Войти Регистрация

Docx

  • Рефераты
  • Дипломные работы
  • Прочее
    • Презентации
    • Рефераты
    • Курсовые работы
    • Дипломные работы
    • Диссертациии
    • Образовательные программы
    • Инфографика
    • Книги
    • Тесты

Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 1.2MB
Покупки 27
Дата загрузки 10 Август 2023
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Экономика

Продавец

Bohodir Jalolov

Qimmatli qog’ozlar bozori, uning ishtirokchilari

Купить
O ‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI   OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA'LIM
VAZIRLIGI    TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
“ SIRTQI ” FAKULTETI
“_______________________________________ ” kafedrasi 
“ __________________________________ ” TA'LIM YO‘NALISHI
BO‘YICHA 
______________________________________________________
KURS ISHI
Tayyorladi:  _________________  
talabasi  ____________________
Amaliyot rahbari:
  O’ qituvchi  _________________ Kafedra tomonidan ro‘yxatga 
olingan tartib raqami №  ________
“___”  ______ 202 3  yil  ________
                                      imzo
Hisobot ximoyaga tavsiya qilindi
(qilinmadi)
Sana “____”  ________ 202 3  yil  
Raxbar imzosi:
__________________ Xisobot baxosi ________ ball
Komissiya a'zolari:
_____________________________
_____________________________
_____________________________ Qimmatli qog’ozlar bozori, uning ishtirokchilari 
va operatsiyalari.
Reja:
Kirish 3
1. Qimmatli qog’ozlarning turlari va ularning o’ziga xos xususiyatlari  5
2. Qimmatli qog’ozlar bozorining funksiyalari va boshqarish usullari 13
3. Qimmatli qog’ozlar bozori va qimmatli qog’ozlardan daromad olish 
shakllari 22
Xulosa 31
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 31
2 Kirish
Globalizatsiya   darajasi   ortib   jahon   iqtisodiyoti   integratsiyalashish   kuchayib
borgan   sari   xalqaro   iqtisodiy   munosabatlar   murakkablashib   boraveradi.   Ushbu
murakkab tuzilishi keskin iqtisodiy jarayonlarni keltirib chiqaradi. Har bir iqtisodiy
silkinish   davrida   jahon   iqtisodiyoti   o’z   boshidan   fan   texnika   inqilobi   va   yangi
tarkibiy   o’zgarishlarni   kechiradi.   Kompyuter   texnologiyalarining   tez   rivojlanishi
natijasida   XX   asrning  so’nggi   yillarida   iqtisodiyotning  virtuallashishi   va   elektron
tijorat   odatiy   holga   aylandi.   O’z   o’zidan   ushbu   jarayon   moliyaviy   bozorni   ham
xalqaro   faoliyatini   rivojlanishiga   va   qamrov   darajasini   keskin   ortishiga   sabab
bo’ldi.   Qimmatli   qo’gozlar   bozori   kundan   kunga   mobillashib,   undagi   mablag’lar
aylanmasi   ortib   bormoqda.   Ekspertlarning   ta’kilashicha,   jahon   moliyaviy
bozorining   aylanma   mablag’lari   jahon   YAIMidan   qariyb   10   barobar   ko’p   bo’lib,
2008-yilda   sodir   bo’lgan   inqirozgacha   $   700   trln   ni   tashkil   qilgan 1
.   Ushbu
mablag’ning aosiy qismi fond bozorlaridagi qimmatli qog’ozlarga tegishli. Bundan
kelib chiqadiki, qimmatli  qog’ozlar  bozori  hozirda neg  dolzarb va  keng qamrovli
tarmoqlardan   biri   bo’lib,   O’zbekiston   singari   rivojlangan   davlatlar   uchun   ushbu
sohani   rivojlantirish   va   to’g’ri   boshqarishi   orqali   ulkan   imkoniyatlar   eshigini
ochadi. 
Hozirda   jahonda   qimmtli   qog’ozlar   bozorini   rivojlantirish   borasida   yuksak
natijalarga   erishgan   davlatlar   qatoriga   AQSH,   Yaponiya,   Buyuk   Britaniya,
Germaniya,   Fransiya,   Singapur   va   Italiya   kabi   davlatlarni   kiritishimiz   mumkin.
Ushbu   davlatlar   qimmatli   qog’ozlar   bozorini   va   ularni   yangi   shakllarini
rivojlanishi   bo’yicha   juda   katta   tajribaga   ega   bo’lib,   ularni   bevosita   o’rganib
chiqish   ushbu   sohani   rivojlantirsh   borasida   O’zbekiston   uchun   ham   katta
samaradorlik   va   istiqbollarni   keltiradi.   Natijada,   o’z   milliy   qimmatli   qog’ozlar
bozorimizni   shakllanitirish   va   rivojlantirishda   bir   pog’ona   ilgarilashga   erishamiz.
Ushbu bitiruv malakviy ishimizda Buyuk Britaniyaning ushbu sohadagi qariyb 500
1
  N.X.Jumayev   “Jahon   moliyaviy-iqtisodiy   inqirozi:   mohiyati,   sabab   oqibatlari   va   O’zbekistonga   ta’siri”,   JIDU,
Toshkent, 2020, 13-14 b.
3 yillik   tarixini   o’rganish   bilan   qimmatli   qog’ozlar   bozorini   rivojlantirish   va   ularni
tartibga solishning yangi usullarini kashf etamiz. 
M av zuning   dolzarbligi.   Yuqorida   ta’kidlanganidek,   hozirgi   kunda   jahon
iqtisodiyotining deyarli  70  %  dan  ortiq  qismi  moliyaviy  bozor:   fond  bozorlari   va
qimmatli   qog’ozlar   operatsiyalaridan   iborat.   Ushbu   tizim   ichida   eng
rivojlanganlaridan biri bu Buyuk Britaniya qimmatli qog’ozlar bozoridir. Jahonda
kundan   kunga   ahamiyati   ortib,   kengayib   borayotgan   ushbu   Buyuk   Britaniya
tizimini   O’zbekiston   sharoitida   rivojlantirish   va   bu   boradagi   muammolarning
yechimi iqtisodiyotimiz uchun muhim ahamiyat kasb etadi.
