Dokument ma'lumotlari

Narxi 50000UZS
Hajmi 38.3KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 03 Dekabr 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Kamron Zaripov

Ro'yxatga olish sanasi 30 Noyabr 2023

122 Sotish

Qarz sharnomasi tushunchasi va uning huquqiy belgilari

Sotib olish
Qarz sharnomasi tushunchasi va uning huquqiy belgilari KURS ISHI 1 Mundarija: Kirish………………………………………………………………………………….3 I BOB Qarz sharnomasi tushunchasi va uning asosiy huquqiy belgilari…………..7 1.1 Qarz sharnomasi tushunchasi…………………………………………………… 7 1.2 Qarz sharnomasi tuzilishi va elementlari……………………………………… 10 1.3 Qarz sharnomasi va uning xususiyatlari……………………………………….12 II bob: Qarz sharnomasining huquqiy ahamiyati va qonunchilikdagi o‘rni…….16 2.1 Qarz sharnomasi va fuqarolik huquqi………………………………………… 16 2.2 Qarz sharnomasining huquqiy muammolari………………………………….20 2.3 Qarz sharnomasining huquqiy himoyasi……………………………………… 23 Xulosa………………………………………………………………………………..26 Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………………….27 2 Kirish Qarz shartnomasi deganda nimani tushinishimiz kerar va bu juda muhim. Pul berarkansiz, kimga va qanday maqsadlar uchun qarz berayotganingizni o‘ylab olishingiz kerak. U ishonchli odam bo‘lsa ham, ehtiyotkorlik ortiqchalik qilmaydi – qarz majburiyatini yuridik rasmiylashtirish kerak, buning uchun qarz shartnomasi tuziladi. “Yaqin kishisidan tilxat olish? Bu qanday gap!?”– qarindoshingiz yoki do‘stingiz shunday fikrga borishi tabiiy. Biroq, agar u inson haqiqatan qarzni qaytarishni istayotgan bo‘lsa, tilxat yozib berish unga mutlaqo og‘ir tushmaydi. Bu hujjat qarzdorga u zimmasiga yuridik majburiyatlar olganligini eslatib turadi. Qonunda muayyan turdagi shartnomalar uchun aniq bir shakl belgilab qo‘yilgan yoxud shartnoma tuzishning muayyan shakli taraflar tomonidan kelishib olingan bo‘lmasa, shartnoma har qanday shaklda tuzilishi mumkin. Ana shunday shartnomalardan biri bu qarz shartnomasidir. O‘zbekiston respublikasi Fuqarolik kodeksining 732-moddasida 1 qarz shartnomasiga ta’rif berilar ekan unga ko‘ra, qarz shartnomasi bo‘yicha bir taraf (qarz beruvchi) ikkinchi tarafga (qarz oluvchiga) pul 1 O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksi. 3 yoki turga xos alomatlari bilan belgilangan boshqa ashyolarni mulk qilib beradi. Qarz oluvchi esa qarz beruvchiga bir yo‘la yoki bo‘lib-bo‘lib, o‘shancha summadagi pulni yoki qarzga olingan ashyolarning xili, sifati va miqdoriga barovar ashyolarni qaytarib berish majburiyatini oladi. Qarz shartnomasining huquqiy belgilari quyidagilardan iborat: - birinchidan, qarz shartnomasi real shartnoma bo‘lib hisoblanadi, chunki taraflar o‘rtasida huquq va burchlar shartnoma predmeti bo‘lgan pul yoki ashyoning topshirilishi vaqtidan e’tiboran vujudga keladi va shartnoma ham pul topshirilgan vaqtdan kuchga kiradi; - ikkinchidan, qarz bir tomonlama shartnomalar sirasiga kiradi, shartnoma yuzasidan qarz beruvchi huquqlar olsa, qarz oluvchida burchlar vujudga keladi; - uchinchidan, qarz shartnomasi fuqarolar o‘rtasida agar bu qarzning summasi eng kam ish haqining o‘n barovaridan ortiq bo‘lsa, oddiy yozma shaklida tuzilishi, shartnomadagi taraflardan biri yuridik shaxs bo‘lganida esa, qarz summasidan qat’i nazar, yozma shaklda tuzilishi shart; - to‘rtinchidan, qarz mulkga nisbatan bo‘lgan egalik huquqini yoki mulkni operativ boshqaruv huquqini o‘tkazishga qaratilgan shartnomalardan hisoblanidi. Qarzdor qarzga olingan narsaning aynan o‘zini qaytarmasdan, balki olgan pulni yoki o‘sha qarzga olingan narsaning xili, sifati va miqdori baravarida boshqa narsani qaytarishga majbur bo‘ladi; - beshinchidan, agarda qonunda yoki qarz shartnomasida boshqacha tartib nazarda tutilgan bo‘lmasa, qarz beruvchi (yuridik shaxs yoki fuqaro) qarz oluvchidan qarz summasiga shartnomada belgilangan miqdorda va tartibda foizlar olish huquqiga ega bo‘ladi; - oltinchidan, agarda qarz shartnomasi bo‘yicha qarz oluvchiga turga xos alomatlari bilan belgilangan ashyolar topshirilsa, ularning miqdori va shakli (pul yoki natura holidagi) shartnomada ko‘zda tutilgan hollarda foizlar to‘lanishi kerak. Shuningdek, qarz shartnomasining fuqarolik huquqiy munosabatlarida alohida 4 ikkita turi mavjud, ya’ni aniq maqsadli qarz va davlat zayomi shartnomasi. Oddiy qarz shartnomasi aniq maqsadli qarz shartnomasidan farq qiladi, bunga sabab shundaki, maqsadli qarz shartnomasi asosida olingan qarz ko‘rsatilgan aniq maqsadlar uchun ishlatilishi lozim. Masalan, korxona, tashkilot o‘z xodimining uy-joy sharoitini yaxshilash maqsadida unga qarz bergan bo‘lsa, xodim uni boshqa maqsadlarda ishlatsa, qarz beruvchi pulni va foizlarni qaytarib olishga haqli bo‘ladi. Mazkur shartnoma bo‘yicha qarz oluvchi qarz beruvchiga olingan pul mablag‘ini aniq maqsadlarda ishlatilayotganligini nazorat qilish imkoniyatini yaratib berish yoki boshqacha so‘z bilan aytganda hisobdor bo‘lib turadi. Qarz shartnomasining yozma shakliga amal qilmaslik shartnomaning haqiqiy emasligiga olib keladi. Kurs ishining dolzarbligi : Qarz sharnomasi bugungi kunda huquqiy va iqtisodiy munosabatlarning ajralmas qismiga aylangan. Ular shaxslar o‘rtasida moliyaviy resurslarni vaqtincha o‘tkazish va ularni qaytarish bo‘yicha kelishuvlar sifatida ko‘plab sohalarda qo‘llaniladi. Kambag‘allikni kamaytirish, iqtisodiy rivojlanish va barqaror moliyaviy tizim yaratishda qarz sharnomalarining roli katta. Shu sababli, qarz sharnomasi va uning huquqiy belgilari, amaldagi qonunchilikdagi o‘rni tahlil qilish juda muhim hisoblanadi. Kurs ishining maqsadi ushbu kurs ishining asosiy maqsadi qarz sharnomasi tushunchasini aniqlash va uning huquqiy ahamiyatini ko‘rsatishdir. Kishi yoki yuridik shaxslar o‘rtasida tuziladigan qarz shartnomalari ularning iqtisodiy faoliyatida muhim rol o‘ynaydi. Kurs ishida qarz sharnomasining asosiy huquqiy belgilari, uning tuzilishi, shartlari va tomonlar o‘rtasidagi huquqiy munosabatlar tahlil qilinadi. Bundan tashqari, qarz sharnomasining O‘zbekiston Respublikasidagi qonunchilikda qanday tartibga solinishi, uning huquqiy o‘rni va amaldagi qonunlar bilan bog‘liq holatlar ham ko‘rib chiqiladi. Kurs ishining ob'ekti bu qarz sharnomasi bilan bog‘liq bo‘lgan huquqiy munosabatlardir. Boshqacha aytganda, ob'ekt — qarz shartnomasining asosiy maqsadi 5 va tomonlar o‘rtasidagi shartnoma orqali amalga oshiriladigan iqtisodiy yoki huquqiy manfaatlardir. Bu ishda qarz sharnomasining obyektlari quyidagilardan iborat bo‘ladi:  Qarz berish : Bunda, bir shaxs (qarz beruvchi) ikkinchi shaxsga (qarz oluvchi) ma'lum miqdorda pul yoki boshqa resurslarni (mol-mulk, xizmatlar) berishni anglatadi.  