziqlar bilan qoplangan. Ustqanotlari ochroq rangdan to qoragacha turlicha ranglarda bo’ladi. Pardaqanotlari och rangda tomirlari qora. Tanasining uzunligi 3,5-4,5 mm ga yetishi kuzatiladi. Dala qandalasi-(Lygus pratensis L) keng ma’noda hammaxo’r hasharot. Voyaga yetgan qandalaning tanasi birmuncha yirikroq 3.5-7.3 mmni tashkil etadi. Tanasining rangi sarg’ish yashildan qizg’ish jigarrangacha.Yelkasining old qismida bir-biriga parallel joylashgan 4 ta qoramtirdog’i bor. Yelkasining old qirrasi bo’ylab uzuq-uzuq qoradog’lar joylashgan. Old qanotlarining terisimon qismida surtma shakldagi 3 ta qora dog’ni va yuqori qismda, membrana yonida bittadan joylashgan dog’lari ko’rinadi. Tuxumining rangi tiniq, shaffof oqimtir- yashil, kuvacha shaklda, o’lchami 0.9-1.2 mm, tuxumning old qismi tumtoq,orqa qismi xuddi kesib qo’yilganga o’xshaydi. Ba’zi vaqtlarda qo’yilgan tuxumlar poyaning ustki qismiga chiqib qoladi uning tashqi tomoni silliq bo’ladi. Tuxum qo’yilgan joy yumshoq bo’lsa, tuxum poya ichiga to’liq kiritiladi. Dala qandalasi lichinkasining o’lchami 1-4 mm bo’ladi. Uning boshqa qandala lichinkalaridan ajralib turadigan belgisi shuki, uning old va orqa yelka qismida 2 tadan qora do’g’i bor hamda qanshari va qorin qismida bittadan qora dog’lari bor. Lichinkaning dastlabki 3 yoshdagilari sarg’ish, 4-5 yoshdagilari yashilsimon sariq rangda. Dala qandalasi voyaga yetgan hasharot davrida o’tsimon o’simliklar to’kilgan xazonlar ostida qishlab chiqib, havo harorati 12°C ga yetganda alohida zotlari, 16°C ga ko’tarilganda esa qandalalar ozuqa izlab ucha boshlaydi. Ammo qalin to’shama ostida qishlaydigan qandalalar harorat 22-25°C ga yetgandagina chiqa boshlaydi. Qishlovdan chiqqan qandala zotlari dastlab kuzgi bug’doy ekiniga yig’iladi. Erta bahorda qandala har xil o’tlar va madaniy o’simliklar bilan oziqlanadi. Qandala barg va bargbandlariga tuxum qo’yadi. Inkubatsiya davri 1,5 haftaga cho’ziladi. Lichinkasining rivojlanishi 25-30 kun davom etadi. Uning xush ko’radigan o’simliklari olabo’ta, lavlagi, sho’ra, kanop va g’o’za hisoblanadi. Dala qandalasi jiddiy zararkunanda hisoblanadi va uning keyingi yillarda g’o’zaga birmuncha shikast yetkazishi ma’lum. Shuning uchun ham dala qandalasining soni 100 ta g’o’za o’simligiga 150-200 ga yetganda keltiradigan zarari sezilarli bo’ladi. Dala qandalasi - poliz, sabzavot, g’alla, beda va har xil begona o’tlarga zarar yetkazadi. G’o’zaga bu zararkunanda, chigit maysasi paydo bo’lgan davrdan o’tadi va poya barglaridan shirani so’radi. Qandalalar g’o’zaga asosan shonalash davrida, paxta maydonlarni atrofidagi o’rilgan bedalardan ommaviy holda uchib o’tadi. G’o’za shonalari va boshqa qismlariga tuxum qo’yib ayrim hollarda jadvallik bilan ko’paya boshlaydi. Bu davrda paydo bo’lgan qandala lichinkalari imago bilan birgalikda shona, gul va kusaklarga shikast yetkazadi. Maysa paydo bo’lgandan, shonalashgacha o’suv nuqtasiga va yosh barglarga shikast yetkazadi, shonalash va gullash –urug’ hosil qilish davrida shona va tugunchalarni to’kadi. Zararlangan ko’saklarda qoramtir botiq dog’lar paydo bo’ladi, uning rivojlanishi va yetilishi kechikadi. Soni may oyidan boshlab avgust oyigacha ko’payib boradi. Qandala O’zbekiston sharoitiga 3-4 marta bo’g’in beradi. Shuvoq qandalasi-Lygus gemellatus. Shuvoq qandalasining tanasi dala qandalasiga nisbatan biroz kichikroq, keng. Urg’ochilarining uzunligi kengligidan 2,65 marta, erkaklariniki 2,7 marta kattaroq. Yashil, kulrang-yashil va sariq yashil ranglarda bo’lishi mumkin. Rangi to’q vakillarining oldko’kragida qora dog’, uning chetlarida bir nechta nuqtachalar, qalqonchasining asosida ham ikkita tish shaklidagi dog’lari muvjud. Koriumning orqa chetida bir nechta qora dog’lari bor, kuneusning uchi ham qora. Ustqanotlarining nuqtachalari sezilar-sezilmas, bazi joylarda silliqlashib ketgan. Boshining tepa qismi erkaklarida ko’zlariga nisbatan 1,3 marta, urg’ochilarida 1,5 marta kengroq. Oldko’kragi esa mo’ylovining ikkinchi bo’g’imiga nisbatan erkaklarida 1,4 marta, urg’ochilarida 1,5 marta kengroq bo’ladi. Ushbu belgilar va jinsiy organlarining tuzilishi bu turni aniqlashda hal qiluvchi rol o’ynaydi. Vagner bu turni o’rta yer dengizi hududiga mansub deb qaraydi. Shuvoq qandalasi Sibirdan Shimoliy Afrikagacha, Uzoq Sharqdan Kichik Osiyogacha bo’lgan hududlarda tarqalgan. O’rta Osiyo, xususan Samarqand viloyati uchun odatdagi tur hisoblanadi. Sariq lavlagi qandalasi Polymerus (Poeciloscytus) cognatus Panz. Tuxumi oqish yoki sarg’ish rangli, xorionida to’rsimon izlar yo’q. Apikal xalqaga ega, anchagina egilgan shaklda. Lichinkasining tanasi sariq-yashil tusda, yoshi ortgan sari yashil va to’qroq rangga kirib boraveradi. Katta yoshdagi lichinkalarida siyrak tukchalar bor. Boshining tepa qismida sarg’ich yo’lchalari bo’ladi. Mo’ylovlari qo’ng’ir-sariq rangda, uchi oqish. Ko’zlari qizil, fasetkalarning chetlari esa oq rangda. Umuman tuxumi va lichinkasi lavlagi qandalasinikiga o’xshash bo’ladi. Imagosining tanasi sariq-yashil, ko’plab qora dog’larga ega. Boshining tepa qismi erkaklarida ko’zlariga nisbatan 1,1 marta, urg’ochilarida 1,55 marta kengroq. Mo’ylovlari yorqinroq, sariq-qizil yoki jigarrang, ikkinchi bo’g’imining tepa qismi qoraygan va erkaklarida biroz yo’g’onlashgan. Erkaklarining kattaligi 4,2-5,0 mm, urg’ochilariniki 3,8-4,3 mm. Dala va beda qandalasi – keng ma nodagi hammaxur hashorat bo lib turliʼ ʼ madaniy o simliklarni shikastlaydi. ʼ Voyaga yetgan qandalaning tana o lchami bir muncha yirikroq 5,8-7,3 mm ʼ ni tashkil etadi. Tanasining rangi – sarg ish yashildan qizg ish – jigarranggacha. ʼ ʼ Yelkasining old qismida bir-biriga parallel joylashgan 4 ta qoramtir dog i bor. ʼ Yelkasining old qirrasi bo ylab uzuk-uzuk qora dog lar joylashgan. Old ʼ ʼ qanotlarining terisimon qismida surtma shaklidagi 3 ta qora dog ni va yuqori ʼ qismida, membrana yonida bittadan joylashgan dog larni ko rish mumkin. ʼ ʼ Oyoqning son qismida 3 tadan qoramtir ko ndalang belbog lar, boldir qismida ikki ʼ ʼ qator qattik xitinlashgan o simtalar bor, panjalar ikkita tirnoqchalar bilan ʼ tugallanadi. Tuxumining rangi tiniq, shaffof oqimtir-yashil, kuvacha shaklida, o lchami 0,9-1,2 mm, tuxumining old qismi tumtoq, orqa qismi xuddi kesibʼ qo yilganga o xshaydi. Ba zi vaqtlarda qo yilgan tuxumlar poyaning ustki qismiga ʼ ʼ ʼ ʼ chiqib qoladi, uning pastki tomoni silliq bo lib, eni 0,3-0,5 mm ga yetadi. Tuxum ʼ qo yiladigan joy yumshoq bo lsa, tuxum poya ichiga to lik kiritiladi. ʼ ʼ ʼ 4 Lichinkaning o lchami 1-4 mm. Dala qandalasi lichinkasining ʼ boshqalardan ajratib turadigan belgisi shuki, uning yelkasi old va orqa yelka qismida ikkitadan qora dog i bor, hamda qanshari va qorin qismida 1 tadan qora ʼ dog lari bor. Lichinkaning dastlabki 3 yoshdagilari sarg ish, 4-5 yoshdagilari