O’zbekiston  qimmatli qog’ozlar  bozori yangi tashkil  etilgan bo’lib, hozirda
aynan   rivojlanish   bosqichida.   Shu   sababli   uni   yanada   kuchli   taraqqiy   etishida
jahonning   rivojlangan   mamlakatlari   tajribalarini   qo’llash   muhim   rol   o’ynaydi.
Chunki   ushbu   mamlakatlar   “uchar   goz”lar   nazariyasi   kabi   biz   uchun   ma’lum
usullardan   foydalanish   bilan   ularning   yaxshi   yoki   samarasiz   ekanligini   ko’rsatib
yo’l ochib berganlar. 
4 1. Qimmatli qog’ozlarning turlari va ularning o’ziga xos
xususiyatlari
Jahon iqtisodiyoti integratsiyasi  tobora chuqurlashib, globalizatsiya avj olib
borayotgan   bir   davrda   iqtisodiyotning   virtuallashishi,   ya’ni   elektronlashtirilishi
ham   tezlashib   bormoqda.   Ushbu   jarayonlar   jahon   iqtisodiyotida   fond   birjalari   va
qimmatli   qog’ozlar   bozori   sohasida   katta   o’zgarishlarga   sabab   bo’ldi.   Qimmatli
qog’ozlar   bozori   vazifalari   murakkablashib,   ularning   qamrovi   va   ish   unumdorligi
bir   necha   barobar   ortdi.   Xalqaro   Valyuta   Fondining   ma’lumotlariga   ko’ra,   2020-
yilda   jahon   YAIMi   $   61,9   trln   ni   tashkil   qilgan.   Inqirozga   qadar   butun   fond
birjalaridagi   umumiy   aylanma   mablag’lar   $   700   trln   dan   ortiq   ekanligi
hammamizga ma’lum edi. Bu jahon YAIMidan qariyb 11 barobar ko’p ko’rsatkich
bo’lib,   ushbu   miqdor   fond   birjalari   va   ularning   asosiy   vositasi   hisoblangan
qimmatli qog’ozlar sohasini naqadar muhim ahamiyatga ega ekanligini ko’rsatadi 2
.
Bundan   tashqari,   jahonning   AQSH,   Germaniya,   Buyuk   Britaniya,   Yaponiya   va
Fransiya   kabi   rivojlangan   mamlakatlarida   qo’llanilayotgan   qimmatli   qog’ozlar
sohasini rivojlantirish va ularni tartibga solish usullari va modellarini o’rganish va
ularning   O’zbekiston   sharoitida   qo’llash   hozirda   muhim   iqtisodiy   vazifalardan
hisoblanadi.   Shu   sababli   ushbu   bitiruv   malakaviy   ishimiz   uchun   ushbu   mavzu
tanlab   olindi.   Buyuk   Britaniya   qimmatli   qog’ozlarini   tartibga   solish   va
rivojlantirish   tajribasini   o’rganish   va   ularni   mahalliy   sharoitlarimizga
moslashtirgan   holda   qimmatli   qog’ozlar   bozorida   yangi   imkoniyatlar   eshigini
ochish ishimiz davomida erishladigan bosh natija hisoblanadi. 
Qimmatli   qog’oz   qog’ozlar   –   mulkka   egalik   qilish   huquqini   o’z   ichiga
olgan va  mulkdan  faqat   rasmiy taqdimot   berilganda  foydalanish  mumkin bo’lgan
qiymatli   maxsus   hujjatlar   (aksiya,   obligatsiya,   veksel   va   boshqalar)dir.   Qimmatli
qog’ozlar   taqdim   qilinuvchi   (boshqa   kishiga   faqat   rasmiy   taqdim   qilinganda
foydalaniladi),   oderli   (boshqa   kishi   rasmiy   ruhsat-   order   bilan   beriladi),   nomli
(qonunda   ko’rsatilmagan   holda   ma’lum   shartlar   asosida   beriladi)   turlarga
2
 Yearly report of IMF. World GDP 2020, ( www.imf.org  last entered on 20.04.2020)
5 bo’linadi.   Hammamizga   ma’lum   qimmatli   qog’ozlar   asosan,   fond   bozorlarida
sotiladi va sotib olinadi 3
. 
Qimmatli qog’ozlar bozorining rivojlanishi natijasida 4
: 
 -pulning   aylanishi   tezlashadi   va   uning   qadrzislanish   jarayoni
sekinlashadi;
 -qimmatli   qog’ozlar   egalarini   daromatli   qilishga   va   ularning
mulkdorga aylanishiga zamin yaratiladi;
 -investorlar   va   aholining   vaqtinchalik   bo’sh   pul   mablag’laridan
samarali foydalanishga erishiladi;
 -daromad olishning yangi vositalarini yaratishga imkon tug’iladi;
 -iqtisodiyotning pul mablaglariga extiyojmand soxalarini mablag bilan
taminlashga erishiladi;
 -muomalada   pul   mablaglarini   kayta   sarmoyalash   uchun   uning
samarali ishlatilishiga imkoniyat tugiladi.
Ular   mulkchilik   munosabatlarini   ifodalaydi   va   qandaydir   mulk   yoki   pul
miqdoriga   egalik   qqilish   xuquqini   tasdiqlaydi.   Qimmatli   qog’ozlar   dividend   yoki
foizlar ko’rinishida daromad to’lashni hamda mazkur xujjatlardan kelib chiqadigan
huquqlarni boshqa shaxslarga berish imkoniyatini ham nazarda tutadi.
Ular   blankalar,   sertifikatlar   shaklida   yoki   schyotlardagi   yozuv   ko’rinishida
bo’lishi   mumkun.   Ulardan   xisob-kitob   qilishda,   shuningdek,   kreditlar   bo’yicha
garov   sifatida   ham   foydalaniladi.   Qimmatli   qog’ozlar   yuridik   jismoniy   shaxslar
O’rtasida ixtiyoriylik asosida tarqatiladi. 
