Dokument ma'lumotlari

Narxi 19500UZS
Hajmi 105.6KB
Xaridlar 1
Yuklab olingan sana 13 May 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

164 Sotish

Qayta ishlash korxonalarida mahsulot ishlab chiqarish va sotish

Sotib olish
Qayta ishlash korxonalarida mahsulot ishlab chiqarish va sotish 1. Korxona tushunchasi, turlari va vazifalari. 2. Korxonani tashkil etish. 3. Korxona tushunchasi va ishlab chiqarish strukturasi. 4. Korxonaning ishlab chiqarish strukturasini tuzishni tashkiliy turlari. 1. Korxona tushunchasi, turlari va vazifalari Huquqiy shaxs mavqeiga ega bo‘lgan, mulkchilik huquqi yoki xo‘jalikni to‘la yuritish huquqi bo‘yicha o‘ziga qarashli mol-mulkdan foydalanish asosida mahsulot ishlab chiqaradigan va sotadigan yoki mahsulotni ayirboshlaydigan, ishlarni bajaradigan, xizmat ko‘rsatadigan, mulkchilikning barcha shakllari teng huquqliligi sharoitida amaldagi qonunlarga muvofiq o‘z faoliyatini amalga oshiradigan mustaqil xo‘jalik yurituvchi subyekt korxona hisoblanadi. Rejasi: Korxona o‘z faoliyati maqsadlarini ro‘yobga chiqarishga o‘z mahsuloti, ishlari va xizmatlariga bo‘lgan ehtiyojlarni qanoatlantirish hamda ana shu asosda mehnat jamoasi a’zolarining ijtimoiy va iqtisodiy manfaatlarini hamda korxona mol-mulki egasining manfaatlarini ta’minlash yo‘li bilan erishadi. Har bir korxonada o‘z faoliyatini amalga oshirish uchun moddiy, mehnat, moliyaviy, energetik va boshqa zaruriy resurslar mavjud bo‘lib, korxona ularga egalik qilish, umumxalq mulkining unga tegishli bo‘lgan qismidan foydalanish va boshqarish huquqiga ega. Ishlab chiqarish korxonalarining asosiy vazifasi aholini turli xalq iste’moli mollariga, maishiy va madaniy xizmatlarga bo‘lgan talabini qondirishdan iboratdir. Ishlab chiqarish korxonasini xarakterlovchi asosiy belgilari uni tashkil etuvchi tarkibiy qismlarning, ishlab chiqarishning texnikaviy birligi va korxonaning iqtisodiy birligidir. Korxonaning ishlab chiqarish texnikaviy birligi deb, uning barcha tarkibiy qismlarining bir-biri bilan ishlab chiqarish jarayonlarida ma’lum ketma-ketligda bajarilishiga ko‘ra bog‘langanligi va bir-birini o‘zaro ta’minlashiga aytiladi. Har bir korxona bir qator tarkibiy qismlar (sex, uchastka)dan iborat. Har bir qism (sex, uchastka) xom ashyoni tayyor mahsulotga aylantirish jarayonining ma’lum vazifalarini bajaradi. Ularning maqsadi ishlab chiqarish dasturini sifatli bajarishga qaratilgandir. Korxonaning iqtisodiy birligi deganda, uni tashkil qiluvchi barcha tarkibiy qismlari korxonaning markazlashgan omboridan sexlarga reja asosida materiallar yetkazib berishni ta’minlashi tushuniladi. Har qanday korxonaning maqsadi uning faoliyati asosida avvaldan o‘ylangan pirovard natijaga erishishdir. Korxona o‘z oldiga ongli ravishda maqsad qo‘yib, fikriy model yarata oladi va obyektiv sharoitlarni hisobga oladi. Korxonalar o‘z maqsadlariga erishish uchun ma’lum vazifalarni bajaradilar. Bozor iqtisodiyoti sharoitida bu vazifalar:  iste’molchilarning o‘sib kelayotgan talablariga muvofiq yuqori sifatli mahsulotlar yetkazib berish;  mehnat unumdorligini uzluksiz ravishda oshirib borish;  mahsulot ishlab chiqarish va sotish;  rejada belgilangan topshiriqlarni o‘z vaqtida va yuqori darajada bajarish;  asosiy ishlab chiqarish fondlaridan unumli foydalanish;  aylanma mablag‘lardan foydalanishni yaxshilash;  xom ashyo, materiallardan tejamkorlik bilan foydalanish;  muntazam ravishda mahsulot tannarxini pasaytirib, korxona rentabelligini oshirishdan iborat; O‘zbekiston Respublikasida, Mulkchilik to‘g‘risidagi O‘zbekiston Respublikasining 1990 yil 31 oktabr №152 - XII sonli qonuni hamda 1993 yil 7 maydagi №851 - XII; 1994 yil 23 sentabrdagi 22-XII; 1995 yil 6 maydagi 70-1; 1996 27 dekabrdagi 357-1 son qonunlariga binoan kiritilgan o‘zgarishlar va qo‘shimchalarda belgilab qo‘yilgan mulk shakllariga muvofiq quyidagi turdagi korxonalar respublikamiz qonun hujjatlariga zid bo‘lmagan holda tashkil qilinishi va o‘z faoliyatini olib borishi mumkin. 