Qimmatli qog’ozlar bozori, uning ishtirokchilari - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	1.2MB
Покупки	27
Дата загрузки	10 Август 2023
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Qimmatli qog’ozlar bozori, uning ishtirokchilari

Купить

O ‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA'LIM
VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
“ SIRTQI ” FAKULTETI
“_______________________________________ ” kafedrasi
“ __________________________________ ” TA'LIM YO‘NALISHI
BO‘YICHA
______________________________________________________
KURS ISHI
Tayyorladi: _________________
talabasi ____________________
Amaliyot rahbari:
O’ qituvchi _________________ Kafedra tomonidan ro‘yxatga
olingan tartib raqami № ________
“___” ______ 202 3 yil ________
imzo
Hisobot ximoyaga tavsiya qilindi
(qilinmadi)
Sana “____” ________ 202 3 yil
Raxbar imzosi:
__________________ Xisobot baxosi ________ ball
Komissiya a'zolari:
_____________________________
_____________________________
_____________________________

Qimmatli qog’ozlar bozori, uning ishtirokchilari
va operatsiyalari.
Reja:
Kirish 3
1. Qimmatli qog’ozlarning turlari va ularning o’ziga xos xususiyatlari 5
2. Qimmatli qog’ozlar bozorining funksiyalari va boshqarish usullari 13
3. Qimmatli qog’ozlar bozori va qimmatli qog’ozlardan daromad olish
shakllari 22
Xulosa 31
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 31
2

Kirish
Globalizatsiya darajasi ortib jahon iqtisodiyoti integratsiyalashish kuchayib
borgan sari xalqaro iqtisodiy munosabatlar murakkablashib boraveradi. Ushbu
murakkab tuzilishi keskin iqtisodiy jarayonlarni keltirib chiqaradi. Har bir iqtisodiy
silkinish davrida jahon iqtisodiyoti o’z boshidan fan texnika inqilobi va yangi
tarkibiy o’zgarishlarni kechiradi. Kompyuter texnologiyalarining tez rivojlanishi
natijasida XX asrning so’nggi yillarida iqtisodiyotning virtuallashishi va elektron
tijorat odatiy holga aylandi. O’z o’zidan ushbu jarayon moliyaviy bozorni ham
xalqaro faoliyatini rivojlanishiga va qamrov darajasini keskin ortishiga sabab
bo’ldi. Qimmatli qo’gozlar bozori kundan kunga mobillashib, undagi mablag’lar
aylanmasi ortib bormoqda. Ekspertlarning ta’kilashicha, jahon moliyaviy
bozorining aylanma mablag’lari jahon YAIMidan qariyb 10 barobar ko’p bo’lib,
2008-yilda sodir bo’lgan inqirozgacha $ 700 trln ni tashkil qilgan 1
. Ushbu
mablag’ning aosiy qismi fond bozorlaridagi qimmatli qog’ozlarga tegishli. Bundan
kelib chiqadiki, qimmatli qog’ozlar bozori hozirda neg dolzarb va keng qamrovli
tarmoqlardan biri bo’lib, O’zbekiston singari rivojlangan davlatlar uchun ushbu
sohani rivojlantirish va to’g’ri boshqarishi orqali ulkan imkoniyatlar eshigini
ochadi.
Hozirda jahonda qimmtli qog’ozlar bozorini rivojlantirish borasida yuksak
natijalarga erishgan davlatlar qatoriga AQSH, Yaponiya, Buyuk Britaniya,
Germaniya, Fransiya, Singapur va Italiya kabi davlatlarni kiritishimiz mumkin.
Ushbu davlatlar qimmatli qog’ozlar bozorini va ularni yangi shakllarini
rivojlanishi bo’yicha juda katta tajribaga ega bo’lib, ularni bevosita o’rganib
chiqish ushbu sohani rivojlantirsh borasida O’zbekiston uchun ham katta
samaradorlik va istiqbollarni keltiradi. Natijada, o’z milliy qimmatli qog’ozlar
bozorimizni shakllanitirish va rivojlantirishda bir pog’ona ilgarilashga erishamiz.
Ushbu bitiruv malakviy ishimizda Buyuk Britaniyaning ushbu sohadagi qariyb 500
1
N.X.Jumayev “Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi: mohiyati, sabab oqibatlari va O’zbekistonga ta’siri”, JIDU,
Toshkent, 2020, 13-14 b.
3

yillik tarixini o’rganish bilan qimmatli qog’ozlar bozorini rivojlantirish va ularni
tartibga solishning yangi usullarini kashf etamiz.
M av zuning dolzarbligi. Yuqorida ta’kidlanganidek, hozirgi kunda jahon
iqtisodiyotining deyarli 70 % dan ortiq qismi moliyaviy bozor: fond bozorlari va
qimmatli qog’ozlar operatsiyalaridan iborat. Ushbu tizim ichida eng
rivojlanganlaridan biri bu Buyuk Britaniya qimmatli qog’ozlar bozoridir. Jahonda
kundan kunga ahamiyati ortib, kengayib borayotgan ushbu Buyuk Britaniya
tizimini O’zbekiston sharoitida rivojlantirish va bu boradagi muammolarning
yechimi iqtisodiyotimiz uchun muhim ahamiyat kasb etadi.
O’zbekiston qimmatli qog’ozlar bozori yangi tashkil etilgan bo’lib, hozirda
aynan rivojlanish bosqichida. Shu sababli uni yanada kuchli taraqqiy etishida
jahonning rivojlangan mamlakatlari tajribalarini qo’llash muhim rol o’ynaydi.
Chunki ushbu mamlakatlar “uchar goz”lar nazariyasi kabi biz uchun ma’lum
usullardan foydalanish bilan ularning yaxshi yoki samarasiz ekanligini ko’rsatib
yo’l ochib berganlar.
4

1. Qimmatli qog’ozlarning turlari va ularning o’ziga xos
xususiyatlari
Jahon iqtisodiyoti integratsiyasi tobora chuqurlashib, globalizatsiya avj olib
borayotgan bir davrda iqtisodiyotning virtuallashishi, ya’ni elektronlashtirilishi
ham tezlashib bormoqda. Ushbu jarayonlar jahon iqtisodiyotida fond birjalari va
qimmatli qog’ozlar bozori sohasida katta o’zgarishlarga sabab bo’ldi. Qimmatli
qog’ozlar bozori vazifalari murakkablashib, ularning qamrovi va ish unumdorligi
bir necha barobar ortdi. Xalqaro Valyuta Fondining ma’lumotlariga ko’ra, 2020-
yilda jahon YAIMi $ 61,9 trln ni tashkil qilgan. Inqirozga qadar butun fond
birjalaridagi umumiy aylanma mablag’lar $ 700 trln dan ortiq ekanligi
hammamizga ma’lum edi. Bu jahon YAIMidan qariyb 11 barobar ko’p ko’rsatkich
bo’lib, ushbu miqdor fond birjalari va ularning asosiy vositasi hisoblangan
qimmatli qog’ozlar sohasini naqadar muhim ahamiyatga ega ekanligini ko’rsatadi 2
.
Bundan tashqari, jahonning AQSH, Germaniya, Buyuk Britaniya, Yaponiya va
Fransiya kabi rivojlangan mamlakatlarida qo’llanilayotgan qimmatli qog’ozlar
sohasini rivojlantirish va ularni tartibga solish usullari va modellarini o’rganish va
ularning O’zbekiston sharoitida qo’llash hozirda muhim iqtisodiy vazifalardan
hisoblanadi. Shu sababli ushbu bitiruv malakaviy ishimiz uchun ushbu mavzu
tanlab olindi. Buyuk Britaniya qimmatli qog’ozlarini tartibga solish va
rivojlantirish tajribasini o’rganish va ularni mahalliy sharoitlarimizga
moslashtirgan holda qimmatli qog’ozlar bozorida yangi imkoniyatlar eshigini
ochish ishimiz davomida erishladigan bosh natija hisoblanadi.
Qimmatli qog’oz qog’ozlar – mulkka egalik qilish huquqini o’z ichiga
olgan va mulkdan faqat rasmiy taqdimot berilganda foydalanish mumkin bo’lgan
qiymatli maxsus hujjatlar (aksiya, obligatsiya, veksel va boshqalar)dir. Qimmatli
qog’ozlar taqdim qilinuvchi (boshqa kishiga faqat rasmiy taqdim qilinganda
foydalaniladi), oderli (boshqa kishi rasmiy ruhsat- order bilan beriladi), nomli
(qonunda ko’rsatilmagan holda ma’lum shartlar asosida beriladi) turlarga
2
Yearly report of IMF. World GDP 2020, ( www.imf.org last entered on 20.04.2020)
5

bo’linadi. Hammamizga ma’lum qimmatli qog’ozlar asosan, fond bozorlarida
sotiladi va sotib olinadi 3
.
Qimmatli qog’ozlar bozorining rivojlanishi natijasida 4
:
 -pulning aylanishi tezlashadi va uning qadrzislanish jarayoni
sekinlashadi;
 -qimmatli qog’ozlar egalarini daromatli qilishga va ularning
mulkdorga aylanishiga zamin yaratiladi;
 -investorlar va aholining vaqtinchalik bo’sh pul mablag’laridan
samarali foydalanishga erishiladi;
 -daromad olishning yangi vositalarini yaratishga imkon tug’iladi;
 -iqtisodiyotning pul mablaglariga extiyojmand soxalarini mablag bilan
taminlashga erishiladi;
 -muomalada pul mablaglarini kayta sarmoyalash uchun uning
samarali ishlatilishiga imkoniyat tugiladi.
Ular mulkchilik munosabatlarini ifodalaydi va qandaydir mulk yoki pul
miqdoriga egalik qqilish xuquqini tasdiqlaydi. Qimmatli qog’ozlar dividend yoki
foizlar ko’rinishida daromad to’lashni hamda mazkur xujjatlardan kelib chiqadigan
huquqlarni boshqa shaxslarga berish imkoniyatini ham nazarda tutadi.
Ular blankalar, sertifikatlar shaklida yoki schyotlardagi yozuv ko’rinishida
bo’lishi mumkun. Ulardan xisob-kitob qilishda, shuningdek, kreditlar bo’yicha
garov sifatida ham foydalaniladi. Qimmatli qog’ozlar yuridik jismoniy shaxslar
O’rtasida ixtiyoriylik asosida tarqatiladi.
Tarixan yondashmoqchi bo’lsak, jahonda qimmatli qog’ozlar miloddan
avvalgi XXV-XXIII asrlarda Misr imperiyasi davridan boshlab ilk ko’rinishda
paydo bo’lgan, hozirgi ko’rinishdagi qimmatli qog’ozlar milodiy XV asrdan
boshlab Angliya va Fransiya hududlarida paydo bo’lgan. O’rta Osiyoda qimmatli
qog’ozlar inqilobdan (1917 yil) oldin, so’ngra yangi iqtisodiy islohot (NEP)
davrida (20-yillarning oxirida) mamlakat zodagonlari, boy va o’ziga to’q odamlar
3
John C. Hull “ Options, futures, & other derivatives”, Fifth Edition, Prenticehall , Uppersaddle River, New Jersey,
2005
4
“Pecularities of securities” scientific-economic article”s. The Financial Times, Vol No 23, 2005
6