Tarixan   yondashmoqchi   bo’lsak,   jahonda   qimmatli   qog’ozlar   miloddan
avvalgi   XXV-XXIII   asrlarda   Misr   imperiyasi   davridan   boshlab   ilk   ko’rinishda
paydo   bo’lgan,   hozirgi   ko’rinishdagi   qimmatli   qog’ozlar   milodiy   XV   asrdan
boshlab Angliya va Fransiya hududlarida paydo bo’lgan. O’rta Osiyoda qimmatli
qog’ozlar   inqilobdan   (1917   yil)   oldin,   so’ngra   yangi   iqtisodiy   islohot   (NEP)
davrida (20-yillarning oxirida) mamlakat zodagonlari, boy va o’ziga to’q odamlar
3
  John C. Hull  “ Options, futures, & other derivatives”, Fifth Edition,  Prenticehall , Uppersaddle River, New Jersey, 
2005
4
 “Pecularities of securities” scientific-economic article”s. The Financial Times, Vol No 23, 2005
6 orasida davlat zayomlari shaklida cheklangan ko’rinishda qullanilgan. XIX asrning
oxirlari XX-asrning boshlarida esa aksioner jamiyatlarining barpo bo’la boshlashi
bilanoq daslabki aksiyalar chiqarilib muomalaga kiritilgan 5
.
Hozir qimmatli qog’ozlarning asosiy turlari va ularning asosiy xususiyatlari
bilan   tanishib   chiqamiz.   Q immatli   qog’ozlarning   asosiy   (fundamental)
xususiyatlariga aylanuvchanlik, likvidlilik va xatar kiradi. 
Aylanuvchanlik   —   bu   qimmatli   qog’ozning   bozorda   xarid   qilinishga   va
sotilishga,   shunnggdek,ko`pchilik   hollarda   boshqa   tovarlar   muomalasini
osonlashtiruvchi   mustaqil   to`lov   vositasi   safatida   qo`llanishga   qodirligidir 6
.
Barchaga   ma`lum   bo`lgan   P—T   (pul   —   tovar),   T—P   (tovar   —   pul)
metamorfozalarda   qimmatli   qog’ozlar   ham   tovar   sifatida,   ham   pul   sifatida
qatnashishi mumkin. qimmatli qog’ozlar ma`lum ma`noda tovar hisoblanadi, u o`z
qiymatiga   va   iste`mol   qiymatiga   ega.   Shu   bilan   birga,   ba`zi   holatlarda   qimmatli
qog’ozlarning   alohida   turlari   (davlat   obligatsiyalari,   veksellar)   ma`lum   bir   qulay
vaziyatlarda pul vazifasini — muomala va to`lov vositasini ham bajarishi mumkin.
Ma`lumki,   ayrim   mamlakatlarda   ko`chmas   mulk,   avtomobil   va   boshqalar   bilan
hisob-kitob qilish chog’ida yuqori likvidli davlat obligatsiyalaridan to`lov vositasi
sifatida foydalaniladi. 
Likvidlilik   —   bu   qimmatli   qog’ozning   uning   egasi   uchun   deyarli   zarar
keltirmagan   holda   tez   sotilishi,   pul   mablag’lariga   aylanish   qudratidir.
Likvidlilikka ta`sir ko`rsatadigan omillar uchta guruhga: a) umumiqtisodiy omillar;
b)   mazkur   mamlakatda   qimmatli   qog’ozlar   bozorini   tashkil   qilish   darajasi   bilan
bog’liq   omillar;   v)   emitentning   o`ziga   xos   xususiyatlari   bilan   bog’liq   omillar.
Umumiqtisodiy   omillarga   pul   muomalasi,   iqtisodiyotni   davrning   u   yoki   bu
bosqichida bo`lishi, sarmoyadorlar tomonidan to`lovga qodir talabning mavjudligi,
bank hisob — kitoblarini amalga oshirish tezligining darajasi kabilar kiradi. Fond
bozorini   tashkil   etish   bilan   bog’liq   omillarga   imkoniyatli   sarmoyadorlarning
axborotga   ega   bo`lish   darajasi,   marketmeykerlar   muassasasining   mavjudligi,   bir
5
 “The history of securities in central asia”, Main article ( www.wikipedia.org  last entered on 20.03.2020)
6
  Х . М . Мавлянбердиева ,   Д . С   Файзуллаева   « МОЛИЯ   БОЗОРИ   ВА   Қ ИММАТЛИ   Қ ОГОЗЛАР »   Укув - услубий
кулланма ,  Тошкент -2020
7 tranzaksiya   qiymatining   miqdorini   kiritish   mumkin.   Alohida   emitent   darajasida
qimmatli qog’ozlarning likvidliligi, avvalo, uning moliyaviy ahvoliga, amal qilishi
muddatiga, zararsiz faoliyat ko`rsatishiga, to`lanadigan daromadlarning miqdoriga,
rivojlanish   taxminlari   hamda   istiqbollariga   va   hokazolarga   bog’liq.   So`zsiz,   bu
ma`noda   fond   birjalarida   baholanadigan   qimmatli   qog’ozlar   eng   yuqori   likvidli
qimmatli qog’ozlar bo`lishi tabiiy. 
Aksiya   (fransuzcha   action   so`zidan)   –   bu   aksiyadorlik   jamiyatining   ustav
fondiga   muayyan   hissa   qo`shganlikdan   guvohlik   beruvchi,   uning   egasiga
foydaning bir qismini olish va, odatda, ushbu jamiyatni boshqarishda ishtirok etish
xuquqini   beruvchi   qimmatli   qog’ozdir 7
.   Aksiya   o`zining   faqat   unga   tegishli
sifatlari   bilan   har   xil   turdagi   qimmatli   qog’ozlar   ichida   muhim   o`rin   tutadi.   eng
avvalo   bu   —   amal   qilish   muddati   belgilanmagan   qimmatli   qog’oz   bo`lib,   u   uni
chiqargan   aksiyadorlik   jamiyati   amal   qilib   turgan   vaqt   mobaynida   muomalada
bo`lishi   mumkin.   Aksiya   egasi   aksiyadorlik   jamiyati   tugatilgan   hollarda   uning
mol-mulkini taqsimlashda ishtirok etish huquqiga ega. 