ʼ ʼ yashilsimon sariq. Dala qandalasi voyaga yetgan xashorat davrida o tsimon o simliklar, ʼ ʼ to kilgan xazonlar ostida qishlab chiqib, xavo xarorati 120S ga yetganda aloxida ʼ zotlari, 160S ga ko tarilganda esa qandala ozuqa izlab ucha boshlaydi. Аmmo ʼ qalin tushama ostida qishlayotgan qandalalar xarorat 22-25 0S ga yetgandagina chiqa boshlaydi, ya ni ularning qishlovdan ommaviy chiqishi mart oyining ʼ ikkinchi yarmidan aprel oyining birinchi o n kunligi oxiriga qadar davom etadi. ʼ Qishlovdan chiqqan qandala zotlari dastlab kuzgi bug doy ekiniga yig iladi. ʼ ʼ Oradan 9-12 kun o tgach tuxumi yetilgan urg ochilar dastlab kuzgi ekin dalalarini ʼ ʼ tark etib jag -jag , suretka, otquloq va boshqa ommaviy gullagan butgulli ʼ ʼ o simliklarga to planadi. Erkak qandala zotlari esa kuzgi g alla ekinlaridan ʼ ʼ ʼ urg ochi zotlari uchib ketishidan so ng bir xafta o tib tark etadilar. ʼ ʼ ʼ Urg ochi qandalaning jag -jag va surepka o simliklariga ommaviy tuxum ʼ ʼ ʼ ʼ ko yishi aprelning ikkinchi va uchinchi un kunliklarida kuzatiladi. ʼ Dala qandalalari ikkinchi avlodining aloxida zotlari may o rtalarida paydo ʼ bo ladi, mayning uchinchi dekadasi o rtalarida suretka, otquloq va urug lik ʼ ʼ ʼ butgullilarda ularning ko p miqdorda to planishi shu davrdan boshlab ʼ ʼ qandalalarning aloxida zotlarining g o zaga o tishi kuzatiladi. ʼ ʼ ʼ Bedada qandalalarning ommaviy tuxum kuyishi may oxirida kuzatiladi, tuxum qo yish ushbu dalalarda o sadigan sho rada va boshqa begona o simliklarda ʼ ʼ ʼ ʼ amalga oshadi, sababi birinchi yildagi bedaning poyasi ingichka bo lib tuxum ʼ 4 Киранова Д .М. Биология и хозяйственное значение хищного клопа Orius albidipennis Reut.Труды Среднеаз.гос.унив., вып.53, биол.науки, кн.17, 2014 стр.149—164 qo yishga yaramaydi. Bedada tuxumlar o simlikning o sish konusiga yaqinʼ ʼ ʼ bo lgan yon shoxlariga qo yiladi. Qandalalar 150-250 donagacha tuxum qo yadi. ʼ ʼ ʼ Qandalalarning g o zaga tuxum qo yishi may oyi oxirida boshlanadi, ʼ ʼ ʼ ommaviy tuxum qo yishi esa iyunning birinchi dekadasida kuzatiladi. ʼ Zararkunanda sanchib so rgan joyda nim-qo rg oshin rangli dog lar paydo bo ladi. ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ G o zada tuxum barg bandiga va poyaning o sish konusiga yaqinroq joyga ʼ ʼ ʼ qo yiladi. Dala qandalalarining ikkinchi avlod lichinkalari bedada iyun oyi ʼ o rtalarida, g o zada bundan 5-7 kun keyin paydo bo ladi. Qandalalar uchinchi ʼ ʼ ʼ ʼ avlodi ayrim lichinkalarning paydo bo lishi iyul oyining ikkinchi dekadasi ʼ boshlarida ommaviy ko chish 4-5 kundan so ng kuzatiladi. ʼ ʼ 5 Dala qandalasining to rtinchi avlodi avgust oyi oxirida g o zaga tuxum ʼ ʼ ʼ qo yadi va rivojlanishining to liq sikli sentyabrda amalga oshadi. Oktyabr oyining ʼ ʼ boshidan dala qandalalarining ommaviy ko chishi ular yoqtirgan begona o tlarga ʼ ʼ (shuvoq, yalpiz, suv qalampiri, buyimadoron, eshakshura, dala pechagi va boshqalar) kuzatiladi. Dala qandalasi viloyatimiz sharoitida bir yilda 5 avlodgacha ko payadi. ʼ Ushbu tur kartoshka tuganagining vertitsillyoz duksimon virus kasalligi tashuvchisi xisoblanadi, u kartoshka barglarining ola-chipor bulishi, bedaning virusli kasalliklari, g o za gomozi, loviya bakteriozi, tamaki mozaika kasalliklarini ʼ ʼ tarkatadi. Dala va beda qandalasi meva, don, dukakli va poliz ekinlarini ayniqsa beda, lavlagi, makkajo xori va tamakini, g o za, qovoq, kartoshka va boshqa ʼ ʼ ʼ o simliklarni zararlaydi. O tkazilgan tadqiqotlar qandala bilan zararlangan ʼ ʼ g o zada shona, gul, g uncha va ko saklarni to kilib ketishi va barglarni sarg ayib, ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ qurib qolishini ko rsatdi. Qandalalar bilan g o zani zararlanishi, o simlikda nafas ʼ ʼ ʼ ʼ olish intensivligining va oksidlovchi fermentlar faolligining kamayishiga, xosilni sezilarli yo qolishiga, tola sifatining yomonlashuviga, yosh hosil elementlarining ʼ tukilishi va urug ning yaroqsizlanishiga olib keladi. ʼ 5 Jilkiboyeva G . G ., O некоторых видох клопов из сем вредяшихна юге Казакистана Уген.зап.Алма Атинского ГПИ 1953 –Ти вып.2 – c 153-159 Kuzatishlar shuni ko rsatdiki, qandalalar bilan zararlangan g o zapoyalarniʼ ʼ ʼ katta miqdori qurib qolgan, ammo to kilmagan shona, gul va yosh ko saklarni ʼ ʼ bo lishi bilan farqlanib turadi. Shona, gul tuguncha va ko saklarni zararlangan ʼ ʼ joyida g o za sharbatining sariq tomchisi paydo bo ladi, keyinchalik ular havoda ʼ ʼ ʼ quriydi va qorayib qoladi. Xosil elementlarini zararlangan joylarida qora dog lar ʼ paydo bo ladi. Dog lar atrofidagi bir necha sanchishlar xisobiga ular kattalashadi ʼ ʼ va boshqacha tus oladi. Ko sak deformatsiyaga uchraydi, ba zan muddatidan oldin ʼ ʼ ochiladi. Bu xolat paxta tolasi va urug ning sifatiga salbiy ta sir etadi. ʼ ʼ Vaqt o tishi bilan bir qancha sanchishlar ta sirida notug ri rivojlanayotgan ʼ ʼ ʼ to qimaning ustki qismi dars ketadi va yoriq paydo buladi. Yorikdan yirik ʼ xujayralardan tashkil topgan yarim suyuq ko sak shirasi- kamed oqib chiqadi. ʼ Bunday kusaklarni ichki qismi o zgaradi, tola va urug buziladi va kamed bilan ʼ ʼ yopishgan kung ir moddaga aylanadi. Mabodo hosil tugunchalari shikastlangan ʼ bulsa ular rivojlanmaydi va qurib qoladi. G o zani yoppasiga zararlaganda paxta hosilini 40-50 % ayrim holatlarda ʼ ʼ 70-80% gacha yo qotilishiga sabab bo ladi. ʼ ʼ Qandalalar (Hemiptera) turkumiga 50000 dan 90000 tagacha tur kiradi. Ular orasida o'simlik zararkunandalari bilan bir qatorda yirtqich va parazit turlari ham uchraydi. 100 dan ortiq turlari qushlar va sutemizuvchilarda ektoparazitlik qilib yashaydi. Shularning ichida to'shak qandalasi (Cimex lectularius) muhim o'rin tutadi. To'shak qandalasi kosmopolit tur hisoblanib, yer yuzida keng tarqalgan. 6 Uning kattaligi 4,5-8,4 mm keladi. Tanasi mayda tukchalar bilan qoplangan. Parazitlik hayotiga moslashishi tufayli ularning qanotlari qisqarib, tanasi yassilashgan. Oyoqlari yuruvchi tipda bo'lib, tez harakatlanadi. 1 daqiqada 1 metr masofani bosib o'tadi To’shak qandalasimng tanasi 3 qismdan, yani bosh, ko'krak va qorin bo'limlaridan tashkil topgan. Bosh qismida 1 juft mo'ylov, 1 juft ko'z va sanchib-so'ruvchi og'iz apparati joylashgan. Ko'krak qismi 3 ta bo'g'imdan iborat. Har bir bo'g'imdan 1 juftdan oyoq chiqqan. 10 ta segmentdan iborat qorin 6 Киранова Д .М. Биология и хозяйственное значение хищного клопа Orius albidipennis Reut.Труды Среднеаз.гос.унив., вып.53, биол.