orasida davlat zayomlari shaklida cheklangan ko’rinishda qullanilgan. XIX asrning
oxirlari XX-asrning boshlarida esa aksioner jamiyatlarining barpo bo’la boshlashi
bilanoq daslabki aksiyalar chiqarilib muomalaga kiritilgan 5
.
Hozir qimmatli qog’ozlarning asosiy turlari va ularning asosiy xususiyatlari
bilan tanishib chiqamiz. Q immatli qog’ozlarning asosiy (fundamental)
xususiyatlariga aylanuvchanlik, likvidlilik va xatar kiradi.
Aylanuvchanlik — bu qimmatli qog’ozning bozorda xarid qilinishga va
sotilishga, shunnggdek,ko`pchilik hollarda boshqa tovarlar muomalasini
osonlashtiruvchi mustaqil to`lov vositasi safatida qo`llanishga qodirligidir 6
.
Barchaga ma`lum bo`lgan P—T (pul — tovar), T—P (tovar — pul)
metamorfozalarda qimmatli qog’ozlar ham tovar sifatida, ham pul sifatida
qatnashishi mumkin. qimmatli qog’ozlar ma`lum ma`noda tovar hisoblanadi, u o`z
qiymatiga va iste`mol qiymatiga ega. Shu bilan birga, ba`zi holatlarda qimmatli
qog’ozlarning alohida turlari (davlat obligatsiyalari, veksellar) ma`lum bir qulay
vaziyatlarda pul vazifasini — muomala va to`lov vositasini ham bajarishi mumkin.
Ma`lumki, ayrim mamlakatlarda ko`chmas mulk, avtomobil va boshqalar bilan
hisob-kitob qilish chog’ida yuqori likvidli davlat obligatsiyalaridan to`lov vositasi
sifatida foydalaniladi.
Likvidlilik — bu qimmatli qog’ozning uning egasi uchun deyarli zarar
keltirmagan holda tez sotilishi, pul mablag’lariga aylanish qudratidir.
Likvidlilikka ta`sir ko`rsatadigan omillar uchta guruhga: a) umumiqtisodiy omillar;
b) mazkur mamlakatda qimmatli qog’ozlar bozorini tashkil qilish darajasi bilan
bog’liq omillar; v) emitentning o`ziga xos xususiyatlari bilan bog’liq omillar.
Umumiqtisodiy omillarga pul muomalasi, iqtisodiyotni davrning u yoki bu
bosqichida bo`lishi, sarmoyadorlar tomonidan to`lovga qodir talabning mavjudligi,
bank hisob — kitoblarini amalga oshirish tezligining darajasi kabilar kiradi. Fond
bozorini tashkil etish bilan bog’liq omillarga imkoniyatli sarmoyadorlarning
axborotga ega bo`lish darajasi, marketmeykerlar muassasasining mavjudligi, bir
5
“The history of securities in central asia”, Main article ( www.wikipedia.org last entered on 20.03.2020)
6
Х . М . Мавлянбердиева , Д . С Файзуллаева « МОЛИЯ БОЗОРИ ВА Қ ИММАТЛИ Қ ОГОЗЛАР » Укув - услубий
кулланма , Тошкент -2020
7

tranzaksiya qiymatining miqdorini kiritish mumkin. Alohida emitent darajasida
qimmatli qog’ozlarning likvidliligi, avvalo, uning moliyaviy ahvoliga, amal qilishi
muddatiga, zararsiz faoliyat ko`rsatishiga, to`lanadigan daromadlarning miqdoriga,
rivojlanish taxminlari hamda istiqbollariga va hokazolarga bog’liq. So`zsiz, bu
ma`noda fond birjalarida baholanadigan qimmatli qog’ozlar eng yuqori likvidli
qimmatli qog’ozlar bo`lishi tabiiy.
Aksiya (fransuzcha action so`zidan) – bu aksiyadorlik jamiyatining ustav
fondiga muayyan hissa qo`shganlikdan guvohlik beruvchi, uning egasiga
foydaning bir qismini olish va, odatda, ushbu jamiyatni boshqarishda ishtirok etish
xuquqini beruvchi qimmatli qog’ozdir 7
. Aksiya o`zining faqat unga tegishli
sifatlari bilan har xil turdagi qimmatli qog’ozlar ichida muhim o`rin tutadi. eng
avvalo bu — amal qilish muddati belgilanmagan qimmatli qog’oz bo`lib, u uni
chiqargan aksiyadorlik jamiyati amal qilib turgan vaqt mobaynida muomalada
bo`lishi mumkin. Aksiya egasi aksiyadorlik jamiyati tugatilgan hollarda uning
mol-mulkini taqsimlashda ishtirok etish huquqiga ega.
Aksiyalar bo`yicha olingan daromad — dividend , deb nomlanadi. Dividend
odatda, aksiyadorlik jamiyatining foydasiga bog’liq bo`ladi. Agar kompaniya
hisobot yili natijalariga ko`ra katta foydaga ega bo`lsa, unda katta dividend to`lash
imkoniyati bo`ladi va aksincha, Agarda foyda mutlaqo bo`lmasa, dividend
to`lanmasligi mumkin. Biroq, umumiy qoidalardan istisno hollar ham mavjud. Bu,
masalan, imtiyozli aksiyalarga tegishli, ular quyiroqda ko`rib chiqiladi.
Dastlabki aksiyalar XVII asr boshida avval Gollandiya va Angliyada paydo
bo`ldi, so`ngra boshqa Evropa davlatlarida, keyinchalik esa, Amerikada tarqaldi.
Dastlab aksiyalar ularga egasining nomi yozilgan turda bo`lardi, ularni boshqa
shaxsga o`tka- zish uchun aksiyadorlik kompaniyasi boshqaruvining ruxsati talab
etilar edi. XVIII asrga kelib egasining nomi yozilgan aksiyalar bilan bir qatorda
ko`rsatuvchi egalik qiladigan aksiyalar ham chiqarila boshladi.
Aksiyalarnig quyidagi umumiy turlari mavjud:
7
Буренин А. Н. Рынок ценных бумаг и производные финансовые инструменты / Учебное пособие. –
М: 1Федеративная книготорговая компания, 2020.
8

Oddiy aksiya aksiyadorlar yig’ilishida ovoz berish huquqini beradi, u
bo`yicha olinadigan dividend miqdori esa, aksiyadorlik jamiyatining yil
davomidagi ishining natijalariga bog’liq va boshqa hech narsa bilan
kafolatlanmagan. Bunday aksiyalarning egalari boshqa qimmatli qog’ozlarning
egalariga qaraganda katta tavakkalchilik qilajakligi bois, ular bo`yicha ko`zda
tutiladigan dividenddar juda yuqori darajada bo`ladi.
Imtiyozli aksiya aksiyadorlar umumiy yig’ilishida ovoz berish huquqini va
bu bilan korxonani boshqarishida ishtirok etish huquqini bermaydi. Ularning
imtiyozliligi, bir tomondan, jamiyat xo`jalik faoliyati natijalaridan qat’i nazar,
kafolatlangan daromadni olish imkoniyatidan, ikkinchi tomondan esa, aksiyadorlik
jamiyati tugatilgan vaqtda aksiyalar qiymatini birinchi navbatda olish huquqidan
iborat. Imtiyozli aksiyalarning umumiy nominal qiymati kompaniya ustav
sarmoyasining 20 foizidan oshmasligi kerak 8
.
Aksiyadorlik ishining ikki asrdan ortiq tarixi aksiyalar turlarining juda keng
to`plamini ishlab chiqdi. quyida aksiyalarning bozor iqtisodiyoti rivojlangan
mamlakatlarda tez-tez uchrab turadigan asosiy turlarini sanab o`tamiz:
Fond birjasida muomalada bo`lish xususiyatiga ko`ra, “ro`yxatga olingan”
va “ro`yxatga olinmagan” aksiyalar mavjud. Dastlabkilari — bu birjada
muomalaga chiqarilgan aksiyalardir. Keyingilari esa — faqat qimmatli
qog’ozlarning birjadan tashqari bozorlarida mavjud bo`lgan aksiyalar. Emitent
tomonidan chiqarilish xususiyatiga ko`ra, obuna aksiyalari mavjud (ularning
joylashtirilishi uchun distrib’yuter firma tomonidan kafolatlar berilgan). Ular
to`lash yoki bir vaqtda to`lanadigan va qismlarga bo`lib to`lanadigan turlarga
bo`linadi. Muomala xususiyatiga ko`ra, “muomaladagi aksiyalar”, ya`ni
emitentning qimmatli qog’ozlar bozorida doimiy ravishda muomalada bo`luvchi
aksiyalar va “portfel aksiyalari”, ya`ni ularni chiqargan kompaniyalar ixtiyorida
bo`lgan aksiyalar. “Faol” deb nomlanuvchi aksiyalarning alohida toifasi mavjud.
Bu birjalarda doimiy ravishda katga miqdorda muomalada bo`ladigan aksiyalardir.
Mazkur aksiyalar ular uchun maxsus indekslar belgilanish chog’ida bozordagi
8
Х.М.Мавлянбердиева, Д.С Файзуллаева «МОЛИЯ БОЗОРИ ВА Қ ИММАТЛИ Қ ОГОЗЛАР» Укув-услубий
кулланма, Тошкент-2020
9

