Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	40000UZS
Размер	1.4MB
Покупки	0
Дата загрузки	02 Май 2025
Расширение	docx
Категория	География

Qashqadaryo viloyatining iqdisodiy geografik tavsifi

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA`LIM FAN VA INOVATSIYALAR VAZIRLIGI
_______________________________________________
TABIIY FANLAR FAKULTETI
GEOGRAFIYA TA`LIM YO`NALISHI
_____BOSQICH ______-GURUH TALABASI
______________________________________________
O`ZBEKISTON GEOGRAFIYASI FANIDAN “Qashqadaryo
viloyatining iqdisodiy geografik tavsifi ” MAVZUSIDA YOZGAN
KURS ISHI
Topshirdi: _________________
Qabul qildi: _________________
REJA:
1

(Manda: Qashqadaryo statatistika qo`mitasi)
2017
- yil 2018-
yil 2019
- yil 2020-
yil 2021-yil 2022- yil
yanvar
mart 2022- yil
yanvariyu
n 2022- yil
yanvarsen
tabr 2022- yil
yanvarde
kabr
Ishlab
chiqaradigan
sanoat
Oziq- ovqat
mahsulotlari ishlab
chiqarish 32,6 25,2 30,1 28,0 22,0 17,2 19,5 21,9 13,8
Ichimliklar ishlab
chiqarish 0,9 0,8 0,9 3,8 1,0 1,2 0,8 0,9 0,7
To`qimachilik
mahsulotlari ishlab
chiqarish 24,3 29,8 27,0 27,0 34,8 43,1 42,7 35,5 26,5
Kiyim ishlab
chiqarish 6,2 5,9 5,6 5,0 4,0 2,8 3,2 3,3 2,2
Teri va unga
tegishli mahsulotlar
ishlab chiqarish 0,6 0,9 0,7 0,5 0,3 0,2 0,3 0,2 0,1
Yog`och va po`kak
buyumlar
(mebeldan
tashqari), pohol va
to`qish uchun
materiallardan
buyumlar ishlab
chiqarish 0,2 2,2 0,1 0,05 0,2 0,1 0,2 0,2 0,1
Qog`oz va qog`oz
mahsulotlari ishlab
chiqarish 0,1 0,3 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1
Yozilgan
materiallarni nashr
qilish va aks ettirish 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,02 - 0,04 0,02
Koks va neftni
qayta ishlash
mahsulotlari ishlab
chiqarish - - - - - - - 0,1 0,03
Kimyo mahsulotlari
ishlab chiqarish 27,6 27,6 28,2 28,9 30,4 31,5 28,9 30,5 19,4
Rezina va
plastmassa
buyumlar ishlab
chiqarish 0,2 0,2 0,3 0,2 0,4 0,2 0,4 0,6 0,3
Boshqa nometall
mineral mahsulotlar
ishlab chiqarish 5,0 4,4 3,7 3,2 3,4 1,9 2,3 4,1 3,2
Metallurgiya
sanoati 0,3 0,7 1,1 0,9 1,0 0,2 0,1 0,2 0,1
Mashina va
uskunalardna
tashqari
tayyormetall
buyumlar ishlab
chiqarish 0,4 0,3 0,5 0,6 0,7 0,5 0,4 0,6 0,4
Kompyuterlar,
elektron va optik
mahsulotlar ishlab
chiqarish - 0,1 0,2 0,2 0,1 0,3 0,4 0,6 0,4
elektr uskunalar
ishlab chiqarish - - - - 0,02 - - - -
Boshqa toifalarga
kiritilmagan
mashina va
uskunalar ishlab
chiqarish - 0,1 - 0,1 0,2 0,1 0,1 0,1 0,1
Avtotransport 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1
19

tumanlar esa Qarshi dashtini o’zlashtirish munosabati bilan (Muborak, Nishon,
Kasbi, Mirishkor) vujudga kelgan.
Maydonining ko’lami bo’yicha eng katta tuman Dehqonobod; Mirishkor va
Muborak tumanlari ham nisbatan katta hisoblanadi. Yuqoridagi uch qishloq
tumanlarining maydoni 10,3 ming kv. km yoki mintaqa hududining 36,0 foizi
demakdir. Eng kichik tuman – Kasbida 0,65 ming kv. km yer bor. Shunday qilib,
viloyat ma’muriy birliklarining geografiylik koeffitsienti 6,1 ga teng; o’rtacha har
bir qishloq tumaniga taxminan 2 ming kv. kmdan ziyodroq yer maydoni to’g’ri
keladi.
Boshqacha qilib aytganda, Qashqadaryoning faqat Dehqonobod tumani
hududi Andijon yoki Sirdaryo viloyati maydoniga deyarli teng.
I.BOB.QASHQADARYO VILOYATI TABIATINING ASOSIY
XUSUSIYATLARI
4

yalpi hududiy mahsulotning 33,0 foizi sanoat ishlab chiqarishiga to’g’ri kelgan
bo’lsa, 2010-yilda u 40,7 foizga barobar bo’lgan (2013-yil - 37,4 %). Ayni vaqtda,
bu yerda mashinasozlik sust rivojlangan; kimyo va elektr energetika sanoatiga esa
katta e’tibor qaratilmoqda.
Sho’rtangaz majmuasi, Dehqonobod kaliy zavodi, birinchi navbati ishga
tushirilgan Tollimarjon IES fikrimizni tasdiqlaydi. Shuningdek, viloyat energetika
bazasida Muborak issiqlik energetika markazi ham muhim o’rin tutadi. 2013-yilda
sanoat mahsuloti 2012-yilga nisbatan, taqqoslama narxlarda 4,1 foizga ko’paygan
(respublikada - 8,8 %).
Viloyatda 2018yilda jami 21550 ta ro’yxatga olingan sanoat korxonalari va
tashkilotlari mavjud bo’lib, shundan 20915 tasi faoliyat ko’rsatgan. Bir yilda
taxminan 1,0-1,5 mln. t neft, 50-52 mlrd. metr kub tabiiy gaz, 1,3-1,5 mln. t
atrofida gaz kondensati (suyultirilgan gaz), 400 ming tonnaga yaqin oltingugurt,
130 ming t polietilen, 2 mln. m ip-gazlama, 146-150 ming tonna paxta tolasi, 30-
31 ming tonna o’simlik yog’i, 20-25 mln. shartli banka konserva, 205 ming t un va
boshda mahsulotlar ishlab chiqariladi.[4] Nisbiy ko’rsatkichlarda hisoblaganda,
Qashqadaryoga O’zbekistonda qazib olinadigan neftning (gaz kondensati bilan
birga) 95 foizi, tabiiy gazning 92, oltingugurtning va kaliy o’g’itining deyarli 100
foizi to’g’ri keladi. Shu o’rinda qayd etish joizki, avvalgi yillarda mutlaq
ko’rsatkichlarning ba’zilari ancha yuqori bo’lgan. Masalan, 2000-yilda neft qazib
olish 3,6-4,0 mln. t, suyultirilgan gaz 3,5 mln. t, ip-gazlama 5,0 mln. kv metrdan
ziyodroq, konservalar 75 mln shartli bankani tashkil qilgan, faqat paxta tolasi va
o’simlik yog’ini ishlab chiqarish keyingi davrda ko’paygan.
Bundan xulosa qilish mumkinki, viloyatning yoqilg’i sanoatidagi “siljishlar”
respublika umumiy yoqilg’i-energetika sanoati holatiga jiddiy ta’sir ko’rsatgan.
Shu bilan birga, ip-gazlama hamda meva- konservalar ishlab chiqarish hajmining
qisqarishini ham ijobiy baholab bo’lmaydi. Paxta hosilinipg, jumladan, paxta
tolasini ishlab chiqarish hajmining ortib borishiga qaramasdan uni qayta ishlash
hajmi, ip-gazlama mahsulotlarini tayyorlash ancha katta miqdorda qisqargan.
Albatta, bu yerda ham vaziyat qoniqarli emas.
17