1. Jismoniy shaxslarning xususiy mulkiga asoslangan:  Jamoa, shirkat mulkiga asoslangan jamoa, oila, mahalla korxonalari, ishlab chiqarish kooperativlari;  Xo‘jalik jamiyatlari va shirkatlariga qarashli korxonalar;  Jamoa tashkilotlarining korxonalari;  Diniy tashkilotlarning korxonalari va jamoa mulkchiligining boshqa shakllariga asoslangan korxonalar. 2. Davlat mulkiga asoslangan respublika davlat korxonasi: viloyatlararo, viloyat, tumanlararo, tuman, shaharlararo, shahar, davlat korxonasi va davlat korxonalarining boshqa turlari; 3. Mulkchilikning aralash shakliga asoslangan davlatlararo, qo‘shma va turli mulk shakllarining to‘liq yoki ulushli ishtirok etishiga asoslangan boshqa korxonalar. Mulkchilik shakllaridan qat’iy nazar korxona ishlovchilar soniga qarab kichik yoki o‘rta korxonalar jumlasiga kiritilishi mumkin. Bunday korxonalarni tashkil etish va ular faoliyatining o‘ziga xos jihatlari, maqomi, ularni ro‘yxatga olish shartlari, shuningdek korxonalarni bu turga kiritish tartibi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tartibga solib turiladi. Korxonalar o‘z huquqlarining himoya qilinishini ta’minlash, tegishli davlat idoralari va boshqa idoralarda, shuningdek, xalqaro tashkilotlarda umumiy manfaatlarini ifoda etish maqsadida xo‘jalik uyushmalariga: assotsiatsiya, konsern va boshqalarga uyushishlari mumkin. Assotsiatsiya - o‘z ixtiyori bilan birlashgan qo‘shma korxona bo‘lib, uning asosiy vazifasi xo‘jalik faoliyatini birgalikda va o‘zini-o‘zi mablag‘ bilan ta’minlash asosida amalga oshirishdir. Assotsiatsiyaga a’zo bo‘lganlar o‘zining asosiy va aylanma fondlari, pul mablag‘lari, qimmatbaho qog‘ozlari bilan o‘z hissalarini qo‘shishlari mumkin. Assotsiatsiyaning nizomi-uning ta’sis hujjati bo‘lib hisoblanadi. Assotsiatsiya tarkibiga kiruvchi turli konsern sohalararo davlat birlashmasi, xo‘jalik assotsiatsiyasi, davlat konsorsiumlar assotsiatsiya rahbarlari organlarining joylashgan o‘rni, ularning asosiy vazifalari, huquqlari, majburiyatlari, a’zolik tamoyillari va boshqalar ko‘rsatilgan assotsiatsiya nizomi mahalliy hokimiyat tomonidan tasdiqlanadi. Islohotlarning birinchi bosqichida korxonalar o‘z faoliyat sohalariga qarab ixtiyoriy ravishda davlat tarmoq konsernlariga birlashtiriladi. Bu nafaqat ishlab chiqarish quvvatlarini saqlab qoladi, balki uning rivojlanishiga yangi turtki berish uchun ham imkoniyat tug‘diradi. Korxonalarning iqtisodiy mustaqilligi kengayib borgan sari davlat konsernlari tarmoq uyushmalariga aylantiriladi. Ularning boshqaruv apparatlari esa, o‘z tarkibidagi birlashmalar va korxonalarning ixtiyoriy ravishda bergan puli hisobidan ta’minlanadi. Korxona va tashkilotlar qaysi idoraga bo‘sunishidan va mulkchilik shaklidan qat’iy nazar o‘z iqtisodiy manfaatlarini rag‘batlantirish maqsadida konsernlar, uyushmalar va korporatsiyalar tarkibiga ixtiyoriy ravishda kiradi. Ular o‘z faoliyatini pay va kirish badallari, ishtirokchilarning aksiyalar to‘plamini sotib olish asosida yo‘lga qo‘yadi. Bozor munosabatlari davrida uyushmalar, konsernlar, korporatsiyalar va boshqa uyushmalarning asosiy vazifasi respublika xalq xo‘jaligini ishlab chiqarilayotgan mahsulotning aniq turlari bilan ta’minlash, yagona ilmiy-texnikaviy va investitsiya siyosatini o‘tkazish, ichki va tashqi bozorlar holatini o‘rganish, tarmoqda bozor munosabatlarini rivojlantirishdir. Shuningdek, «Konsern, korporatsiya va boshqa uyushmalarning vazifasi, - deb yozadi I.A.Karimov, davlat korxonalarini hamda tashkilotlarini nodavlat mulkiga aylantirish ishlarini tashkil etish, tadbirkorlikning rivojlanishini butun choralar bilan qo‘llab-quvvatlashdan iborat». Bulardan tashqari xo‘jalik birlashmalari o‘z muassasalarini huquqiy himoya qilishni ta’minlaydi, davlat, mahalliy hokimiyat hamda boshqaruv organlarida ularning qonuniy manfaatlarini ifodalaydi, tarmoqni rivojlantirish strategiyasini belgilaydi. 