vaziyatning indikatori hisoblanadi. «Qayta baholanish huquqiga ega bo`lgan»
aksiyalar emitentga aksiyaning egasidan qo`shimcha badalni talab qilish huquqini
beradi. Aksariyat hollarda bunday aksiyalar inflyatsiya sharoitlarida chiariladi.
«Kafolatlangan aksiyalar» — kafolatlangan dividendlarni olish huquqini beradi.
“Vinkulirlangan aksiyalar’ — ushbu aksiyalarning egasi ularni aksiyadorlik
jamiyati ijroiya organining ruxsatisiz sotishi mumkin emas.
Imtiyozli (preferensial) aksiyalar alohida o`rin tutadi, ularning har xil turlari
mavjud. Masalan, chaqirib olinish huquqiga ega bo`lgan (chaqirib olinadigan)
imtiyozli aksiyalar — mazkur aksiyalar emitentta ularning egasidan oldindan xabar
qilingan holda sotib olish huquqini beradi. “Oltin aksiya” — bu uning egasiga
(ustav fondiga qo`shgan ulushidan qat`i nazar) ma`lum bir vaqt mobaynida
kompaniyani boshqarish huquqini beradi. Bunday aksiyalar ko`pincha
xususiylashtirish jarayonlari kechayotgan mamlakatlarda uchraydi. Bunda “oltin”
aksiyaning egasi sifatida, odatda, qandaydir bir iqtisodiyotni boshqaruvchi idora
orqali davlatning o`zi ishtirok etadi. “Kumulyativ” aksiyalar. Ularni chiqarish
shartlarida, odatda, ushbu aksiyalar bo`yicha to`lanishi lozim bo`lgan, lekin
to`lanmagan dividendlarning jamg’arib borilishi va emitentning moliyaviy ahvoli
yaxshilanib, dividendlarni to`lash imkoniyati paydo bo`lgan vaqtda to`lanishi
nazarda tutiladi. Plyural — ko`p ovozlya aksiyalar. Mazkur qimmatli qog’ozlar
fashistlar Germaniyasida keng qo`llanildi. Ular millatchi «hukmron doira»ga keng
huquqlar va aniq tarzda amalga oshirilgan investitsiyalardan qat’i nazar,
sanoatning etakchi tarmoqlarini o`z nazorati ostida ushlab turish imkoniyatini
berardi. “Retrektiv” aksiyalar — bu o`z egasiga ularni so`ndirish uchun
kompaniyaga taqdim etish xuquqini beruvchi aksiyalardir. So`ndirish shartlari,
muddatlari to`g’risida bunday qimmatli qog’ozlarning birlamchi emissiyasi vaqtida
kelishib olinadi. “Ayirboshlanadigan” aksiyalar — ularni oldindan kelishilgan
narxlar bo`yicha muayyan bir vaqt oralig’ida boshqa aksiyalarga (odatda, oddiy
aksiyalarga) almashtirish mumkin. “Kursi o`zgarib turuvchi axtsiyalar”. Ushbu
aksiyalar bo`yicha dividend to`lovlari foizning o`zgarishi darajasiga qarab o`zgarib
turadi Agar foiz o`ssa, aksiyalar bo`yicha to`lovlar ham o`sadi va aksincha.
10

“Orderli aksiyalar” — ular o`z egalariga oddiy aksiyalarning ma`lum bir miqdorini
xarid qilish va bu bilan butun nashrning likvidligini oshirish huquqini beradi.
Obligatsiya (lotincha obligatio o`zidan, majburiyat) - bu egasi qarz
berganligidan guvohlik beruvchi va unga ushbu qimmatli qog’oznang nominal
qiymatini unda ko`rsatilgan muddatda belgilangan (qat`iy) foiz to`langan holda
qollash majburiyatini tasdiqlovchi qimmatli qog’ozdir 9
.
Aksiyadan farqli ravishda obligatsiya emitentning mol- mul kiga nisbatan
mulk unvoni hisoblanmaydi. U ovoz berish va boshqarish huquqini bermaydi.
Obligatsiya - bu bir shaxsning (sarmoyador - kreditorning) boshqa bir shaxsga
(emitent- qarzdorga) mablaglarni vaqtinchalik foydalanish uchun berganligi
(kredit) haqidagi guvohnomadir. Obligatsiyalar ma`lum muddatga chiqariladi va
so`ndirilishi shart. emitentning faoliyati tugatilgan vaqtda ularning egalari
qimmatli qog’ozlar boshqa turlarining egalariga qaraganda an`anaviy tarzda
ustunlikka ega bo`ladi.
Emitentning xususiyatiga ko`ra obligatsiyalar quyidagi uchta katga guruhga
bo`linadi: davlat obligatsiyalari, munitsipal obligatsiyalar, korxonalar
obligatsiyalari. Moliyalash vositasi sifatida obligatsiyalar o`zlarining ustun
tomonlari bilan bir qatorda kamchiliklariga ham ega. Sanoat obligatsiyalari
bo`yicha qat’iy foiz kompaniya uchun doimiy xarajatlarning o`sishini anglatadi.
Tanglikka uchragan davrlarda bunday xarajatlar dividendlardan farqli ravishda,
emitent uchun juda sezilarlidir, chunki dividendlar kompaniyaning daromadlariga
qarab ancha past darajada belgilanishi yoki umuman to`lanmasligi ham mumkin.
Veksel ( nemischa Wechsel so`zidan ) – bu veksel beruvchining yoki vekselda
ko`rsatilgan boshqa to`lovchining vekselda ko`zda tutilgan muddat kelganda
veksel egasiga ma`lum miqdordagi summani to`lash haqidagi so`zsiz majburiyatini
tasdiqlovchi qimmatli qog’ozdir 10
.
Amaldagi qonunchilikka ko`ra, veksellar korxona va tashkilotlar tomonidan
aniq savdo bitimi asosida yozilishi mumkin. Ular oddiy va o`tkazma turlarida
9
John C. Hull “ Options, futures, & other derivatives”, Fifth Edition, Prenticehall , Uppersaddle River, New Jersey,
2005
10
Х . М . Мавлянбердиева “ Қимматбаҳо қоғозлар ва фонд биржаси ” Укув кулланма Тошкент , 2020
11

bo`ladi. Oddiy veksel (solo veksel) — bu qarzdornpng (veksel beruvchining)
muayyan pul summasini ko`satilgan muddatda kreditorga (birinchi oluvchisiga)
to`lash majburiyatini ifodalovchi hujjat. O`tkazma veksel (tratta) — bu veksel
beruvchi—kredptor (trassant)ning qarzdor(trassat)ga ma`lum pul summasini
ko`rsatilgan muddatda uchinchi shaxs—birinchi oluvchi (remitent)ga to`lash
buyrug’ini ifodalovchi hujjat. Jahon amaliyotida veksellarning quyidagi turlari
uchraydi: qolangan veksellar — aniq bitimlarga asoslangan veksellar; do`stlik
veksellari — ishonch asosida beriladi; bronza veksellar — tovar bilan
qoplanmagan veksellar; tijorat veksellari — tovar bitimlariga asoslangan veksellar;
moliyaviy veksellar — ssuda bitimlariga asoslantan veksellar, u bo`yicha bir
korxona boshqa korxonaga pul mablag’lari beradi; bank veksellari — ular bo`yicha
banklar to`lovchi sifatida ishtirok etadigan veksellar; xazina veksellari —
moliyaviy vekselning bir turi 11
.
Xedjerlash uzi inglizcha hedge so’zidan olingan bo’lib, to’smok,
cheklamok degan ma`nolarni anglatadi. Xejerlash - bu fyuchers, optsion, varrant,
forvard kelishuvlarida (asosiy qimmatli qog’ozlarning oldi-sotdisi bilan bir
vaqtning o’zida bo’lganligi sababli) narx va foyda xavf – xatarini sug’urta qilish
shakllaridan biridir 12
.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, qimmatli qog’ozlar va ularning turlari
bevosita fond birjalarining foydalanadigan vositalari hisoblanib, ularning o’rganish
qimmatli qog’ozlar bozorining xususiyatlari va ularni tartibga solish usullarini
o’rganish uchun poydevor bo’ladi. Shu sababli, kelgusi mavzuda bevosita
qimmatli qog’ozlar bozoriga to’xtalib o’tamiz.
2. Qimmatli qog’ozlar bozorining funksiyalari va boshqarish usullari
Qimmatli qog’ozlar bilan savdo qiluvchi asosiy komplekslardan biri bu fond
bozorilaridir. Ushbu bozorlar yuqorida aytib o’tilganidek, jahon iqtisodiyotining
eng ko’p mablag’ aylanadiga qismi bo’lib, ular asosiy dunyoning moliyaviy
11
Х . М . Мавлянбердиева “ Қимматбаҳо қоғозлар ва фонд биржаси ” Укув кулланма Тошкент , 2020
12
Х.М.Мавлянбердиева, Д.С Файзуллаева « МОЛИЯ БОЗОРИ ВА Қ ИММАТЛИ Қ ОГОЗЛАР» Укув-услубий
кулланма, Тошкент-2020
12

markazlarida shakllangan. Ushbu bobda ularning asosiy xususiyatlari va tartibga
solish usullarini ko’rib chiqamiz.
Fond birjasi – fond bozorining yirik bir qismi bo’lib, maxsus a’zo
savdogarlar tomonidan qimmatli qog’ozlarning oldi-sotdisi amalga oshiriladigan
kompleks yoki virtual bozordir 13
.
Fond bozorlarida narxlar hech kim tomonidan aralashuvsiz belgilanadi, ya’ni
ochiq savdo shaklida talab va taklif orqali turli ma’lumotlarning to’g’ridan-to’g’ri
ta’siri asosida belgilanadi. Barcha narxlar elektron tabloda aks etadi va savdo
shartnomalarining turli bosqichlarini ham ularda ko’rish mumkin. Masalan, Dov
Jons aksiyasining kunlik narxi, yirik brokerlar qo’lidagi aksiyalar taklifi va va unga
bo’lgan talab har kuni sekundlik o’zgarishlar bilan tablo ake etadi. Fond birjasida
komyuter texnologiyalari va internetning o’rni juda muhim. Chunki ular ishning
samarasi va qamrovini belgilaydi. Bundan tashqari, fond birjasida va umuman
qimmatli qog’ozlar bozorida eng muhim vositalardan biri bu – informatsiyadir.
Ya’ni barcha savdo operatsiyalariga bir vaqtning o’zida bevosita ta’sir qilib,
spkulyativ holatni yuzaga keltirishi mumkin. Fond birjasida savdo qimmatli
qog’ozlarning turli, summasi, guruhlari yoki individlari bilan amalga oshiriladi 14
.
Qimmatli qog’ozlar bozori dastlab fond birjalari ko’rinishida Qadimgi Rim,
Misr, Finikiya va Bobilda paydo bo’lgan. Ilk birja 1406-yilda Gollandiyaning
Bryugge shahrida paydo bo’lgan. Ushbu birjaning peshtoqiga uchta hamyonning
rasmi ilingan bo’lib, pul bilan aloqa qilinadigan maxsus bozor bo’lgan.
Keyinchalik birin-ketin Antverpen(1460), Lion(1462), Tuluza(1469),
Amsterdam(1530), Parij(1563), Gamburg(1564), Kyoln(1566), Gdansk(1593),
Berlin(1716), Vena(1771), va Peterburg(1703)da birjalar tashkil qilindi. Ular
ichida ilk xalqaro miqiyosda faoliyat yurituvchi birja bu Antverpen birjasi bo’lgan.
Xalqaro birjalar Yaponiyada 1878-yilda, AQSH, Germaniya va Buyuk Britaniyada
XVIII asrning ohirida paydo bo’lgan. Birjalar tovar(bug’doy, metall, neft va
13
John C. Hull “ Options, futures, & other derivatives”, Fifth Edition, Prenticehall , Uppersaddle River, New Jersey,
2005
14
Алимов С."Фондовые биржи и их функции" Ташкент – 2020
13