науки, кн.17, 2014 стр.149—164 qismi shaklan bargga o'xshaydi. Ularda hid bilish organi yaxshi rivojlangan. Qandalalar uzoq masofada turib o'z xo'jayinining hidini sezadi. To'shak qandalasi, asosan, tunda hayot kechiradi, kunduzi devor, pollarning yoriqlarida, uy biirchaklarida, mebel, uy-ro'zg'or buyumlarining ostida yashirinib yotadi. Uzoq vaqt och qolgan qandalalargina kunduzi yoki sun'iy yorug'lik paytida odamga hujum qilishi mumkin. Qon so'rish paytida terini teshishi va suyuqlik yuborishi tufayli qattiq og'riq paydo bo'ladi. Ular ommaviy hulda urchishidan odamlar qattiq bezovtalanishi va yaxshi uxlay olmasligi mumkin. To'shak qandalasi, odatda, kunduzi yashirinadigan joylariga tuxum qo'yadi. Bitta urg'ochisi bir kecha-kunduzda 12 tagacha, hayoti davomida esa bir necha yuzlab tuxum qo'yadi. Tuxumdagi embrionning rivojlanish muddati tashqi muhit haroratiga bog'liq. 35-37° C da 4-6 kundan keyin tuxumdan lichinkalar chiqadi. Agar tashqi muhit harorati 10° C gacha bo'lsa, tuxumlar rivojlanmaydi, 6°C dan past bo'lsa, ular 1,5 oygina tirik saqlanishi mumkin. Tuxumdan chiqqan lichinkalar 5 marta po'st tashlab, imagoga aylanadi. Har bir tullaganda lichinkalar 1 marta qon so'radi. Lichinkalar 1,5 yilgacha och yashay oladi. Jinsiy voyaga yetgan qandala 14 oygacha yashashi mumkin. To'shak qandalasi hayotining barcha bosqichlarida faqat issiqqonli hayvonlar va odam qoni bilan oziqlanadi. Ayrim odamlar to'shak qandalasining chaqishiga juda sezgir bo'ladi, bunday odamlaraing terisida har xil toshma paydo bo'lib, unga mikroblar tushishi natijasida yiringli yallig'lanish yuzaga keladi. To'shak qandalasi har xil yuqumli kasallik mikroblarini mexanik ravishda tashib yuradi. Uyda, jamoat muassasalarida, transport vositalarida to'shak qandalasining tarqalishi sanitariya gigiyena qoidalarining buzilishi oqibatidir. Ularga qarshi kimyoviy vositalar orqali kurash olib boriladi. Burgalar (Aphaniptera) turkumiga 2000 ga yaqin tur kiradi. MDH da 400 dan ortiq turi uchraydi. Burgalar to'liq metamorfoz bilan rivojlanadigan qanotsiz hasharotlar bo'lib, ular asosan obligat gematofaglar, issiqqonli hayvonlarda (qushlar va sutemizuvchilarda, shu jumladan, odamda) qon so'rib parazitlik qiladi. Markaziy Osiyoda burgalarning 310 ta turi aniqlangan. Burgalar mayda ektoparazit bo'lib, tanasining uzunligi 1-6 mm. Tanasi ikki yonidan siqilgan bo'lib, to'q sariqdan to jigarranggacha bo'lishi mumkin. Ustidan qattiq yaltiroq xitinli kutikula bilan qoplangan. Kutikulasida uchi orqaga qayrilgan xitinlashgan tukchalar bo'ladi. Mana shunday tukchalar boshining oldingi va pastki qismlarini qoplagan bo'ladi. Tukchalar burgaga xo'jayinningjun vapatlari orasida erkin harakat qilishi uchun imkoniyat yaratadi. Burgalar issiq qonli hayvonlarning va odamlarning ektoparazitlari bo’lib, ularning qoni bilan oziqlanadi. Burgalarning ko'zlari va sanchib-so'ruvchi og'iz apparati boshida joylashadi. Og'iz apparati quyidagicha tuzilgan: 1 juft pastki jag'lar uzun ingichka plastinkalar shaklida tuzilgan bo'lib, terini teshish uchun xizmat qiladi. Ular asosida so'lak bez-lari nayi va 1 juft kalta pastki jag' paypaslagichlari joylashgan. Yuqori labi o'zgarib, toq sanchuvchi ignani hosil qiladi. Pastki lab reduksiyalangan, shunday bo'lsada, pastki lab paypaslagichlari yaxshi taraqqiy etgan. Ular tarnovsimon bo'lib, bir-biriga zich taqalib turadi, natijada, sanchuvchi apparat qanotlari g'ilofini hosil qiladi. Ko'krak qismida 3 juft oyoqlari bo'lib, keyingi juft oyoqlari kuchli rivojlangan va sakrovchi tipda tuzilgan. Ular uzun va mushakli oyoqlari bilan sakrab harakatlanadi. Masalan, odam burgasi 9 sm balandlikka, 32 sm uzunlikka sakrashi mumkin. Qorin qismi 10 ta bo'g'imdan tashkil topgan bo'lib, orqa qismida jinsiy apparati joylashgan. Qorin segmentlarining ikki yonida stigmalar ko'rinadi. Burgalar ayrim jinsli, ular jinsiy dimorfizmga ega: erkaklari bir oz kichikroq va qorin bo'limining oxirgi qismi yuqoriga qayrilgan bo'ladi, shu joyda murakkab kopulyativ apparati joylashgan. Urg'ochilarining jinsiy apparati kolbasimon, xitinli rezervuar urug' qabul qiluvchi pufakcha ko'rinishida tuzilgan. Urg’ochilari hayoti davomida 450 tadan 2500 tagacha tuxum qo’yadi, bir qo'yganda tuxumiar soni 6-10 tagacha boradi. Odatda, burgalar tuxumlarini organik chirindilarga boy bo'lgan joylarga, ya'ni pol tirqishlariga, to'shamalar ostiga, quruq axlatxonalarga, devor yoriqlariga va kemiruvchilar iniga qo'yadi. 7 Tuxumdan chuvalchangsimon lichinkalar chiqadi. Embriogenez davri 3 7 КириченкоА.Н. Настоящие полужесткокрылые.Труды Памирск. экспед. 2018, VIII, 1931, стр.77 kundan 15 kungacha davom yetadi, bu esa burgalarning turiga va tashqi muhit sharoitiga, ayniqsa, harorat va namlikka bog'liq. Lichinkalari rangsiz, pigmentlashmagan, tanasi tuk bilan qoplangan, oyoqsiz bo'lib, ikki qanotlilar lichinkasiga o'xshash bo'ladi. Lichinkalar chiriyotgan organik moddalar bilan oziqlanadi. Ular pilla ichida g'umbakka aylanadi. Tashqi muhit sharoitiga qarab, burgalarning rivojlanishi 20 kundan 1 yilgacha davom etadi. G'umbakdan chiqqan voyaga yetgan davri -imago - faqat qon bilan oziqlanadi. Voyaga yetgan burgalar 2-5 yil umr ko'radi. 1.2. Markaziy Osiyo qandalasining biologik va ekologik o’ziga xosliklari Krestguldosh qandalalarining biologiyasi va ekologiyasi asosiy tomonlarini o’rganish nafaqat amaliy, balki kata nazariy qiziqishga ega. Qishloq xo’jalik zararkunandalarining rivojlanisshi va o’zini tutishi, soni va tarqalishini tashqi muhit omillaridan ajratib o’rganib bo’lmaydi. Qishloq xo’jalik zararkunandalariga shuningdek, krestguldoshlilar qandalalariga qarshi kurash choralarini ratsional tizimini ishlab chiqarishda ular haqidagi biologik va ekologik ma’lumotlar kata ahamiyatga ega. Krestguldosh qandalarining hayotiga harorat va oziq o’simliklarning ta’sirini o’rganish zararkunandalarning biologiyasi va ekologiyasida muxim ahamiyat kasb etadi.shuning uchun krestguldoshlilar qandalalarining tarqalishi, oziqlanishi, rivojlanishi, qurtlarining tirik qolishi va imogalarning ayrim hayotiy sikllarda serpushtligi nuqtai nazaridan ularga haroratning va oziq o’simliklarning ta’sirini chuqur o’rganish zarur bo’ladi. Shunga qaramasdan Markaziy Osiyo qandalasi biologiyasi va ekologiyasi deyarli o’rganilmagan edi. Raps qandalasi haqida ayrim ma’lumotlar ayrim mualliflar (Bogdanov- Katkov, 1925; Mamaev, 1929; Bey Beyenko, 1928, 1941, 1955; Shegolov, 1960; Maria-Ramonova, Bojkov, Davidov 1941) Ushbu turlarning biologiyasi alohida M. I. Xlebnikov (1923-1925) Tomsk viloyatida va I. D. Shapiro (1947) Leningrad viloyatida o’rganganlar. Xantell qandalasi (razeekrashniy klop) bo’yicha ishlar sobiq ittifoqning Evropa qismida (saxarov 1914, 1947, Grinev, 1925, Shapiro 1951, Suxorikov 1953 va boshqalar) va Altay o’lkasi hamda Sibirda (Petropavlovskaya, 1956) olib borildi. Xantell qandalasi biologiyasi N. A. Saxarov (1914-1939), N. N. Suxolikov (1953) va R. D. Shapiro (1948) ishlarida ko’rib o’tilgan. Markaziy Osiyo qandalasi (pyrehoconis apterus) biologiyasi va ekologiyasi haqida deyarli to’liq ma’lumot yo’q, bunda I. V. Plotnikov (1926) va U. G. Bronshteyen (1957) ishlari bundan