Qarzning qaytarilishi : Qarz oluvchi tomonidan qarzning qaytarilishi, qarzning miqdori, muddati, foizlar va boshqa shartlar belgilangan shartnoma asosida amalga oshiriladi. Kurs ishining predmeti bu qarz sharnomasi orqali yuzaga kelgan huquqiy munosabatlarning asosiy jihatidir. Predmetga qarz sharnomasining tuzilishi, shartlar va undagi majburiyatlar kiradi. Bu ishda qarz sharnomasining predmeti quyidagilardan iborat bo‘ladi:  Qarz sharnomasining shartlari : Qarz beruvchi va qarz oluvchi o‘rtasidagi kelishuvdagi muhim shartlar, masalan, qarz miqdori, qaytarish muddati, foizlar va boshqa o‘zaro majburiyatlar.  Tomonlarning huquq va majburiyatlari : Qarz beruvchi va qarz oluvchining shartnomadagi o‘zaro huquq va majburiyatlari, masalan, qarz miqdorining qaytarilishi yoki so‘ralgan vaqtga qadar harakat qilish.  Kurs ishining tuzilishi : Ushbu kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat bo‘ladi. 6 I BOB Qarz sharnomasi tushunchasi va uning asosiy huquqiy belgilari 1.1 Qarz sharnomasi tushunchasi Qarz sharnomasi ta'rifi Qarz sharnomasi — bu bir shaxs (qarz beruvchi) ikkinchi shaxs (qarz oluvchi)dan ma'lum miqdorda pul yoki boshqa mulkni qaytarish sharti bilan berishini anglatadigan huquqiy kelishuvdir. Qarz sharnomasi, asosan, tomonlar o‘rtasidagi moliyaviy yoki moddiy resurslar almashinuvi uchun tuziladi va uning bajarilishi uchun aniq shartlar belgilab qo‘yiladi 2 . Tushuncha va tasniflar Qarz sharnomasi ikki asosiy tasnifga ajratilishi mumkin: 1. Soddalashtirilgan qarz sharnomasi – bu qarz miqdori, qaytarish muddati, foiz stavkasi va boshqa shartlar minimal tarzda belgilangan va oddiy usulda tuzilgan kelishuvdir. Bunda, qarz beruvchi va qarz oluvchi o‘rtasida faqat asosiy ma'lumotlar ko‘rsatiladi. 2 Baratov M.X. Davlat mulk hukuki. - T.: TDUI, 2008. B.320 7 2. Murakkab qarz sharnomasi – bu qarzning qaytarilishi, foizlar, qo‘shimcha shartlar va muddatlar ko‘rsatilgan, shuningdek, qo‘shimcha huquqiy majburiyatlar, xavfsizlik choralarini o‘z ichiga olgan huquqiy kelishuvdir. Bunday shartnomalarda ko‘plab yuridik hujjatlar, kafolatlar va boshqa huquqiy me'yorlar mavjud bo‘lishi mumkin. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi ning 732-moddasida 3 qarz shartnomasining tushunchasi quyidagicha ifodalangan: “Qarz shartnomasi bo‘yicha bir taraf (qarz beruvchi) ikkinchi tarafga (qarz oluvchiga) pul yoki turga xos alomatlari bilan belgilangan boshqa ashyolarni mulk qilib beradi, qarz oluvchi esa qarz beruvchiga bir yo‘la yoki bo‘lib-bo‘lib, o‘shancha summadagi pulni yoki qarzga olingan ashyolarning xili, sifati va miqdoriga baravar ashyolarni (qarz summasini) qaytarib berish majburiyatini oladi”. Qarz oluvchining pul va turga xos alomatlari bilan belgilanadigan boshqa ashyolardan foydalanishi faqatgina ularni iste’mol qilish yo‘li bilan amalga oshirilishi mumkin. Shu sababli, qarz oluvchiga qarz ob’ektidan foydalanish muddati tugagandan so‘ng aynan shu pul yoki ashyoni qaytarish majburiyati yuklanishi mumkin emas. Qarz shartnomasining konstruksiyasiga yaqin bo‘lgan ba’zi shartnomalar (tekin foydalanish, mol-mulkni ishonchli boshqarish)da esa shartnoma ob’ekti foydalanish jarayonida o‘zining xususiyatlarini yo‘qotmaydigan individual – belgilangan ashyolar bo‘lganligi sababli aynan olingan ashyoning o‘zi qaytarilishi talab qilinadi. Qarz shartnomasi shartiga ko‘ra, qiymatga ega olingan narsa shartnomada ko‘rsatilgan vaqtda qaytarilishi lozim. Bordi-yu, qaytarish muddati shartnomada ko‘rsatilmagan bo‘lsa, qarz qarzni beruvchi talab qilgan vaqtda qaytarilishi kerak. Shuni alohida ta’kidlash joizki, bugun qarz bilan kredit bitta shartnoma deb o‘ylaydiganlar ham uchramoqda. Aslida esa unday emas. Ularning farqli jihatlari mavjud. 3 O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksi. 8 Kredit bu — bank yoki boshqa kredit tashkiloti tomonidan jismoniy va yuridik shaxsga ma’lum kelishilgan shartlar bo‘yicha aniq muddatga beriladigan mablag‘dir. Ya’ni olingan kreditni o‘rnatilgan grafik bo‘yicha qaytarish va unga to‘lanadigan foizlarni to‘lash majburiyatini siz o‘z zimmangizga olasiz. Qarz esa birinchi tomon ya’ni qarz beruvchi qarz oluvchiga pul va boshqa ashyolarni mulk qilib beradi, qarz oluvchi esa qarzni bir yo‘la yoki bo‘lib-bo‘lib qaytaradi. Qarz shartnomasi pul yoki ashyolar topshirilgan paytdan boshlab tuzilgan hisoblanadi. Fuqarolik kodeksining 733-moddasida 4 qarz shartnomasining shakli ko‘rsatilgan bo‘lib, fuqarolar o‘rtasida qarz shartnomasi, agar bu qarzning miqdori eng kam oylik ish haqining o‘n baravaridan ortiq bo‘lsa, oddiy yozma shaklda tuzilishi, shartnomadagi taraflardan biri yuridik shaxs bo‘lganida esa, summasidan qat’i nazar, yozma shaklda tuzilishi shartligi belgilab qo‘yilgan. Bundan esa, eng kam ish haqining o‘n baravaridan ortiq bo‘lmagan pul summasi qarzga berilgan holatlarda shartnoma og‘zaki shaklda ham tuzilishi mumkinligi anglashiladi. Amalda qarz shartnomasi qarz oluvchi tomonidan qarz beruvchiga tilxat berish orqali rasmiylashtiriladi. Bu qoida ham faqat fuqarolarga nisbatan qo‘llanadi. Chunki, yuridik shaxsning rahbari yoki bosh hisobchisi va vakil sifatida biror xodimi yuridik shaxsning muayyan summadagi pulni qarzga olganligi xususida tilxat berish huquqiga ega bo‘lolmaydi. Qarz tilxati qarz oluvchining imzosi bilan tasdiqlanadi va prosessual jihatdan dalilga tenglashtiriladi. Fuqarolik kodeksining 733-moddasining uchinchi qismiga ko‘ra, agar qarz oluvchining tilxati yoki unga qarz beruvchi tomonidan muayyan summa yoxud muayyan miqdordagi ashyolar topshirilganligini tasdiqlaydigan boshqa hujjatlar mavjud bo‘lsa, qarz shartnomasi yozma shaklda tuzilgan hisoblanadi. 