2-Rasm. Qashqadaryo viloyatining aholi
Manba: (Qashqadaryo viloyatining O`lkashunoslik atlasi)
10%
6%
3%
8%
8%
9%
8%4%3%6%7%12% 10% 7%85 yoshdan oshgan aholi soni jami 12949 kishi
tumanlar bo`yicha taqsimlanishi
Qarshi sh g`uzor
Dehqonobod Qamashi
Qarshi sh Koson
Kitob Mirishkor
Muborak Nishon
Kasbi Chiroqchi
shahrisabz t Yakkabog`
3-Rasm. 85 yoshdan oshgan aholi soni jami 12949 kishi tumanlar bo`yicha taqsimlanishi
Manba: (Statistik ma`lumotlar asosida muallif tomonidan tayyorlandi)
Shaharlari. Viloyatda 12 ta shahar bor. Qarshi viloyatning ma’muriy,
madaniy markazi. Qadimiy karvon yo‘li ustida bunyod bo‘lgan mazkur shaharning
2700 yillik tantanalari nishonlandi.
Qarshi shahrining maydoni 75,5 kv. km ni tashkil etadi. Bugungi Qarshi
ko‘p funksiyali shahar hisoblanadi. Shahardagi sanoat tarmoqlari tarkibida yengil
sanoat va oziq-ovqat sanoati yetakchi о‘rin tutadi. Paxta tozalash zavodi, yog‘-sut
zavodi, tikuv fabrikasi, qurilish materiallari, metallga ishlov beruvchi kombinatlar
viloyat iqtisodiyotining rivojiga munosib ulush qo‘shib kelmoqda. Hozirgi vaqtda
Qarshi shahrida 20 dan ortiq qo‘shma korxona faoliyat ko‘rsatmoqda. «Mevalar
kamalagi» O‘zbekiston-Britaniya, «Qarshiyog‘» O`zbekiston-Singapur qo‘shma
korxonalari mahalliy xomashyoni qayta ishlash yo‘li bilan mahsulot ishlab
chiqarmoqda.
Qarshi va uning tevaragida paxta, ipak, yog‘ zavodlari, metall ishlash
korxonalari, tikuvchilik fabrikalari, binokorlik materiallari kombinati kabi
korxonalar qurilib, Qarshi sanoat tuguniga aylandi.
14

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1.Sh.M.Mirziyoyev “Erkin Va Farovon Demokratik O’zbekiston Davlatini
Birgalikda Barpo Etamiz” 2017
2.Asanov G., Nabixonov M., Safarov I. O’zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy
jo’g’rofiyasi. – T.: O’qituvchi, 1994.
3.Ahmedov E., Saydaminova Z. O’zbekiston Respublikasi. Qisqacha
ma’lumotnoma. – T.: O’zbekiston, 2006.
4.A.Soliyev “o`zbekiston geografiyasi” –Toshkent. 2014
5.Janubiy O’zbekistonda geografiya maktabining shakllanishi va
rivojlanishi. – Termiz, 2006.
6.Jumaev T.J. O’zbekiston tog’ zonasining tabiiy resurs salohiyati va ulardan
oqilona foydalanish muammolari // Respublika ilmiy-amaliy konferentsiyasi
materiallari. - Termiz, 2006.
7.Ziyomuhammedov B. Ta’lim texnologiyalari. – T.,2012.
28

yukori (90-95 %). Dexqonobod tumanida esa u ancha zaifroq (51,8 %). Tabiiy gaz
bilan ta'minlanish quyidagicha: Muborak tumanida 89,5 %, Nishonda 79,0 %
bulgan tarzda, G`uzorda - 41,7%, 31,3 %, Dehqonobodda - 44,2 %. Shuningdek,
Yakkabog` va Qamashi tumanlari ham vaziyatda uncha yaxshi emas.
Uy-joy ta'minoti viloyat o`urtacha har bir kishiga 13,2 kv. m To`gri kelgani
holda, bu kursatkich Kitob va Muborak tumanlarida yuqori (19-20 kv.m.), Koson
tumanida esa, u past (8,0 m ). 10 ming kishiga nisbatan kasalxona urinlari, Qarshi
shahrini hisobga olmaganda, Qarshi tumanidagi 10,9 dan Kitob tumanidagi 54,6
tagacha farqlanadi (01.01.2014 y.). G`uzor, Qamashi, Chiroqchi tumanlarida ham
bu ko`rsatkich past. Qarshi tumanidagi holatni uning geografik o`rni bilan izohlash
mumkin. Tibbiyot sohasida, har 10 ming kishiga to`gri keladigan bemor o`rinlar
soni 38,3 ta. Vrachlar xar 10 ming kishiga 18,3, urta medisina xodimlari 100,7
kishi (bu raqamlarni boshqa viloyatlar bilan solishtirish mumkin). Qishloq vrachlik
punktlari 264 ta, o`rtacha to`rtta qishloq; aholi punktiga bitta 1ta VP to`gri keladi.
Yuqoridagi keltirilgan statistik raqamlar ba'zi ijtimoiy sohalarning qishloq,
tumanlari miqyosidagi real holatini aks ettiradi. O`z navbatida, bu ko`rsatgichlar
viloyat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish muammolarining hududiy jihatlarini yaqqol
namoyon qiladi. Qashqadaryo viloyatida o`rta ta'lim maktablari 1118 ta, kasb-
hunar kollejlari 136 ta, 7 ta akademik lisey va ikkita oliy o`quv yurti bor.
Mintaqada katta rekreatsiya va turistik resurslarning mavjudligi ushbu
sohalar rivojlanishining muxim omili bo`lib xizmat qiladi. 2750 yillik tarixga ega
bulgan Shaxrisabz, 2700 yilga to`lgan Qarshi shahrining xalqaro va maishiy
turizmni rivojlantirishda axamiyati katta.
Kitob kenglik stansiyasi, Hazrati Bashir, Sulton Mirxaydar, Isok-ota,
Langar-ota kabi ziyoratgoh va qadamjolar xam ilmiy va diniy turizmni
rivojlantirishga asos bo`lib xizmat qiladi. Viloyatning bu va boshqa joylarida
turistik industriya va turistik infratuzilmani zamonaviy shakllantirishga e'tibor
qaratilmoqda.
25

8.Nabiev E., Qayumov A. O’zbekistonning iqtisodiy salohiyati. – T.: Universitet,
2000.
8.Musaev P, Musaev J. O’zbekiston iqtisodiy ijtimoiy geografiyasi. – T:
O’qituvchi, 2010.
9.Soliev A.S., Ahmedov E., Maxamadaliev R.Y. va b. Mintaqaviy iqtisodiyot.
O’quv qo’llanma. – T.: Universitet, 2003.
10.Soliev A., Nazarov M., Qurbonov SH. O’zbekiston hududlari ijtimoiy- iqtisodiy
rivojlanishi. – T.: «MUMTOZ SO’Z», 2010.
11.To’xliev N. O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyoti. – T.: O’zbekiston Milliy
entsiklopediyasi, 2008.
12.Fayzullaev M. Qashqadaryo viloyati agroresurs salohiyatidan foydalanish
masalalari. // O’z GJ axboroti, 34-jild. –T., 2009.-B. 72-75.
13.Xolmo’minov B. Qashqadaryo viloyatida tabiatdan foydalanishning
hozirgi holati va istiqbollari // Respublika ilmiy-amaliy konferentsiyasi
materiallari. – T., 2009.B. 96-98.
14. Soliev А.S, Axmedov E. Maxamadaliev R.I. va b. Mintaqaviy iqtisodiyot.
O`quv qo`llanma. - T.: «Universitet», 2003.
15. Soliev A., Nazarov M. O`zbekiston qishloqlari (qishlok joylar geografiyasi). —
T.: “ Фан ва технология ”, 2009.
16. Soliev А. Nazarov M. Kurbonov Sh. O`zbekiston xududlari ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanishi. - T.: «МУМТОЗ СОъЗ», 2010.
17 Soliev A. Iqtisodiy geografiya: nazariya, metodika va amaliyot.- T.:«Kamalak»,
2013.
18. Sosialno-ekonomicheskaya geografiya: ponyatiya i termin. Slovar-
spravochnik. - Smolensk: «Oykumena», 2013.
19. Tojieva Z.N. O`zbekiston axolisi: o`sishi va joylanishi (1989-2009 yy.).
Monografiya. - T.: « Фан ва технология », 2010.
20. To`xliyev N. O`zbekiston Respublikasi iqtisodiyoti. - T.: O`zbekiston Milliy
ensiklopediyasi, 2008.
21. O`zbekiston Respublikasi iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiyotining mustaqillik
yillaridagi (1990-2010-yillar) asosiy tendensiya va ko`rsatkichlari xamda
2011-2015-yillarga mo`ljallangan prognozlari. - T.: «O`zbekiston», 2011.
29