Aksiyalar bo`yicha olingan daromad —  dividend , deb nomlanadi. Dividend
odatda,   aksiyadorlik   jamiyatining   foydasiga   bog’liq   bo`ladi.   Agar   kompaniya
hisobot yili natijalariga ko`ra katta foydaga ega bo`lsa, unda katta dividend to`lash
imkoniyati   bo`ladi   va   aksincha,   Agarda   foyda   mutlaqo   bo`lmasa,   dividend
to`lanmasligi mumkin. Biroq, umumiy qoidalardan istisno hollar ham mavjud. Bu,
masalan, imtiyozli aksiyalarga tegishli, ular quyiroqda ko`rib chiqiladi. 
Dastlabki aksiyalar XVII asr boshida avval Gollandiya va Angliyada paydo
bo`ldi,   so`ngra   boshqa   Evropa   davlatlarida,   keyinchalik   esa,   Amerikada   tarqaldi.
Dastlab   aksiyalar   ularga   egasining   nomi   yozilgan   turda   bo`lardi,   ularni   boshqa
shaxsga  o`tka-  zish   uchun  aksiyadorlik  kompaniyasi   boshqaruvining  ruxsati  talab
etilar   edi.   XVIII   asrga   kelib   egasining   nomi   yozilgan   aksiyalar   bilan   bir   qatorda
ko`rsatuvchi egalik qiladigan aksiyalar ham chiqarila boshladi. 
Aksiyalarnig quyidagi umumiy turlari mavjud:
7
 Буренин А. Н. Рынок ценных бумаг и производные финансовые инструменты / Учебное пособие. –
М: 1Федеративная книготорговая компания, 2020. 
8 Oddiy   aksiya   aksiyadorlar   yig’ilishida   ovoz   berish   huquqini   beradi,   u
bo`yicha   olinadigan   dividend   miqdori   esa,   aksiyadorlik   jamiyatining   yil
davomidagi   ishining   natijalariga   bog’liq   va   boshqa   hech   narsa   bilan
kafolatlanmagan.   Bunday   aksiyalarning   egalari   boshqa   qimmatli   qog’ozlarning
egalariga   qaraganda   katta   tavakkalchilik   qilajakligi   bois,   ular   bo`yicha   ko`zda
tutiladigan dividenddar juda yuqori darajada bo`ladi. 
Imtiyozli   aksiya   aksiyadorlar   umumiy   yig’ilishida   ovoz   berish   huquqini   va
bu   bilan   korxonani   boshqarishida   ishtirok   etish   huquqini   bermaydi.   Ularning
imtiyozliligi,   bir   tomondan,   jamiyat   xo`jalik   faoliyati   natijalaridan   qat’i   nazar,
kafolatlangan daromadni olish imkoniyatidan, ikkinchi tomondan esa, aksiyadorlik
jamiyati   tugatilgan   vaqtda   aksiyalar   qiymatini   birinchi   navbatda   olish   huquqidan
iborat.   Imtiyozli   aksiyalarning   umumiy   nominal   qiymati   kompaniya   ustav
sarmoyasining 20 foizidan oshmasligi kerak 8
. 
Aksiyadorlik ishining ikki asrdan ortiq tarixi aksiyalar turlarining juda keng
to`plamini   ishlab   chiqdi.   quyida   aksiyalarning   bozor   iqtisodiyoti   rivojlangan
mamlakatlarda tez-tez uchrab turadigan asosiy turlarini sanab o`tamiz: 
Fond   birjasida   muomalada   bo`lish   xususiyatiga   ko`ra,   “ro`yxatga   olingan”
va   “ro`yxatga   olinmagan”   aksiyalar   mavjud.   Dastlabkilari   —   bu   birjada
muomalaga   chiqarilgan   aksiyalardir.   Keyingilari   esa   —   faqat   qimmatli
qog’ozlarning   birjadan   tashqari   bozorlarida   mavjud   bo`lgan   aksiyalar.   Emitent
tomonidan   chiqarilish   xususiyatiga   ko`ra,   obuna   aksiyalari   mavjud   (ularning
joylashtirilishi   uchun   distrib’yuter   firma   tomonidan   kafolatlar   berilgan).   Ular
to`lash   yoki   bir   vaqtda   to`lanadigan   va   qismlarga   bo`lib   to`lanadigan   turlarga
bo`linadi.   Muomala   xususiyatiga   ko`ra,   “muomaladagi   aksiyalar”,   ya`ni
emitentning   qimmatli   qog’ozlar   bozorida   doimiy   ravishda   muomalada   bo`luvchi
aksiyalar   va   “portfel   aksiyalari”,   ya`ni   ularni   chiqargan   kompaniyalar   ixtiyorida
bo`lgan   aksiyalar.   “Faol”   deb   nomlanuvchi   aksiyalarning   alohida   toifasi   mavjud.
Bu birjalarda doimiy ravishda katga miqdorda muomalada bo`ladigan aksiyalardir.
Mazkur   aksiyalar   ular   uchun   maxsus   indekslar   belgilanish   chog’ida   bozordagi
8
  Х.М.Мавлянбердиева, Д.С Файзуллаева «МОЛИЯ БОЗОРИ ВА   Қ ИММАТЛИ   Қ ОГОЗЛАР» Укув-услубий
кулланма, Тошкент-2020
9 vaziyatning   indikatori   hisoblanadi.   «Qayta   baholanish   huquqiga   ega   bo`lgan»
aksiyalar emitentga aksiyaning egasidan qo`shimcha badalni talab qilish huquqini
beradi.   Aksariyat   hollarda   bunday   aksiyalar   inflyatsiya   sharoitlarida   chiariladi.
«Kafolatlangan   aksiyalar»   —   kafolatlangan   dividendlarni   olish   huquqini   beradi.
“Vinkulirlangan   aksiyalar’   —   ushbu   aksiyalarning   egasi   ularni   aksiyadorlik
jamiyati ijroiya organining ruxsatisiz sotishi mumkin emas. 