boshqa mahsulotlar bilan savdo qiluvchi), valyuta va fond birja(qimmatli
qog’ozlar)lariga bo’linadi 15
.
Quyida dunyoning eng yirik 20 ta fond birjalari aks etgan 16
:
№ Mintaqa Fond birjasi Bozor
qiymati
(mln $) Qimmatli
qog’ozlar
aylanmasi
(mln $)
1 Afrika Yohannesbug fond birjasi 690 797,5 210 180,8
2 Amerika NASDAQ 2 847
535,2 19 343 86
8,3
3 Amerika San Paulu fond birjasi 1 032 518,
4 361 959,0
4 Amerika Toronto fond birjasi 1 432
877.0 798 193,1
5 Amerika Nyu York fond birjasi 10 842
001,9 12 158
620,6
6 Avstraliy
a Avstraliya qimmatli qog’ozlar fond
birjasi 1 066
513,2 560 912,8
7 Osiyo Bombey fond birjasi 1 082
572,0 171 176,2
8 Osiyo Gong Kong fond birjasi 1 945
517,7 970 227,6
9 Osiyo Koreya fond birjasi 727 125,3 1 050
473,8
10 Osiyo Hindiston milliy fond birjasi 1 019
109,0 506 652,3
11 Osiyo Shanhay fond birjasi 2 142
756,8 3 315
768,5
12 Osiyo Shenjen fond birjasi 596 320,2 1 701
15
“History of stocks” main article, history part ( www.the economist.com last entered on 23.04.2020)
16
«Top twenty stock markets” The Economist. No 23, 2020 y
14

256,8
13 Osiyo Tokiyo fond birjasi 3 478
602,5 2 675
983,3
14 Yevropa NYSE Euronext 2 605
097,6 1 195
962,2
15 Yevropa Frankfurt fond birjasi 1 204
292,0 1 589
736,7
16 Yevropa London fond birjasi 2 560
491,1 2 321
518,5
17 Yevropa Madrid fond birjasi (Bolsas y
Mercados Españoles) 1 178
525,6 1 040
751,1
18 Yevropa Milan fond birjasi (Borsa Italiana) 636 674,8 565 759,3
19 Yevropa OMX Group 781 146,3 503 049,9
20 Yevropa Shveytsariya fond birjasi 992 356,4 520 867,5
Erkin moliyaviy resurslarni talab va taklif asosidagi migratsiyasini alohida
mamlakatlar o’rtasida amalga oshiruvchi bozordir. Bu jarayon mamlakatlar va
xalqaro valyuta-moliya tashkilotlar nazorati asosida amalga oshiriladi. Bu
migratsiya 200 yildan beri capital eksporti va importi shaklida amalga
oshirilmoqdi. Uning ahamiyati juda yuqoridir. Buni misollar orqali ifodalashimiz
mumkin. Masalan: Buyuk Britaniya (Fransiya, Germaniya,va boshqalar)dan
kapitalning AQSH, Hindiston, Kanada, Avstraliya va xattoki ularning
kaloniyalariga eksport bo’lishi bu davlatlarning iqtisodiy jihatdan rivojlanib
ketishini ta’minlagandir. AQSH esa, hozirda eng rivojlangan mamlakatlardan
biridir. Fransuz- ingliz- Belgiya shuningdek, germanva shved kapitallari oxirgi 25
yil mobaynidagi Rossiya iqtisodini rivojlanishini ta’minlagandir.Xalqaro moliya
bozorining paydo bo’lishi sabab uy xo’jaligifaoliyatini va xalqaro tadbirkorlikni
rivojlantirishni internatsiyalashtirish edi. Bu ikkala jarayon 70 yillarning boshida
intensiv amalga oshirilidi. Bu jarayon Rossiya, Sharqiy Yevropa, Xitoy kabi sotsial
mamlakatlarni o’z ichiga qamrab olmagan edi. Bu esa, yuqoridagi mamlakatlarni
ko’p miqdordagi erkin kapitalga ega bo’lish va shu asosiga iqtisodiy rivojlanishlari
15

uchun to’sqinlik qilar edi. Bunday holat 80 yillargacha saqlanib qoldi. Xalqaro
moliya bozorining asosini milliy bozorlar tashkil etadi va ikkilamchi moliyaviy
resurslar bozori vazifasini o’taydi. Milliy bozordagi ishtirokchilar shu
mamlakatlarning yuridik va jismoniy shaxslari bo’lsa, xalqaroda mamlakatlar
qatnashchilardir. Milliy va xalqaro bozorlar aktivlarining bog’liqligi milliy
ta’luqligidan qat’iy nazar hamma sub’yektlar ishtirok etishi mumkin bo’lgan
yagona universal bozorning paydo bo’lishiga olib keladi. Bu bilan bog’liq
qimmatli qog’ozlar orqali amalga oshiriluvchi tijorat faoliyati shartlari nafaqat
milliy, balki xalqaro iqtisodiyotni rivojlanishini tenglashtiradi. Xalqaaro moliya
bozori tashkil etilishiga asos ko’p kapital talab qiluvchi loyixalarni amalga
oshirilishini ta’minlovchi moliyaviy resurslarni manbalarini aniqlash uchun ilmiy-
texnik revolyutsiya bilan bog’liqdir.
Qadimgi Rim va Gretsiyada o’sha davrlardayoq markaziy bozor
tashkilotlari, umumiy tovar ayirboshlash operatsiyalari, pul tizimi, tovarlarni
shartnomada ko’rsatilgan muddatlarda yetkazib berish bo’yicha malakalarga ega
bo’lishgan. Rim imperiyasining rivojlanish davrlaridayoq tovarlarni realizatsiya
qiluvchi markazlar bo’lib savdo markazlari bo’lmish foravendalia lar hisoblangan.
Bu yerga tovarlar imperiyaning uzoq burchaklaridan keltirilgan. Yaponiyada esa
birjalar eramizdan avvalgi birinchi asrlardayoq mavjud bo’lgan. Lekin bular
iqtisodiy institutlar shaklida boshqa taraqqiyot axolisi tomonidan ishlab chiqilgan
edi. Ammo uning o’z faoliyatini olib borishi birjaga o’xshar edi.
Etimologik jihatdan “ birja” tushunchasi grekchadan (sumka, hamyon)
degan ma’nolarni bildirib, ilk bora XV asrda Niderlandiyaning Bryugge shahrida
paydo bo;lgandir. Chunki bu shaharda mashhur makler uch hamyondan iborat
gerbga ega Van der Burse uyining oldidagi maydonda turli mamlakatlardan kelgan
xaridorlar savdo ma’lumotlari bilan almashishga, chet el veksellarini xarid qilish
uchun va boshqa savdo munosabatlarini aniq oldi-sotdi predmetini ko’rsatmagan
xolda amalga oshirishar yoki almashishar edi. Bir necha yildan so’ng esa, yangi
ko’rinishdagi iqtisodiy munosabatlarning ko’rinishini beruvchi birja 1460 yilda
Antverpen birjasi paydo bo’ldi va geografik joylashishi va qulayliklari sababli
16

savdo aloqalari bo’yicha jahon ahamiyatiga ega birjaga aylandi. XV-XVI asrlarda
birjalar yirik partiyadagi tovarlarning tashqi savdosini rivojlantirish zaruriyati
tufayli Italiya va Gollandiyada paydo bo’ldi. Antverpen birjasi misolida tovar va
veksel birjasi bo’lmish 1545 yilda Lion, 1566 yilda London Qirollik birjaslari
tashkil etildi. 1601 yilda XVII asrda muhim ahamiyatga ega bo’lgan va ilk
Aksionerlik jamiyatlarining aksiyalarini birja bitimlarining predmeti qilib, jahon
savdosida asosiy o’rin tutuvchi Amsterdam birjasi tashkil etildi. AQSHda birjalar
1752 yildan buyon mavjud bo’lib, unda uy xo’jaligi mahsulotlari, tekstil
mahsulotlar teri, metal va o’rmon materiallari savdosi amalga oshirilgan.
Sanoatning inqilobining natijasida xom ashyoga va mahsulotga talab oshib,
mahsulotlarning doimiy va sifatli yetkazib berilishi jarayonini yanada tezlashishini
taqazo etardi. Savdo oborotining o’sishi, jahon bozorining paydo bo’lishi naqd
tovarlar massasi bilan savdoni qiyinlashtirib qo’ydi. Mahsulotlarni ko’plab ishlab
chiqarish ularning xom ashyolarininggina yetkazilishini ta’minlanganligini emas,
balki mahsulot ishlab chiqarish uchun ketayotgan mablag’larining mahsulot narxi
orqali foyda keltira olish yoki olmasligini ham ta’minlanganligini talab etardi. Bu
talablarni qondirish maqsadida tovar birjasining asosiy funksiyalariga tovarlarga
standartlar o’rnatish, narxlar kotirovkasi,munozaralar (arbitrajlar)ni boshqarish,
axborot bilan ta’minlovchi kabi lar kirdi. Birjalr asta sekin xalqaro savdo
markazlariga aylana boshladi.
Fond birjalari XV asrlarda Yeropada aksionerlik kapitallarini paydo bo’lishi
bilan tashkil etilgandir. Rossiyadagi birjalar XVII asrda Sank-Peterburgda Pyotr I
tomonidan tashkil etilgandir. 1705 yilda birja yig’ilishlari uchun Pyotr I binoga
soatni o’zi o’rnatgandir. Bu birja iqtisodiy rivojlanish bo’lmagan vaqtda 100 yil
faoliyat yuritmasdan turdi. XIX asrning 20 yillarida davlat qarz zayomlarini sotish
va 1827 yildan esa aksiyalarni sotish bilan shug’ullanib birja faoliyati jonlandi.
1811 yilda fond birjasining maxsus binosi qurildi. Moskvada Fond birjasi 1875
yilda paydo bo’lgan. 1913 yilda Rossiyadagi birjalar soni 50 ta, urush
boshlanguncha esa, 115 taga etgandir. Turkistondagi ilk Fond birjalari XIX asrda
paydo bo’lgandir. Fond birjalarining Yevropa va Shimoliy Amerikada aksiyalar va
17