4 https://lex.uz/ 9 Albatta, qarz shartnomasi bilan bog‘liq nizolarni hal etishda majburiyatni ijro etish muddati belgilanmagan bo‘lsa, Fuqarolik kodeksining 735-moddasi 5 talablaridan kelib chiqqan holda qarz oluvchi uni qarz beruvchi qarzni qaytarishni talab 6 qilgan kundan boshlab o‘ttiz kun mobaynida qaytarishi kerakligi inobatga olinishi lozim. Qarz shartnomasi umumiy qoidaga ko‘ra haq evaziga tuziladigan shartnoma hisob lanadi, foiz miqdori esa (agar faqat qonun yoki shartnomada foiz to‘lanmaslik xususiyati o‘rnatilmagan bo‘lsa), FKning 734-moddasiga binoan shartnoma bilan belgilanadi. Ushbu shartnomada foiz miqdori haqida to‘g‘ridan-to‘g‘ri ko‘rsatmalar bo‘lmasa, boshqa shaxslarning pul mablag‘laridan foydalanganlik uchun foiz to‘lash FKning 327-moddasidagi qoidalarga binoan amalga oshiriladi. Ushbu moddada belgilangan boshqa shaxslarning pul mablag‘larini g‘ayriqonuniy ushlab qolish, qaytarib berishdan bosh tortish, to‘lashni boshqacha tarzda kechiktirish yoxud boshqa shaxs hisobidan asossiz olish yoki jamg‘arish natijasida ulardan foydalanganlik uchun ushbu mablag‘lar summasiga foiz undirishni fuqarolik-huquqiy javobgarlikning alohida, o‘ziga xos bir chorasi deb hisoblash mumkin. Taraflarning kelishuviga binoan foizlar pul yoki natura shaklida to‘lanishi mumkin, bu qarzning predmetiga bog‘liq bo‘lmaydi. Qarz shartnomasi bo‘yicha foizlar taraflar tomonidan kelishilgan har qanday holatda to‘lanishi mumkin, maxsus ko‘rsatma bo‘lmagan taqdirda esa har oyda, ammo shartnomada qarz summasini qaytarish muddatigacha emas, balki uning haqiqiy qaytarilishi kunigacha to‘lanib borilishi lozim. Shartnoma ob’ekti turga xos alomatlari bilan belgilanadigan ashyolar bo‘lgan vaziyatlarda qarz shartnomasi matnida ushbu ashyolarga bog‘liq quyidagi jihatlar ko‘rsatilishi lozim: 1) qaytarilishi lozim bo‘lgan ashyolarning nomi va miqdori; 5 https://lex.uz/ 6 O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksi. 10 2) ashyolarning assortimenti, sifati va turkumi (komplektliligi); 3) ashyolarning qarz beruvchidan olingan ashyolarga muvofiqligini tekshirish tartibi; 4) ashyolarni qarz beruvchiga yetkazib berish; 5) qarz beruvchiga qaytarilgan ashyolardagi nuqsonlarni aniqlash, ularni qayd etish va qarz beruvchiga e’tiroz bildirish muddati va tartibi. Qarz oluvchi pul yoki boshqa ashyolarni qarz beruvchidan amalda olmaganligini yoki shartnomada ko‘rsatilganidan kam miqdorda olganligini isbot qilib, qarz shartnomasi yuzasidan da’volashishga haqli. 1.2 Qarz sharnomasi tuzilishi va elementlari Qarz sharnomasi o‘zida bir nechta elementlarni jamlaydi. Har bir element shartnoma tomonlarining huquqiy majburiyatlarini va manfaatlarini aniq belgilaydi. Keling, qarz sharnomasi tuzilishining asosiy elementlarini batafsil ko‘rib chiqamiz:  Sub'ektlar Qarz sharnomasining sub'ektlari qarz beruvchi va qarz oluvchidan iborat. Bu sub'ektlar kishi yoki yuridik shaxslar bo‘lishi mumkin. Sub'ektlar quyidagicha ta'riflanadi: o Qarz beruvchi – bu shaxs yoki yuridik shaxs, qarzni boshqa tomonga (qarz oluvchi) taqdim etadigan tarafdir. Qarz beruvchi o‘zining moliyaviy resurslarini yoki mulkini vaqtincha boshqaga beradi va bu resursni belgilangan muddatda qaytarishni talab qiladi. o Qarz oluvchi – bu shaxs yoki yuridik shaxs, qarzni oladigan tomon bo‘lib, qarz beruvchiga ma'lum miqdorda pul yoki mulkni qaytarish majburiyatini oladi. Qarz oluvchi, shuningdek, qaytarish shartlari bo‘yicha qarz miqdorini to‘lashga majburdir. Ob'ektlar Qarz sharnomasi bo‘yicha beriladigan narsa, ya'ni qarzning ob'ekti, shartnoma shartlarida aniq ko‘rsatilgan bo‘lishi kerak. Bu ob'ekt quyidagi turlarga ajratilishi mumkin: 11 o Pul – eng keng tarqalgan ob'ekt hisoblanadi. Qarz beruvchi qarz oluvchiga ma'lum miqdorda pul mablag‘ini berib, undan ma'lum muddatda qaytarishni talab qiladi. o Mol-mulk – pul o‘rniga boshqa mulk, masalan, avtomobillar, ko‘chmas mulk yoki boshqa qiymatli buyumlar ham qarz ob'ekti bo‘lishi mumkin. o Xizmatlar – ba'zi holatlarda, qarz sifatida xizmatlar ham ko‘rsatiladi. Masalan, muayyan xizmatni ko‘rsatish, maslahatlarga oid xizmatlar va hokazo. Shartlar Qarz sharnomasining asosiy tarkibiy qismi shartlardir. Shartnoma tuzilganda quyidagi shartlar aniq belgilanishi kerak: o Qarz miqdori – qarz beruvchidan qarz oluvchiga beriladigan pul yoki mol- mulkning miqdori aniq ko‘rsatilishi lozim. Bu miqdor shartnomada to‘liq va aniq ifodalangan bo‘lishi kerak. o Qaytarish muddati – qarz oluvchi qarzni qanday muddatda qaytarishi kerakligini belgilash. Bu muddat belgilangan vaqt oralig‘ida (masalan, 30 kun, 1 yil) bo‘lishi mumkin. o Foizlar – qarz beruvchining o‘z mablag‘ini foyda olish uchun qarz oluvchidan talab qilishi mumkin bo‘lgan foizlar miqdori ham shartnomada ko‘rsatiladi. Foiz stavkasi qarzning turiga va shartlariga qarab o‘zgaradi. o Qaytarish tartibi – qarz miqdorini qanday qaytarish tartibiga asoslanadi, masalan, birdaniga yoki bo‘lib-bo‘lib to‘lash. Shuningdek, to‘lov usullari (naqd, bank o‘tkazmasi va hokazo) ham belgilanishi kerak. o Kafolatlar va garovlar – agar qarz shartnomasida kafolat yoki garov talab etilgan bo‘lsa, bu ham aniq belgilanishi zarur. Kafolatlar qarz oluvchining qarzni to‘lash majburiyatini bajarishi uchun qo‘shimcha himoya sifatida xizmat qiladi. o Jazo va ta'sirlar – agar qarz oluvchi qarzni o‘z vaqtida qaytarolmasa yoki boshqa shartlarni buzsa, shartnomada jazo choralari ko‘rsatilishi kerak. Bu jarima, foizlar miqdorining oshishi yoki boshqa huquqiy ta'sirlar bo‘lishi mumkin. 