XULOSA
Xulosa qilib aytadigan bo`lsak Qashqadaryo viloyati respublikamizning
tabiiy resurs imkoniyati yuqori bo’lgan mintaqalaridan biri hisoblanadi. Har bir
mintaqada bo’lgani kabi Qashqadaryoda ham tabiiy resurslardan foydalanish
bo’yicha bir qator muammoli holatlar yuzaga kelmoqda.
Birinchi navbatda, yer resurslari bilan bog’liq muammolar o’z dolzarbligi
bilan ajralib turmoqda. CHunki, sanoat rivojlanish darajasi yuqori bo’lishiga
qaramay viloyat iqtisodiyoti uchun qishloq xo’jaligi, ayniqsa, qishloq xo’jaligi
katta ahamiyatga ega.
Ma’lumki, qishloq xo’jaligining muhim tarmog’I hisoblangan
dehqonchilikni rivojlantirishga tuproq tarkibining xilma-xilligi ta’sir ko’rsatadi.
Viloyat tuproqlari tarkibi asosan o’tli, tipik va kulrang tuproqlardan iboratdir. Ular
unumdor bo’lib, ko’p miqdorda o’simlik uchun to’yimli moddalarga ega.
26

Cho‘lni o‘zlashtirishda Qarshi tayanch manzil hisoblanadi. Temiryo‘l va
avtomobil yo‘llari Qarshida birlashadi. Bu hoi Nishon, Talimarjon, Koson kabi
shahar va shaharchalarning ishlab chiqarish aloqalarini rivojlantiradi. Shaharda
Qarshi davlat universiteti, Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti, Toshkent
axborot texnologiyalar universitetining Qarshi filiali va boshqa ta’lim muassasalari
bor.
Shahrisabz . Shahar azaldan hunarmandchilikning yirik markazi bo‘lib
kelgan. Shahrisabzning gilam do‘ppisi Parij ko‘rgazmasida yuqori baholangan.
Paxta tozalash zavodi shahardagi yirik korxonalardan hisoblanadi.[8]
Shahrisabz buyuk jahongir Amir Temur tug‘ilgan shahar. Shahar
qiyofasida qadimiy me’morchilik obidalari, shu jumladan, Oqsaroy yodgorligi
ko‘zga yaqqol tashlanadi.
2.2.QASHQADARYO VILOYATI SANOAT TARMOQLARINING
SHAKLLANISHI VA RIVOJLANISHI
Sanoati. Qashqadaryo - mamlakat neft va gaz sanoatining tayanchi
hisoblanadi. Qarshi choTining janubi g‘arbiy qismida vodorod sulfatidan gaz
ajratib oladigan ulkan gaz sanoati markazi joylashgan. Qashqadaryo viloyatida 150
ga yaqin sanoat korxonasi faoliyat yuritmoqda. Ularning asosiy qismi neft va gaz,
paxta tozalash, binokorlik, yengil hamda oziq-ovqat sanoatiga ixtisoslashgan.
Talimarjon IES, “Muborakgaz” kabi yirik korxonalar nafaqat viloyat, balki
mamlakatimiz iqtisodiyotini faxri hisoblanadi.
AQSH va Yaponiya kompaniyalari ishtirokida qurilgan, 600 atmosfera
bosimi ostida ishlaydigan, bir kecha-kunduzda 4,2 mln kub m gaz ishlab
chiqaradigan Ko‘kdumaloq kompressor stansiyasi ishga tushdi. “Sho‘rtangaz”
majmuyi ham ana shunday strategik ahamiyatga molik inshootdir.
15

vodiylariga o’xshab ketadi. Shu bilan birga, aholi zichlik ko’rsatkichlari quyi
mintaqaning ayrim tumanlarida (Kasbi, Qarshi) ham ancha yuqori. Aholining
tabiiy harakat ko’rsatkichlari boshqa hududlarga qaraganda (Surxondaryodan
tashqari) sezilarli darajada farq qiladi. Chunonchi, bu yerda tug’ilish koeffitsienti
har 1000 kishi aholiga 25,1 kishini tashkil etadi.
Eng yuqori daraja 2000 yilda Chiroqchi tumanida bo’lib, u bu yerda yaqin
34 kishiga barobar (O’zbekistonda oldingi o’rinlarda). Yakkabog’ tumanida ham
tug’ilish ancha yuqori — 26,7 %o. Ayni vaqtda, umumiy tug’ilish koeffitsienti
Mirishkor, Qarshi shahri va tumanida pastroq- 2013-yilda ham Chiroqchi tumani
tug’ilish koeffitsienti bo’yicha ajralib turadi (30,0 %o).
Qolgan qishloq tumanlari orasida katta farq kuzatilmaydi, viloyat markazi -
Qarshi shahrida tug’ilish 21,5 promille. Qayd qilish lozimki, Qashqadaryoda ham
tug’ilish kamayib bormoqda, biroq bu jarayon mamlakatning boshqa viloyatlariga
nisbatan asta-sekinlik bilan sodir bo’lmokda. Surxondaryoda ham xuddi shunga
o’xshash demografik vaziyat, demak, ularning bir iqtisodiy rayonga birlashtirilishi
geodemografik omil bo’yicha ham asoslangan. Umuman olganda, viloyat
aholisining tug’ilish darajasida katta tafovutlar borligini ko’rsatmaydi: eng yuqori
va eng past ko’rsatkich qishloq tumanlari miqyosida 8,8 %o ga barobar, 2000 yilda
bu farq 9,2 promillega teng bo’lgan.
Aholi o’limi koeffitsientida ham katta raqamlar qayd etilmaydi. U 2013-
yilda Kitob va Nishon tumanlarida 3,5 %o, Mirishkorda 3,2 %o bo’lgan. Aholi
tabiiy harakatining yakuni, ya’ni tabiiy ko’payish esa ko’proq tug’ilish darajasi
ta’sirida shakllangan: eng yuqorisi Chiroqchida, nisbatan pastrog’i Qarshi
tumanida qayd etiladi. Shunday qilib, tug’ilishning yuqoriligi, o’lim
ko’rsatkichining ancha pastligi viloyatda aholi sonining tez o’sishiga olib keladi.
Migratsiyaning aholi soni o’sishiga ta’siri uncha kuchli bo’lmasa-da, u avvalgi
yillarda salbiy bo’lgan. Masalan, 1997-yilda shahar joylarda migratsiya qoldig’i
minus 1440, 1998-yilda 1765 kishini tashkil etgan.
Qishloq joylarda bu ko’rsatkich, yuqoridagilarga mos holda, minus 2910 va
2205 kishi. 2013-yil natijalariga ko’ra, har ming kishi hisobiga Nishon tumaniga 9
11

Tabiiy resurslarning ichida jamiyatning rivojlanishida muhim o'rin
tutadigani mineral resurslardir. Mineral resurslar xalq ho'jaligining deyarli barcha
sohalarida ishlatiladi.Viloyat respublikamizda neft va tabiiy gaz zahiralarining
ko’pligi bo’yicha birinchi o’rinda turadi. Chunonchi, ko’rilayotgan hududda
Ko’kdumaloq, Muborak, Pomuk kabi yirik neft-gaz, Sho’rtan, Zevardi, G’uzor,
Janubiy Pomuk, Qamashi, Alan, Qo’ltoqga o’xshash tabiiy gaz, Qo’shquduq neft
konlari mavjud. Viloyatning Dehqonobod tumani esa turli xil tuz konlari, qurilish
materiallari xom ashyosiga boy. Ayniqsa, katta zahiraga ega bo’lgan kaliy
tuzlarining borligi mamlakatimizda kaliy o’g’itlarini ishlab chiqarish sanoatini
tashkil qilish uchun muhim ahamiyatga ega. [2]
Hozirgi vaqtda Tubigatan tuz koni asosida respublikamizda qishloq xo’jaligi
uchun zarur bo’lgan kaliy o’g’itlari ishlab chiqaruvchi dastlabki zavod barpo
etilgan. Viloyatning yuqori - Shahrisabz mintaqasida marmar g’isht-cherepitsa
xom ashyosi va boshqa konlar aniqlangan. Kuldarada polimetal rudalari, Zarmasda
oltin, G’uzor, Yakkabog’, Chiroqchida har xil qurilish materiallari topilgan. Bu
yerda Kitob geologik qo’riqxonasi tashkil qilingan. Shunday qilib, Qashqadaryoda,
yoqilg’i-energetika, tog’-kon va gaz kimyosi, qurilish materiallari sanoatini keng
ko’lamda rivojlantirishga qulay imkoniyatlar bor. Mintaqa bunday ulkan mineral
resurs salohiyati bo’yicha respublikamizda alohida ajralib turadi. Bu xususda
Qashqadaryo, Navoiy va Toshkent viloyati singari mamlakat milliy iqtisodiyoti,
eng avvalo, tog’-kon va yoqilg’i-energetika sanoatini rivojlantirishga o’zining
munosib hissasini qo’shib kelmoqda.
Umuman olganda, Shahrisabz, Qamashi, Dehqonobod, Kitob va qisman
Chiroqchi tumanining shimoliy qismi tog’liklardan iborat. Nisbatan baland (dengiz
sathidan 1400 m baland) joylar Yakkabog’ tumanining sharqiy hududlarida ham
bor. Viloyatning qolgan markaziy va g’arbiy qismlari esa pasttekisliklardan tashkil
topgan. Shunday qilib, mintaqaning yer usti, orografik tuzilishi shimoli-sharq,
sharq va janubi-sharqdan g’arb, shimolig’arb yunalishida pasayib borishi bilan
tavsiflanadi. Qolaversa, Qashqadaryo, ya’ni shu nomli gidrografik tizimning, uning
havzasini shakllanishi, oqim yunalishi ham viloyat relefini o’zida aks ettiradi.
7