obligatsiyalar sotilishiga moslashish va gullab yashnashiga XIX asrda
shaharlarning sanoatlashish sabab bo’lgandir. Har bir shaharlarda o’z rivojini
ta’minlash maqsadida o’z fond birjalarini tashkil qila boshladilar. Misol uchun
Angliya va germaniyada o’z shaharlarida 20 dan ortiq birjalar tashkil etildi. 1960
yilllar dan boshlab AQSH, Fransiya va Angliya o’z aqimmatli qog’ozlarini
ommaviy taklif eta boshlashdi. Bu o’ziga xos operatsiyalarning maqsadi yuqori
foyda olishdan nazorat qilinuvchi aksiyalar paketiga egalik qilishgacha bo’lgan
maqsadlarni mujassamlashtirgandir. Faqat qimmatli qog’ozlar bozorining
professional ishtirokchilari tomonidan maxsus qoidalar bo’yicha olib boriladi.
Quyida hozirda jahonning eng yirik birjalari haqida qisqacha ma’lumot aks etgan 17
:
Nyu-York Fond Birjasi (New-York Stock Exchange, NYSE) : AQSHning
asosiy va dunyoning eng yirik fond birjasidir. U 1792 yil 17 mayda 24 ta brokerlar
brokerlik shartnomasini tuzish orqali Nyu-Yorkda birinchi uyushgan qimmatli
qog’ozlar bozorini tashkil etishgandir. Fond birja korporatsiya bo’lib, uning
faoliyati 26 kishidan iborat direktorlar kengashi tomonidan tayinlanadigan
boshqaruvchi tomonidan boshqariladi. Direktorlar kengashi 12 ta birja a’zolari, 12
tasi mustaqil vakillar, 2 tasi esa, bu director vazifasini o’tovchi shaxs va uning
o’rin bosaridan iboratdir. Direktorlar kengashi birja faoliyati uchun javob
berishadi. Birjadagi operatsiyalatni faqatgina uning a’zolarigina amalga oshirishi
mumkin, uning a’zolari soni 1500 ga yaqindir.
Frankfurt Fond birjasi : Frankfurt-na-mayndagi birja XVI asrda patdo
bo’lgandir. Xozirda Frankfurt fond birjasi nafaqat Germaniyadagi, balki butun
Yevropadagi moliyaviy markaz hisoblanadi. Savdoga 1112 ta korxona aksiyalari,
7827 ta tadbirkorning obligatsiyalari kiritilgandir. Birja ishtirokchilarining soni
247 ta bo’lib ulardan 149 tasi banklar, 59 ta erkin maklerlardir. Birja aksionerlik
jamiyati formasida tashkil etilgandir, uning ustav kapitali 84 mln.yevro.
Aksionerlar birja a’zolaridir, 79 %i nemis banklariga, 10 %chet el bankalariga, 5
%i kurslar bo’yicha maklerlarga, 6 %i erkin maklerlarga tegishlidir. Aksiyalari
egasining nomi yozilgan aksiyalar bo’lib, biror aksioner o’z aksiyasini xoxlaganda
17
“Biggest stock markets of world. History” ( www.wikipedia.org last entered on 23.03.2020y)
18

sota olmaydi, faqatgina aksionerlar kengashida muhokama qilingachgina sotilishi
mumkin. Bir aksioner 15 %dan yuqori aksiyaga ega bo’la olmaydi.Birjada 110dan
ko’p ishchilar ishlaydi, uning a’zolari soni cheklanmagandir.
Tokio Fond Birjasi (TFB) : Birja yuz yildan ortiq vaqtdan beri faoliyat
yuritadi. Uning listingiga 1700dan ortiq kompaniyalarning qimmatli qog’ozlari
kiritilgan bo’lib, ulardan 100 dan ortig’I chet ellilardir. Yaponiya fond birjasi
assotsatsiya ko’rinishida tashkil etilgan bo’lib, ular birja bitimlarini tuzish
huquqiga egadirlar. Fond birjasining ishtirokchisi bo’lish uchun brokerlik o’rnini
sotib olish kerak, joy 1 mlrd.yendan yuqori bolishi mumkin. Birja a’zolari minimal
belgilangan kapitalga ega bo’lishlari kerak, bu summa 200mln.dan 3
mlrd.yengachadir.
Istambul Fond Birjasi ( istambul Stock Exchange, ISE) : Turkiya fond
birjasining tarixi Ottaman imperiyasining hukumronligi davridan boshlanadi. XX
asrning 70 yillarida Turkiyada banklar inqirozi bo’lgan. Iqtisodiyotni
sog’lomlashtirish maqsadida bir necha farmonlar qabul qilingan bo’lib, jumladan
capital bozori to’g’risidagi 1981 yilda qonun ham qabul qilingandir. 1983 yilda
qonunga qo’shimchalar kiritilib, Istanbul Fond bijasining faoliyati tasdiqlandi. Ilk
savdolar 1986 yilda o’tkazilgandir. O’sha davrlarda 41 ta kompaniyalarning
aksiyalari listingda bo’lib, savdoda 36 ishtirokchi qatnashar edi. Kunlik oborot
500000 dollarni tashkil etar edi. Xozirda 163 ta ishtirokchi savdolarda ishtirok etib,
kunlik oboroti korporativ aksiyalar bo’yicha 250 mln. Dollarni davlat
obligatsiyalari bo’yicha 1 mlrd. Dollarni tashkil etmoqda. Istanbul fond birjasi
yarim davlatga tegishli bo’lan professional tashkilotdir. Boshqaruvchi va
predsedatel I davlat tomonidan tayinlanadi.
XX asrning boshlarida birjalar iqtisodiyot uchun muhim ahamiyat kasb eta
boshlagan. Birjalar odatda xususiy va davlat birjalariga bo’linadi. Qimmatli
qog’ozlar savdo qilinadigan fond birjalarini nazorat qilish va ularni boshqarish
usullari iqtisodiyotning muhim qismi bo’lgan virtual iqtisodiyotni boshqaruvchi
richaglardan biri hisoblanadi. Masalan, Rossiyada davlat qonunchiligiga binoan
birjalar tijorat sharikchiligi asosida tashkil qilinadi. Hozirda dunyoda 200 ga yaqin
19

yirik birjalar mavjud bo’lib, ularning har biri o’ziga xos xususiyatlarga ega.
Yervopada yagona qimmatli qog’ozlar bozori tashkil qilinganiga qaramasdan, har
bir birja faoliyat yuritish qonun-qoidalariga ko’ra bir biridan farq qiladi. Qimmatli
qog’ozlar bozorini nazorat qilish maqsadida har bir davlat milliy fond birjalarini
tashkil qilgan bo’lib, ular markaziy birja vazifasini bajaradi. Ushbu birjalar
mamlakatda joylashgan yirik kompaniyalar aksiyalari bilan savdo qiladi. Barcha
yirik operatsiyalar marakaziy birja orqali amalga oshirilganlgi sababli mahalliy
birjalar o’z o’rnini yo’qotib boradi. Shu sababli jahonda hozirda monosentrik birja
tizimi shakllanmoqda. Monosentrik tizimning yaqqol misoli bu Buyuk Britaniya
birja tizimi bo’lib, undagi London fond birjasi ham jahon markaziy birjasi ham
Buyuk Britaniya uchun yagona markaziy fond birjasi hisoblanadi. Ushbu tizim
Yaponiya, Germaniya va Rossiya tizimlari uchun ham xos 18
. Lekin ushbu
jarayonda rivojlanayotgan davlatlar uchun birmuncha to’siqlar vujudga keladi.
Ya’ni, kichik mahalliy birjalar rivojlanishiga to’sqinlik qiladi. Chunki yuqori
elektron texnologiya va boshqa imkoniyatlar yetarli bo’lmagan davlatlar uchun bu
usul qimmatli qog’ozlar bozorining rivojlanishiga to’siq bo’ladi. Kichik mahalliy
birjalar rivojlanib, keyinchalik mamlakat taraqqiyoti bilan yagona kuchli markaziy
birjaga birlashishi mumkin.
Qimmatli qog’ozlar bozorini nazorat qilishning yana bir usuli bu polisentrik
birja tizimini tashkil qilish. Ushbu tizim bir nechta yirik birjalar orqali qimmatli
qog’ozlar bozorini nazorat qilishni nazarda tutadi. Masalan, Kanadada Monreal va
Toronto birjalari, Avstraliyada Merbrun va Sidney birjalari eng yirik
boshqariladigan birjalar qatoriga kiradi. AQSH da esa birja tizimi murakkabroq
bo’lib, u aralash tipli birja tizimiga kiradi. Chunki, AQSHda eng yirik markaziy
birka bu Nyu York birjasi, lekin undan tashqari mahalliy shtatlarda ham juda yirik
birjalar mavjud 19
. Umuman olganda, ushbu boshqaruv tizimida rivojlanish
taraqqiyotga erishgan davlatlar uchun ko’proq foydalidir. Chunki, ularda
texnologiyalar rivojlanganligi sababli ham markaziy birja bilan, ham mahalliy
18
Х . М . Мавлянбердиева “ Қимматбаҳо қоғозлар ва фонд биржаси ” Укув кулланма Тошкент , 2020
19
“Word security system, forming and ruling equity markets” The New York Times, Vol No 29, 2020y
20