12 Bu elementlar qarz sharnomasi tuzish jarayonida ikki tomonning huquqiy va moliyaviy majburiyatlarini aniq belgilashga yordam beradi. Har bir elementni to‘g‘ri va to‘liq shakllantirish taraflar o‘rtasidagi kelishuvning muvaffaqiyatli amalga oshishiga imkon yaratadi 7 . 1.3 Qarz sharnomasi va uning xususiyatlari Qarz sharnomasi huquqiy munosabatlar tizimida o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Ushbu xususiyatlar shartnomaning qonuniy kuchini, uning tuzilishi va amal qilish tartibini, shuningdek, qarzning qaytarilishi bo‘yicha belgilangan talablarga asoslangan. Quyida qarz sharnomasi va uning xususiyatlarini batafsil ko‘rib chiqamiz.  Qarz sharnomasining o‘ziga xos xususiyatlari Qarz sharnomasi bir qator o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, ular quyidagilarni o‘z ichiga oladi: o Yuridik kuchi : Qarz sharnomasi tuzilgan va qonuniy talablar asosida tuzilgan bo‘lsa, u yuridik kuchga ega bo‘ladi. Bu shartnoma tomonlari uchun majburiy hisoblanadi. Agar bir tomon o‘z majburiyatlarini bajarmasa, boshqa tomon qonuniy ravishda huquqlarini himoya qilish va zararlarni qoplash uchun da'vo qilish huquqiga ega bo‘ladi. Yuridik kuch shartnomaning qonuniy hujjat sifatida tan olinishi va sudda bajarilishi mumkinligini bildiradi. o Shartnomani tuzish tartibi : Qarz sharnomasi tuzilganda, uning barcha elementlari aniq va tushunarli bo‘lishi kerak. Shartnoma rasmiylashtirilishidan avval, tomonlar o‘rtasida barcha muhim shartlar, masalan, qarz miqdori, qaytarish muddati, foizlar va boshqa shartlar to‘g‘risida kelishuvga erishilishi lozim. Shartnoma yozma shaklda bo‘lishi kerak, chunki bu uning isbot qilish uchun zaruriy hujjatga aylanishini ta'minlaydi. o Tomonlar o‘rtasida shartnoma shartlarining majburiyligi : Shartnoma tuzilganidan so‘ng, uning shartlari tomonlar o‘rtasida majburiy kuchga ega bo‘ladi. 7 X. X. To‘raqulov, "Fuqarolik huquqi" (O‘zbekiston, 2020). 13 Har bir tomon o‘zining majburiyatlarini bajarishi kerak. Agar qarz oluvchi vaqtida qarz miqdorini qaytarmasa yoki boshqa shartlarni bajarmasa, qarz beruvchi uning huquqlarini himoya qilish uchun qonuniy choralar ko‘rishi mumkin. Shuningdek, qarz beruvchi shartnomada belgilangan muddatlar va shartlarni amalga oshirmasa, qarz oluvchi o‘zining huquqlarini sud orqali talab qilishi mumkin. Qarz sharnomasi tuzilganidan so‘ng, qarz oluvchi qarz miqdorini qaytarish uchun aniq muddatga ega bo‘ladi. Bu muddat qarz shartnomasida belgilanishi kerak. Qaytarish muddati quyidagi jihatlarga bog‘liq: o Muddat belgilanishi : Qarzning qaytarilishi uchun aniq muddat, masalan, 30 kun, 6 oy yoki 1 yil kabi belgilanishi mumkin. Muddat belgilanishi qarz shartnomasining ishonchliligi va yuridik kuchini oshiradi. o Muddatni o‘zgartirish : Agar tomonlar o‘rtasida o‘zaro kelishuv bo‘lsa, qarz qaytarish muddati o‘zgartirilishi mumkin. Biroq, bunday o‘zgarishlar faqat tomonlarning roziligi bilan amalga oshiriladi va bu o‘zgartirishlar shartnoma bilan tasdiqlanishi kerak. o Qaytarish muddati o‘tganidan keyin : Agar qarz oluvchi belgilangan muddatda qarzni qaytarmasa, qarz beruvchi foizlar yoki jarimalar qo‘llash huquqiga ega bo‘ladi. Shuningdek, sud orqali qarzni talab qilish mumkin.  Qarz sharnomasi o‘zining boshqa muhim xususiyatlariga ham ega bo‘lib, ular shartnomaning mohiyatini tashkil etadi. Bu xususiyatlar quyidagilardan iborat: o Kafolatlar : Qarz beruvchi qarz oluvchidan kafolat olishni talab qilishi mumkin. Kafolat — bu qarz oluvchining qarzini qaytarish uchun boshqa bir shaxs yoki mulkni taqdim etishdir. Bu, odatda, qarz oluvchining moliyaviy holati yetarli bo‘lmagan yoki xavfli bo‘lgan holatlarda amalga oshiriladi. o Garov : Qarz shartnomasida garovni taqdim etish ham talab qilinishi mumkin. Garov — bu qarz oluvchining qarzini qaytarishi uchun o‘zining mulkini garovga qo‘yishidir. Garovni qo‘yish orqali qarz oluvchi qarz miqdorini qaytarish uchun qo‘shimcha himoya yaratadi. 14 o Jazo va shartlarni buzish : Agar bir tomon qarz shartnomasidagi shartlarni buzsa (masalan, vaqtida qarzni qaytarmasa), boshqa tomon jarimalar yoki boshqa huquqiy ta'sirlarni qo‘llash huquqiga ega bo‘ladi. Bu jazo shartnomada aniq ko‘rsatilgan bo‘lishi kerak. Jarima miqdori yoki boshqa ta'sirlar shartnomada belgilanishi zarur. o Qarz sharnomasining turlari : Qarz sharnomalarining turli shakllari mavjud, jumladan, to‘liq qaytariladigan qarz, qisqacha muddatli qarz, foizli yoki foizsiz qarzlar kabi turli variantlar mavjud. Har bir turli qarz shartnomasida shartlar va belgilangan majburiyatlar farq qilishi mumkin. Bu xususiyatlar qarz sharnomasining to‘liq tushunilishini va uning amaldagi huquqiy kuchini ta'minlaydi. Shartnomaning har bir elementi tomonlar o‘rtasidagi munosabatlarni aniq va ishonchli qilib belgilashga yordam beradi. 15 II BOB Qarz sharnomasining huquqiy ahamiyati va qonunchilikdagi o‘rni 2.1 Qarz sharnomasi va fuqarolik huquqi Qarz sharnomasi iqtisodiy va huquqiy munosabatlarda katta ahamiyatga ega bo‘lib, u ko‘plab yuridik va iqtisodiy jarayonlarni tartibga solish uchun xizmat qiladi. Qarz sharnomasi nafaqat iqtisodiy sub'ektlar o‘rtasidagi moliyaviy munosabatlarni tartibga solibgina qolmay, balki huquqiy tizimda, davlatning iqtisodiy va huquqiy siyosatida ham muhim rol o‘ynaydi. Qarz sharnomasining huquqiy ahamiyati Qarz sharnomasi quyidagi huquqiy jihatlarda katta ahamiyatga ega:  Majburiyatlarni aniq belgilash : Qarz sharnomasi orqali tomonlar o‘rtasidagi majburiyatlar aniq belgilab qo‘yiladi. Bu majburiyatlar vaqtida bajarilishi kerak bo‘lib, tomonlarning huquqiy himoyasini ta'minlaydi. Qarz sharnomasi, ayniqsa, tijorat munosabatlarida muhim ahamiyatga ega, chunki u kredit beruvchining va qarz oluvchining huquq va majburiyatlarini aniqlaydi.  