22. Qurbonov Sh. B. Kichik xududlar ijtimoiy-iqtisodiy geografiyasi.-T .:
“МУМТОЗ СОъЗ”, 2013.
23. Xasanov I.A., Gulomov P.N. O`zbekiston tabiiy geografiyasi. -
T.:«O`qituvchi», 2007.
24.O’zbekiston Respublikasida tashqi iqtisodiy faoliyat asosalari I.A.Hamedov,
A.M.Alimov.
25.Aleksandrova A.Yu. Mejdunarodnыy turizm M., Aspekt press 2002
26.Usmonov M.R.,Jumaboyev T.J.,Sherxolov O. Turizm geografiyasi 1-2
qism.-Samarqand,2013
27. http://www.ziyonet.uz.
28. WWW. nature. uz.
29. E-mail: knigi@szko.ru
30. http://www.stat.uz
MUNDARIJA:
KIRISH…………………………………………………………………3
I.BOB.QASHQADARYO VILOYATI TABIATINING ASOSIY
XUSUSIYATLARI
1.1.Qashqadaryo viloyatining geografik o`rni, maydoni va chegaralari.5
1.2.Tabiiy sharoiti va tabiiy resurslari…………………………………7
II.BOB. QASHQADARYO VILOYATI AHOLISINING HUDUDIY
JOYLASHISHI VA IQTISODIYOTI RIVOJLANISHINING IQTISODIY-
GEOGRAFIK JIHATLARI
2.1.Aholisi va mehnat resurslari………………………………….……11
2.2.Qashqadaryo viloyati sanoat tarmoqlarining shakllanishi va
rivojlanishi…………………………………….………………………18
2.3.Qashqadaryo viloyati qishloq xo`jaligining rivojlanishi va
ixtisoslashuvi…………………………………………….……………24
2.4.Qashqadaryo viloyatining transport va tashqi iqdisodiy aloqalari..27
XULOSA……………………………………………………………...30
30

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………….32
31

1.1.QASHQADARYO VILOYATINING, GEOGRAFIK O`RNI,
MAYDONI VA CHEGARALARI
Qashqadaryo viloyati mamlakatning janubida joylashgan, u shimoli-g’arbda
Buxoro, shimolda Samarqand va qisqaroq masofada Navoiy viloyatlari, janub va
janubi-sharqda Surxondaryo viloyati bilan chegaradosh.
Geosiyosiy mavqei ham o’ziga xos - viloyatning hududi g’arb va janubi-
g’arbda Turkmaniston, sharqda Tojikiston Respublikasi bilan to’tashgan. Yer usti
tuzilishi ancha murakkab - uning taxminan yarmidan ko’proq qismi tekislik va
uncha baland bo’lmagan tepaliklardan iborat (250-500 metr dengiz sathidan
baland). Katta maydonga ega bo’lgan Qarshi cho’li ham ayni shu yerda joylashgan.
Viloyat shimoli-sharq, sharq va janubi-sharqda tog’liklar bilan o’ralgan. Bu yerda
Zarafshon va Hisor tizmalari, Chaqchar tog’lari ko’tarilib turadi, ularning eng
baland nuqtalari 3750-4400 metrgacha yetadi. Shahrisabz tumanining chekka
sharqiy qismida 4100-4400 metrlik balandlikka ega bo’lgan tog’ chukqilari bor,
masalan, G’ova dovonining balandligi 4415 m.
1-Jadval
Qashqadaryo viloyati qishloq tumanlari haqida ba’zi bir ma’lumotlar.
Manba:Qashqadaryo geografiyasi o`quv qo`llanma
Yirik Qarshi magistral kanali Amudaryodan boshlanadi va qisqa masofada
qo’shni Turkmaniston hududidan oqadi, so’ngra u katta Tolimarjon suv omboriga
quyiladi, undan suv qudratli nasos stantsiyalari yordamida 132 metr balandlikka
ko’tarib beriladi. Bundan tashqari, cho’l mintaqasi Mirishkor (avvalgi Ulyanov),
5

Bu ko’rsatkich Dehqonobodda juda past (3,1 %), Nishon, Mirishkor
tumanlarida esa u eng baland (55-58 %). Hududiy farqlar asosan agrar sohaning
ixtisoslashuviga bog’liq. Odatda, dehqonchilik, xususan, paxtachilikda fermer
xo’jaliklari yetakchilik qilishadi.[4]

6-Rasm. Viloyat ekin maydonlari tarkibi (1 ta katak - 1 foiz)
(Manba:O`zbekistonning iqtisodiy-ijtimoiy geografiyasi)
2.4.QASHQADARYO VILOYATINING TRANSPORT VA TASHQI
IQDISODIY ALOQALARI
Transport va tashqi iqtisodiy aloqalari. Viloyatda transport tizimining turli
xillari mavjud. Ammo yuk tashishda avtomobil transporti oldingi urinda turadi.
2013-yilda umumiy 41,4 mln. Tonna tashilgan yukning barchasi avtomobil
transportiga to`gri keladi. Shu yilda jami 457,3 mln. Yo`lovchi tashilgan, uning
ham deyarli barchasi avtomobil transportida amalga oshirilgan.[2]
Qashqadaryo neft va gaz konlaridan mamlakatimizning turli rayonlariga
hamda qo`shni davlatlarga quvur transporti tarqalgan; Buxoro neftni qayta ishlash
zavodi, ko`pgina yirik issiklik elektr stansiyalariga ayni shu yerdan yoqilgi
yetkazib beriladi. Shuningdek, yaqinda kurilgan Toshg`uzor - Boysun –
Qumqo`rg`on temir yo`lining ahamiyati ham katta.
Qarshi shahrida yirik aeroport bor, u viloyat aholisining tashqi aloqalariga
xizmat kiladi. Tashki savdo aylanmasi 2013-yilda 734,0 mln AQSh dollarini
tashkil etib, shundan eksport 308,4 mln va import 425,6 mln dollarga teng bo`lgan.
23

Eksport tarkibida yoqilg`i (asosan tabiiy gaz) va paxta tolasi ustunlik qiladi.
Bunday eksport tarkibi respublikamizning ko`pgina boshqa viloyatlarida
kuzatilmaydi. Bu yerdan kimyoviy mahsulotlar, jumladan, polietilen ham eksport
qilinadi. Import tarkibida mashina va uskunalar (90,0 %) yetakchilik kiladi.
Tashqi iqtisodiy aloqalarning asosiy qismi “Uzoq xorij” mamlakatlariga
to`gri keladi. Viloyatda faoliyat ko`rsatayotgan qo`shma korxonalar soni 51 ta
bo`lib (shu jumladan Qarshi shahrida 22 ta), ular 2013-yilda 63,5 mln AQSh
dollari miqdoridagi mahsulotlarni eksport qilgan.
Biroq, 2010-yilda viloyatning tashqi iqtisodiy aloqalarida keskin
o`zgarishlar yuz berdi: tashqi savdo aylanmasi 2009-yilga nisbatan atigi 17,6
foizni, eksport - 16,3 % va import 24,0 foizni tashkil qildi.
Ushbu “anomal” vaziyat, eng avvalo, yoqilg`i sanoati tufayli sodir bo`ldi.
Masalan, paxta tolasining eksporti 134,8 foizga o`sgan holda, energiya
uzatuvchilar 2009-yilda bor-yo`g`i 1,2 foizga teng bo`ldi. Ayni vaqtda, energiyani
import qilish 43,3 martaga oshdi. Ijtimoiy sohalarning ustuvor rivojlanishi o`ziga
xos demografik vaziyatga ega bulgan Qashqadaryo viloyati uchun xam dolzarbdir.
Bu sohada, eng avvalo ta'lim, sog`likni saqlash, savdo va turli xil xizmatlar asosiy
ahamiyat kasb etadi. 2013-yilda chakana savdo aylanmasi oldingi yilga nisbatan
115,6 foizga ko`paygan, bu raqam esa aholi soni ko`payishiga qaraganda kariyb 7
marta yuqoridir.
Aholi jon boshiga to`g`ri keladigan chakana savdo aylanmasi, Qarshi
shahrini hisobga olmaganda, Kitob tumanida eng yuqori, eng pasti esa Kasbi
tumanida kuzatiladi. Saloxiyat nuktai nazaridan esa Shaxrisabz,Kitob va Qarshi
qishloq tumanlari ajralib turadi. Jami viloyat chakana savdo aylanmasining 41,6
foizi birgina qarshi shahri zimmasiga tushadi. Bu uning yirik rayon hosil qiluvchi
yoki rayonga xizmat qiluvchi vazifasini ko`rsatib turibdi. Viloyat aholisining toza
ichimlik suvi bilan ta'minlanishi o`rtacha 85,0 %, tabiiy gaz bilan esa - 67,2 %.
Ajablanarlisi shundaki, eng katta tabiiy gaz ishlab chiqarish salohiyatiga ega
bo`lgan bunday mintaqada mazkur ko`rsatkich uncha yuqori emas Ichimlik suvi
bilan ta'minlanish darajasi Shaxrisabz, Muborak va Kitob tumanlarida u ancha
24