Imtiyozli (preferensial) aksiyalar alohida o`rin tutadi, ularning har xil turlari
mavjud.   Masalan,   chaqirib   olinish   huquqiga   ega   bo`lgan   (chaqirib   olinadigan)
imtiyozli aksiyalar — mazkur aksiyalar emitentta ularning egasidan oldindan xabar
qilingan   holda   sotib   olish   huquqini   beradi.   “Oltin   aksiya”   —   bu   uning   egasiga
(ustav   fondiga   qo`shgan   ulushidan   qat`i   nazar)   ma`lum   bir   vaqt   mobaynida
kompaniyani   boshqarish   huquqini   beradi.   Bunday   aksiyalar   ko`pincha
xususiylashtirish   jarayonlari   kechayotgan   mamlakatlarda   uchraydi.   Bunda   “oltin”
aksiyaning   egasi   sifatida,   odatda,   qandaydir   bir   iqtisodiyotni   boshqaruvchi   idora
orqali   davlatning   o`zi   ishtirok   etadi.   “Kumulyativ”   aksiyalar.   Ularni   chiqarish
shartlarida,   odatda,   ushbu   aksiyalar   bo`yicha   to`lanishi   lozim   bo`lgan,   lekin
to`lanmagan   dividendlarning   jamg’arib   borilishi   va   emitentning   moliyaviy   ahvoli
yaxshilanib,   dividendlarni   to`lash   imkoniyati   paydo   bo`lgan   vaqtda   to`lanishi
nazarda   tutiladi.   Plyural   —   ko`p   ovozlya   aksiyalar.   Mazkur   qimmatli   qog’ozlar
fashistlar Germaniyasida keng qo`llanildi. Ular millatchi «hukmron doira»ga keng
huquqlar   va   aniq   tarzda   amalga   oshirilgan   investitsiyalardan   qat’i   nazar,
sanoatning   etakchi   tarmoqlarini   o`z   nazorati   ostida   ushlab   turish   imkoniyatini
berardi.   “Retrektiv”   aksiyalar   —   bu   o`z   egasiga   ularni   so`ndirish   uchun
kompaniyaga   taqdim   etish   xuquqini   beruvchi   aksiyalardir.   So`ndirish   shartlari,
muddatlari to`g’risida bunday qimmatli qog’ozlarning birlamchi emissiyasi vaqtida
kelishib   olinadi.   “Ayirboshlanadigan”   aksiyalar   —   ularni   oldindan   kelishilgan
narxlar   bo`yicha   muayyan   bir   vaqt   oralig’ida   boshqa   aksiyalarga   (odatda,   oddiy
aksiyalarga)   almashtirish   mumkin.   “Kursi   o`zgarib   turuvchi   axtsiyalar”.   Ushbu
aksiyalar bo`yicha dividend to`lovlari foizning o`zgarishi darajasiga qarab o`zgarib
turadi   Agar   foiz   o`ssa,   aksiyalar   bo`yicha   to`lovlar   ham   o`sadi   va   aksincha.
10 “Orderli aksiyalar” — ular o`z egalariga oddiy aksiyalarning ma`lum bir miqdorini
xarid qilish va bu bilan butun nashrning likvidligini oshirish huquqini beradi. 
Obligatsiya   (lotincha   obligatio   o`zidan,   majburiyat)   -   bu   egasi   qarz
berganligidan   guvohlik   beruvchi   va   unga   ushbu   qimmatli   qog’oznang   nominal
qiymatini   unda   ko`rsatilgan   muddatda   belgilangan   (qat`iy)   foiz   to`langan   holda
qollash majburiyatini tasdiqlovchi qimmatli qog’ozdir 9
. 
Aksiyadan   farqli   ravishda   obligatsiya   emitentning   mol-   mul   kiga   nisbatan
mulk   unvoni   hisoblanmaydi.   U   ovoz   berish   va   boshqarish   huquqini   bermaydi.
Obligatsiya   -   bu   bir   shaxsning   (sarmoyador   -   kreditorning)   boshqa   bir   shaxsga
(emitent-   qarzdorga)   mablaglarni   vaqtinchalik   foydalanish   uchun   berganligi
(kredit)   haqidagi   guvohnomadir.   Obligatsiyalar   ma`lum   muddatga   chiqariladi   va
so`ndirilishi   shart.   emitentning   faoliyati   tugatilgan   vaqtda   ularning   egalari
qimmatli   qog’ozlar   boshqa   turlarining   egalariga   qaraganda   an`anaviy   tarzda
ustunlikka ega bo`ladi. 
Emitentning xususiyatiga ko`ra obligatsiyalar quyidagi uchta katga guruhga
bo`linadi:   davlat   obligatsiyalari,   munitsipal   obligatsiyalar,   korxonalar
obligatsiyalari.   Moliyalash   vositasi   sifatida   obligatsiyalar   o`zlarining   ustun
tomonlari   bilan   bir   qatorda   kamchiliklariga   ham   ega.   Sanoat   obligatsiyalari
bo`yicha   qat’iy   foiz   kompaniya   uchun   doimiy   xarajatlarning   o`sishini   anglatadi.
Tanglikka   uchragan   davrlarda   bunday   xarajatlar   dividendlardan   farqli   ravishda,
emitent uchun juda sezilarlidir, chunki dividendlar  kompaniyaning daromadlariga
qarab ancha past darajada belgilanishi yoki umuman to`lanmasligi ham mumkin. 
Veksel  ( nemischa  Wechsel  so`zidan )  –  bu veksel beruvchining yoki vekselda
ko`rsatilgan   boshqa   to`lovchining   vekselda   ko`zda   tutilgan   muddat   kelganda
veksel egasiga ma`lum miqdordagi summani to`lash haqidagi so`zsiz majburiyatini
tasdiqlovchi qimmatli qog’ozdir 10
. 