Iqtisodiy barqarorlikni ta'minlash : Qarz sharnomasi orqali iqtisodiy sub'ektlar o‘rtasida xavfsiz va qonuniy moliyaviy munosabatlar o‘rnatiladi. Bu tizimda qoidalar buzilsa yoki muammolar yuzaga kelsa, taraflar o‘rtasida qonuniy jazo choralarini qo‘llash imkoniyati yaratiladi. Shu bilan birga, qarz sharnomasining shartlari kelajakdagi iqtisodiy faoliyatni aniq rejalashtirishga imkon beradi. 16  Qonuniy muhofaza : Qarz sharnomasi o‘zining huquqiy kuchi bilan ta'minlanadi. Agar bir tomon shartlarni buzsa yoki majburiyatlarni bajarishdan bo‘yin tovlasa, boshqa tomon qonuniy ravishda huquqlarini himoya qilish uchun sudga murojaat qilish huquqiga ega bo‘ladi. Bu qarz shartnomasining yuridik muhofazasini ta'minlaydi va undan foydalanishga imkon beradi.  Xavfni kamaytirish : Qarz sharnomasi tomonlar o‘rtasidagi xavfni kamaytiradi, chunki har ikki tomon ham o‘z majburiyatlari va huquqlarini aniq belgilashadi. Kafolatlar, garovlar yoki boshqa himoya vositalari orqali qarz sharnomasi tomonlarning xavfini kamaytirishga yordam beradi. Masalan, qarz beruvchi garov yoki kafolatni talab qilishi mumkin, bu uning qarz qaytarilishi xavfini kamaytiradi. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksi va qarz sharnomasi bilan bog‘liq normativ-huquqiy hujjatlar. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksi qarz sharnomasining huquqiy asoslarini belgilashda muhim rol o‘ynaydi. Ushbu kodeksda qarz sharnomasiga oid asosiy qoidalar, shuningdek, shu turdagi shartnomalarni tuzishda, bajarishda va bajarilmaslik holatlarida yuzaga keladigan muammolarni hal qilish tartibi ko‘rsatilgan. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksi Fuqarolik Kodeksi 2016 yil 1 oktyabrda yangilangan edi va unda qarz sharnomasi quyidagi jihatlarga ega:  Qarz sharnomasi tuzilishi : Fuqarolik Kodeksi 414-moddasida 8 qarz sharnomasi tuzilishining umumiy qoidalari belgilangan. Ushbu modda qarz sharnomasining har ikki tomonning erkin irodasi bilan tuzilishini, shuningdek, uning majburiyatlar va huquqlarni o‘z ichiga olishini ta'kidlaydi.  Qarz beruvchi va qarz oluvchi : Kodeks qarz beruvchi va qarz oluvchi o‘rtasidagi huquqiy munosabatlarni tartibga solib, har ikki tomonning huquqlari va 8 O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksi. 17 majburiyatlarini aniq belgilaydi. Misol uchun, qarz beruvchi qarzni vaqtida to‘lashni talab qilish, qarz oluvchi esa qarzni belgilangan muddatda qaytarishni majburiyat sifatida amalga oshirishi kerak.  Shartnoma shartlari : Kodeksda qarz miqdori, foizlar, qaytarish muddati, hamda boshqa shartlarning aniq ko‘rsatilishi kerakligi belgilangan. Bularning barchasi shartnomada ko‘rsatilgan va belgilangan muddatda bajara olish lozim.  Kafolatlar va garovlar : Fuqarolik Kodeksi qarz sharnomasidagi kafolatlar va garovlar haqida ham alohida qoidalar belgilaydi. Bunday kafolatlar va garovlar qarz beruvchi uchun risklarni kamaytirish imkonini beradi va qarzning qaytarilishi uchun qo‘shimcha ta'minot sifatida xizmat qiladi.  Qonuniy mexanizmlar : Fuqarolik Kodeksida qarzning qaytarilmasligi holatida qarz beruvchining huquqlarini himoya qilish uchun qanday qonuniy choralar ko‘rish mumkinligi ko‘rsatilgan. Bunga sudga murojaat qilish, qarz oluvchidan to‘lov talab qilish, va boshqa yuridik mexanizmlar kiradi. Boshqa normativ-huquqiy hujjatlar  "Kredit va qarzlar to‘g‘risida"gi qonun : Bu qonun qarzlar va kreditlar bo‘yicha umumiy qoidalarni belgilaydi va banklar, kredit tashkilotlari o‘rtasidagi qarz shartnomalarini tartibga soladi. Bunda kredit shartnomalari bilan qarz shartnomalarining farqlari ham e'tiborga olinadi. Qonunda kreditni taqdim etish va qaytarish tartibi, shuningdek, foizlar va to‘lov shartlari haqida aniq ko‘rsatmalar mavjud.  "Garov va kafolat to‘g‘risida"gi qonun : Qarz sharnomalarida, agar kafolatlar va garovlar mavjud bo‘lsa, ularni tartibga soluvchi normativ hujjatlar ham ahamiyatga ega. Bu qonun qarz beruvchining xavfsizligini ta'minlash uchun zaruriy kafolatlar va garovlar bilan bog‘liq barcha muammolarni hal qiladi.  Banklar va boshqa moliyaviy tashkilotlar faoliyatini tartibga soluvchi qonunlar : Qarzdorlik va kreditlar bilan bog‘liq huquqiy muammolar ko‘pincha banklar yoki boshqa moliyaviy institutlar orqali amalga oshiriladi. Shu sababli, 18 banklar va moliyaviy tashkilotlarning faoliyatini tartibga soluvchi qonunlar, shu jumladan, kredit siyosati va moliyaviy barqarorlikni ta'minlashga qaratilgan normativ hujjatlar ham qarz sharnomasining yuridik jihatlarini belgilaydi. Qarz sharnomalarining huquqiy zaruriyati va ularning yuritilishiga qo‘yilgan talablar. Qarz sharnomasi yuritilishida bir nechta zaruriy talablar mavjud bo‘lib, ular shartnoma tuzish, uni bajarish va bajarilmaslik holatida yuzaga keladigan huquqiy masalalarni tartibga soladi. Huquqiy zaruriyat  Majburiyatlarning aniq belgilanishi : Qarz sharnomasining huquqiy zaruriyati shundaki, unda tomonlar o‘rtasidagi majburiyatlar aniq va ravshan belgilanishi kerak. Agar shartnoma shartlari noaniq bo‘lsa, bu keyinchalik nizolarga sabab bo‘lishi mumkin. Shartlar belgilangan bo‘lishi lozim, masalan: qarz miqdori, qaytarish muddati, foizlar, to‘lov shakli va vaqti.  Iqtisodiy xavflarni kamaytirish : Shartnomada to‘lovlarni amalga oshirish tartibi va qarzning qaytarilishi uchun kafolatlar va garovlar belgilanishi zarur. Bu xavfni kamaytirish va qarz beruvchini himoya qilishga yordam beradi.  Ijtimoiy xavfsizlikni ta'minlash : Qarz sharnomasi iqtisodiy sub'ektlarning moliyaviy mustahkamligini oshirishga yordam beradi. Agar qarz o‘z vaqtida qaytarilsa, bu iqtisodiy rivojlanishga ijobiy ta'sir ko‘rsatadi, aks holda qarz oluvchining moliyaviy holati yomonlashadi. Yuritilishiga qo‘yilgan talablar  Qonunlarga muvofiqlik : Qarz sharnomasi tuzishda va amalga oshirilishda barcha yuridik qoidalar va qonunlar qattiq rioya qilinishi kerak. Bu, o‘z navbatida, taraflarning huquq va majburiyatlarini aniq va o‘zgarmas qilishga yordam beradi. Shu bilan birga, fuqarolik kodeksi va boshqa tegishli qonunlarga muvofiq shartnomalar tuzilishi zarur. 