2. Korxonani tashkil etish Korxonani tashkil etish va ularning faoliyati bilan bog‘liq munosabatlar «Korxonalar to‘g‘risida»gi qonun va uning asosida chiqariladigan boshqa qonun hujjatlari bilan tartibga solinadi. Korxonani tashkil etishning umumiy shartlari shulardan iboratki, mol-mulk egasi yoki u vakil qilgan idora, korxona, tashkilot qaroriga yoki mehnat jamoasining qaroriga muvofiq, shuningdek ta’sis etuvchilar guruhi va ayrim ta’sis etuvchi shaxslar qarori bilan O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarida ko‘zda tutilgan tartibda barpo etiladi. Korxonani tashkil etish va uning faoliyatini olib borish uchun yer uchastkalari, tabiiy resurslardan foydalanish ko‘zda tutilgan hollarda tegishli davlat hokimiyat idoralari (shahar, tuman, tuman arxitektura bo‘limlari)dan, tabiatdan foydalanuvchi tegishli tashkilot tomonidan ekologiya ekspertizasi xulosasi asosida foydalanishga ruxsatnoma olinadi. Shuningdek, korxona ishlab turgan korxonalar, tashkilotlar tarkibidan mehnat jamoasi tashabbusi bilan bir necha tarkibiy bo‘linmalarga ajratish yo‘li bilan ham tashkil qilinishi mumkin. Korxona O‘zbekiston Respublikasining qonun hujjatlarida belgilangan tartibda korxona joylashgan joydagi mahalliy hokimiyat va boshqaruv organlari tomonidan davlat ro‘yxatidan o‘tkaziladi. Korxonani davlat ro‘yxatidan o‘tkazish uchun zarur bo‘lgan hujjatlardan eng asosiysi korxona nizomidir. Qonunda taqiqlanmagan faoliyat turi bilan shug‘ullanuvchi har qanday korxona nizom asosida ish olib boradi. Nizom korxonaning ta’sis etuvchilari tomonidan ta’sis yig‘ilishida muhokama qilinadi va tasdiqlanadi. Korxona nizomida korxonaning nomi, uning qayerda joylashganligi, faoliyati, uning boshqaruv va nazorat organlari, ularning vakolati, korxona mol-mulkini tashkil etish va foydani taqsimlash tartibi, korxonani qaytadan tashkil qilish va uning faoliyatini to‘xtatish shartlari belgilab qo‘yiladi. Korxona nizomi tarkibi 1 –rasmda kerltirilgasn. 1 - rasm. Korxona nizomining tashkiliy ko‘rinishi Korxona mulki asosiy fondlar va aylanma mablag‘lar hamda korxona balansidagi boshqa moddiy zahiralardan tashkil topadi. Korxona mol - mulkini:  ta’sis etuvchilarning pul va moddiy badallari;  mahsulot, ishlar, xizmatlarni sotishdan va xo‘jalik faoliyatining boshqa turlaridan olingan daromadlar;  qimmatli qog‘ozlardan olingan daromadlar;  bank va boshqa qarz beruvchilarning kreditlari;  kapital mablag‘ va byudjet dotatsiyalari;  tashkilotlar, korxonalar va fuqarolarning xayriya maqsadlarida bergan badallari;  meros tariqasida, ayirboshlash va sovg‘a qilish yo‘li bilan oladigan daromadlari hamda O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarida taqiqlanmagan mablag‘lar tashkil etadi. Shuningdek, korxona ishlab chiqarish faoliyatini kengaytirish va takomillashtirish, zamon talabiga javob beradigan yangi texnika va texnologiyani jalb qilish, mehnat jamoasini ijtimoiy rivojlantirish maqsadida qimmatbaho qog‘ozlar chiqarish hamda sotish yo‘li bilan huquqiy va jismoniy shaxslardan qo‘shimcha pul mablag‘larini jalb etish huquqiga egadir. 