mustasno, ularda mualliflar Markaziy Osiyo qandalasi (pyrehoconis apterus) haqida qisqacha ma’lumotlar keltirilgan. Karamguldoshlilar qandalalarinig O’rta Osiyo va Qozog’istonda paydo bo’lish zonalari haqida ma’lumotlar juda kam, deyarli yo’q. Samarqand viloyatida Markaziy Osiyo qandalasi (pyrehoconis apterus) mart boshida paydo bo’lishi qayd qilingan. (Bronshteyn 1957) Bizning kuzatishlarga ko’ra Xorazm vohasida Karamguldoshlilar qandalalari martning uchunchi dekabrisida va aprelning boshlarida paydo bo’ladi. Xorazm vohasida iqlim sharoitlariga, ayniqsa haroratga bog’liq ravishda qandalalarning qishlagan avlodining paydo bo’lishi turli yillarda turlicha bo’ladi. Urganchda turli yillardagi iqlim sharoitlarni taxlil qilish ko’rsatishicha, Markaziy Osiyo qandalasi (pyrehoconis apterus) o’rtacha kundalik harorat 100C dan yuqori bo’lganda paydo bo’ladi. Bizning kuzatuvlarga ko’ra hali karamguldoshlarga uchib o’tmasdan qishlagan qandalalar quyoshli kunlarda havo qizigan sari barg ostlaridan chiqadilar, sovuganda esa ya’na barg ostiga kiradilar. Hazon to’shamasi qizigan sari ularning bunday chiqishi tezlashadi, o’tgan yilgi o’simliklar qoldiqlari ustida o’rmalab yurishadi va uchib boshlaydi. Urganch rayon sharoitida qandalalar martning oxiri va aprelning boshida ko’p vaqtini hazon to’shalmalar ostida o’tkazadilar. O’rtacha kundalik harorat 10 0 C atrofida bo’lganda qandalalar kun bo’yi yashirinib o’tiradilar, faqat tushlikda harorat 150C gacha qiziganda chiqadilar. Kuchli shamolli, bulutli kunlari qandalalar butun kun davomida to’shalma ostida bo’ladi. Qandalalarning juftlashishi va tuxum qo’yishi ham shu yerda sodir bo’ladi. O’rtacha kundalik harorat 18-20 0 C va maksimal 24-28 0 C bo’lganda qandalalar to’shalmalarning ostidan ertalabki soat 9-11larda uning ostida harorat 200Cgacha bo’lganda chiqa boshlaydi. Shuni ham aytish kerakki, urg’ochilar haroratning ko’tarilishiga erkaklariga qaraganda 2-3 kun kech ta’sirlanib boshlaydilar. Qandalalar faolligi bu vaqtda asosan kunning eng issiq vaqtida soat 11 dan 16 gacha kuzatiladi. Havo haroratni 220 bo’lganda ular ma’lum vaqt to’shalma ostidan chiqib harakatsiz, quyoshga orqasini qaratib o’tiradi, keyin asta-sekin bir joydan ikkinchi joyga o’rmalab boshlaydilar, o’simlik larni so’radilar va bir o’simlikdan ikkinchi o’simlikka uchib o’tadilar. Qandalalarning to’shalma ostidan ommaviy chiqish soat 12-15 lar atrofida bo’lib, bunda to’shalma ostidagi harorat 240C gacha ko’tariladi. Kunning bu vaqtida havo harorati 30 0 C gacha qizadi. Bundan haroratda qandalalar juda faol: ular tuproqda o’rmalaydilar, o’simliklarga chiqadilar, oziqlanadilar va juftlashadilar. Qandalalarning intensive uchishi kuzatiladi unga quyosh nuri katta ta’sir ko’rsatadi, quyosh bulut ortiga o’tganda uchish to’xtaydi. Keyingi to’shalma ostiga kirish soat 16-17 larda kuzatiladi, bundan dastlab urg’ochilari; keyin erkaklari to’shalma ostiga kiradi. Ikki hafta qandalalar yuqoridagi o’simliklarda va boshqa yovvoyi karamguldoshlarda to’planadi. Agar qandalalar qishlagan joy yaqinida madaniy karamguldoshlar masalan, yerqalampir yoki urug’li karam bo’lsa, qandalalar darxol ularga hujum qiladilar. II. Qandalalarni o’rganish va ularga qarshi kurashish choralari 2.1. O’zbekistonda qandalalar faunasini o’rganish borasida qilingan ishlar O’rta Osiyo hududlarida, qandalalarni o’rganish 150 yil oldin V.S.Yakolov tomonidan (1880-2011y) boshlangan edi. Uning tadqiqotlari bo’yicha, Kavkaz hududning Reduvid oilasiga ta’luqli turlar-Reduvius testaccus Fieb, Reduvius pallides Tukiston hududlarida ham tarqalgan. U nashrda chiqqan ilmiy ishida (1902) (Palearktikaning qandalalari (Hemipteres-Heteropteres)»), yirtqich qandalalar Holotrichius bicoftulatus Turkistonda Zarafshon va Dashtiqozi hududlarida 1888 y. Semenov tomonidan terilgan. Xudi shu turlari Buxoro viloyatida ham aniqlangan 8 . Turkiston o’lkasi hududlarida tarqalgan yarim qatiqqanotlilar turkumiga Oshanin (1891) umumlashtirilgan tafsif, aloxida o’rin egallaydi. U tomonidan yig’ilgan ma’lumotlar «Turkiston yarim qattiqqanotlilarining zoogeografik xususiyatlari» monografiyasida izohlangan. Yig’ilgan materiallarni taxlili asosida, Oshanin Turkistonda uchraydigan qandalalar entomofaunasi O’rta dengiz hududlariga ta’luqli bo’lib, Turon provinsiyasini tashkil etadi. Kirichenko A.N. tomonidan palearktikaning katta qismi uchun yarim qattiqanotlilar faunasining obzori berilgan. 1911-yil, Reduvius testacsus turi ham aynan shu olim tomonidan tavsiflangan. 9 Shu yilni o’zida Buxoro viloyatidan terilgan yirtqich qandala Rhinocoris iracundus ni tafsiflaydi . Yarim qattiqqanotlilarni shu bilan bir qatorda Reduvidlarni O’rta Osiyo hududlarida rejali asosda izlanishlar XX asrni 20-30 yillarida boshlandi. Shunday izlanishlarning biri bo’lib, V.V. Yaxontovni tadqiqotlari hisoblanadi. Alimdjonov R.A. va Bronshteyn S.G. lar ham yirtqich qadalar bo’ycha faunistik, ekologik izlanishlar o’tkazganlar (1958 y). Ularni tadqiqotlari bo’yicha, Zarafshon vohasida, Reduvidlar oilasidan 14 tur tarqalgan. Bu turlarni biologiya va ekologiyasi to’g’risida ham ma’lumotlar ifodalangan. 10 Y.P.Vlasovning (1931) «Reduvius fedtschenkianus Osh. (Hemiptera- Heteroptera) ning biologiyasi» nomli ilmiy ishida ushbu turning biologiyasi va ekologik xususiyatlarini izohlangan. 1951-yil A.N.Kirichenko, MDHning Yevropa 8 Алимаджанов Р.А., Бронштейн Ц.Г. «Беспозвоночные животные» Зарафшанской долины. Систематический перечен видов с указанием полезных и вредных форм. Ташкент, 2016. C. 158 9 Дала тажрибаларини ўтказиш услублари(мақолалар тўплами,Ш.Нурматов, Қ. Мирзажонов, А. Авлиёқулов ва бошқалар таҳририяти остида). Тошкент, УзПИТИ, 2017 10 Алимаджанов Р.А., Бронштейн Ц.Г. «Беспозвоночные животные» Зарафшанской долины. Систематический перечен видов с указанием полезных и вредных форм. Ташкент, 2016. C. 159 hududlarida Reduvidlar oilasidan 14 ta avlodga mansub bo’lgan 29 ta turni ko’rsatadi. Ayrimlarni ekologik xususiyligi to’g’risida aytib o’tdi. Samarqand viloyati, mevali bog’larida Porsayev M. (1958-1959) tomonidan reduvidlardan - Rhinocoris sp. Holotrichins sp. Mesictocoris lineatus turlari borligi aniqlangan 11 . Keyin, Tojikiston hududlari uchun Kirichenko (1964) 38 tur borligini ifodalaydi. Sh.A.Alberti (1967), yirtqich qandalalar Rhinocoris iracundus, laboratoriya sharoitida ko’paytirish usullarini ishlab chiqqan. U laboratoriya sharoitida, bu yirtqich qandalani, embrional va postembrional taraqqiyot muddatini aniqlaydi. Laboratoriya sharoitida qandalani, Ahelatica almu qo’ng’izini lichinkalari bilan oziqlantirgan. 