o’rinlarda turadi. Dehqonobod tumani qishloq xo’jaligida foydalaniladigan
yerlarning 82,6 foizi yaylov va pichanzor bilan band. Muborak, Mirishkor, G’uzor
tumanlarida ham bunday yerlar ko’p. 2013-yil yakunlari bo’yicha viloyatda jami
ekilgan maydonlar 479 ming ga bo’lgan.
Shundan donli ekinlar 236 ming ga bo’lib, yalpi hosil 913 ming tonnani
tashkil etgan. Shu yilda 218 ming gektarga bug’doy eqilgan, yalpi hosil - 932 ming
tonna, hosildorlik - 45,9 s/ga (2009-yilda 982 ming t., hosildorlik - 44,7 s/ga)ni
tashkil etgan. Hosilning 87,8 foizi fermer xo’jaliklarida yetishtirilgan. Bug’doy
barcha tumanlarda, shuningdek, Chiroqchi, Qamashi va Yakkabog’ tumanlarida
lalmikor yerlarga ham ekiladi.
Qishloq xo’jaligining ikkinchi yetakchi ekini - paxta 163 ming gektarni
egallaydi (2008-yilda 173 ming ga, 2000 yilda 150 ming ga).2013-yilda 424 ming
tonna paxta yetishtirilgan, hosildorlik - 26,0 s/ga bo’lgan. G’alla va paxta
yetishtirish bo’yicha Qashqadaryo respublikamizda birinchi o’rinda turadi.
Kartoshka 7,0 ming gektar yerga ekilgan, yalpi hosil 126 ming t, sabzavot maydoni
15,0 ming ga, hosil 398 ming t, poliz ekinlari 6,5 ming ga va yalpi hosil 111 ming
tonnaga teng bo’lgan. Yem- xashak ekinlari 42,8 ming gektarni egallaydi, uning
yarmidan ko’progi beda bilan band. Mevazorlar maydoni - 12,4 ming ga, yalpi
hosil - 89 ming t. Bog’dorchilik tog’ va tog’oldi hududlarda joylashgan
(Shahrisabz, Yakkabog’, Kitob, Qamashi va b.) tumanlarda rivojlangan. Bu
yerlarda uzum yetishtirish ham yulga quyilgan, uning umumiy maydoni 7,1 ming
ga, yalpi hosil 69 ming t bo’lgan. Kitob tumani o’zining anorlari (Varganza va b.),
Kasbi tumani bodomzorlari bilan (Maymanoq) mashhur.
Viloyatda 1268 ming bosh qoramol, 3958 ming bosh qo’y va echkilar bor
(bu borada ham Qashqadaryo ancha oldinda). Mintaqa agrosanoat majmuida 219
ming t tirik vaznda go’sht, 829 ming t sut, 280 mln. dona tuxum, 6,4 ming t jun
(respublikaning 1/5 qismi), 2,9 ming t pilla, va katta miqdorda Qorako’l terisi
olinadi (2013 y.). Taqqoslash uchun ba’zi ma’lumotlar (2000 yilda); umumiy ekin
maydoni 461 ming ga yoki respublikaga nisbatan 12,2 %, g’alla maydoni 202 ming
ga (respublikada birinchi o’rinda), paxta maydoni 150 ming ga, yem-xashak
21

II.BOB. QASHQADARYO VILOYATI AHOLISINING HUDUDIY
JOYLASHISHI VA IQTISODIYOTI RIVOJLANISHINING IQTISODIY-
GEOGRAFIK JIHATLARI
2.1.AHOLISI VA MEHNAT RESURSLARI
Qashqadaryo viloyati o’zining aholi soni bo’yicha O’zbekistonda
Samarqand va Farg’ona viloyatlaridan keyingi uchinchi o’rinni egallaydi U ayni
vaqtda, aholi sonining o’sishi jihatidan Surxondaryo viloyati bilan birgalikda
mamlakat demografik vaziyatida yetakchilik qiladi: agar 1989-2014-yillarda 128,1
foizga o’sgan bo’lsa, Surxondaryoda bu ko’rsatkich 144,6 va Qashqadaryoda 142,5
foizga teng. Aholi soni bo’yicha viloyatda Chiroqchi tumani oldinda turadi (349,9
ming, 2014-yil); Shahrisabz tumanida, Shahrisabz shahrini qo’shib hisoblaganda,
aholi soni 324 ming kishidan iborat. [4]
Shuningdek, Qamashi, Koson, Kitob va Yakkabog’ tumanlarining har birida
200 ming kishidan ko’proq aholi bor. Umuman, yuqorida keltirilgan qishloq
tumanlari bu jihatdan respublikamizda ham ajralib turadi. Aholi soni faqat
Muborak tumanida 100 ming kishidan oz, xolos. Viloyat tabiiy geografik muhitiga
mos holda, aholi uning hududida bir tekis joylashmagan. O’rtacha zichlik - 1 km"
ga 112,5 kishi (2018y). Aholi, xususan Kasbi (267 kishi), Qarshi (231 kishi),
Yakkabog’ (210 kishi) va Shahrisabz (195 kishi) tumanlarida zich joylashgan,
Muborak, Dehqonobod, Mirishkor qishloq tumanlarida esa zichlik ancha past.
Keyingi yillar mobaynida, ya’ni 1989-2014-yillar oralig’ida aholi soni ancha
tez ko’payib borgan: Muborak tumanida o’rtacha yillik ko’payish 5,70, Kosonda
4,75 %o, Kitob va Nishon tumanlarida 4,10 foizni tashkil qilgan. Nisbatan pastroq
demografik o’sish Dehqonobod (2,40 %), Qarshi (2,50 %) va Kasbi (2,50 %)
tumanlarida kuzatiladi. Shu o’rinda e’tirof etish lozimki, mazkur ko’rsatkichlar
bo’yicha Muborak tumani respublikamizda eng oldingi o’rinlarni egallaydi Tuman
aholisining bunday tez o’sishi nafaqat tabiiy ko’payish, balki aholi migratsiyasi
bilan ham bog’liq (tabiiy resurslarni o’zlashtirish natijasida aholi bu yerga ko’plab
ko’chib kelgan). Yuqori mintaqa (Shahrisabz, Yakkabog’ va Kitob tumanlari) ko’p
jihatdan respublikamizning aholisi zich, xo’jaligi intensiv rivoj topgan voha va
10