3. Korxona tushunchasi va ishlab chiqarish strukturasi Korxona mustaqil xo‘jalik subyekti bo‘lib, u iste’molchilar talabini qondirish va foyda olish maqsadida mahsulot ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish uchun amaldagi qonunlar asosida tashkil topadi. Korxona o‘zi mustaqil faoliyat yuritadi. Ishlab chiqarilgan mahsulot hamda soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar to‘langandan so‘ng olingan foydani o‘zi boshqaradi. Bir so‘z bilan aytganda korxona o‘zi mustaqil tovar ishlab chiqaruvchidir. Korxonaga xos bo‘lgan xarakterli xususiyatlar - birinchidan, ishlab chiqarish jarayonlarining umumiyligida aks etuvchi ishlab chiqarish- texnika birligi, ikkinchidan, rahbariyat, reja, hisob-kitobni o‘zida mujassamlashtirgan tashkiliy birlik, uchinchidan, moddiy, moliyaviy texnik resurslar hamda iqtisodiy natijalarni umumlashtiruvchi iqtisodiy birlikdan iborat. Korxona bir turdagi sex yoki uchastkadan, texnologik jihatdan bir xil bo‘lmagan sexlardan tashkil topadi hamda ularning birgalikda olib borgan faoliyati natijasida mahsulot ishlab chiqariladi, ishlar bajariladi, xizmatlar ko‘rsatiladi. Korxonani yaxlit qilib birlashtiradigan muhim belgilar bu yordamchi xo‘jaliklar va umumiylashtiruvchi maydondir. Har bir korxonaning asosiy faoliyati - mahsulot ishlab chiqarish, ishlarni baja-rish, xizmat ko‘rsatishga yo‘naltirilgan asosiy, yordamchi va xizmat ko‘rsatuvchi jarayonlarning yig‘indisidan iborat. Asosiy jarayon, odatda, tayyorlash, ishlov berish, yig‘ish bosqichlarini o‘z ichiga oladi. Tayyorlov bosqichida shu korxonaning o‘zida ishlov berish davom ettiriladigan yarim tayyor mahsulot (zagatovka)lar tayyorlanadi. Ishlov berish bosqichida yarim tayyor mahsulotlar yoki materiallarga ishlov berish natijasida tayyor mahsulot olinadi. Yig‘ish bosqichi - bu bosqichda buyum qismlari yig‘iladi va tayyor mahsulotga aylanadi. Yordamchi jarayonlar deganda (masalan, mashinasozlikda) dastgohlar, bino, inshootlarni ta’mirlash; texnik asbob-uskunalarni tayyorlash va ta’mirlash; barcha turdagi energiyalar (elektr, issiqlik, siqilgan havo)ni ishlab chiqish va uzatish tushuniladi. Ba’zi yordamchi jarayonlar uch bosqichdan: tayyorlov, ishlov berish va yig‘ish (masalan, texnik uskunalarni tayyorlash) jarayonlaridan tashkil topishi mumkin. Xizmat ko‘rsatuvchi - jarayonlarga asosiy va yordamchi jarayonlarga xizmat ko‘rsatish bilan bog‘liq bo‘lgan (masalan, ombor ishlari, nazorat ishlari) jarayonlar kiradi. Ishlab chiqarish jarayoni ayrim qismlarga bo‘linadi va bu jarayonlarning tarkibi operatsiyalardan tashkil topadi. Operatsiya- ishlab chiqarish jarayonining bir qismi bo‘lib, u ishchi o‘rnida dastgohni yoki uning qismlarini o‘zgartirmagan holda bitta ishchi tomonidan bajariladi. Operatsiyalar asosiy va yordamchi operatsiyalarga bo‘linadi. Ishchi o‘rni - bu ishlab chiqarish maydonining bir qismi bo‘lib, u ishchilar ishlab chiqarish jarayonidagi ma’lum operatsiyalarni bajarishi uchun zarur bo‘lgan dastgoh va asbob-uskunalar bilan jihozlangan joydir. 4. Korxonaning ishlab chiqarish strukturasini tuzishni tashkiliy turlari Korxonalarda ishlab chiqarishni bo‘limlarga (sex, uchastka, xizmat ko‘rsatuvchi bo‘limlar) ajratish, ularni joylashtirish va o‘zaro aloqa prinsiplari o‘rtasidagi mehnat taqsimotini aniqlaydi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonani ishga tushirishga tayyorlash korxonaning ishlab chiqarish strukturasini takomillashtirish: birinchidan, tez moslashuvchan, ya’ni korxona maqsadlariga mos holda amalga oshiriladigan o‘zgarishlarga doimiy ravishda moslashuvchan (masalan, korxonada katta o‘zgarishlar sodir qilmagan holda uning faoliyatini kengaytirish imkoniyatini yaratish); ikkinchidan, tashqi muhitda sodir bo‘lgan kutilmagan o‘zgarishlarga tezda moslashish, (masalan, bozor kon’yunkturasini o‘zgarishi); uchinchidan, korxona oldida turgan vazifalarni o‘zgarishiga qarab ishlab chiqarish bo‘limlarini o‘zini-o‘zi samarali boshqarish qobiliyatiga ega bo‘lishni albatta o‘z ichiga olishi kerak. Har bir yirik korxona katta bo‘limlar (sex, xizmat ko‘rsatish xo‘jaligi)ga va kichik hajmdagi (uchastka, bo‘lim, ishchi o‘rinlari)ga ajratiladi. Korxonaning katta bo‘limlari - sexlar: asosiy, yordamchi, xizmat ko‘rsatuvchi va boshqalarga ajratiladi. Sex - mahsulot va uning qismlari yoki texnologik jarayonning ayrim