12 Z.M.Minrom tomonidan 2016-yil Ugandada «Биология и поведение Rhinocoris albopunctatus» nomidagi ilmiy maqola chop etdi. Uning kuzatishlari bo’yicha, bu yirtqich qandala xammaxo’r bo’lib, paxta paykallarida, xususan yaylovlarga yaqin joylarida - to’g’riqanotlilar, qo’ng’izlar, qandalalar, ikkiqanotlilar, pardaqanotlilar hamda turli xil kapalak qurtlarini is’temol etadi. Laboratoriya sharoitida, oziqlanishi va rivojlanishini o’rganilgan. Ponna K.N., Kurien Chand, Koya K.N, Abdulla tadqiqotlari bo’yicha, zararkunanda Myllocepes curvicormis ning kushandasi yirtqich qandala Rhinocorius fescipes hisoblanadi. Olingan ma’lumotlar asosida zararkunanda- filchaga qarshi biologik kurashni tavsiya etganlar. Ye.A.Popova (2012 y) Samarqand viloyati hududlarida reduvidlardan Oncocephalus plimicormis va Rhinocoris iracundus larning leykoniya to’plami - Cirphis loreyi tuxum va yosh qurtlarniistemol etkanligini kuzatgan. G.Ya.Bey-Biyenko (2011) ham reduvidlarga etibor qilib, ularni biosenozlardagi o’rni to’g’risida to’xtalib o’tdi. Uning ma’lumotlari bo’yicha ekosistemalarda jami bo’lib 3 ming tur tarqalgan. 11 Алимаджанов Р.А., Бронштейн Ц.Г. «Беспозвоночные животные» Зарафшанской долины. Систематический перечен видов с указанием полезных и вредных форм. Ташкент, 2016. C. 160 12 Хамраев А.Ш., Файзуллаев Б., Ульмасбоев Ш. Взаимоотношение основнқх видов вредителей хлопчатника с их энтомоакарифагами.// Узбекский биологический журнал. Ташкент, № 1. 2019 S.A.Murodov (2016) o’z asarida yirtqich qandalalarga to’xtalib o’tadi. Uning ma’lumotlari bo’yicha, yirtqichlar ko’proq, tropik o’rmonlarda tarqalgan. O’rta Osiyoning Janubiy hududlarida ko’proq uchraydi. Hasharotlar ichki suyuqligini so’rib oziqlanadi. Ba’zi turlari odam qonini so’rib, bolalar paralichi kasali patogenini yuqtirish mumkin. V.A.Moiseyev, A.G.Davletshina (2017)lar, o’zlarini asarlarida yirtqich qandalalar-Rhinocoris niger Reduvius sp.larga bioekologik ta’rif beradi. O’z vaqtida (hozirgi kunda qadar ahamiyatli) Jan Anri Farb (1963) Reduvius personatusning, biologiyasi, oziqlanishini, yashash joylarini tulacha o’rgangan. O’zbekiston hududlarida, yarim qattiq qanotlilarni bioekologik ro’yxatini tuzish uchun haligacha ma’lumot kam, ya’ni izlanishlarni davom etish kerak. Yirtqich qandalalarni o’rganishda va kolleksiya tuzishda dos. Ostanova M.M. va Bronshteyn S.G. larni xizmati katta. Samarkand viloyati hududlarida, ya’ni turli biosenoz va agrosenozlarda Ostanova M.M. tomonidan 54- tur reduvidlar aniqlangan. Yig’ilgan turlarni sistematik va ekologik guruhlarga bo’lgan. Sistematika nuqtai nazarda reduvidlar oilasini 5-ta kenja oilalarga bo’lib o’rgangan. Hamda har bir kenja oilani turlariga qisqacha tahlil yozadi. 13 Yuqorida ko’rsatilgan, tavsif berilgan yirtqich qandalalar orasida Coranus avlodiga ta’luqli turlar alohida o’rinni egallaydi. MDH faunasida «Coranus» avlodiga quyidagi turlar kiradi: Coranus aegyptius F, Coranus contrarius Reut, Coranus sybapterus, Coranus laticepa, Coranus hammaratracmi lar. Kirichenko A. K. (2011) malumotlar bo’yicha, Samarqand viloyat hududlarida, agrosenozlarga ko’proq Coranus aegyptius tarqalgan. Bu turni Zarafshon vohasi ekin dalalar atroflardagi begona o’tlarda tez-tez uchrab turilishi to’g’risida Alimdjonov, Bronshteyn (1956) «Malumotnoma»sida ifodalangan. Shimoliy Kavkazdan terilgan individlarga Kerjner (1964) morfologik tafsif beradi. Kirichneko A.K. (1964) o’zini tadqiqot ishlarida, bu yirtqich qandalalarni 13 Алимаджанов Р.А., Бронштейн Ц.Г. «Беспозвоночные животные» Зарафшанской долины. Систематический перечен видов с указанием полезных и вредных форм. Ташкент, 2016. C. 170 mavsumda tergan joylarini tariflab berdi, ya’ni Panjikent, Iskandar Kul atroflarida, Vaxsh daryo qirg’oqlarida aniqlaganligini izohlaydi. Paxtachilik hududlarida o’simliklarni himoyalash ishiga ancha hissa qo’shgan yetuk olimlar V.V.Yaxontov «O’rta Osiyodagi qishloq xo’jalik o’simliklari va mahsulotlarning zararkunandalari va ularga qarshi kurash choralari», 1953-yil; A.I.Petrov., K.A.Vatolkina va A.K.Markin - «G’o’zani zararkunanda va kasalliklardan himoya qilish» 1958; S.Alimuxammelov, Sh.Xo’jayev «G’o’za zararkunandalari va ularga qarshi kurash choralari» 2019-yil va boshqalar) mavjud. Bu yo’nalishda izlanishlar davom etmoqda. 14 Samarqand davlat universiteti, zoologiya kafedrasi qoshidagi entomologik kolleksiya materiallari orasida yirtqich qandalalar faqatgina 15 tur bilan ifodalanadi. Bu yirtqich qandalalar asosan beda-g’o’za agrobiosenozidan terilgan. Mavzuga oid adabiyotlar taxlilini poyoniga yetqazar ekanmiz, shuni qayd qilish lozimki, amalga oshirilgan tadqiqotlar asosan epizodik tusda bo’lib, qisqa muddatli kuzatuvlardan iborat. Ikkinchidan, deyarli barcha kuzatuv ishlari biosenoz va g’o’za-beda agrosenozlarini qamrab olgan. Vaholanki hozirgii kunda, antropogen omillarni kuchli ta’siri natijasida, biosenozlar keskin kamayib ketdi, agrosenozlarda esa yangi tipdagi almashlab ekish tizimi joriy etilgan. Demak, qishloq xo’jalik o’simliklarni yetishtirishda, hozirgi zamonda agrotexnika usullaridan tashqari, ya’ni turli navlarni unuvchanligi, hosildorligini keskin oshirish borasida zararkunanda hasharotlar kushandalarini o’rganish muhim kasb etadi. Shunga binoan g’o’za agrosenozida qandalalarga ta’luqli materiallar yig’ilishi natijasida yangilangan, entomologiya fanining nazariy hamda amaliy qismiga ozgina bo’lsada hissa qo’shilgan deb hisoblanadi. G’o’za agrosenozi, undagi dominant tur g’o’zaning xususiyatlariga mos ravishda o’ziga xos entomofaunaga ega. Entomofaunaning tur tarkibi ham g’o’za va uning o’tmishdoshlarining agrotexnikasiga bog’liq holda xilma-xil bo’ladi. Xususan yarim qattiq qanotlilar ya’ni qandalalar ham turli tuman. 14 Алимухамедов С. Адашкевич Б. Адилов З. Хўжаев Ш. Ғўзани биологик усулда ҳимоя қилиш Тошкент, Меҳнат, 2019 G’o’za dunyoning 80 dan ortiq, mamlakatida 30 mln gektardan ortiq maydonga ekilib, u Aqsh, Hindiston, Braziliya, Pokiston, Misr kabi davlatlarning iqtisodiyotida yetakchi o’rin egallaydi. Bu qimmatbaho ekinning 2000 yildan ko’proq, davr mobaynida yetishtirilib kelinayotganligi, unda dunyoning turli mamlakatlarida 1326 turdan ortiqroq zararkunandalarning moslashishiga olib kelgan bo’lsada, ulardan bir necha turlarigina u yoki bu zonada asosiy zararkunanda hisoblanadi. Masalan, Aqshda 100 turdagi bo’g’imoyoqlilar g’o’zada zararkunanda sifatida e’tirof etilgan bo’lsada, faqat bir necha turlari: g’o’za uzunburuni, g’o’za va tamaki tunlamlari, g’o’za kuyasi va turli qandalalar birinchi darajali zararkunandalar hisoblanadi. Zararkunandalar g’o’zaning deyarli barcha qismlari bilan oziqlansada, asosiy zarar (80% ortiq) uning hosil organlari bilan oziqlangan zararkunandalar tomonidan yetkaziladi. Umuman, bo’g’imoyoqlilar tomonidan g’o’zaga yetkaziladigan zarar turli mintaqa va mamlakatlarda turlicha bo’lib, o’rtacha 19% ni tashkil qiladi. MDH mamlakatlarida g’o’za bilan 220 turdagi bo’g’imoyoqlilar oziqlanib, shulardan 200 turdan ko’pqog’i hasharotlardir. O’zbekiston hududida esa 214 turdagi bo’g’imoyoqlilar, jumladan 203 tur hasharotlar uchraydi. O’zbekistonda g’o’zaning asosiy, keng tarqalgan zararkunandalari: o’gimchakkana, beda, poliz yoki g’o’za biti, g’o’zaning katta yashil bitlari (shiralari), tamaki tripsi, so’qir qandalalar (dala, shuvoq, beda qandalalari), tunlamlar (kuzgi, g’o’za, kichik yer va h.k.) hisoblanib, umuman olganda 10-15 turdagilari jiddiy zarar yetkazadi. 