birjalari bilan bir vaqtning o’zida aloqa qilish mumkin va ular orasida shaffoflik
yuqori darajada.
Qimmatli qog’ozlar bozorininga’zolari ikki guruhga bo’linadi: birinchisi
brokerlar (birja maklerlar) – qimmatli qog’ozlar, valyuta va boshqa moliyaviy
aktivlar haridori va sotuvchisi o’rtasidagi vositachilik qiluvchi va uning evaziga
komissionniy va ma’lum foiz oluvchi shaxs. Komissionniy-bo’nak amalga
oshirilayotgan operatsiyaning hajmi yoki birjaning turiga bog’liq. Brokerlar birja
qo’mitasi tomonida tayinlanadi. Ular doim mijoz hisobidan ishlashadi, ba’zan, o’z
hisoblaridan ham ishlashadi. Ularning yiriklari bilan banklar o’rtasida yaxshi aloqa
mavjud. Ikkinchi guruh – bu dillerlar (jobberlar, mutaxassislar), ya’ni qimmatli
qo’g’ozlar oldi-sotdisi bilan shug’ullanadigan ma’lum firma, shaxs yoki banklar.
Ular doim o’z nomidan va o’z hisoblaridan ishlashadi. Ularning daromadi
qimmatli qog’ozlar oldi-sotdisi o’rtasidagi farqdan kelib chiqadi 20
.
Birjada faoliyat olib boruvchilar, asosan, ikki guruhga bo’linadilar: narhning
kamayishga o’ynovchi spekulyantlar – ayiqlar (bears), narhning oshishiga
o’ynovchi spekulyantlar – buqalar (bulls). Birjani tashkil qilishda Buyuk Britaniya,
Germaniya va AQSH tizimlari boshqa davlatlarnikidan farq qiladi. Ularda davlat
tomonidan tayinlanadigan maxsus maklerlar mavjud, ular davlat nomidan kurslarni
va operatiyalarni amalaga oshiradilar.
Birja boshqaruv qo’mitasi, uchinchi sud, adolat qo’mitasi, ekspert hay’ati,
tashqi iqtisodiy faoliyat qo’mitasi, maklerlar palatasi va moliyaviy palatalardan
iborat. Birjalarning bajaradigan vazifalar quyidagilardan iborat 21
:
 tashkiliy masalalarni va birja operatsiyalarini nazorat qilish;
 qonunlar va shartlarga amal qilinishini nazorat qilish;
 birja ichidagi joy nazoratini amalga oshirish;
 qimmatli qo’gozlar kursi va ularni me’yorini belgilash;
 jamgarish vazifasi.
 kreditlash vazifasi.
20
John C. Hull “ Options, futures, & other derivatives”, 5th Edition, Prenticehall , Uppersaddle River, New Jersey,
2005
21
“British stock system: perspectives and problems” John Hull, Mc Graw Hill Publishing, 2020 y
21

 to’lovlarga xizmat ko’rsatish vazifasi.
 iqtisodiy siyosat vazifasi.
 moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirish.
Yuqoridagi vazifalardan kelib chiqib, birjaning o’ziga xos quyidagi
xususiyatlari mavjud:
 o’zgaruvchanlik va keskinlik;
 kapitalning to’planishi va yo’naltirilish;
 moliyaviy bozorlarga kuchli ta’sir;
 boshqa bozorlarga to’g’ridan to’g’ri ta’sir;
 yuqori risk va daromadning mavjudligi;
 talab va taklifga qaraganda informatsion omilning ko’proq ta’siri
mavjudligi;
 doimiy kapital oqimni o’ziga jalb qiluvchi yirik bozor.
Xulosa o’rnida shuni ta’kidlash mumkinki, qimmatli qog’ozlar bozori
hozirga kelib eng rivojlangan va juda keng qamrovga ega bo’lgan moliyaviy bozor
hisoblanadi. Ularninga har bir kichik qismi o’ziga xos xususiyat va qonuniyatlarga
ega. Boshqaruv usuli yo’lga qo’yilgan bo’lsada, ularni butkul nazoarat qilish
mushkul masala.
3. Qimmatli qog’ozlar bozori va qimmatli qog’ozlardan daromad
olish shakllari
Qimmatli qog’ozlar bozori, ularning tuzilishi, o’ziga xos xususiyatlari,
funksiyalari va tartibga solish usullari bilan yuqoridagi mavzuda tanishib chiqdik.
Endi mos ravishda ularning ichki faoliyatiga batafsil to’xtalammiz. Ya’ni qimmatli
qog’ozlardan daromad olish shakllari va usullari bilan yaqindan tanishib chiqamiz.
Qimmatli qog’ozlarning birjadan tashqari bozori - bu fond birjasidan
tashqarida qimmatli qog’ozlar bilan savdo qilish sohasidir. Birjadan tashqari
bozorlar uyushgan va uyushmagan bozorlardan tashkil topadi. Qimmatli qog’ozlar
bozorining birjadan tashqari uyushgan bozori- bu qimmatli qog’ozlar bilan, odatda,
22

o’rta va kichik kompaniyalar qimmatli qog’ozlari savdolariga kirishga ruxsat
etilgan maxsus kompyuter tizimida doirasida savdo qilishdir. Bunday savdo qilish
tizimi ayniqsa AQSH, Yevropa mamlakatlari, Singapur, Yaponiya va boshqa
mamlakatlarda rivojlangandir. AQSHdagi qimmatli qog’ozlar ko’proq naqdsiz
ko’rinishda bo’lib, ular Federal Rezerv tizimi banklarida saqlanadi. Ularni savdosi
amalga oshirilganda, rezerv tizimi banklari ularning huquqlarini telefraf yoki faxlar
orqali amalga oshirishadi. 80-yillarda bozor iqtisodidagi barcha mamlakatlar eng
yaxshi qimmatli qog’ozlar bozori sifatida faoliyat ko’rsatuvchi fond birjalari va
sifatsizroq qimmatli qog’ozlar aylanmasini o’zida mujassamlashtirgan birjadan
tashqari bozorlar ichida o’rtacha mavqeiga ega bo’lgan, qimmatli qog’ozlarning
birjalar qoshidagi bozorlari paydo bo’la boshladi. Ushbu bozorlar fond
birjalarining fond savdosining tartibga solingan birjadan tashqari tizimlarining
hamon o’sib boruvchi ta’siriga bo’lgan munosabati sifatida birja va uyushgan
birjadan tashqari bozorlar o’rtasidagi raqobot natijasida vujudga keldi.Ular
‘ikkinchi’’, ‘’uchunchi’’ bozorlar (Angliya, fransiya, italiya, germaniya), ‘’fond
birjalarining ikkinchi sektsiya’’(Yaponiya) ‘’muvoziy bozor’’ (Shvetsiya,
gollandiya) va xokazolar ko’rinishda faoliyat ko’rsatmoqda .Shu tariqa, fond
birjalari ‘’mijozlarini’’yo’qotmaslik va o’z faoliyatini kengaytirishga intilib,
o’zlariga o’rtava kichik korxonalarning qimmatli qog’ozlari bilan savdo qilishni
bog’lagan xolda, o’zlari qoshida qimmatli qog’ozlar sifatiga kam talab
qo’yiladigan savdo tizimini barpo etadi 22
. O’zbekistonda, masalan, qimmatli
qog’ozlarning birja qoshidagi bozori ‘’Toshkent’’ Respublika fond birjasida
(Tasix) qimmatli qog’ozlar bilan operatsiyalarni amalga oshirish qoidalariga
muvofiq listingga kirish arafisida turgan va lisstingga kiritilmagan kompaniyalar
qimmatli qog’ozlari sektsiyalari, shuningdek, xususiylashtilayotgan korxonalar
aksiyalari aksiyalari seksiyasining mavjudligi bilan taqdim etilgandir. Ularning
paydo bo’lishiga sabab o’rta va kichik yangi texnologiyalarga ega
korporatsiyalarni moliyalashni fond birjalari o’z oldiga maqsad qilibqo’yishi
bo’lgandir. Aynan shunday davrda fond birjasidan ko’ra talablari kam bo’lgan
22
Х . М . Мавлянбердиева , Д . С Файзуллаева « МОЛИЯ БОЗОРИ ВА Қ ИММАТЛИ Қ ОГОЗЛАР » Укув - услубий
кулланма , Тошкент -2020
23

electron birjadan tashqari uyushgan qimmatli qog’ozlar bozori tashkil etildi.
Bularga misol tariqasida quyidagilarni ko’rsatishimiz mumkin: Nasdak (National
Association of Securities Dealers Automated Quatation), Kanadaning avtomat
savdo tizimi (COA- Canadian Over the counter Automated), Singapur fond birjasi
qoshidagi avtomat diling va kotirovkalash tizimi (SESDAQ), Angliya-Germaniya
“XETRA”tizimi, Rossiya savdo tizimilarini ko’rsatishimiz mumkin.
NASDAQ - AQSHdagi ikkinchi, dunyodagi uchinchi yirik aksiyalar
bozoridir. 1990 yildagi oboroti 33380 mln.aksiyadan iborat bo’lib, uning oborot
hajmi 452 mlrd. AQSH dollarini tashkil etgandir. NASDAQ bo’yicha sotiladigan
aksiyalar 100 dan 250 mln. Ta aksiyagachadir.Nasdaq tizimi b’yicha kuniga 450
mln.aksiyalar savdosi amalgam oshirilishi mumkin.NASDAQda aksiyalari
quyidagi talablarga javob beradigan aksiyalar ishtirok etishi mumkin: emitentning
umumiy aktivlari summasi 2mln.$dan kam bo’lmagan, 100 000 aksiyalarining
doimiy ochiq savdoda bo’lishi, aksionerlar soni 300dan kam bo’lmasligi, kamida
ikkita xodimning Nasdaq tizimi bo’yicha aksiyalarini kotirovkasiga
erishuvchilarning tayinlanishidir 23
.
Qimmatli qog’ozlardan daromad olish shakllari ikki xil bo’ladi:
bevosita qimmatli qog’ozlarni oldi-sotdisidan, bilvosita ular ustidan o’tkazilgan
operatsiyalardan. Qimmatli qog’ozlarning narhi quyidagi tartibda belgilanadi.
Obligatsiya kursi obligatsiya bozor narxining foizlarda uning
nominalida ifodalanishini anglatadi. Uning narhi quyidagicha belgilanadi:
Ko=Bn/N*100%
Bu erda, Ko- obligatsiya kursi, %
Bn- bozor narxi, sum
N-nominal narxi, sum.
Aksiyalar narhi ham shu tartibda belgilanadi va bozorda turli vositalar orqali
narhlari o’zgaradi. Ularning narhiga nafaqat birja ichidagi, balki uning
tashqarisadagi omillar ham ta’sir ko’rsatishi mumkin. Masalan, dunyoaning bir
chetidagi siyosiy yoki iqtisodiy o’zgarish (fors major holatlari, yoki deviatsiyalar)
23
“NASDAQ: history and new trends” Analysis and perspectives. The Financial Times, Vol34, 2020y
24