bosqichlari bajariladigan korxona bo‘limlarini ishlab chiqarish jarayonlari bilan chambarchas bog‘langan bo‘limidir. Asosiy sexlarda jarayonlar mehnat qurollariga sifat o‘zgarishi bo‘yicha ishlov berish va tayyor mahsulot ishlab chiqarishga qaratilgan. Yordamchi sexlar mahsulot ishlab chiqarish jarayonida bevosita ishtirok etmaydi, ammo asosiy sexlarda ishlarni bajarish uchun zaruriy sharoitlarni ta’minlaydi (masalan, ta’mirlash sexi). Xizmat ko‘rsatuvchi xo‘jaliklar asosiy va yordamchi xo‘jaliklarga xizmat ko‘rsatadi (masalan, ombor xo‘jaligi, energetika xo‘jaligi, transport va boshqalar). Qo‘shimcha sexlar asosiy sexlardan chiqqan chiqindilarni qayta ishlash bilan shug‘ullanadi (masalan, xalq iste’moli mollarini tayyorlash sexlari). Korxonaning ishlab chiqarish strukturasi bilan bog‘liq bo‘lgan muhim iqtisodiy masala, bu asosiy, yordamchi va xizmat ko‘rsatuvchi sex (uchastka) lar o‘rtasidagi munosabatdir. Mahsulotni tayyorlash jarayoni asosiy ishlab chiqarish sexlarida amalga oshiriladi, shuning uchun bu sexlar nafaqat o‘zining korxona faoliyatidagi o‘rni bilan, balki unda ishlayotgan ishchilar soni va ishlab chiqarish maydoni bilan ustun turadi. Shu bilan birga yirik korxonalarda yordamchi ishchilar soni asosiy ishchilar sonidan ko‘proq bo‘ladi. Bunday nisbat shu korxonaning yuqori darajada mexanizatsiyalashgan va avtomatlashtirilganligidan dalolat beradi. Bu esa, o‘z navbatida asosiy sexlarda og‘ir ishlarni kamayishiga, ishchilar sonini qisqarishiga olib keladi va shu bilan birga dastgohlarga xizmat ko‘rsatish va ularni ta’mirlash ishlarini ko‘paytiradi. Bu vaziyatni yordamchi ishlarni mexanizatsiyalash orqali bartaraf qilish mumkin. Ishlab chiqarish tizimi maqsadi va tahliliga qarab turlicha strukturalarda ko‘rsatilishi mumkin. Masalan, asosiy vositalar, kadrlar, ishlab chiqarish strukturalari. Korxonaning ishlab chiqarish strukturasi doimiy bir xil bo‘lmaydi. U ishlab chiqarilayotgan mahsulot hajmi va turi, texnika, texnologiya va ishlab chiqarishni tashkil qilishni takomillashtirilishi natijasida takomillashib boradi. Korxonaning ishlab chiqarish strukturasi quyidagi o‘zaro bog‘liq bo‘lgan uchta omillar: korxonani ixtisoslashtirish darajasi va boshqa korxonalar bilan birgalikda ish olib borish asosida tashkil etish shakli (kooperatsiya); korxonaning mahsulot ishlab chiqarish ko‘lami (masshtabi) va uning murakkabligi; texnologik jarayonning xususiyatlariga bog‘liq. Korxonaning ixtisoslashtirish darajasi bevosita sexlar o‘rtasida ishlab chiqarish jarayonlarini taqsimlash darajasi korxona ichida va boshqa korxonalar bilan birgalikda mehnatni taqsimlash asosida ishni tashkil qilish shaklini aniqlaydi. Korxonaning ixtisoslashtirish darajasi qancha yuqori bo‘lsa, tor sohadagi sexlarni tashkil qilishga imkoniyat yaratiladi. Ishlab chiqarish ko‘lami bevosita korxonada sexlarning tarkibi va sonini, ularning maydonini aniqlaydi hamda sexlarni ixtisoslashtirish darajasiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Ishlab chiqarish ko‘lami qancha katta bo‘lsa, korxona sexlari shuncha ko‘p va ishlab chiqarish maydoni shuncha katta bo‘ladi hamda ko‘p miqdorda mahsulot ishlab chiqariladi. Yirik korxonalarda texnologik jihatdan bir turdagi bir nechta sexlar- mexanika, yig‘ish, quyish va boshqalarni tashkil qilish mumkin. Aksincha, yirik korxonalarda sexsiz ishlab chiqarish strukturasini ham yaratish mumkin. Texnologik jarayonlarning xususiyati bevosita korxona sexlarining tarkibini aniqlaydi va uni ixtisoslashtirishga ta’sir ko‘rsatadi. Turli sanoat tarmoqlari korxonalari bir xildagi ishlab chiqarish strukturasiga ega emas. Hatto bir tarmoqqa oid korxonalarning ham ishlab chiqarish strukturasi bir-biridan farq qiladi. Qurilish korxonalarida ishlab chiqarish strukturasi yangi korxona qurilishi, mavjud binoni qayta qurish, dastgohlarni