Amaldagi qonunchilikka ko`ra, veksellar korxona va tashkilotlar tomonidan
aniq   savdo   bitimi   asosida   yozilishi   mumkin.   Ular   oddiy   va   o`tkazma   turlarida
9
  John C. Hull  “ Options, futures, & other derivatives”, Fifth Edition,  Prenticehall , Uppersaddle River, New Jersey,
2005
10
  Х . М . Мавлянбердиева  “ Қимматбаҳо қоғозлар ва фонд биржаси ”  Укув   кулланма   Тошкент , 2020
11 bo`ladi.   Oddiy   veksel   (solo   veksel)   —   bu   qarzdornpng   (veksel   beruvchining)
muayyan   pul   summasini   ko`satilgan   muddatda   kreditorga   (birinchi   oluvchisiga)
to`lash   majburiyatini   ifodalovchi   hujjat.   O`tkazma   veksel   (tratta)   —   bu   veksel
beruvchi—kredptor   (trassant)ning   qarzdor(trassat)ga   ma`lum   pul   summasini
ko`rsatilgan   muddatda   uchinchi   shaxs—birinchi   oluvchi   (remitent)ga   to`lash
buyrug’ini   ifodalovchi   hujjat.   Jahon   amaliyotida   veksellarning   quyidagi   turlari
uchraydi:   qolangan   veksellar   —   aniq   bitimlarga   asoslangan   veksellar;   do`stlik
veksellari   —   ishonch   asosida   beriladi;   bronza   veksellar   —   tovar   bilan
qoplanmagan veksellar;  tijorat veksellari  — tovar bitimlariga asoslangan veksellar;
moliyaviy   veksellar   —   ssuda   bitimlariga   asoslantan   veksellar,   u   bo`yicha   bir
korxona boshqa korxonaga pul mablag’lari beradi;  bank veksellari  — ular bo`yicha
banklar   to`lovchi   sifatida   ishtirok   etadigan   veksellar;   xazina   veksellari   —
moliyaviy vekselning bir turi 11
. 
Xedjerlash   uzi   inglizcha   hedge   so’zidan   olingan   bo’lib,   to’smok,
cheklamok  degan ma`nolarni  anglatadi.  Xejerlash  -  bu  fyuchers,  optsion,  varrant,
forvard   kelishuvlarida   (asosiy   qimmatli   qog’ozlarning   oldi-sotdisi   bilan   bir
vaqtning   o’zida   bo’lganligi   sababli)   narx   va   foyda   xavf   –   xatarini   sug’urta   qilish
shakllaridan biridir 12
.
Xulosa qilib shuni  aytish mumkinki, qimmatli qog’ozlar va ularning turlari
bevosita fond birjalarining foydalanadigan vositalari hisoblanib, ularning o’rganish
qimmatli   qog’ozlar   bozorining   xususiyatlari   va   ularni   tartibga   solish   usullarini
o’rganish   uchun   poydevor   bo’ladi.   Shu   sababli,   kelgusi   mavzuda   bevosita
qimmatli qog’ozlar bozoriga to’xtalib o’tamiz. 
2.  Qimmatli qog’ozlar bozorining funksiyalari va boshqarish usullari
Qimmatli qog’ozlar bilan savdo qiluvchi asosiy komplekslardan biri bu fond
bozorilaridir.   Ushbu   bozorlar   yuqorida   aytib   o’tilganidek,   jahon   iqtisodiyotining
eng   ko’p   mablag’   aylanadiga   qismi   bo’lib,   ular   asosiy   dunyoning   moliyaviy
11
  Х . М . Мавлянбердиева  “ Қимматбаҳо қоғозлар ва фонд биржаси ”  Укув   кулланма   Тошкент , 2020
12
 Х.М.Мавлянбердиева, Д.С Файзуллаева « МОЛИЯ   БОЗОРИ   ВА   Қ ИММАТЛИ   Қ ОГОЗЛАР» Укув-услубий
кулланма, Тошкент-2020
12 markazlarida   shakllangan.   Ushbu   bobda   ularning   asosiy   xususiyatlari   va   tartibga
solish usullarini ko’rib chiqamiz. 
Fond   birjasi   –   fond   bozorining   yirik   bir   qismi   bo’lib,   maxsus   a’zo
savdogarlar   tomonidan   qimmatli   qog’ozlarning   oldi-sotdisi   amalga   oshiriladigan
kompleks yoki virtual bozordir 13
. 
Fond bozorlarida narxlar hech kim tomonidan aralashuvsiz belgilanadi, ya’ni
ochiq savdo shaklida talab va taklif orqali turli ma’lumotlarning to’g’ridan-to’g’ri
ta’siri   asosida   belgilanadi.   Barcha   narxlar   elektron   tabloda   aks   etadi   va   savdo
shartnomalarining   turli   bosqichlarini   ham   ularda   ko’rish   mumkin.   Masalan,   Dov
Jons aksiyasining kunlik narxi, yirik brokerlar qo’lidagi aksiyalar taklifi va va unga
bo’lgan talab har kuni sekundlik o’zgarishlar bilan tablo ake etadi. Fond birjasida
komyuter   texnologiyalari   va   internetning   o’rni   juda   muhim.   Chunki   ular   ishning
samarasi   va   qamrovini   belgilaydi.   Bundan   tashqari,   fond   birjasida   va   umuman
qimmatli   qog’ozlar   bozorida   eng   muhim   vositalardan   biri   bu   –   informatsiyadir.
Ya’ni   barcha   savdo   operatsiyalariga   bir   vaqtning   o’zida   bevosita   ta’sir   qilib,
spkulyativ   holatni   yuzaga   keltirishi   mumkin.   Fond   birjasida   savdo   qimmatli
qog’ozlarning turli, summasi, guruhlari yoki individlari bilan amalga oshiriladi 14
. 
Qimmatli qog’ozlar bozori dastlab fond birjalari ko’rinishida Qadimgi Rim,
Misr,   Finikiya   va   Bobilda   paydo   bo’lgan.   Ilk   birja   1406-yilda   Gollandiyaning
Bryugge   shahrida   paydo   bo’lgan.   Ushbu   birjaning   peshtoqiga   uchta   hamyonning
rasmi   ilingan   bo’lib,   pul   bilan   aloqa   qilinadigan   maxsus   bozor   bo’lgan.
Keyinchalik   birin-ketin   Antverpen(1460),   Lion(1462),   Tuluza(1469),
Amsterdam(1530),   Parij(1563),   Gamburg(1564),   Kyoln(1566),   Gdansk(1593),
Berlin(1716),   Vena(1771),   va   Peterburg(1703)da   birjalar   tashkil   qilindi.   Ular
ichida ilk xalqaro miqiyosda faoliyat yurituvchi birja bu Antverpen birjasi bo’lgan.