50 turdagilari esa ahyon- ahyonda zarar beruvchi potensial zararkunandalardir. Ammo bu potensial turlar ham ma’lum bir ekologik muhitda g’o’zaning jiddiy zararkunandalariga aylanishi mumkin. Oziqlanishiga qarab, zararkunandalarning og’iz apparatlari har xil tuzilgan bo’ladi. Kemiruvchilarning og’iz apparati qattiq oziq - o’simlik qismlari, organik qoldiqlar va h.k. bilan, sanchib suruvchilarning og’iz apparati esa, o’simlik shirasi bilan oziqlanishga moslashgan. Zararkunandalarga qarshi kurashni tashkillashtirish va bunda samarali himoya vositalarini tanlashda ularning o’simlikni qaysi qismi bilan oziqlanishi, qanday oziqlanishi, demak og’iz apparatining tuzilishi muhim rol o’ynaydi. Zararkunandalar agar g’o’zaning ildiz, poya, barg, shona, gul, tuguncha va ko’saklarini kemirib oziqlansa, boshqa bir turdagilari, agar sanchib – so’ruvchi apparati yordamida o’simlik shirasi bilan oziqlansa, yana bir boshqa xildagi kurash usullari va vositalari tavsiya etiladi. Qandalalar sanchib so’ruvchi og’iz apparatiga ega bo’lganligi tufayli so’ruvchi zararkunandalar qatoriga kiritiladi. G’o’zaga qandala-fitofaglaridan 13 turi tushishi aniqlangan bo’lib, bulardan 2 turi beda (Adilphokoris lineolatus Goeze) va dala qandalasi (Lygus pratensis L)eng ko’p zarar yetkazadi. Ular yarim qattiq qanotlilar yoki qandalalar (Hemiptera) turkumiga, Miridlar (Miridae) oilasiga mansub. Bu turdagi qandalalar barcha viloyatlarda keng tarqalgan bo’lib, ba’zida ekinlarga jiddiy zarar yetkazishi mumkin. Lekin ularning hammasi ham zararkunanda emas ular orasida boshqa hasharotlar bilan oziqlanuvchi entomofag turlar ham anchagina. Shu sababli g’o’za agrosenozida tarqalgan qandalalarning nafaqat soni va tur tarkibini balki, ularning oziqaviy ixtisoslashuvini ham bilish juda muhimdir. Quyida biz Oqdaryo tumani g’o’za agrosenozlaridan topilgan qandalalarning tur tarkibi va dominantlik darajasini keltiramiz: 1-jadval G’o’za agrosenozi qandalalari faunasining tur tarkibi va oziqaviy ixtisosligi (Oqdaryo tumani 2016 y) № Oila Urug’ Tur Oziqaviy ixtisosligi Dominantlik darajasi (%) 1 Orius niger Entomofag 9,15 2 Orius minutes Entomofag 0,6 Anthocoridae Orius3 Orius albidipennis Entomofag 0,25 4 Miridae Adilphokoris A. lineolatus Fitofag 23,8 5 Polymerus P. cognatus Fitofag 6,1 6 Camptobrochis (Deraeocoris) C. (Deraeocoris) punctulatus Fitofag va entomofag 13,25 7 Orthotylus O. flavosparsis Fitofag 0,65 8 Campylomma C. annulicornis Entomofag 0,35 9 C. verbasci Entomofag 0,5 10 C. diversicornis Entomofag 1,4 11 Nabidae Nabis N. ferus Entomofag 2,1 12 N. palifer Entomofag 2,8 13 Reduviidae Pirates P. hybridus Entomofag 1,15 14 Empicoris E. vagabunda L. Entomofag 1,7 15 E. culiciformis Entomofag 0,9 16 Coranus C. aegyptius F. Entomofag 0,7 17 Pygolatpis P. bidentata Entomofag 0,95 18 Rhinocoris R. iracundus Entomofag 1,1 19 Pasira P. basiptera Entomofag 1,45 20 Lygaeidae Geocoris G. arenarius Entomofag 1,25 21 G. ater Entomofag 1,4 22 G. fedtschenkoi Entomofag 1,85 23 Lygus L. pratensis Fitofag 9,8 24 L. gemellatus Fitofag 11,2 25 Coreidae Lioryssus L. hyalinus Fitofag 5,6 Oqdaryo tumani g’o’za maydonlarida 25 tur yarim qattiqqanotlilar aniqlandi. Ular ichida hammaxo’r entomofaglar ham, ashaddiy fitofaglar ham bor. Shular bilan bir qatorda Camptobrochis (Deraeocoris) punctullatus qandalasi trofik munosabatlarga ham fitofag ham entomofag sifatida kirishadi. Yuqoridagi jadvaldan ko’rinib turibdiki Oqdaryo tumani g’o’za agrosenozi yarim qattiqqanotlilari faunasi 6 ta oila, 16 ta urug’ga mansub 25 ta turdan iborat. Qandalalar orasida dominant tur Adilphokoris lineolatus bo’lib, tadqiqot o’tkazilgan yili ular barcha qandalalarning 23,8 % qismini tashkil etadi. 2-rasm. G’o’za agrosenozi qandalalari sonining oilalar bo’yich taqsimlanishi (Oqdaryo tumani 2016 y) Oqdaryo tumani g’o’za agrosenozi yarim qattiq qanotlilarining asosiy qismi so’qir qandalalar (Miridae) oilasi vakillari tashil etadi. Undan keyingi o’rinni ligidlar (Lygdae) oilasi vakillari egallaydi. Umuman g’o’za agrosenozidagi qandalalarni yirtqich va fitofaglarga ajratish mumkin. Quyida ularni shu xususiyatiga ko’ra ajratib ko’rib chiqamiz.Koreidlar 3% Antokoridlar 10% Reduvidlar 8% Nabidlar 5% Miridlar 49% Ligidlar 25% 2.2. Qandalalarga qarshi kurashish choralari So qir qandalalar miqdorini ularning dastlabki kupayish joylaridaʼ kamaytirish xamda zararkunandalarni boshqa ekinlarda ko chishini oldini olish ʼ maqsadida quyidagi tavsiyalarni amalga oshirish o ta muhim: ʼ 15 – qandalalarning qishlash zichligi va qishlab chiqqan xashoratlar sonini aniqlash maqsadida dala qandalalari xush ko rgan bir yillik o simliklar: shuvoq, ʼ ʼ shovul, yalpiz kabi begona o tlar kuzgi va erta baxorgi xisobga olish ishlarini ʼ tashkil etish; – beda qandalasining zichligini kuzda, xosil yig ilgandan so ng va erta ʼ ʼ baxorda begona o tlarda, beda ang izida lichinkalar chiqqunga qadar qishlovchi ʼ ʼ tuxumlar miqdorini aniqlash; – beda qandalasining qishlayotgan tuxumlarini kamaytirish maqsadida bedaning kuzgi (oxirgi) o rimini imkon qadar tagrog idan (5-6 sm qoldirib) o rish; ʼ ʼ ʼ – urug likka muljallangan bedapoyalarni kuzda chimqirqarsiz plug bilan ʼ 25-30 sm chukurlikda kuzda xaydash; – shuvoq, yalpiz, suv qalampiriga dala qandalasi sentyabr-oktyabrda ko chib o tishi va u yerda oxirgi avlodi rivojlanishi va qishlashga ketishini ʼ ʼ inobatga olib bunday begona o tlarni kuzda o rib tashlash; ʼ ʼ – baxorda, aprelning 2-yarmida begona o tlar (surepka, jag -jag , ʼ ʼ ʼ otquloq)ni yuqotish, bu davr dala qandalalari xush kurgan begona o tlarga yalpi ʼ tuxum quyish muddatlariga to g ri keladi va zararkunanda ko payishi oldi olinadi; ʼ ʼ ʼ – beda qandalasi qishlagan qandala tuxumlari va ulardan chiqqan lichinkalarini o z vaqtida yo qotish uchun baxorda bedapoyalarni baronalash; ʼ ʼ – begona o tlar (jag-jag, surepka, shura, shovul) ni g o za ekini orasidan ʼ ʼ ʼ muntazam ravishda yuqotib borish, ayniqsa g o za shonalash davrida bu tadbir o ta ʼ ʼ ʼ muximdir, chunki bu davrda dala qandalasining tuxum qo yishi qisman yuqorida ʼ ko rsatilgan begona o tlarda kuzatiladi; ʼ ʼ – urug lik beda shonalash davrida himoya chora tadbirlarini o tkazish; ʼ ʼ 15 Алимухамедов С., Хўжаев Ш. Ғўза зараркунандалари ва уларга қарши кураш. Тошкент, 2011 – g o zani muddatidan oldin ayniqsa birinchi sug