kishi kelgan va 6 kishi ketgan, migratsiya qoldig’i 3 kishini tashkil etgan. Qarshi
tumanida kelish koeffitsienti 10,5, ketish 4,0 promille, migratsiya natijasi 6,5
promille yoki 0,65 %. Qashqadaryo viloyatining qolgan aksariyat qishloq
tumanlarida aholi migratsiyasining natijasi 2013-yilda ijobiy bo’lgan: viloyatga
kelganlar 4,8, ketganlar 3,7 promille, migratsiya qoldig’i minus 1,1 %o. Manfiy
ko’rsatkichlar Qarshi shahri, G’uzor, Muborak va Mirishkor tumanlarida qayd
etilgan. Shu bilan birga ta’kidlash joizki, Quyi mintaqaning ayrim tumanlari aholisi
(masalan, Muborak, Kasbi, Nishon, Mirishkor) asosan migratsiya natijasida
shakllangan.
2018-yilda viloyatda har ming aholiga tug’ilish koeffitsienti 25,8 promilleni,
o’lim koeffitsienti 4,1 promille, tabiiy o’sish koeffitsienti 21,7 promilleni tashkil
etgan. 2018 yilda viloyatda aholi tabiiy o’sishi 68 896 kishini, migratsion o’sish -
4220 kishini, aholining umumiy o’sishi 64676 nafarni tashkil etgan. Yil oxirida
aholi soni 3 213090 nafar kishini tashkil qilgan. Yillik umumiy o’sish 102,1%ni
tashkil etgan. Viloyatning umumiy urbanizatsiya darajasi 43,0 % - bu respublika
ko’rsatkichidan ancha past (50,5 %) (2019-yil 1-yanvar).
Bu yerda hammasi bo’lib 12 shahar va 117 ta (2019yil 1-yanvar) shaharcha
bor. Ulardan Qarshi O’zbekistonning 17 katta shaharlari qatoriga kiradi (270,7
ming kishi), Shahrisabzda 100 mingga yaqin, Kosonda 69 ming aholi yashaydi.
Qamashi va Kitob shaharlarida 37-40 ming aholi bor. Qolgan shahar va
shaharchalarda aholi soni bundan ozroq. 2009-yilda “Qishloq taraqqiyoti va
farovonlik yili” Davlat dasturini qabul kilinishi munosabati bilan viloyatning 119
ta qishloq aholi punktlariga shaharcha maqomi berilgan. Natijada, umumiy
urbanizatsiya darajasi 2008 yildagi 24,6 foizga teng bo’lgani holda, u birdaniga
19,0 foizga ortdi. Yangi shaharchalar (agroshaharchalar), ayniqsa Shahrisabz,
Qarshi, Kitob va Yakkabog’ tumanlarida ko’p. Shahrisabzda bunday maqomga 18
ta, Qarshida 15, Kitobda 14, Yakkabog’da 13 ta qishloqlar ega bo’lgan.
Qashqadaryoning yuqori zonasida joylashgan qishloq tumanlarida intensiv
sug’orma dehqonchilik yaxshi rivojlangan va shu asosda aholi zich, katta-katta
qishloqlar shakllangan.
12

KIRISH
I.BOB.QASHQADARYO VILOYATI TABIATINING ASOSIY
XUSUSIYATLARI
1.1.Qashqadaryo viloyatining geografik o`rni, maydoni va chegaralari
1.2.Tabiiy sharoiti va tabiiy resurslari.
II.BOB. QASHQADARYO VILOYATI AHOLISINING HUDUDIY
JOYLASHISHI VA IQTISODIYOTI RIVOJLANISHINING IQTISODIY-
GEOGRAFIK JIHATLARI
2.1.Aholisi va mehnat resurslari.
2.2.Qashqadaryo viloyati sanoat tarmoqlari shakllanishi va rivojlanishi
2.3.Qashqadaryo viloyati qishloq xo`jaligining rivojlanishi va
ixtisoslashuvi.
2.4.Qashqadaryo viloyatining transport va tashqi iqdisodiy aloqalari.
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
KIRISH
2

Viloyat relefining bunday turli-tumanligi o’ziga xos tabiiy boyliklarga egaligini
asoslab beradi va ichki hududiy mehnat taksimoti, iqlim sharoitlarining
shakllanishiga sabab bo’ladi.
2-Jadval
Qashqadaryoning asosiy suv manbalari.
Manba. Qashqadaryo geografiyasi o`quv qo`llanma
Jumladan, Qashqadaryoning quyi qismi kishloq xo’jaligida foydalanish uchun
qo’lay bo’lgan katga yer maydonlariga ega. Shu bilan birga, bu yer
respublikamizda neft va tabiiy gaz zahiralarining ko’pligi bo’yicha birinchi o’rinda
turadi. Ko’rilayotgan hududda Ko’kdumaloq, Muborak, Pomuq kabi yirik neft-gaz,
Sho’rtan, Zevardi, G’uzor, Janubiy Pomuq, Qamashi, Alanga o’xshash tabiiy gaz,
Kushquduq neft konlari mavjud. Viloyatning Dehqonobod tumani esa turli xil tuz
konlari, qurilish materiallari xom ashyosiga boy. Ayniqsa katta zahiraga ega
bo’lgan kaliy tuzlarining borligi mamlakatimizda kaliy o’g’itlarini ishlab chiqarish
8

Sanoatning hududiy tashkil etilishida Qarshi, Shahrisabz tugunlari katta
ahamiyatga ega, Muborak (IEM, gaz-kimyo majmuasi), Koson (yog’-ekstraktsiya ,
paxta tozalash, g’isht zavodi), Sho’rtan (neftgaz-kimyo), Tolimarjon (IES),
Ko’kdumaloq (neft), Chiroqchi (konserva zavodi), Dehqonobod (kaliy zavodi) va
boshqa sanoat maskanlarining ahamiyati ham oshib bormoqda. Qarshi, Qamashi va
Shahrisabzda to’qimachilik korxonalari (“Oqsaroy - to’qimachi” QK, ipakchilik),
aksariyat tuman markazlarida paxta tozalash zavodlari mavjud.
2018-yilda viloyat sanoat korxonalarida jami 31557,0 tonna ip kalava,
7461.8 ming kv.m.gazlamalar, 2714,9 ming kv.m tayyor ip gazlamalar, 143,8 ming
juft chulki paypoq, 5,5 ming juft paypoq,1541,2 tonna trikotaj mato 30,0 ming juft
poyabzal, 13860,2 mln kVt/ soat elektr-energiya,165,7 tonna tonna qog’oz va
karton, 9,2 ming tonna portlandtsement, 96,7 mln dona qurilish g’ishtlari ishlab
chiqarilgan. Viloyatda gaz kondensatini Muborak neft-gaz konlari, Muborak gazni
qayta ishlash zavodi, “Sho’rtan neft-gaz” shu’ba korxonasi, Sho’rtangaz kimyo
majmuasi hamda “Hisor neft-gaz” qo’shma korxonalari ishlab chiqaradi. Ularning
orasida gaz kondensati bo’yicha Muborak neft- gaz konlari boshqarmasi va
Sho’rtan neft-gaz, neft va tabiiy gaz qazib olishda Muborak neft-gaz konlari
yetakchilik qiladi. Suyultirilgan gazning yarmiga yaqinini Sho’rtangaz kimyo
majmuasi yetkazib beradi, ikkinchi o’rinda Sho’rtan neft-gaz shu’ba korxonasi
turadi. Oltingugurtning deyarli 100 foizga yaqinini Muborak gazni qayta ishlash
zavodi ta’minlaydi. Jami sanoat mahsulotining 9,3 foizi viloyat markazi - Qarshi
shahriga to’g’ri keladi. Muborak tumanida sanoatni mujassamlashuv ko’rsatkichi
bundan ham yuqori - 45,2 foiz. Shuningdek, G’uzor tumanida ham sanoat ishlab
chiqarishi yuqori darajada - 23,3 %. Bu ikki qishloq tumani viloyat markazi bilan
birgalikda jami sanoat mahsuloti hajmining 78 foizini beradi. Qolgan hududlarda
sanoat sust rivojlangan. Bu borada biroz Shahrisabz va Koson tumanlari ajralib
turadi. Dehqonobodda esa ushbu makroiqtisodiyot tarmog’i yaqin yillarda
rivojlanib boradi.
4-Jadval
Viloyatda ishlab chiqarish sanoatining tarkibi (% da)
18

Nishon kanallari suvlari bilan ham sug’oriladi. Viloyatning shimoliy qismiga,
asosan Chiroqchi tumaniga, Zarafshon suvlari Eski Anhor kanali orqali yetib
keladi. Rekreatsiya maqsadida ajoyib tabiiy landshaft turlaridan, sihatgoh va dam
olish zonalaridan foydalanish mumkin. Bunday imkoniyatlar, eng avvalo,
viloyatning tog’ va tog’oldi hududlarida ko’p (masalan, Miroqi). Turistik ob’ektlar
sifatida esa kuhna Shahrisabz - sohibqiron Amir Temurning vatani, u barpo etgan
tarixiy yodgorliklar (Oqsaroy va b.), eski Nasaf koldiqlari, g’orlar, shuningdek,
ekosayohat ahamiyatiga molik maskanlar mavjud. Shahrisabz tumanining yuqori
qismida Hisor davlat qo’riqxonasi tashkil qilingan. Shahrisabz, Kitob, Yakkabog’,
Kasbi tumanlarida ham qadamjo va ziyoratgohlar ko’p.[4]
1-Rasm.Qashqadaryo viloyatining tabiiy xaritasi.
( Manba.O`rta osiya va O`zbekiston tabiiy atlasi )
1.2. TABIIY SHAROITI VA TABIIY RESURSLARI
6