qimmatli qog’ozlarnig narhlariga juda katta ta’sir qilishi mumkin. Buni sababini
globalizatsiya jarayonida qimmatli qog’ozlar faoliyati va moliya bozorining jahon
iqtisodiyotiga integratsiyasi kuchli ekanligida deb ko’rstishimiz mumkin. Chunki,
qimmatli qog’ozlar chiqaruvchi kompaniyalar va ularni oldi-sotdisi bilan
shug’ullanuvchi ishtirokchilar xalqaro darajada faoliyat yuritadilar. Qimmatli
qog’ozlar kompaniya ishlayotgan soha yoki investitsiya istiqboliga bog’liq.
Daromad keltirishiga ko’ra, qimmatli qog’ozlar riski kam daromadi past, riski ham
daromadi ham yuqori yoki daromadi yuqori riski kam (AAA reytingli) kabi
guruhlarga bo’linadi.
Boshqa turdagi qimmatli qog’ozlar ham mijozlarga ko’pdan-ko’p foyda
keltirishi mumkin. Faqat investitsiya obekti to’g’ri tanlansa bas. Qimmatli
Qog’ozlar bo’yicha daromad turli usullar bilan olinishi mumkin. Agar qimmatli
qog’ozlar egasining vaqtinchalik ixtiyorida bo’lsa-yu, shu davr ichida bozor
narxlarining oshishi munosabati bilan sotib olingan boxosiga nisbatan qimmatroq
naxga sotish evaziga daromad olinsa, u xolda bunday usulda olingan daromad
tafovutlar daromadi , yani bozordagi narxlar tafovutlari evaziga olingan daromad
deb yuritiladi. Bu daromad bozordagi talab va taklifga bog’liq bo’ladi. Agar
qimmatli qog’ozlar egasining mulki bo’lsa, u xolda daromadlar quydagi usullarda
olinishi mumkin.
O’zgarmas foizli to’lov usuli. Bu-daromad to’lashning eng oddiy va keng
tarqalgan usuli bo’lib, u asosan daromadga inflyatsiyaning ta’siri sezilarli darajada
bo’lmagan shartlarda qo’llaniladi.
Pog’onali foizli to’lov usuli. Bu to’lov belgilangan oraliq muddatlarda
pog’onama-pog’ona amalga oshirilib boriladi. Biror bir pog’ona (muddat) o’tishi
bilan ixtiyoriy ravishda qarzga berilgan pul mablag’ini uning egasi foiz daromadi
bilan qaytarib olishi yoki har bir belgilangan oraliq muddat o’tishi bilan miqdori
o’sib boruvchi foiz daromadlarini olish mumkin.
O’zgaruvchi foizli to’lov usuli. Bu to’lov Markaziy bank tomonidan
belgilab quyilgan to’lov stavkasining vaqt bo’yicha (masalan, kvartalda, yarim
25

yilda o’zgarishiga yoki kim oshdi savdosi yo’li bilan sotiladigan davlat qimmatli
qog’ozlarining daromadlik darajasiga bog’liq bo’ladi.
Qimmatli qog’ozlarning kadrini saqlash maqsadida anti- inflyatsion tadbirlar
o’tkaziladi. Bunda qimmatli qog’ozlarning nominal baxosi iste’mol narxlar indeksi
yordamida indeksatsiya qilinadi. Ayrim qimmatli qog’ozlar bo’yicha foiz
daromadlari to’lanmaydi. Bunda qimmatli qog’oz diskonta bilan (nominal
baxosidan past narxda) sotib olinib, qarz muddati tugagach, uning nominal qiymati
qaytarib olinadi.
Ba’zi bir qimmatli qog’ozlar turi bo’yicha yutuq tirajlari o’tkaziladi. Bu
tirajlar natijasiga ko’ra yutuq chiqqan qimmatli qog’ozlarning egalariga yutuqlar
to’lanadi.
Divident usulida to’lov. Bu to’lov aksiyalar uchun to’lov bo’lib divident
shaklida bo’ladi. Bu daromadning foiz miqdori aksionerlik jamiyatining sof
foydasi hajmiga bog’liq. Oddiy aksiyalar bo’yicha dividentlarning foiz miqdori
o’zgaruvchan bo’ladi. Imtiyozli aksiyalar bo’yicha esa to’lanadigan dvidendlarning
minimal foiz miqdori aniq ko’rsatilgan bo’ladi. Dvidend miqdori odatda ssuda
foizi evaziga olnadigan foyda miqdoridan ko’p bo’ladi. Bu esa mijozlarni aksiyalar
sotib olishdan manfaador qiladi.
Qimmatli qog’ozlar egasining nomi yozilgan va yozilmagan ( taqdim
etuvchiga tegishli) ko’rinishda bo’lishi mumkin. Mulkiy huquqlarga egalik qilish
maqsadida emitent tomonidan yoki uning topshirig’iga binoan qimmatli qog’ozlar
borasida kasb faoliyatini amalga oshirayotgan tashkilot egasining nomini qayd
etish zarur bo’lib qolsa, bunday hollarda qimmatli qog’ozlarga egasining nomi
yozilgan bo’ladi. Egasining nomi yozilgan qimmatli qog’ozni bir mulkdordan
ikkinchisiga berish xisob-kitobdagi tegishli yozuvlarni o’zgartirish yo’li bilan
amalga oshiriladi.
Agar mulkiy huquqlarni ularga egalik qilish bilan bog’lik holda ro’yobga
chiqarish uchun qimmatli qog’ozni taqdim etishning o’zi yetarli bo’lsa, u qolda
qimmatli qog’ozga egasining nomi yozilmaydi va taqdim etuvchiga tegishli
hujjatlar deb hisoblanadi. Bu qimmatli qog’ozlar erkin muomalada bo’ladi.
26

1 Obligatsiya turi bo’yicha daromad. Tugatish majburiy bulmagan muddatli
foiz to’lashli obligatsiya. Agar S- kuponli stavka, rt- joriy daromad bo’lsa, unda
rt= Mc/P=C*100/k (1)
Bunda Ms- nominal, R-bozor narxi.
2. Foiz to’lovisiz obligatsiya. Daromad nominal xamda egalik kilgandagi
narx orasidagi farqda ifodalanadi. Operatsiya balansi quyidagicha yoziladi:
R= M (1+r)ⁿ , bu erda :n- obligatsiya tugatilgunga qadar bo’lgan muddat;
r-obligatsiyaning to’liq daromadligi ; (1+r)ⁿ=K/100;
r=1/ⁿ√K/100-1( n-bu darajada) (g)
Misol, nolli kuponli 10 yil muddatga chiqarilgan obligatsiya bo’lsin.
Obligatsiya kursi- 60. Tugatish sanasigacha to’lik daromadlilik topilsin.
Echish: r= 1/10√60/100-1=0.05g yoki 5.g%
3 Muddat oxirida foiz to’lanadigan obligatsiyalar. Operatsiya balansi:
M(1 +s)ⁿ(1+r)-ⁿ=R yoki {(1+s)/(1+r)}ⁿ=K/100;
r=(1+s)/ⁿ√K/100-1 (3)
Misol. Nominalidan yillik 15%li daromad to’lanadigan , kursi 80 , tugatish
muddati 5 yil bo’lgan obligatsiya. Agar nominali va foizlar muddat oxirida
to’lansa, obligatsiyaning to’liq daromdliligi topilsin.
Yechish: r= 91+0.15)/5√80/100-1=0.g0g yoki g0.g%
4 Davriy foiz to’lanadigan va nominali muddat oxirida tugatiladigan
obligatsiyalar. Obligatsiya balansi:R=M(1+r)-ⁿ+sM∑(1+r)t( darajada) Bunda t-
obligatsiyani sotib olishdan kuponli foizni to’lashgacha bo’lgan davr.
Obligatsiyalar aksiyalardan farqli ravishda egalariga fiksirlangan joriy
daromad keltiradi. Bu daromad doimiy annuitet- qator yillar mobaynida yillik
fiksirlangan to’lovlarni ifodalaydi. Qoida bo’yicha, obligatsiya bo’yicha foizlar
ts=yilad bir –ikki marta to’landi va bunda qancha tez foiz to’lovlari amalga
oshirilsa , shuncha obilgatsiyalar potentsial daromad keltiradi, chunki olingan foiz
to’lovlarini qayta investitsiya qilish mumkin.
Obligatsiya bo’yicha kuponli daromad hajmi avvalo obligatsiya
ishonchliligiga bog’lik bo’ladi, boshqacha aytganda uning emitentidan. Bundan
27

tashqari , foiz daromadi va obligatsiya muomala muddati o’rtasida bog’liqlik
mavjud: obligatsiya muddati qancha uzoq bo’lsa, foizlar xam shuncha yuqori yoki
aksincha bo’lishi kerak. Obligatsiya bo’yicha foizli (kuponli) tulov shartli ravishda
3 guruxga bo’lish mumkin:
 Emitent tomonidan obligatsiya chiqarilganda o’rnatiladigan stavka
bo’yicha fiksirlangan yillik to’lovlar ;
 Indekslanadigan yillik to’lovlar. Foizli indeks ko’p xollarda emitent
tomonidan davlat inflyatsion indeksiga mos ravishda aniqlanadi.
 qarzning asosiy summsi bilan bir paytda to’lanadigan.
Obligatsiyani sotib olish narxi ( TS0) va investor sotadigan narxi (TS1)
o’rtasidagi farq investor tomonidan konkret obligatsiya (D =TS1- TS0) ga
qo’yilgan kapitalning o’sishini ifodalaydi. Bunday turdagi daromaddan avvalo,
nominalidan past, ya`ni diskont bilan sotib olingan obligatsiyalar keltiradi.
Obligatsiyani diskont bilan sotganda emitent obligatsiya soitsh narxini aniqlash
muhim. Boshqacha aytganda, bugun qanday narxda sotsa, agar summa ma`lum
bo’lsa , kelajakda(nominal) olinadigan va daromadlilik bazaviy normasi (stavka
refinansirovaniya) ma`qul. Bunday narxni xisobga olish, diskontlash , narx esa
kelajakdagi pul miqdorining bugungi qiymati deyiladi.
Diskontlash quyidagi formula orqali ifodalanadi:
TSod= N*1/1+tc*100%
Bunda: TSod-obligatsiyaning diskont bilan sotish narxi, sum
N- obligatsiyaning nominal narxi, Sum ;
t-yillar;
s- ssuda foiz normasi (yoki stavka refinansirovaniya)
Umumn olganda, daromadlilik nisbiy ko’rsatkich bo’lib, bir yillik sarfga
to’g’ri keladigan daromadni ifodalaydi. Joriy daromadlilik va to’liq yoki yakuniy
odligatsiya daromadliligai farqlanadi, (yuqorida formulalari keltirilgan).
Aksiya va uning daromadi. Aksiya boshqa turdagi qimmatli
qog’ozlardan quydagi jihatlari bilan farq qiladi:
28