qayta joylashtirish, sex va uchastkalarni mexanizatsiyalash masalalarini aniqlab beradi. Sexlar texnologik, bir turdagi yoki aralash shaklda ixtisoslashtirish asosida tashkil qilinishi mumkin. Shuning uchun korxonaning ishlab chiqarish strukturasini uchta turga ajratish mumkin. Birinchi - texnologik tur. Korxonalarda bunday sexlarni tashkil qilish texnologik prinsipga asoslanadi. Bunday sexlar zavodda ishlab chiqarilayotgan barcha mahsulotlar uchun turli xildagi detallar tayyorlash yoki ularga ishlov berishdagi bir turdagi texnologik operatsiyalar majmuini (kompleks) bajaradi. Ishlab chiqarish strukturasini bunday turiga tayyorlov sexlarini kiritish mumkin. Texnologik turning kamchiliklari shundan iboratki, sex rahbariyati ishlab chiqarish jarayonining ma’lum bir qismiga javob beradi. Sexda turli xildagi detallar tayyorlanganligi sababli dastgohlarni texnologik jarayon tartibi bo‘yicha joylashtirish qiyin. Shuning uchun ularni bir tur va guruhlar bo‘yicha joylashtiriladi, bu esa, sex ichida yarim tayyor mahsulotlarni tashish masofasini uzaytiradi. Sexlarni ixtisoslashtirish ishlab chiqarish sikli davomiyligini uzaytiradi. Texnologik xususiyatiga ko‘ra asosiy sexlarni tashkil qilish donalab va kichik seriyalarda turli xildagi mahsulotlar ishlab chiqaruvchi korxonalarda tashkil qilinadi. Ikkinchi - mahsulot (buyum) turi. Korxona ishlab chiqarish strukturasini bunday turi bo‘yicha sexlarni tashkil qilish asosida mahsulot belgisi etadi. Bu holatda sexlar cheklangan turdagi buyumlar, detallar va detal qismlarini tayyorlashga ixtisoslashgan bo‘lib, unda texnologik jarayon va operatsiyalarni bajarishda turli xildagi dastgohlardan foydalaniladi. Korxonani ishlab chiqarish strukturasining bu turi ancha taraqqiy etgan bo‘lib, bunday ixtisoslashuv seriyali ishlab chiqarishni, ommaviy ishlab chiqarishda potok liniyalarini tashkil qilish imkonini beradi. Ishlab chiqarish miqyosini kengayib borishiga qarab dastgohlarning gabarit o‘lchamlari yoki mahsulot tayyorlash uchun ishlatilayotgan metall yoki boshqa turdagi xom ashyolarni hisobga olgan holda, sexlarni texnologik ixtisoslashtirish amalga oshiriladi. Mashinasozlik sanoatida korxonani ishlab chiqarish strukturasini aralash turi keng qo‘llaniladi. Bunday korxonalarda sexlarni tashkil qilish asosida mahsulot- texnologiya prinsipi yotadi. Korxonaning ishlab chiqarish strukturasi samaradorligini oshirish yo‘llari Korxonalar rivojlanishining har bir bosqichiga korxona faoliyati samaradorligini oshirishga ta’sir etadigan ma’lum bir ishlab chiqarish strukturasi mos keladi. Sanoat rivojlanishining dastlabki bosqichida universal korxonalar tashkil qilingan bo‘lib, ular murakkab ishlab chiqarish strukturasiga ega bo‘lgan, chunki unda tayyorlov, ishlov berish, yig‘ish sexlarida cho‘yan quyish, rangli metall quyish, temirchilik, presslash, mexanika, slesarlik-yig‘ish va boshqa jarayonlar amalga oshirilgan. Bunday ishlab chiqarish strukturasi har qanday ishlab chiqarish doirasidagi buyurtmani bajarish imkonini bergan va korxonani yuqori raqobatbardoshligini ta’minlagan. Sanoat rivojlanishining bu bosqichida ishlab chiqarish strukturasining texnologik turi hukmron bo‘lib, u o‘z navbatida ayni texnika taraqqiyoti darajasida dastgohlarni bir xil guruhi bo‘yicha joylashtirishga majbur etgan. Ishlab chiqarish strukturasini texnologik turini hukmron bo‘lishiga sabab korxonada donaviy va seriyali ishlab chiqarishni tashkil qilinganligi bilan bog‘liq bo‘lgan. Ilmiy-texnik taraqqiyot turli xildagi ishlab chiqarish quvvatiga ega bo‘lgan agregatlarni bitta tizimga (liniya) o‘rnatish imkonini beruvchi individual uzatmalar yaratilishiga olib keldi. Buning natijasida buyumli ishlov beruvchi sexlarga ega bo‘lgan zavodlar paydo bo‘la boshladi. Biroq, ishlab chiqarish jarayonining tayyorlov bo‘limi har qanday korxonani