Tuproqlarning muhim xususiyati ularning ishlab chiqarishga qobilligi, ya’ni
madaniylashganligi bo’lib, viloyatning ko’proq, avvaldan sug’orib kelinayotgan,
yuqori darajada mdaniylashgan yerlari doimiy ravishda organik va mineral
o’g’itlar solinganligi tufayli fosfor, azot bilan yaxshi ta’minlangan.
Tarkibi chirindi va mikroorganizmlarga boy.Yuqori madaniylashgan yerlar
asosan Qashqadaryo viloyatining sharqiy, janubi-sharqiy, markaziy qismlarida,
SHaxrisabz, Kitob, Yakkabog’, Qamashi, Koson va Qarshi tumanlarida
joylashgan. O’rta darajada madaniylashgan butun sug’oriladigan yer fondining
asosiy qismini tashkil etadi.
Ularga eskidan sug’orilib kelingan, o’tmishda dehqonchilik madaniyati
darajasi nisbatan past bo’lgan yerlar hamda Qarshi cho’lidagi yangi o’zlashtirilgan
yerlarning uncha katta bo’lmagan qismi kiradi.
Qarshi cho’lining yangi o’zlashtirilgan va sug’orilayotgan yerlari oziqa
moddalarining kamligi, tuproq tarkibining chirindilik darajasi ozligi va
biologikfaolligining sustligi bilan ajralib turadi. Bu yerlarda, odatda, eroziya xavfi
ancha yuqori. Ma’lumki, yer resurslarining sifati bonitet bali bilan belgilanadi.
Eng hosildor yerlar Shaxrisabz (bonitet bali 72), Yakkabog’ (60) va Kasbi
(64) tumanlardadir. Muborak va Dehqonobod tumanlarida yerning hosildorligi eng
past (ikkala tumanda ham bonitet bali 41ga teng). So’nggi 4-5 yil ichida davlatning
agroiqtisodiy siyosati tufayli yer resurslarining ahvoli birmuncha yaxshilandi.
CHunonchi, 2000 yilda tarkibida tuz miqdori yuqori bo’lgan yerlar 168,6
ming gektar, yoki viloyatdagi barcha ekin maydonlarining 36, 6%ni tashkil qilgan
bo’lsa, 2004 yilda bu ko’rsatkich 56 ming gektargacha pasaydi va barcha ekin
maydonlarining 11,5%ga teng bo’ldi.
27

“Barchamizga ayonki, O`zbekistan boy qazilma va tabiiy resurslarga,
qudratli iqtisodiy va insoniy salohiyatga ega. Biroq bizning eng katta boyligimiz -
bu halqimizning ulkan intellyektual va ma'naviy salohiyatidir. Biz tanlagan yo‘l –
mashaqqat yo‘li. Qashqadaryo bo‘yicha ulkan rejalarimiz bor, juda katta mablag‘
berilyapti. Endi eng asosiy vazifa va talab – shu mablag‘ni to‘g‘ri yo‘naltirib,
odamlar manfaati uchun ishlatish, yaxshi sharoit yaratish” [1]
Qashqadaryo viloyati O’zbekiston Respublikasi tarkibida dastlab 1943-yil
20 yanvarda tashkil etilgan, 1960-1964-yillar oralig’ida u Surxondaryo viloyati
bilan qo’shilgan va 1964-yil 7-fevralda qayta tiklangan.
Viloyat maydoni 28,6 ming kv. km bo’lib, mamlakat hududining 6,4 foizini
egallaydi Bu borada Qashqadaryo Qoraqalpog’iston Respublikasi, Navoiy va
Buxoro viloyatlaridan so’ng 4-o’rinda turadi.Aholisi, 2022-yil 1-yanvar
ma’lumotlariga ko’ra, 3408,3 ming kishi (respublika aholisiga nisbatan 9,6
foiz).O’zining demografik sig’imi yoki salohiyati bo’yicha O’zbekiston
mintaqalari ichida Samarqand, Farg’ona viloyatlaridan keyingi uchinchi pog’onani
egallaydi. Vaholanki, u bundan 8-10 yil muqaddam 5- o’rinda edi.
Bundan ko’rinadiki, Qashqadaryoda aholi soni tez o’sib, u keyingi yillarda
poytaxt Toshkent va Andijon viloyatlaridan o’tib ketgan. O’zbekiston Respublikasi
mehnat taqsimotida Qashqadaryo yetakchi mavqelardan birida turadi.
Viloyatga mamlakat yalpi ichki mahsulotining 6,0%, sanoat ishlab
chiqarishining – 4,1, qishloq xo’jaligi mahsulotining 9,2, investitsiyaning -6,6% ,
jami xizmatlarning 4,7 % to’g’ri keladi.(2021y) Yalpi ichki mahsulot ulushiga
ko’ra viloyat - 4, sanoatda - 5, qishloq xo’jaligida - 4 o’rinda turadi (Taqqoslash
uchun: 2000 yilda viloyat respublikaning 6,4 % yalpi ichki mahsuloti, 8,3 %
sanoat, 7,2 % qishloq xo’jalik mahsulotini bergan). Agar bu nisbat ko’rsatkichlari
uning demografik salohiyatiga taqqoslab qaralsa, mintaqaning milliy iqtisodiyot
shakllanishi va rivojlanishidagi o’rni yaqqol namoyon bo’ladi. Qashqadaryo
viloyati ma’muriy-hududiy tuzilishida 13 ta qishloq tumanlari mavjud. Tashkil
topgan muddatiga ko’ra eng “qadimgi” qishloq tumanlari Yakkabog’, Koson,
G’uzor va Shahrisabz hisoblanadi (ular 1926 yilda tashkil etilgan). Bir qator
3

Sanoatning asosiy tarmoqlari: elektroenergetika, yoqilg‘i (neft va gaz),
kimyo va gaz-kimyo, qurilish materiallari, yengil va oziq-ovqat .
4-Rasm. Viloyatning iqdisodiy xaritasi.
Manba: A.Soliyev “O`zbekistonning iqtisodiy ijtimoiy geografiyasi.”
Yirik sanoat korxonalari Qarshi, Shahrisabz shaharlarida hamda ba’zi yirik
qishloq va shaharchalarda joylashgan . Mahalliy sanoat palos, do‘ppi, qandolat
kabi milliy hunarmandchilik mahsulotlari ishlab chiqaradi. Vohada ko‘mir, neft,
gaz, tuz kabi foydali qazilmalar negizida yoqilg‘i-energetika-kimyo majmuasi
shakllanib bormoqda. Sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarishning tarmoqlari
tarkibida yoqilg‘i mahsulotlari katta qismni tashkil etadi.
Viloyatda yangi neft va gaz konlari ishga tushurilishi, «Toshg‘uzor-Boysun-
Qumqo‘rg‘on» temiryo‘lida qatnov yo‘lga qo‘yilishi natijasida dashtlarda,
adirlarda ham sanoat obyektlari bo‘y cho‘zmoqda. Jumladan, Dehqonobodda yiliga
200 ming tonna kaliy o‘g‘it beradigan zavod qad rostlamoqda. Yaqin istiqbolda
zavod mahsulotining deyarli yarmi eksportga jo‘natila boshlaydi.
Yalpi hududiy mahsulotining ichki tarkibi ham uning iqtisodiyotini tobora
industrial-agrar yunalishga utib borishidan dalolat beradi. Jumladan, 2008 yilda
16

maydoni 55 mingga, yirik shoxli qoramollar soni 580 ming bosh, qo’y va echkilar
1,9 mln. bosh. Qorako’l terisi 110 ming dona, pilla 1,8-1,9 mln. t tayyorlangan.
Bundan 13 yil muqaddam jami ekin maydoninish- 45 % g’alla, 32 % paxta, 12 %
yem-xashak, ikki foizi sabzavotchilik bilan band bo’lgan. 2018yilda viloyat
qishloq xo’jaligi yalpi mahsulotida dehqonchilik sohasining ulushi 40,4 %ini,
chorvachilik ulushi 59,6 %ini tashkil etgan.
Mazkur yilda viloyatda jami ekin maydonlari 463,1 ming gektarni tashkil
etgan. Shundan 259,4 ming gektarga donli ekinlar, 144,8 ming gektarga paxta,
32,3 ming gektarga kartoshka, sabzavot, poliz ekinlari, 22,4 ming gektarga ozuqa
ekinlari ekilgan. Viloyatda 800,7 ming tonna donli ekinlar hosili
yetishtirilgan;hosildorlik 39,5 sentnerni tashkil etgan. Shu jumladan, bug’doy yalpi
hosili – 771,7 ming tonna, hosildorlik 41,1 s/ga ni tashkil etgan.
Shuningdek, 239,1 ming tonna paxta (hosildorlik-16,9 s/ga), 172,6 ming
tonna kartoshka (hosildorlik-229,1 s/ga), 495,9 ming tonna sabzavot (hosildorlik-
209,8 s/ga), 149,8 ming tonna poliz (hosildorlik-229,4 s/ga), 180,3 ming tonna
meva va rezavorlar (hosildorlik-94,3 s/ga), 96,9 ming tonna uzum (hosildorlik-
119,7 s/ga) hosili yetishtirilgan.
2019-yilning 1-yanvar holatiga bo’yicha viloyatda yirik qoramollar soni
1584,9 ming boshni, shundan sigirlar 528,9 ming boshni, qo’y va echkilar 4599,2
ming boshni, parrandalar 6215,3 ming boshni tashkil etgan. Shuningdek, mazkur
yilda viloyatda 289,3 ming tonna go’sht (tirik vaznda), 1131,2 ming tonna sut,
586,1 mln dona tuxum yetishtirilgan.
Qishloq xo’jaligi geografiyasida Koson (9,1 %), Chiroqchi (10,7 %)
tumanlari yetakchi, Dehqonobod va Muborak tumanlari orqada. Aholi jon boshiga
hisoblaganda, yuqori ko’rsatkichlar Nishon, Kasbi tumanlarida, eng pastlari esa
Shahrisabz va Dehqonobod tumanlarida qayd etilgan.
Qashqadaryoda jami 8025 ta fermer xo’jaliklari mavjud, ularga 744 ming ga
yer biriktirilgan, 105 ming kishi ishlaydi. Yalpi qishloq xo’jalik mahsulotlari
tarkibida fermer xo’jaliklarining hissasi o’rtacha 38,0 % (respublikamiz miqyosida
ancha yuqori).
22