19  Notarial tasdiq : Ba'zi qarz shartnomalari, ayniqsa yirik miqdordagi qarzlar bo‘yicha, notarial tasdiqni talab qiladi. Bu shartnoma huquqiy kuchga kirishini ta'minlaydi va kelajakda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan nizolarni oldini oladi.  Sodda va aniq tuzilishi : Qarz sharnomasi huquqiy amaliyotda sodda va tushunarli tarzda tuzilishi kerak. Bu tomonlar uchun xavfsizlikni ta'minlaydi va har ikkala tomonning huquqlari va majburiyatlarini aniq belgilaydi 9 .  Ixtiyoriylik va erkinlik : Qarz sharnomasi tuzilayotganda tomonlar o‘rtasidagi kelishuv ixtiyoriy va erkin bo‘lishi kerak. Har ikki tomonning erkin irodasi va shartlar asosida tuzilgan shartnoma ularning yuridik himoyasini ta'minlaydi. Qarz sharnomasi huquqiy tizimda muhim rol o‘ynaydi va qonunchilikda aniq belgilangan normativ hujjatlar asosida amalga oshiriladi. Shuningdek, shartnoma yuridik zaruriyatlar va talablar asosida tuzilishi kerak, bu esa tomonlarning huquqiy himoyasini va xavfsizligini ta'minlaydi. 2.2 Qarz sharnomasining huquqiy muammolari Qarz sharnomasi tuzilganda, har ikki tomonning huquq va majburiyatlari aniq belgilangan bo‘lishi kerak. Ammo, amaliyotda qarz shartnomasining amalga oshirilishida bir qator huquqiy muammolar yuzaga kelishi mumkin. Ushbu muammolar qarzning qaytarilmasligi yoki belgilangan shartlarning bajarilmasligi kabi holatlar bilan bog‘liqdir. Quyida qarz sharnomasi bilan bog‘liq eng muhim huquqiy muammolarni tahlil qilamiz. 1. Shartnoma taraflari o‘rtasida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan huquqiy munosabatlar Qarz sharnomasi ikki tomonning o‘zaro kelishuvi asosida tuziladi. Biroq, ba'zi holatlarda tomonlar o‘rtasida turli xil huquqiy nizolar yuzaga kelishi mumkin. Ushbu nizolar qarzning qaytarilmasligi yoki shartnomadagi belgilangan majburiyatlarning bajarilmasligi bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. 9 X. X. To‘raqulov, "Fuqarolik huquqi" (O‘zbekiston, 2020). 20  Qarzning qaytarilmasligi : Qarz shartnomasidagi eng asosiy muammolardan biri qarzning qaytarilmasligidir. Bu holat, qarz oluvchi belgilangan muddatda qarzni qaytara olmasligi yoki hech bo‘lmaganda to‘liq qaytarmasligi natijasida yuzaga keladi. Bunday holatda qarz beruvchi o‘z huquqlarini himoya qilish uchun sudga murojaat qilish, qarz oluvchidan to‘lov talab qilish yoki qarzning qaytarilishiga yordam berish uchun boshqa yuridik mexanizmlardan foydalanishi mumkin. o Qarz oluvchining to‘lovni kechiktirishi : Agar qarz oluvchi to‘lovni belgilangan muddatda amalga oshirmasa, qarz beruvchi kechikkan to‘lov uchun qo‘shimcha foizlar yoki jarimalarni talab qilishi mumkin. Biroq, bunday holatlarda ham har ikki tomonning shartnoma bo‘yicha kelishuvlari muhim ahamiyatga ega. Agar shartnomada bunday holatlar uchun aniq chora-tadbirlar ko‘rsatilgan bo‘lsa, tomonlar bu shartlarga amal qilishlari kerak. o Qarzni qaytarish shartlarining buzilishi : Ba'zi hollarda qarz oluvchi qarzni qaytarish shartlarini to‘liq bajarmasligi mumkin. Masalan, qarzning miqdori, foiz stavkasi yoki qaytarish muddati kabi shartlarning buzilishi natijasida qarz beruvchi o‘z huquqlarini himoya qilishga haqli bo‘ladi. 2.Qarz sharnomasining buzilishi va uning huquqiy oqibatlari Qarz sharnomasining buzilishi – bu taraflarning kelishilgan shartlar asosida o‘z majburiyatlarini bajarmasligi yoki noto‘g‘ri bajarishi. Bunday holatlar qarz shartnomasining huquqiy oqibatlarini keltirib chiqaradi. Shartnoma buzilishining ayrim holatlari va bu holatlarning huquqiy oqibatlari quyidagicha:  Majburiyatlarning bajarilmasligi : Agar qarz oluvchi yoki qarz beruvchi o‘z majburiyatlarini bajarishda xatoga yo‘l qo‘ysa, bu shartnomaning buzilishi hisoblanadi. Masalan, qarz oluvchi belgilangan muddatda qarzni qaytarmasa, yoki qarz beruvchi qarz miqdorini belgilangan vaqtda bermasa, shartnoma buziladi. Shartnoma buzilgan taqdirda, qarz beruvchi o‘z huquqlarini himoya qilish uchun sudga murojaat qilishi mumkin. 21  Shartnoma buzilishi oqibatida javobgarlik : Shartnoma buzilgan taqdirda, qonunchilikka muvofiq, qarz oluvchi yoki qarz beruvchi javobgarlikka tortilishi mumkin. Misol uchun, agar qarz oluvchi qarzni belgilangan muddatda qaytarmasa, qarz beruvchi unga qarshi sudga murojaat qilib, qarzni undirish, jarima yoki foizlarni talab qilish huquqiga ega bo‘ladi. Agar qarz beruvchi shartnoma shartlarini bajarmasa, qarz oluvchi ham sud orqali qarz beruvchidan shartnoma bajarilishini talab qilishi mumkin.  To‘lovni amalga oshirishda kechikish : Agar qarz oluvchi qarzni qaytarish shartlariga rioya qilmasa, bu to‘lovni amalga oshirishda kechikishga olib kelishi mumkin. Kechikish uchun shartnoma bo‘yicha jarima yoki qo‘shimcha foizlar belgilangan bo‘lsa, qarz oluvchi bu qo‘shimcha to‘lovlarni amalga oshirishga majbur bo‘ladi. Bunday holatlarda, qarz beruvchi o‘z huquqlarini himoya qilish uchun huquqiy chora-tadbirlarni ko‘rishi mumkin.  Qarzning qaytarilmasligi va garov : Ba'zi hollarda qarz beruvchi, qarzni qaytarmaslik xavfini kamaytirish uchun garov talab qilishi mumkin. Agar garov bo‘lsa, qarz oluvchi garovni o‘z vaqtida qaytarmasa, qarz beruvchi garovni musodara qilish huquqiga ega bo‘ladi. Bu garov o‘rniga qarzning qaytarilishini ta'minlash uchun muhim mexanizm sifatida xizmat qiladi.  