hattoki, kichik va o‘rta korxonalarning ajralmas qismi bo‘lib, tayyorlov sexlari texnologik jihatdan ixtisoslashganligicha qoldi. Ishlab chiqarishning keyingi texnik-texnologik taraqqiyoti tayyorlov va ishlov berish sexlarini birlashtiruvchi buyumli yopiq sexlar va uchastkalarni yaratishga olib keldi. Bunday sex va uchastkalarning samaradorligini oshirishga har bir detal, uzel, buyumga ishlov beruvchi uchastkalarni birlashtirish hisobiga ularni sonini kamaytirish; uchastkada ishlov berilayotgan buyumlar harakati (marshruti) sonini kamaytirish; dastgoh moslamalarini qayta almashtirishga sarflanadigan vaqtni qisqartirish; detallarni uchastkalar o‘rtasida va operatsiyalar o‘rtasida turib qolish vaqtini kamaytirish natijasida erishiladi. Ishlab chiqarish strukturasini takomillashtirishning muhim yo‘li- asosiy ishlab chiqarish faoliyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatmagan holda yordamchi, xizmat ko‘rsatuvchi sexlar va xizmatlar hajmini kamaytirishdir. Bunga ixtisoslashtirilgan ta’mirlovchi va asbobsozlik zavodlarini yaratish asosida xizmat ko‘rsatuvchi korxonalarni kooperatsiyasini kengaytirish hisobiga erishish mumkin. Dastgohlarni kapital, qisman va mayda ta’mirlashni, asboblar tayyorlashni ixtisoslashgan zavodlarga berish bir qator yordamchi va xizmat ko‘rsatuvchi bo‘limlar va undagi ishlovchilar sonini kamaytirish imkonini beradi. Hozirgi kunda detallar tayyorlash uchun zarur bo‘lgan yarim tayyor mahsulotlar takomillashmagan usullarda ishlab chiqariladi. Natijada yarim tayyor mahsulotlar buyumning tayyor detallaridan o‘lchami va shakli bilan farq qiladi. Qayta ishlash uchun beriladigan qo‘shimchalar juda katta bo‘lishi, korxonalarda yarim tayyor mahsulotlarga kesish usuli bilan qayta ishlov beradigan yuqori quvvatli mexanika sexlarini tashkil qilinishiga zarurat tug‘diradi. Yarim tayyor mahsulotlarga bunday mexanik ishlov berish kam unumligi va mexanika sexi korxona ishlab chiqarish strukturasida katta hajmni egallashi ishlab chiqarish jarayonini yarim tayyor mahsulot tayyorlash bosqichida texnika va texnologiyani rivojlanishdan orqada qolishiga olib keladi. Masalan, korxona ishlab chiqarish strukturasidagi mexanika sexlarini hajmini yarim tayyor mahsulot (aniq quyma, svarka, qolip) ni ishlab chiqarishga ilg‘or texnologiya va usullarni tadbiq etish hisobiga qisqartirish, yarim tayyor mahsulotlarga ishlov berishga sarflangan vaqt miqdorini qisqartirish, har bir detalni tayyorlash uchun material va xom ashyo sarfini kamaytirish yuqori iqtisodiy samaradorlikni ta’minlovchi omillardir. Korxonalarda tayyorlov bosqichi ishlab chiqarish jarayonlarining tarkibiy qismi hisoblanadi. Hozirgi kunda ishlab chiqarish strukturasida tayyorlov sexlari nafaqat o‘rta va yirik hajmda, balki kichik korxonalar bo‘lishi mumkin. O‘rta va kichik korxonalardagi tayyorlov sexlaridagi dastgohlarning yuklanish koeffisienti past bo‘lib, tayyorlov sexlari esa, katta ishlab chiqarish maydonini egallaydi. Yarim tayyor mahsulotlarni ishlab chiqarishni ixtisoslashtirilgan zavodlarga berish natijasida seriyali va ommaviy ishlab chiqarishga sharoit yaratiladi, bu esa har bir korxonaga ishlab chiqarish strukturasida presslash, payvandlash, quyish uchastkalarini qisqartirishga imkon beradi. Shunday qilib, ishlab chiqarish strukturasini takomillashtirish yo‘llarini tahlil qilish shuni ko‘rsatadiki, kelgusida korxonalar tayyorlov va asbobsozlik sexlari bo‘lmagan hamda mexanika va ta’mirlash sexlari qisqargan ishlab chiqarish strukturasiga o‘tishlari lozim. Bu esa ishlab chiqarishning yordamchi va xizmat ko‘rsatish jarayonlarida, ishlab chiqarish jarayonini tayyorlov va ishlov berish bosqichlarida ishlovchilar sonini kamaytirishga imkon beradi. Bu o‘z navbatida mahsulot tannarxini pasaytiradi, ishlab chiqarish rentabelligini va foydani oshiradi.