Xalqaro birjalar Yaponiyada 1878-yilda, AQSH, Germaniya va Buyuk Britaniyada
XVIII   asrning   ohirida   paydo   bo’lgan.   Birjalar   tovar(bug’doy,   metall,   neft   va
13
  John C. Hull  “ Options, futures, & other derivatives”, Fifth Edition,  Prenticehall , Uppersaddle River, New Jersey,
2005
14
 Алимов С."Фондовые биржи и их функции" Ташкент – 2020
13 boshqa   mahsulotlar   bilan   savdo   qiluvchi),   valyuta   va   fond   birja(qimmatli
qog’ozlar)lariga bo’linadi 15
. 
Quyida dunyoning eng yirik 20 ta fond birjalari aks etgan 16
:
№ Mintaqa Fond birjasi Bozor
qiymati
(mln $) Qimmatli
qog’ozlar
aylanmasi
(mln $)
1 Afrika Yohannesbug fond birjasi 690   797,5 210 180,8
2 Amerika NASDAQ 2   847
535,2 19   343   86
8,3
3 Amerika San Paulu  fond birjasi 1   032   518,
4 361 959,0
4 Amerika Toronto  fond birjasi 1   432
877.0 798 193,1
5 Amerika Nyu York  fond birjasi 10   842
001,9 12   158
620,6
6 Avstraliy
a Avstraliya   qimmatli   qog’ozlar   fond
birjasi 1   066
513,2 560 912,8
7 Osiyo Bombey  fond birjasi 1   082
572,0 171 176,2
8 Osiyo Gong Kong  fond birjasi 1   945
517,7 970 227,6
9 Osiyo Koreya  fond birjasi 727 125,3 1   050
473,8
10 Osiyo Hindiston milliy  fond birjasi 1   019
109,0 506 652,3
11 Osiyo Shanhay  fond birjasi 2   142
756,8 3   315
768,5
12 Osiyo Shenjen  fond birjasi 596 320,2 1   701
15
 “History of stocks” main article, history part ( www.the    economist.com     last entered on 23.04.2020)
16
 «Top twenty stock markets” The Economist. No 23, 2020 y
14 256,8
13 Osiyo Tokiyo  fond birjasi 3   478
602,5 2   675
983,3
14 Yevropa NYSE Euronext 2   605
097,6 1   195
962,2
15 Yevropa Frankfurt  fond birjasi 1   204
292,0 1   589
736,7
16 Yevropa London  fond birjasi 2   560
491,1 2   321
518,5
17 Yevropa Madrid   fond   birjasi   (Bolsas   y
Mercados Españoles) 1   178
525,6 1   040
751,1
18 Yevropa Milan  fond birjasi  (Borsa Italiana) 636 674,8 565 759,3
19 Yevropa OMX Group 781 146,3 503 049,9
20 Yevropa Shveytsariya  fond birjasi 992 356,4 520 867,5
Erkin   moliyaviy   resurslarni   talab   va   taklif   asosidagi   migratsiyasini   alohida
mamlakatlar   o’rtasida   amalga   oshiruvchi   bozordir.   Bu   jarayon   mamlakatlar   va
xalqaro   valyuta-moliya   tashkilotlar   nazorati   asosida   amalga   oshiriladi.   Bu
migratsiya   200   yildan   beri   capital   eksporti   va   importi   shaklida   amalga
oshirilmoqdi.   Uning  ahamiyati   juda   yuqoridir.  Buni   misollar   orqali   ifodalashimiz
mumkin.   Masalan:   Buyuk   Britaniya   (Fransiya,   Germaniya,va   boshqalar)dan
kapitalning   AQSH,   Hindiston,   Kanada,   Avstraliya   va   xattoki   ularning
kaloniyalariga   eksport   bo’lishi   bu   davlatlarning   iqtisodiy   jihatdan   rivojlanib
ketishini   ta’minlagandir.   AQSH   esa,   hozirda   eng   rivojlangan   mamlakatlardan
biridir. Fransuz- ingliz- Belgiya shuningdek, germanva shved kapitallari oxirgi 25
yil   mobaynidagi   Rossiya   iqtisodini   rivojlanishini   ta’minlagandir.Xalqaro   moliya
bozorining   paydo   bo’lishi   sabab   uy   xo’jaligifaoliyatini   va   xalqaro   tadbirkorlikni
rivojlantirishni   internatsiyalashtirish   edi.   Bu   ikkala   jarayon   70   yillarning   boshida
intensiv amalga oshirilidi. Bu jarayon Rossiya, Sharqiy Yevropa, Xitoy kabi sotsial
mamlakatlarni  o’z ichiga  qamrab olmagan  edi.  Bu esa,   yuqoridagi   mamlakatlarni
ko’p miqdordagi erkin kapitalga ega bo’lish va shu asosiga iqtisodiy rivojlanishlari
15 uchun   to’sqinlik   qilar   edi.   Bunday   holat   80   yillargacha   saqlanib   qoldi.   Xalqaro
moliya   bozorining   asosini   milliy   bozorlar   tashkil   etadi   va   ikkilamchi   moliyaviy
resurslar   bozori   vazifasini   o’taydi.   Milliy   bozordagi   ishtirokchilar   shu
mamlakatlarning   yuridik   va   jismoniy   shaxslari   bo’lsa,   xalqaroda   mamlakatlar
qatnashchilardir.   Milliy   va   xalqaro   bozorlar   aktivlarining   bog’liqligi   milliy
ta’luqligidan   qat’iy   nazar   hamma   sub’yektlar   ishtirok   etishi   mumkin   bo’lgan
yagona   universal   bozorning   paydo   bo’lishiga   olib   keladi.   Bu   bilan   bog’liq
qimmatli   qog’ozlar   orqali   amalga   oshiriluvchi   tijorat   faoliyati   shartlari   nafaqat
milliy,   balki   xalqaro   iqtisodiyotni   rivojlanishini   tenglashtiradi.   Xalqaaro   moliya
bozori   tashkil   etilishiga   asos   ko’p   kapital   talab   qiluvchi   loyixalarni   amalga
oshirilishini ta’minlovchi moliyaviy resurslarni manbalarini aniqlash uchun ilmiy-
texnik revolyutsiya bilan bog’liqdir. 