Shartnomani bekor qilish : Ba'zi holatlarda shartnoma buzilishi natijasida tomonlar shartnomani bekor qilish huquqiga ega bo‘ladi. Agar qarz oluvchi qarzni qaytarmasa va bu holat shartnoma shartlariga to‘g‘ri kelsa, qarz beruvchi shartnomani bekor qilishni talab qilishi mumkin. Bekor qilingan shartnoma natijasida, tomonlar o‘z oralaridagi huquqiy munosabatlarni yakunlashlari kerak bo‘ladi. Qarz sharnomasining buzilishi va javobgarlik Qarz sharnomasining buzilishida tomonlar orasida yuzaga keladigan huquqiy muammolar, asosan shartnoma shartlarini bajarilmasligi, to‘lovlarni amalga oshirmaslik yoki garovni qaytarilmasligi bilan bog‘liqdir. Bunday holatlar qarz shartnomasining huquqiy oqibatlarini yuzaga keltiradi va bu, o‘z navbatida, 22 tomonlarning huquqlarini himoya qilish uchun sudga murojaat qilish yoki boshqa qonuniy choralar ko‘rishni talab qiladi. Shu sababli, qarz sharnomasining tuzilishida tomonlarning huquqlari va majburiyatlari aniq va to‘liq belgilanishi kerak, va barcha tomonlar o‘z vazifalarini bajarishga majburdirlar. 2.3 Qarz sharnomasining huquqiy himoyasi Qarz sharnomasi tuzilganidan so'ng, tomonlarning huquq va majburiyatlarini himoya qilish maqsadida huquqiy mexanizmlar va qonunchilikda ko‘zda tutilgan chora-tadbirlar mavjud. Ushbu mexanizmlar, qarz oluvchi yoki qarz beruvchining huquqlarini buzilgan hollarda himoya qilish uchun ishlatiladi. Shuningdek, qarz sharnomasi bo‘yicha yuzaga kelgan nizolarni hal qilishning turli huquqiy usullari mavjud. 1. Qarz sharnomasi bo‘yicha huquqiy himoya mexanizmlari Qarz sharnomasi tuzish orqali tomonlar o‘zaro huquqiy munosabatlar o‘rnatadilar, va bu munosabatlar qonunlar bilan himoyalanadi. Qonunchilikda qarz beruvchining ham, qarz oluvchining ham huquqlarini himoya qilish bo‘yicha bir qator mexanizmlar mavjud. Quyida shu mexanizmlar va chora-tadbirlar keltirilgan:  Shartnoma shartlarining majburiyligi : Qarz sharnomasi taraflari o‘rtasida kelishilgan barcha shartlar qonuniy majburiyatlarni yaratadi. Agar bir tomon o‘z majburiyatlarini bajarmasa, boshqa tomon bu majburiyatlarning bajarilishini talab qilish huquqiga ega. Agar qarz oluvchi qarzni qaytarmasa, qarz beruvchi qarzni undirishni talab qilish huquqiga ega bo‘ladi.  Sud orqali huquqlarni himoya qilish : Agar qarz oluvchi yoki qarz beruvchi o‘z huquqlarini buzsa, ularni himoya qilish uchun sudga murojaat qilish mumkin. Sud orqali qarz shartnomasining shartlarini bajarilishini talab qilish, zararlarni undirish 23 yoki to‘lovni kechiktirish uchun qo‘shimcha jarimalarni talab qilish mumkin. Sudning qarori qonuniy kuchga ega bo‘lib, tomonlar o‘rtasidagi nizolarni hal etadi.  Garov va kafillik : Garov yoki kafillik orqali qarz shartnomasining xavfsizligi ta'minlanadi. Agar qarz oluvchi o‘z majburiyatlarini bajarmasa, qarz beruvchi garovni musodara qilish yoki kafolatchining javobgarligini talab qilish huquqiga ega bo‘ladi. Bu mexanizm qarz beruvchiga qarzning to‘lanishini ta'minlashda yordam beradi.  Qarz oluvchining huquqlari : Qarz oluvchining ham huquqlari himoya qilinadi. Agar qarz beruvchi o‘z majburiyatlarini bajarmasa, qarz oluvchi qarzni o‘z vaqtida olishni talab qilish huquqiga ega. Bundan tashqari, qarz oluvchi to‘lovni kechiktirgan holda, shartnomaning shartlariga rioya qilishni talab qilishi mumkin.  Qonunchilikdagi kafolatlar : O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik Kodeksi qarz sharnomalarini rasmiylashtirish va uning huquqiy kuchini ta'minlash uchun kerakli qonuniy kafolatlarni taqdim etadi. Bu kafolatlar tomonlarning huquqlarini himoya qilish, nizolarni hal qilish va majburiyatlarni bajarilishini ta'minlashga qaratilgan. Qarz sharnomasi bo‘yicha yuzaga keladigan nizolarni hal qilishning huquqiy usullari Qarz sharnomasiga oid nizolar turli sabablar bilan yuzaga kelishi mumkin. Bunday nizolarni hal qilishda huquqiy usullar muhim ahamiyatga ega. Quyida qarz sharnomasi bo‘yicha yuzaga keladigan nizolarni hal qilishning asosiy usullari ko‘rsatilgan:  Shartnoma tuzishdan oldin kelishilgan shartlar : Agar tomonlar qarz shartnomasini tuzishdan oldin barcha shartlarni aniq va to‘g‘ri kelishsa, qarz shartnomasining buzilishi holatlari kamayadi. Biroq, nizolar yuzaga kelgan taqdirda, tomonlar o‘rtasida shartnomaning huquqiy tahlili o‘tkaziladi, va nizoning sabablarini aniqlash uchun huquqiy yordam olish mumkin.  Arbitraj : Qarz sharnomasi bo‘yicha yuzaga kelgan nizolarni hal qilishda arbitraj (arbitraj sudlari)dan foydalanish mumkin. Arbitraj — bu ikki tomon 24 o‘rtasidagi nizolarni muqaddam belgilangan aralashuvchilar tomonidan hal qilish usulidir. Arbitraj qarorlari sudda majburiy hisoblanadi.  Mediatsiya : Mediatsiya, tomonlar o‘rtasidagi nizolarni hal qilishning muqobil huquqiy usulidir. Bu usulda, mustaqil bir shaxs (mediator) taraflarning munosabatlarini tahlil qilib, kelishuvga erishishga yordam beradi. Mediatsiya orqali tomonlar nizolarni sudga murojaat qilmasdan hal qilishlari mumkin.  Sud muhokamasi : Agar arbitraj yoki mediatsiya orqali muammo hal qilinmasa, sudga murojaat qilish lozim. Sud tomonidan qarz shartnomasining bajarilishini talab qilish, to‘lovni amalga oshirish, zararlarni undirish yoki boshqa zarur chora-tadbirlarni ko‘rish mumkin. Sud qarorlari barcha tomonlar uchun majburiy hisoblanadi.  To‘lovning vaqtincha to‘xtatilishi : Agar qarz oluvchi qarzni qaytarishda qiyinchilikka duch kelsa, to‘lovni vaqtincha to‘xtatish uchun qarz beruvchi bilan kelishuvga erishish mumkin. Bu holatda tomonlar o‘rtasida yangi muddatlar va shartlar belgilanishi mumkin. Agar tomonlar kelishuvga erishmasa, sud tomonidan qaror chiqarilishi mumkin.  Zararlanishlar uchun talablar : Agar qarz sharnomasi buzilgan bo‘lsa, qarz beruvchi zararlarni undirishni talab qilish huquqiga ega. Zararlar, to‘lovlarni kechiktirish yoki qarz oluvchining o‘z majburiyatlarini bajarmasligi natijasida yuzaga kelgan zararlarni o‘z ichiga oladi. 