orishda xamdaʼ ʼ ʼ tuproqning o ta namlanishiga yul kuymaslik zarur chunki bu xol dala ʼ qandalasining g o za ekiniga o tishining asosiy sabablaridan biri xisoblanadi; ʼ ʼ ʼ – mineral ug itlar bilan oziqlantirish, ayniqsa fosfor-kaliyli ug itlar, g o za ʼ ʼ ʼ ʼ va bedani so qir qandalalar bilan shikastlanish darajasini birmuncha kamaytiradi; ʼ – beda o rimida dalaning 8-10 m kenglikdagi chekka maydonchalarini ʼ qoldirish va shu yerda to plangan qandalalarni, zaruriyatga qarab qirib yo qotish ʼ ʼ maqsadida kimyoviy himoya vositalaridan foydalanish. So ruvchi xashoratlarga qarshi g o za, beda va boshqa ekinlarda qo llash ʼ ʼ ʼ ʼ uchun ruxsat etilgan barcha fosfororganik insektoakaritsidlar qandalalarga qarshi xam samarali vosita xisoblanadi. Аmmo ularning issiqqonli xayvonlarga va foydali xashoratlar uchun yuqori darajada zaxarli ekanligi va atrof muhitga ta sir etuvchi ʼ boshka salbiy tomonlari ularni amalda qo llashda nihoyatda extiyotkorlikni talab ʼ etadi. Ushbu guruxdagi preperatlarni zararkunandalar miqdori iqtisodiy xavflilik chegarasidan o tganda qo llash kerak. Ishlov berishni samarasi kecha – kunduz ʼ ʼ vaqti bilan bog lik. Kunduzgi soatlarda so qir qandalalarning voyaga yetgan zotlari ʼ ʼ juda faol xayot kechiradi va ekinlarga ishlov berishda yer agregatlardan foydalanish ularni cho chitib yuborishi va ular boshka maydonlarga tarqalishiga ʼ sabab bo lishi mumkin. Qandalalar faqat erta tongdagi vaqtlarda soat 5:00 dan 7:00 ʼ gacha sust bo ladi, shuning uchun o simliklarni ximoya kilish vositalarni kullash ʼ ʼ erta tongda belgilanishi lozim.Beda qandalasiga qarshi Surxondaryo viloyatida Dalate plyus preparatidan 1 gektar maydonga 0.25l, entolucho preparatidan 1 gektar maydonga 0.3l, entometrin preparatidan 1 gektar maydonga 0.3 l, Bi-58 preparatidan 1 gektar maydonga 0.5-1 litr, entospilan preparatidan 1 gektar maydonga 0.3 kg, deltasisi preparatidan 1 gektar maydonga 0.1-0.6l va entomektin preparatidan 1 gektar maydonga 0.3-0.4 l ishlatilganida samarasi 90-95% gacha tashkil etdi. Bunga misol qilib Sho rchi tumanidagi Soatov Аbdualim Fermer ʼ xo jaligiga qarashli 100 gektar paxta maydonining 20 gektariga Bi-58 preparatini ʼ gektariga 0.5l dan qo llanilganda 92% samara berdi. Fermer xo jalik boshlig i ʼ ʼ ʼ Soatov Аbdusalom aka kompaniyamizga minnatdorchilik bildirdi. Hozirgi kunda Termiz Davlat Universiteti talabasi O ralov Beknazar Beda qandalasi ustida ilmiyʼ izlanishlar olib bormoqda. 16 Burgalar bir kunda kamida 1 marta qon so'radi. Ular asosan (95 %) sutemizuvchilarda va ayniqsa, kemiruvchilarda parazitlik qiladi. Burgalar muayyan turdagi xo'jayin bilan juda mahkam bog'lanmay, bir turdagi hayvondan ikkinchi turdagi hayvonga va odamga o'tishi mumkin. Sunday gematofag hayvonlarga polifaglar deyiladi. Tabiatda shunday burgalar borki, hatto vaqtincha bo'lsa ham ilonda, ba'zilari esa hasharotlarning lichinkalarida parazitlik qiladi. Mushuklarda mushuk burgasi (Ctenocephalides felis), itlarda it burgasi (Ctenocephalides canis), odamlarda odam burgasi (Pulex irritans), kalamushlarda kalamush burgasi (Xenopsylla cheopis) parazitlik qiladi. Lekin, ular odamga ham hujum qiladi. Kalamush va odam burgalari odamlarga o'lat (chuma) va terlama kasalligining qo'zg'atuvchilarini yuqtiradi. Bu og'ir kasalliklarning mikroblari kasal odamlar, kalamushlar va burgalarning axlati orqali odam terisiga tushib qolsa, uning tirnalgan joyidan qonga o'tib, ko'paya boshlaydi. Odam burgasi urg'ochisining kattaligi 3-4 mm atrofida bo'ladi Odam burgasi uy hayvonlarining tanasida ham yashashi mumkin. Burgalar issiq qonga o'ch bo'lib, o'lgan hayvonning sovub borayotgan tanasini tashlab, yangi xo'jayin axtaradi. O'lat kasalligi tabiiy manbali fakultativ transmissiv kasalliklar guruhiga kiradi. Uning tabiiy manbai kemiruvchilar, asosan, kalamushlar, yumronqoziqlar, sug'urlar va qumsichqonlar hisoblanadi. Bu kasallik bilan og'rigan bemor 3-4 kunda o'lishi mumkin. O'lat odamga ikki xil yo'l bilan yuqishi mumkin: 17 1. Bemor qoni bilan oziqlangan burga qon bilan birga o'lat qo'zg'atuvchilarini (o'lat tayoqchalarini) ham o'ziga yuqtiradi. Burganing oshqozon va ichagida o'lat tayoqchalari shu qadar ko'payib ketadiki. natijada burganing oshqozonini to'ldirib, hasharoming normal oziqlanishiga to'sqinlik qiladigan o'lat 16 Хамраев А.Ш. Система интегрированной защита хлопчатника от основных видов вредителей на Юго-Запады Узбекистана. Ташкент 2016 17 Муродов С.А. Умумий энтомология курси Тошкент“Меҳнат”-2016 tiqinini hosil qiladi. Zararlangan burga qon so'rganda ovqat oshqozoniga bora olmasdan qaytib tushadi, ya'ni burga qusadi. Ana shu paytda o'lat tayoqchalari ham burga "qusgan" joyga tushib, odamni zararlaydi. Chaqqan joylarni qashlaganda, tirnalgan ten orqali, ya'ni kontaminatsiya yo'li bilan odamga o'lat yuqishi mumkin. 2. Mexanik yo'l bilan, masalan, bemor bilan yaqin aloqada bo'lganda, bemorning chiqindilari va hatto havo-tomchi orqali ham o'lat kasalligi yuqishi mumkin. O'lat kasalining qo'zg'atuvchisi uzoq vaqtgacha noaniq bo'lgan. 1893- 1894-yillarda fransuz olimi Sersen va yaponiyalik olim Kitasato (bir-birini bilmagan holda) o'lat kasalining qo'zg'atuvchisi chuma tayoqchasi - Pasteurella pestis ekanligini aniqladilar. 1896-yili Hindistonda ishlayotgan rus shifokori V.A. Xavkin o'lat kasaliga qarshi zardob ishlab chiqib, uni o'zida sinab ko'radi va bu zardob yaxshi natija berishini aniqlaydi. 1897-yili M. Ogata va 1898-yili Zimond o'lat kasalining tarqalishida burgalar ishtirok etishini tajribalar asosida isbotladilar. Rus shifokori D.K. Zaboiotniy (1887-y.) o'lat kasalining manbai sutemizuvchilardan kemimvchilar turkumi vakillari ekanligini aniqladi. Insoniyat tarixida o'lat kasali yer yuzidagi aholini 3 marta juda katta ofatlarga olib kelgan. Birinchi marta 542-yili Misrda o'lat kasali paydo bo'lib, qisqa vaqt ichida Suriya, Kichik Osiyo va Konstantinopolga tarqaldi, 4 oy davomida har kuni 10 minglab aholining yostig'ini quritdi. Bu epidemiya "Yustiniana" chumasi nomi bilan tarixda qolgan. Ikkinchi marta 1334-yili dastlab Osiyoda yangi chuma epi-demiyasi kelib chiqadi. Bu kasallik har xi! yo'llar (asosan savdo-sotiq karvonlari) bilan Hindiston, Kichik Osiyo, Konstantinopol, keyinchalik Arabiston orqali Afrika va O'rta dengizga tarqaladi. 1348-yili Kipr orolining aholisi to'lig'icha qirilib ketadi. 