Qayta ishlash korxonalarida mahsulot ishlab chiqarish va sotish

 

1. Korxona tushunchasi, turlari va vazifalari.

2. Korxonani tashkil etish.

3. Korxona tushunchasi va ishlab chiqarish strukturasi.

4. Korxonaning ishlab chiqarish strukturasini tuzishni

tashkiliy turlari. 

 


 

1. Korxona tushunchasi, turlari va vazifalariGraphic10

  Huquqiy shaxs mavqeiga ega bo‘lgan, mulkchilik huquqi yoki xo‘jalikni to‘la yuritish huquqi bo‘yicha o‘ziga qarashli mol-mulkdan foydalanish asosida mahsulot ishlab chiqaradigan va sotadigan yoki mahsulotni ayirboshlaydigan, ishlarni bajaradigan, xizmat ko‘rsatadigan, mulkchilikning barcha shakllari teng huquqliligi sharoitida amaldagi qonunlarga muvofiq o‘z faoliyatini amalga oshiradigan mustaqil xo‘jalik yurituvchi subyekt korxona hisoblanadi.

Korxona o‘z faoliyati maqsadlarini ro‘yobga chiqarishga o‘z mahsuloti, ishlari va xizmatlariga bo‘lgan ehtiyojlarni qanoatlantirish hamda ana shu asosda mehnat jamoasi a’zolarining ijtimoiy va iqtisodiy manfaatlarini hamda korxona mol-mulki egasining manfaatlarini ta’minlash yo‘li bilan erishadi. Har bir korxonada o‘z faoliyatini amalga oshirish uchun moddiy, mehnat, moliyaviy, energetik va boshqa zaruriy resurslar mavjud bo‘lib, korxona ularga egalik qilish, umumxalq mulkining unga tegishli bo‘lgan qismidan foydalanish va boshqarish huquqiga ega.

Ishlab chiqarish korxonalarining asosiy vazifasi aholini turli xalq iste’moli mollariga, maishiy va madaniy xizmatlarga bo‘lgan talabini qondirishdan iboratdir. 

Ishlab chiqarish korxonasini xarakterlovchi asosiy belgilari uni tashkil etuvchi tarkibiy qismlarning, ishlab chiqarishning texnikaviy birligi va korxonaning iqtisodiy birligidir. Korxonaning ishlab chiqarish texnikaviy birligi deb, uning barcha tarkibiy qismlarining bir-biri bilan ishlab chiqarish jarayonlarida ma’lum ketma-ketligda bajarilishiga ko‘ra bog‘langanligi va bir-birini o‘zaro ta’minlashiga aytiladi. Har bir korxona bir qator tarkibiy qismlar (sex, uchastka)dan iborat. Har bir qism (sex, uchastka) xom ashyoni tayyor mahsulotga aylantirish jarayonining ma’lum vazifalarini bajaradi. Ularning maqsadi ishlab chiqarish dasturini sifatli bajarishga qaratilgandir. 

Korxonaning iqtisodiy birligi deganda, uni tashkil qiluvchi barcha tarkibiy qismlari korxonaning markazlashgan omboridan sexlarga reja asosida materiallar yetkazib berishni ta’minlashi tushuniladi.

Har qanday korxonaning maqsadi uning faoliyati asosida avvaldan o‘ylangan pirovard natijaga erishishdir. Korxona o‘z oldiga ongli ravishda maqsad qo‘yib, fikriy model yarata oladi va obyektiv sharoitlarni hisobga oladi. 

Korxonalar o‘z maqsadlariga erishish uchun ma’lum vazifalarni bajaradilar. Bozor iqtisodiyoti sharoitida bu vazifalar:

  • iste’molchilarning o‘sib kelayotgan talablariga muvofiq yuqori sifatli mahsulotlar yetkazib berish;
  • mehnat unumdorligini uzluksiz ravishda oshirib borish;
  • mahsulot ishlab chiqarish va sotish;
  • rejada belgilangan topshiriqlarni o‘z vaqtida va yuqori darajada bajarish;
  • asosiy ishlab chiqarish fondlaridan unumli foydalanish;
  • aylanma mablag‘lardan foydalanishni yaxshilash;
  • xom ashyo, materiallardan tejamkorlik bilan foydalanish;
  • muntazam ravishda mahsulot tannarxini pasaytirib, korxona rentabelligini oshirishdan iborat;

O‘zbekiston Respublikasida, Mulkchilik to‘g‘risidagi O‘zbekiston Respublikasining 1990 yil 31 oktabr №152 - XII sonli qonuni hamda 1993 yil 7 maydagi №851 - XII; 1994 yil 23 sentabrdagi 22-XII; 1995 yil 6 maydagi 70-1; 1996 27 dekabrdagi 357-1 son qonunlariga binoan kiritilgan o‘zgarishlar va qo‘shimchalarda belgilab qo‘yilgan mulk shakllariga muvofiq quyidagi turdagi korxonalar respublikamiz qonun hujjatlariga zid bo‘lmagan holda tashkil qilinishi va o‘z faoliyatini olib borishi mumkin.

1.    Jismoniy shaxslarning xususiy mulkiga asoslangan:

  • Jamoa, shirkat mulkiga asoslangan jamoa, oila, mahalla korxonalari, ishlab chiqarish kooperativlari;
  • Xo‘jalik jamiyatlari va shirkatlariga qarashli korxonalar;
  • Jamoa tashkilotlarining korxonalari;
  • Diniy tashkilotlarning korxonalari va jamoa mulkchiligining boshqa shakllariga asoslangan korxonalar.

2. Davlat mulkiga asoslangan respublika davlat korxonasi: viloyatlararo, viloyat, tumanlararo, tuman, shaharlararo, shahar, davlat korxonasi va davlat korxonalarining boshqa turlari;

3. Mulkchilikning aralash shakliga asoslangan davlatlararo, qo‘shma va turli mulk shakllarining to‘liq yoki ulushli ishtirok etishiga asoslangan boshqa korxonalar.

 

Mulkchilik shakllaridan qat’iy nazar korxona ishlovchilar soniga qarab kichik yoki o‘rta korxonalar jumlasiga kiritilishi mumkin. Bunday korxonalarni tashkil etish va ular faoliyatining o‘ziga xos jihatlari, maqomi, ularni ro‘yxatga olish shartlari, shuningdek korxonalarni bu turga kiritish tartibi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tartibga solib turiladi.

Sotib olish