25 Xulosa Qarz sharnomasi huquqiy munosabatlar tizimida muhim o‘rin tutadi va u ko‘plab iqtisodiy va huquqiy masalalar bilan bog‘liq. Qarz sharnomasi iqtisodiy faoliyatning ayrılmaz qismi bo‘lib, tomonlar o‘rtasidagi huquqiy munosabatlarni tartibga soladi, shuningdek, tijorat va shaxsiy ehtiyojlar uchun zarur bo‘lgan moliyaviy vositadir. Bu huquqiy institut iqtisodiyotning rivojlanishi va barqarorligi uchun muhim ahamiyatga ega. Keng qamrovli huquqiy tahlil qarz sharnomasining samarali va adolatli amalga oshirilishini ta'minlashda muhim rol o‘ynaydi. Qarz sharnomalariga oid qonunchilik va uning amaldagi huquqiy mexanizmlari, shuningdek, tomonlarning huquqlarini himoya qilish bo‘yicha mavjud normativ-huquqiy hujjatlar shartnomalar tuzish va bajarish jarayonini tartibga soladi. Samarali huquqiy tahlil qarz munosabatlarini xavfsiz va adolatli tarzda amalga oshirishga imkon yaratadi. O‘zbekiston Respublikasining qarz sharnomalariga oid qonunchiligi bu sohada barqarorlik va huquqiy xavfsizlikni ta'minlashga qaratilgan. O‘zbekiston Fuqarolik Kodeksi va boshqa normativ hujjatlar qarz sharnomalarini tartibga solish, tomonlarning huquqiy himoyasini ta'minlash va nizolarni hal etish uchun zarur 26 bo‘lgan kafolatlarni taqdim etadi. Shu bilan birga, qonunchilikda qarz shartnomasining bajarilishi va tomonlar o‘rtasidagi nizolarni hal qilish bo‘yicha samarali mexanizmlar mavjud, bu esa iqtisodiy faoliyatda ishonch va barqarorlikni yaratadi. Qarz sharnomasi turli iqtisodiy faoliyatlarni amalga oshirishda, shuningdek, shaxsiy va tijorat ehtiyojlarini qondirishda keng qo‘llaniladi. U ko‘plab iqtisodiy va huquqiy masalalar bilan bog‘liq bo‘lib, qarz beruvchi va qarz oluvchi o‘rtasidagi o‘zaro huquqiy munosabatlarni tartibga soladi. Shuningdek, qarz sharnomasi ikki tomonning huquq va majburiyatlarini aniq belgilab, bu tomonlarning o‘zaro ishonchini yaratadi va iqtisodiy barqarorlikni ta'minlaydi. Qarz sharnomasi — bu nafaqat moliyaviy operatsiyalarni, balki turli ijtimoiy munosabatlarni ham tartibga soladigan, yuridik kuchga ega bo‘lgan huquqiy hujjatdir. Qarz sharnomalariga oid huquqiy mexanizmlar va himoya. O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligida qarz sharnomalarining bajarilishi bo‘yicha samarali huquqiy mexanizmlar mavjud. Qonunchilik, bir tomondan, qarz beruvchining huquqlarini himoya qilsa, boshqa tomondan, qarz oluvchining manfaatlarini ham himoya qilishga yo‘naltirilgan. Qarz sharnomalarining buzilishi yoki shartlarning bajarilmasligi holatlarida, qonunlar qarz shartnomasini buzgan tomonning javobgarligini belgilaydi va huquqiy oqibatlarni tartibga soladi. Bu borada sudlar orqali nizolarni hal qilish va huquqiy himoya choralarini ko‘rish mexanizmlari ham mavjud. Qarz sharnomalarining huquqiy muammolari va ularni hal qilish. Qarz sharnomalarini tuzish va bajarish jarayonida yuzaga keladigan huquqiy muammolarni hal qilish uchun maxsus normativ-huquqiy hujjatlar mavjud. Bu muammolar, asosan, qarzning qaytarilmasligi, qarz shartlarining bajarilmasligi yoki taraflar o‘rtasida yuzaga kelgan nizolar bilan bog‘liq. Ushbu holatlar, ayniqsa, qarz miqdorini qaytarish muddati o‘tib ketgan yoki qarz oluvchi tomonidan to‘lovlarning o‘tkazilmaganligi kabi vaziyatlarda yuzaga kelishi mumkin. Bunday holatlarda, qonunlar shartnomaning 27 buzilishi va kelib chiqadigan huquqiy oqibatlar bo‘yicha aniq yo‘riqnomalar beradi, shuningdek, qarz oluvchi va qarz beruvchining huquqiy himoyasini ta'minlaydi. Kelajakda qarz sharnomalari tizimini yanada rivojlantirish. O‘zbekiston Respublikasida qarz sharnomalariga oid qonunchilikni yanada takomillashtirish va rivojlantirish zarurati mavjud. Bu borada yuridik xususiyatlarga ega bo‘lgan shartnomalarning ishonchli bajarilishini ta'minlash, qarz olish va qaytarish jarayonlarini soddalashtirish, shuningdek, kredit va qarz tizimining barqarorligini oshirish maqsadga muvofiqdir. Shu bilan birga, qarz sharnomasi nafaqat iqtisodiy faoliyat, balki huquqiy tizimning ishonchliligi va samaradorligini ta'minlashda muhim o‘rin tutadi. Qarz sharnomasining to‘g‘ri tuzilishi va amalga oshirilishi huquqiy tizimda barqarorlik va xavfsizlikni ta'minlashda muhim rol o‘ynaydi. Foydalanilgan adabiyotlar 1. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksi. 2. X. X. To‘raqulov, "Fuqarolik huquqi" (O‘zbekiston, 2020). 3. R. A. Usmonov, "Shartnomalar va ularning turlari" (Toshkent, 2018). 4. M. S. Xasanov, "Qarz shartnomalari va ularning amaliyotdagi qo‘llanilishi" (Toshkent, 2017). 5. Baratov M.X. Davlat mulk hukuki. - T.: TDUI, 2008. B.320 6. Baratov M.X. Fukarolik-hukukiy munosabatlar sub'ektlari Sifatida Davlat Ishtirokining Nazariy va Amaliy muammolari: Yu qamish. muxlis. dok. dis... mavhum. - T., 2008. - B.48, 7. Zokirov I.B. Fukarolik huquqi. -T.: TDYU I, 2009. - B.296. 8. Imomov N.F. Intellektual mulk huquqi. -T., 2012. - B.270. 9. Imomov N. Fukarolik huquqida muddatlar va da’vo muddagi. Monografiya. - T.: TDYU I, 2005. - B. 123. 28 10. Mualliflar jamoasi. O'zbekiston Respublikasi Fukarolik Yuridik kodeksi. 1-sim - T.: Vektor-press, 2010. - B.816. 11. Nuriddinova Sh. Yuridik shaxslarning bekor bo’lgan usullari -T.’: TDUI. 2007 .- B . 80. Internet manbalar 12. https://lex.uz/ru/docs/-2840962 13. https://yurxizmat.uz/oz/document/848 14. https://advice.uz/oz/document/1964 15. https://qoraqalpoq.adliya.uz/uz/news/detail.php?ID=46237 16. https://kosonsoy.uz/index.php/yangiliklar/1333-qarz-shartnomasi-haqida- nimalar-bilamiz 17. https://aniq.uz/uz/yangiliklar/qarz-shartnomasi-haqida-nimalar-bilamiz 29

Mundarija:

Kirish………………………………………………………………………………….3
I BOB Qarz sharnomasi tushunchasi va uning asosiy huquqiy belgilari…………..7

1.1 Qarz sharnomasi tushunchasi……………………………………………………7

1.2 Qarz sharnomasi tuzilishi va elementlari………………………………………10

1.3 Qarz sharnomasi va uning xususiyatlari……………………………………….12

II bob: Qarz sharnomasining huquqiy ahamiyati va qonunchilikdagi o‘rni…….16

2.1 Qarz sharnomasi va fuqarolik huquqi…………………………………………16

2.2 Qarz sharnomasining huquqiy muammolari………………………………….20

2.3 Qarz sharnomasining huquqiy himoyasi………………………………………23

Xulosa………………………………………………………………………………..26

Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………………….27

Sotib olish