2-3 yil ichida bu ofat butun Yevropa qit'asiga tarqaladi, natijada Yevropa aholisining to'rtdan bir qismi (25 mln. kishi) qirilib ketadi. Italiya aholisining yarmi halok bo'ladi. Bu ofat tarixda "qora o'lim" nomi bilan ma'lum. Uchinchi marta 1894-yili chuma Gongkongda boshlanib, Osiyo mamlakatlarining deyarli hammasiga tarqaladi. Bu epidemiyadan aholining 60-90%i o'lgan. Hozirgi vaqtda o'lat kasali asosan Osiyo, Afrika va Janubiy Amerikaning tropik mintaqalarida tez-tez uchrab turadi. Burgalar faqat odamlar o'rtasida yuqumli kasalliklarni tarqatib qolmasdan, balki kerniruvchilar, yirtqichlar va uy hayvonlari o'rtasida ham ularning qonini so'rish orqali yuqumli kasalliklarning mikroblarini sog' hayvonlarga va odamlarga o'tkazadilar. Burgalardan saqlanishning asosiy yo'llaridan bin sanitariya-gigiyena qoidalariga rioya qilishdir. Molxonalar, odam turadigan joylarni toza saqlash, undagi pol va to'shamalami vaqti-vaqti bilan karbolning 2-5% li eritmasi bilan dezinfeksiya qilish, devor va pol tirqishlarini kerosinda ho'llangan latta bilan yuvish lozim. Dala sharoitida kemiruvchilarga qarshi kimyoviy dorilar (xlorpikrin, piretrum) sepish kerak. Shuningdek, bularga qarshi kurashish uchun permetrinning 0,05% li suvdagi emulsiyasi, karbafosning 0,5 % li emulsiyasi, xlorofosning 1% li eritmasi hayvon terisiga purkaladi. Xulosa Qandalarning hammasi ham o’simlik poyasida uchrayvermaydi, ulardan ba’zilari o’simlik ildizi yaqinidagi tuproqda berkinib yotadi. Tuproqda yashaydigan qandalalarni ham yig’ish kerak. Buning uchun o’simlik ildizi atrofidagi tuproqdan 33x30 smli joy ajratilib olinadi va 10 sm chuqurlikdagi tuprog’i asta sekin kavlab olinib katta teshikli elakdan o’tkaziladi. Tutilgan hasharotlar morilkada saqlanadi O’rtacha kundalik harorat 18-20 o C va maksimal 24-28 o C bo’lganda qandalalar to’shalmalarning ostidan ertalabki soat 9-11 larda uning ostidagi harorat 20-22 o C ga yetganda chiqib boshlaydilar. Shuni ham aytish kerakki urg’ochilar haroratining ko’tarilishiga erkaklarga qaraganda 2-3 kun kech ta’sirlanib boshlaydilar. Laborotoriya-dala sharoitlarda serpushtlik bo’yicha eng katta raqam 294 tuxum bo’ladi. Tuxumlar ko’pincha 2 ta to’g’ri qatorga joylanadi, har qatorda 6 ta tuxun bo’ladi. Ayrim hollarda tuxumlarni shaxmat tartibda joylaydi. Urg’ochi odatda bir marta 12 tuxum qo’yadi. B u urg’ochi jinsiy apparati tuzilishi bilan bog’liq. Qandala tuxumining rivojlanish davomiyligi haroratga, havo namligiga bog’liq bo’ladi. Embrional rivojlanish aprelning ikkinchi dekadasida va mayda 7- 15 kun davomida bo’ladi. Bunda o’rtacha kundalik harorati 9.7 dan 26.5 o C gacha va namlik 35-56 o C atrofida bo’lgan. Yanada jazirama bo’lgach qandalalarning embrional rivojlanishi iyunda 5-8 kun, iyul va avgustda 3-4 kunni tashkil qildi. Ommoviy uchishdan qurtlarning chiqib boshlash vaqtigacha 16 dan 23 kun kerak bo’lgan. Barcha yillarda qurtlarning chiqish muddatlar 8 kunga farq qilgan. Qandalalarning butun rivojlanish davrida effektiv haroratlar yig’indisi ular rivojlanayotgan muhitning o’rtacha haroratda doimiy kattalik bo’lmaydi. U 22.5 o C ga,ya’ni optimumga yaqin haroratlarga kichik,20 o C dan pastda esa bo’ladi Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. Алимаджанов Р.А., Бронштейн Ц.Г. «Беспозвоночные животные» Зарафшанской долины. Систематический перечен видов с указанием полезных и вредных форм. Ташкент, 1956. C. 158-261 2. Алимухамедов С., Хўжаев Ш. Ғўза зараркунандалари ва уларга қарши кураш. Тошкент, 201 1. 3. Алимухамедов С. Адашкевич Б. Адилов З. Хўжаев Ш. Ғўзани биологик усулда ҳимоя қилиш Тошкент, Меҳнат, 2019. 4. Бондаренко Н.В. Поспелов С.М, Персов М.П. «Общая и селскохозяйственная энтомология. Москва «Колос», 201 3. 5. Бондаренко Н.В. Биологическая защита растений-М“Колос”, 2018. 6. Груздев Г.С. Химическая защита растений – М“Колос”, 2010. 7. Дала тажрибаларини ўтказиш услублари (мақолалар тўплами, Ш.Нурматов, Қ. Мирзажонов, А. Авлиёқулов ва бошқалар таҳририяти остида). Тошкент, УзПИТИ, 2017. 8. Доспехов Б.А. Методика полевого опыта. М: Колос, 201 9. 9. Киранова Д.М. Биология и хозяйственное значение хищного клопа Orius albidipennis Reut.Труды Среднеаз.гос.унив., вып.53, биол. науки, кн.17, 2014 стр.149—164. 10. КириченкоА.Н. Настоящие полужесткокрылые. Труды Памирск. экспед. 201 8, VIII, 1931, стр.77—118 11. Муродов С.А. Умумий энтомология курси Тошкент“Меҳнат”-2016. 12. Муҳаммадиев М. Ғўза агротехникаси Тошкент, 2015. 13. Муҳаммадалиев Ш.С., Сулаймонов Б.А., Рашидов М.И., Экинлар зарарли организмлари ривожланиши ва тарқалишини башорати. Тошкент, “Ўқитувчи”, 20 1 2. 14. Насруллаев Д.Н., Файзуллаев Б. Ўсимликлар химоясининг уйгунлашган тизимини такомиллаштириш. Самарканд, 2013. 157 бет. 15. Fayzullayev B., Axmedov S. I., Xudoyqulov A. Qishloq xo’jalik entomologiyasi va karantin asoslari fanidan labaratoriya mashg’ulotlari. Samarqand-2014, 70 bet. 16. Fayzullayev B., Nishonov N. Hasharotlar ekologiyasi fanidan amaliy mashg’ lotlar. Samarqand – 2015. 60 bet. 17. Хамраев А.Ш. Система интегрированной защита хлопчатника от основных видов вредителей на Юго-Запады Узбекистана. Ташкент 2016. 18. Хамраев А.Ш. Энтомокомплексы хлопкового агробиоценоза (фитофаги, энтомофоги) формирование, функционирование и усовершенствование биологических основ их регулирование. Автореф дисс. д.б.н., Ташкент, 2012. 19. Хамроев А.Ш., Шарофиддинов Ш.А., Файзуллаев Б., Зохидов М.М.Ғўза ва бошқа қишлоқ хўжалик экинлари зараркунандалари ҳамда касалликларини ҳисобга олиш ва уларга қарши биологик курашга оид тавсиялар, Тошкент “Фан”, 2011. 20. Хамраев А.Ш., Матчанов Н.М., Шарофиддинов Ш.А, Файзуллаев Б. Методические указания по приготовлению и применению комбинированного препарата комплексного действия для борбы с сосущими и грызущими вредителями хлопчатника и других селскохозяйственных культур. Ташкент, 2019. 21. Хамраев А.Ш., Файзуллаев Б. Развитие и резмножение хлопковой совки в агробиоценоз хлопчатника в низовях, Р.Зарафшон. Узбекский биологикческий журнал 4-2012 Ташкент. 22. Хамраев А.Ш., Насриддинов К.Ўсимликларни биологик ҳимоялаш. А.Қодирий номидаги“Халқ мероси” нашриёти. Тошкент, 20 1 3. 23. Хамраев А.Ш., Файзуллаев Б., Ульмасбоев Ш. Взаимоотношение основнқх видов вредителей хлопчатника с их энтомоакарифагами. // Узбекский биологический журнал. Ташкент, № 1. 20 1 9. 24. Хасанов Б.О., Хамраев А.Ш., Эшматов О.Т. ва бошқалар. Ғўзани зараркунанда, касалликлар ва бегона ўтлардан ҳимоя қилиш. Тошкент, 20 1 2. 25. Xamrayev A.Sh., Xasanov B.I., Axmedov S.I. va boshqalar. O’simliklarni biologik himoya qilish. Toshkent – 2014. 173 bet. 26. Хўжаев Ш.Т., Холмуродов Э.А. Энтомология, қишлоқ хўжалик экинларини ҳимоя қилиш ва огротоксикология асослари. Тошкент,“Фан”, 20 1 9. 27. Alimjonov R . A ., Bronshteyn S . G ., ” Безпазвоночные животные Зарафшанской долины” Toshkent - Samarqand Изд.АНУз ССР,1956-348 c 28. Alimjonov R . A . “Почвообитающие и пропочвенные формы насикомых Узбекистана” Toshkent : fan ,1972.-146 c 29. Jilkiboyeva G . G ., O некоторых видох клопов из сем вредяшихна юге Казакистана Уген .зап. Алма Атинского ГПИ 1953 –Ти вып.2 – c 153-159

Qandalalar turkumi vakillarining tuzilishi, tarqalishi, biologik xususiyatlari va ularga qarshi kurashish choralari

Sotib olish