 -aksiyada uning amal qilish muddati ko’rsatilmagan, bu muddat uni
chiqargan xissadorlik jamiyati faoliyatining muddati bilan o’lchanadi;
 -agar xissadorlik jamiyati bankrotlik natijasida tugatilsa, u holda
aksiya egasi shu jamiyatning kreditorlaridan qolgan pul mablag’ini o’zining
ulishiga mos ravishda qaytarib olish huquqiga ega;
 -aksiya (imtiyozli aksiyadan tashqari) o’z egasiga kompniya
xissadorlarining umumiy majlisida ovoz berish va shu asosda xissadorlik
jamiyatini boshqarishda ishtirok etish huquqini beradi;
 -aksiya belgilangan tartibda o’z egasiga xissadorlik jamiyati
xizmatlaridan va ishlab chiqarilgan maxsulotlardan imtiyozli ravishda foydalanish
hamda jamiyatning moliyaviy-xo’jalik faoliyati to’g’risida axborot olish huquqini
beradi;
 -aksiya belgilangan tartibda o’z egasiga xissadorlik jamiyatining sof
foydasidan dvident olish huquqini beradi;
 -agar boshqa hamma qimmatli qog’ozlar (obligatsiyalar, xazina
majburiyatlari, depozit sertifikatlari) amalda kredit quroli bo’lib, kredit
munosabatlarini o’zida aks ettirsa, aksiya mulkiy munosabatlarini
muvofiqlashtiradi;
 -aksiya (imtiyozli aksiya bundan istisno) o’z egasiga xissadorlik
jamiyatining bo’lajak emissiya aksiyalaridan sotib olish huquqini beradi;
 -aksiyalar malum iqtisodiy sharoitlarida likvidlik xususiyatiga ega
bo’lib, o’z egalariga erkin bozorda foyda olish maqsadida belgilangan tartibda
ishtirok etish huquqini beradi;
 -ochik turdagi jamiyatning aksiyalari boshqa aksiyadorlarning
roziligisiz qo’ldan qo’lga berilishi mumkin.Yopiq turdagi aksiyadorlik
jamiyatining aksiyalarida egasining ismi yozilgan bo’lib, ularni boshqa shaxslarga
berish tartibi nizomda belgilab qo’yiladi;
 -yopik turdagi jamiyatlar aksiyadorlari aksiyalar o’rniga aksiyaning
nominal narxiga teng summaga sertifikatlar (guvoxnomalar) berishi mumkin.
29

Aksiya evaziga pul topishning ikki usuli : aktiv va passiv usullari
mavjud. Passiv usuli deganda aksiya egalarining dvident yo’li bilan pul topishi
tushiniladi.Bunda mijoz o’zining qiziqtirgan xissadorlik jamiyatlirining moliyaviy
ahvolini sinchiklab o’rganadi va ulardan birini yoki bir nechtasini tanlaydi.
Korxonaning aksiyasini sotib olgan mijoz:
 -o’zining shaxsiy jamg’armasini uning faoliyatiga sarflaydi. Bu bilan
u mazkur korxona ishlab chiqarish ko’rsatkichlarini yaxshilashga, uning
taraqqiyotiga yordam beradi;
 -xissadorlik jamiyati ishiga tasir ko’rsatish huquqini qo’lga kiritadi.Bu
esa mijozga sof foyda olish bilan bog’lik qarorlarni muxokama etish, qarorlar
qabul qilishda qatnashish imkonini beradi.
Mijoz oladigan daromad korxona oladigan foydaga, shuningdek, sotib
olingan aksiyalar soniga bog’liqdir. Unda aksiyalar soni qancha ko’p bo’lsa,
oladigan daromadning miqdori ham shunchalik ko’p bo’ladi.
Aktiv usul mijozdan ancha faol, jahdu jadal va tavakkalchilik bilan ishlashni
talab qiladi. Chunki birja savdosida qulay oldi-sotdi chog’ida odamlarining bir
zumda million-million sumlab daromad olganliklari va aksincha, muvaffakiyatsiz
oldi-sotdida millionerlar xonavayron bo’lganligi hakida tarixan minglab misollar
keltirish mumkin.
Shu sababli, modomiki, mijoz birja uyinida ishtirok etishga qaror qilgan
ekan, u har qanday kutilmagan holatlarga tayyor bo’lishi kerak. Biroq o’yinchi fel-
atvoriga ega odamlarni tavakkal qilish xamisha o’ziga jalb etib kelgan sezgirlik va
omad zarur vaqtda to’g’ri qaror qabul qilishda ko’pincha yordam beradi. Birjadagi
o’yinning mohiyati aksiyalarni bir bahoda sotib olib, ularni iloji boricha
qimmatroq baxoda sotish va kurs farqi orqali pul topishdan iboratdir.
30

Xulosa
Yakuniy xulosa o’rnida shularni ta’kidlash mumkinki, hozirgi kunda jahon
iqtisodiyotining muhim ajralmas qismi hisoblangan qimmatli qog’ozlar bozorini
chuqur o’rganish, ularni tashkil qilish va tartibga solish borasida jahon amaliyotini
o’rganish iqtisodiy jihatdan muhim bo’lgan sohani rivojlantirish bo’yicha kuchli
qo’llanmaga ega bo’lish degani. Shu boisdan ushbu soha yetakchilaridan bir
bo’lgan Buyuk Britaniya tajribasini o’rganishga qaror qilindi.
Umuman olganda Buyuk Britaniya qimmatli qog’ozlar bozori tizimi
monosentrik bo’lib, London birjasi yagona monopol hisoblanadi. Shuning uchun
ushbu bozorning boshqa alternativasi mavjud emas. Bozor multaqo mustaqil
bo’lib, yagona qonun va London birjasi chiqarga normativ hujjatlar orqali
boshqariladi. Tartibga solish ishlari bilan Moliya vazirligi shug’ullanadi.
Jahonning uchinchi yirik bozori hisoblangan ulkan tizim 2008-yilda yuz bergan
jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi natijasida katta zarar ko’rdi. Umumiy bozor
qiymati 2 barobarga tushib ketdi. Lekin shunday bo’lishiga qaramasdan ushbu
yirik bozor jahonda yetakchiligini saqlab qo’lmoqda. Bu uning tashkil qilinishdagi
samarali usullardan foydalanilayotganligidan dalolat.
Inqirozdan chiqish va uning slabiy oqibatlarini bartaraf etish borasida G20
sammitida ko’rilgan qat’iy choralar qatorida qimmatli qog’ozlar bozoriga ham
bevosita tegishlidir. Ushbu qarorlar bevosita G20 davlatlari tomonidan
ma’qullangan bo’lib, Buyuk Britaniya hukumati uchun ham o’rinlidir. Ushbu
qarorlar qatoriga quyidagilar kiradi 24
:
 bank-moliya tizimini erkinlashtirshga cheklovlar qo’yish;
 davlat tomonida bank va moliyaviy bozorlar ustidan nazorat qiluvchi
qo’mitalar tashkil qilish;
 bank sohasini restrukturiztsiya qilish va riskli qimmatli qog’ozlar
bilan qilanadigan operatsiyalarni qat’iy ta’qiqlash;
 qimmatli qog’ozlar bozori ustidan ham nazoratni qo’lga olish;
24
“G20 Summit in Pittsburg” The New York Times, No 39, 2020 year
31

 riskli operatsiyalar bilan shug’ullanyotgan boshqa tashkilotlar (nafaqa
fondlari, investitsion banklar va b.);
 qimmatli qog’ozlar bozori boshqaruvini bevosita davlat tashilotlariga
o’tkazish kabilar.
Davlat qimmatli qog’ozlari bozorini tashkil qilish va uning
rivojlanishi o`zining salbiy holatlari bilan birga, deyarli hamma vaqtda iqtisodiyoti
rivojlangan mamlakatlar uchun kreditdan davlat byudjeti daromadari
shakllantirishning manbasi sifatida foydalanish va bu bilan xo`jalikni
moliyalashtirishning resurs salohiyatini kengaytirish imkonini beradi.
Davlat qimmatli qog’ozlari bilan turli operatsiyalar qilish, masalan,
ularni kredit tizimi ishtirokida ochiq bozorda sotib olish yoki sotish yordamida
ko`pchilik zamonaviy kapitalistik davlatlar iqtisodiyotini pul-kredit jihatdan
tartibga solishga erishdilar. Aholi hamda korxonalar uchun davlat majburiyatlarini
xarid qilish o`z omonatlari va jamg’armalarini nisbatan ishonchli saqlash shakli
hisoblanadi. Bu qandaydir darajada o`zini inflyatsiya jarayonlari ta`siridan
chegaralash imkonini beradi.
32

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. O‘zbekiston Respublikasi Konctitutsiyasi. T.: O‘zbekistan, 2018 y.
2. O‘zbekiston Respublikasining «Markaziy bank to‘g‘risida»gi qonuni.
15.11.2019, №O‘RQ-582.
3. O‘zbekiston Respublikasining “Valyutani tartibga solish
to‘g‘risida”gi (yangi tahriri) qonuni. 22.10.2019, №O‘RQ-573.
4. O‘zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati
to‘g‘risida”gi qonuni. 2019 yil 07 noyabr, №O‘RQ-580.
5. O‘zbekiston Respublikasining “To‘lovlar va to‘lov tizimlari
to‘g‘risida”gi Qonuni. 2019 yil 07 noyabr, №O‘RQ-578
6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 24
yanvardagi Oliy Majlisga yo‘llagan Murojaatnomasi.
7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Davlat aktivlarini
boshqarish, monopoliyaga qarshi kurashishni tartibga solish tizimini va kapital
bozorini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi 2019 yil 14
yanvardagi PF-5630-sonli farmoni
8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 17 yanvardagi PF-
5635-son, “2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning
beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasini “Faol investisiyalar va
ijtimoiy rivojlanish yili”da amalga oshirishga oid davlat dasturi to‘g‘risida”
farmoni.
9. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Bank xizmatlari
ommabopligini oshirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PF-
3620 sonli farmoni. 2018 yil 23 mart.
33

Internet saytlari
10. www.ahbor-reyting.uz – (“Ahbor-Reyting” reyting agentligi sayti)
11. www.cbu.uz (O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki rasmiy
vev sayti).
12. www.lex.uz (O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari
ma’lumotlari milliy bazasi rasmiy vev sayti).
13. www.stat.uz (O‘zbekiston Respublikasi Statistika qo‘mitasi rasmiy vev
sayti).
14. http s://www.u zse. uz - “Toshkent” Respublika fond birjasi rasmiy sayti
ma’lumotlari.
34

Qimmatli qog’ozlar bozori, uning ishtirokchilari

Купить