sanoatini tashkil qilish uchun muhim ahamiyatga ega. Hozirgi vaqtda Tubigatan
tuz koni asosida respublikamizda qishloq xo’jaligi uchun zarur bo’lgan kaliy
o’g’itlari ishlab chiqaruvchi dastlabki zavod barpo etilgan. Viloyatning yuqori -
Shahrisabz mintaqasida marmar, g’isht-cherepitsa xom ashyosi va boshqa konlar
aniqlangan. Kuldarada polimetal rudalari, Zarmasda oltin, G’uzor, Yakkabog’,
Chiroqchida har xil qurilish materiallari topilgan. Bu yerda Kitob geologik
qo’riqxonasi tashkil qilingan. Shunday qilib, Qashqadaryoda, yoqilg’i-energetika,
tog’-kon va gaz kimyosi, qurilish materiallari sanoatini keng ko’lamda
rivojlantirishga qo’lay imkoniyatlar bor. Mintaqa bunday ulkan mineral resurs
salohiyati bo’yicha respublikamizda alohida ajralib turadi. Bu xususda
Qashqadaryo Navoiy va Toshkent viloyati singari mamlakat milliy iqtisodiyoti,
eng avvalo, tog’-kon va yoqilg’i-energetika sanoatini rivojlantirishga o’zining
munosib hissasini qo’shib kelmokda.Iqlimi kontinental, yog’in-sochin miqdori,
ayniqsa, cho’l mintaqasida juda oz.
Binobarin, bu yerda dehqonchilikni rivojlantirish uchun irrigatsiya
infratuzilmasi talab etiladi. Ayni vaqtda, tog’oldi va tog’ mintaqasida yillik yog’in-
sochin miqdori 800-900 mm gacha yetadi. Bu esa daryolarning to’yinishiga qulay
sharoit yaratadi va mintaqa ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanishiga tabiiy asos bo’lib
xizmat qiladi.Viloyat hududi Qashqadaryo xavzasida joylashgan, uning nomi ham,
tarixi, geografiyasi ham ayni shu suv manbai bilan bog’liq. Qashqadaryoga Oqsuv,
Tanxozdaryo, Oyoqchidaryo, Qizildaryo va boshqalar kelib qo’shiladi. Natijada,
viloyatning yuqori (Shahrisabz) mintaqasida gidrografik tizim ancha rivojlangan.
Biroq, Qashqadaryo quyi mintaqaga borgan sari uning suvi kamayib boradi va bir
vaqtlar Zarafshon daryosigacha borib yetgan bu daryo suvlari hozirda Qarshi-
Koson atrofida tamoman tugab qoladi. Qashqadaryoda sug’orma dehqonchilikni
rivojlantirish maksadida 70-yillarda Qarshi dashti o’zlashtirilishi keng miqyosida
olib borilgan. Hozirgi kunda viloyat hududida qator sug’orish inshootlari -
Hisorak, Kalkamin, Chimqo’rg’on, Qamashi suv omborlari barpo etilgan. G’uzor
tumani yerlarini asosan Pachkamar suv ombori va G’uzordaryo sug’oradi.
9

Nisbatan ozroq yangi shaharchalar Mirishkor (3 ta) va Dehqonobod
tumanlarida (2 ta) paydo bo’lgan. Yangi shaharchalarning aholi soni bo’yicha eng
kattalari; Maymanoq - 19,5 ming kishi, Fazli - 11,5 ming (Kasbi tumani), Yangi
Mirishkor - 16,3 ming, Pomuq - 13,0 ming (Mirishkor), Karliq- 14,9 ming
(Muborak tumanida), Karashina - 11,1 ming kishi (Dehqonobod tumani) va x.k.
Viloyatda 1041 ta qishloq aholi punktlari, 21 ta qishloq fuqarolar yig’inlari
mavjud. Dehqonobod, Qamashi, Kitob, Chiroqchi, Shahrisabz va Yakkabog’
tumanlarining har birida 100 dan ortiq qishloqlar bor (eng ko’pi Kitob tumanida -
144 ta). Son bo’yicha eng oz qishloqlar Muborak (15 ta), Mirishkor (23 ta) va
Nishon (30 ta) tumanlarida. Bu ma’muriy hududlarning barchasi yangi yerlarni
o’zlashtirish munosabati bilan tashkil etilgan. Boshqa viloyatlarda bo’lganidek,
Qashqadaryo aholisi milliy tarkibida o’zbeklar keskin ajralib turadi - 92,3 %.
Ikkinchi o’rinda tojiklar — 4,3 %. Qolgan millat vakillaridan turkman va
ruslar ko’proq.
3-Jadval
Viloyatning mehnat resurslari.
Manba: Qashqadaryo statistika qo`mitasi.
13

vositalari, treylerlar
va yarim pritseplar
ishlab chiqarish
Mebel ishlab
chiqarish 1,2 1,0 1,1 0,9 0,9 0,5 0,5 0,8 0,6
Boshqa tayyor
buyumlar ishlab
chiqarish - - - - 0,1 0,01 - 0,01 0,02
Mashina va
uskunalarni
ta`mirlash va
o`rnatish 0,2 0,3 0,2 0,3 0,2 0,04 - 0,1 0,04
5-
Rasm. Tumanlar kesimida iste`mol mollari ishlab chiqarishning o`sish sur`atlari foizda
(Manba: Internet ma`lumotlari asosida tayyorlandi)
2.3.QASHQADARYO VILOYATI QISHLOQ XO`JALIGINING
RIVOJLANISHI VA IXTISOSLASHUVI
Qishloq xo’jaligi. Viloyatda agrar soha ham yaxshi rivojlangan.Umumiy
hajmda mintaqa O’zbekiston qishloq xo’jalik mahsulotining 9,1 foizini beradi.
Qashqadaryo viloyatining umumiy yer maydoni 2857 ming ga, qishloq xo’jaligida
foydalaniladigan yerlar, jami maydonga nisbatan, 76,8 %.
Sug’oriladigan yerlar 461 ming ga yoki qishloq xo’jaligida foydalaniladigan
jami yerlarning 21,0 foizi demakdir. Bunday yerlar ulushi Kasbi tumanida eng
yuqori - 90,8 %; ikkinchi o’rinda Qarshi tumani turadi - 66,4 %. Muborak,
Shahrisabz, Yakkabog’, Chiroqchi va, ayniqsa, Dehqonobod tumanida u juda past
(atigi 1,0 foizga yaqin). Jami ekin maydonining 2/3 qismiga yaqini fermer
xo’jaliklarida. Qishloq xo’jaligida foydalaniladigan yerlar tarkibida ekin
maydonlari 31,1 foizni tashkil qiladi.
Bu xususda Kasbi (87,0 %), Chiroqchi (51,2 %), Qarshi (67,0 %) tumanlari
oldinda, Muborak (13,1 %), Dehqonobod (15,9 %) va Mirishkor (20,0 %) oxirgi
202010 2015 2020 2021020406080100120140160
106
0 0 00 104.4 109.8 128.7
112
111 134.1
97.1
0 110.6
86.2 100.7
100.1 110.3
96.2Tumanlar k e simida iste `mol mol lari i shl ab
c hiqarishning o`si sh sur`atl ari f oizda
Qarshi G`uzor Dehqonobod Qamashi Qarshi t

Qashqadaryo viloyatining iqdisodiy geografik tavsifi

Купить