Qadimgi   Rim   va   Gretsiyada   o’sha   davrlardayoq   markaziy   bozor
tashkilotlari,   umumiy   tovar   ayirboshlash   operatsiyalari,   pul   tizimi,   tovarlarni
shartnomada   ko’rsatilgan   muddatlarda   yetkazib   berish   bo’yicha   malakalarga   ega
bo’lishgan.   Rim   imperiyasining   rivojlanish   davrlaridayoq   tovarlarni   realizatsiya
qiluvchi markazlar bo’lib savdo markazlari bo’lmish  foravendalia  lar hisoblangan.
Bu   yerga   tovarlar   imperiyaning   uzoq   burchaklaridan   keltirilgan.   Yaponiyada   esa
birjalar   eramizdan   avvalgi   birinchi   asrlardayoq   mavjud   bo’lgan.   Lekin   bular
iqtisodiy institutlar  shaklida boshqa taraqqiyot axolisi  tomonidan ishlab chiqilgan
edi. Ammo uning o’z faoliyatini olib borishi birjaga o’xshar edi.
Etimologik   jihatdan   “ birja”   tushunchasi   grekchadan   (sumka,   hamyon)
degan  ma’nolarni  bildirib,  ilk  bora  XV  asrda   Niderlandiyaning   Bryugge  shahrida
paydo   bo;lgandir.   Chunki   bu   shaharda   mashhur   makler   uch   hamyondan   iborat
gerbga ega Van der Burse uyining oldidagi maydonda turli mamlakatlardan kelgan
xaridorlar   savdo   ma’lumotlari   bilan   almashishga,   chet   el   veksellarini   xarid   qilish
uchun   va   boshqa   savdo   munosabatlarini   aniq   oldi-sotdi   predmetini   ko’rsatmagan
xolda   amalga   oshirishar   yoki   almashishar   edi.   Bir   necha   yildan   so’ng   esa,   yangi
ko’rinishdagi   iqtisodiy   munosabatlarning   ko’rinishini   beruvchi   birja   1460   yilda
Antverpen   birjasi   paydo   bo’ldi   va   geografik   joylashishi   va   qulayliklari   sababli
16 savdo aloqalari bo’yicha jahon ahamiyatiga ega birjaga aylandi. XV-XVI asrlarda
birjalar   yirik   partiyadagi   tovarlarning   tashqi   savdosini   rivojlantirish   zaruriyati
tufayli   Italiya   va   Gollandiyada   paydo   bo’ldi.   Antverpen   birjasi   misolida   tovar   va
veksel   birjasi   bo’lmish   1545   yilda   Lion,   1566   yilda   London   Qirollik   birjaslari
tashkil   etildi.   1601   yilda   XVII   asrda   muhim   ahamiyatga   ega   bo’lgan   va   ilk
Aksionerlik   jamiyatlarining   aksiyalarini   birja   bitimlarining   predmeti   qilib,   jahon
savdosida asosiy o’rin tutuvchi Amsterdam birjasi tashkil  etildi. AQSHda birjalar
1752   yildan   buyon   mavjud   bo’lib,   unda   uy   xo’jaligi   mahsulotlari,   tekstil
mahsulotlar   teri,   metal   va   o’rmon   materiallari   savdosi   amalga   oshirilgan.
Sanoatning   inqilobining   natijasida   xom   ashyoga   va   mahsulotga   talab   oshib,
mahsulotlarning doimiy va sifatli yetkazib berilishi jarayonini yanada tezlashishini
taqazo   etardi.   Savdo   oborotining   o’sishi,   jahon   bozorining   paydo   bo’lishi   naqd
tovarlar   massasi   bilan savdoni  qiyinlashtirib  qo’ydi.  Mahsulotlarni   ko’plab  ishlab
chiqarish   ularning   xom   ashyolarininggina   yetkazilishini   ta’minlanganligini   emas,
balki mahsulot  ishlab chiqarish uchun ketayotgan mablag’larining mahsulot  narxi
orqali foyda keltira olish yoki olmasligini ham ta’minlanganligini talab etardi. Bu
talablarni   qondirish   maqsadida   tovar   birjasining   asosiy   funksiyalariga   tovarlarga
standartlar   o’rnatish,   narxlar   kotirovkasi,munozaralar   (arbitrajlar)ni   boshqarish,
axborot   bilan   ta’minlovchi   kabi   lar   kirdi.   Birjalr   asta   sekin   xalqaro   savdo
markazlariga aylana boshladi. 
Fond birjalari XV asrlarda Yeropada aksionerlik kapitallarini paydo bo’lishi
bilan tashkil etilgandir. Rossiyadagi  birjalar XVII asrda Sank-Peterburgda Pyotr I
tomonidan   tashkil   etilgandir.   1705   yilda   birja   yig’ilishlari   uchun   Pyotr   I   binoga
soatni   o’zi   o’rnatgandir.   Bu   birja   iqtisodiy   rivojlanish   bo’lmagan   vaqtda   100   yil
faoliyat yuritmasdan turdi. XIX asrning 20 yillarida davlat qarz zayomlarini sotish
va   1827   yildan   esa   aksiyalarni   sotish   bilan   shug’ullanib   birja   faoliyati   jonlandi.
1811   yilda   fond   birjasining   maxsus   binosi   qurildi.   Moskvada   Fond   birjasi   1875
yilda   paydo   bo’lgan.   1913   yilda   Rossiyadagi   birjalar   soni   50   ta,   urush
boshlanguncha esa, 115 taga etgandir. Turkistondagi  ilk Fond birjalari XIX asrda
paydo bo’lgandir. Fond birjalarining Yevropa va Shimoliy Amerikada aksiyalar va
17 obligatsiyalar   sotilishiga   moslashish   va   gullab   yashnashiga   XIX   asrda
shaharlarning   sanoatlashish   sabab   bo’lgandir.   Har   bir   shaharlarda   o’z   rivojini
ta’minlash   maqsadida   o’z   fond   birjalarini   tashkil   qila   boshladilar.   Misol   uchun
Angliya va germaniyada o’z shaharlarida 20 dan ortiq birjalar tashkil etildi. 1960
yilllar   dan   boshlab   AQSH,   Fransiya   va   Angliya   o’z   aqimmatli   qog’ozlarini
ommaviy   taklif   eta   boshlashdi.   Bu   o’ziga   xos   operatsiyalarning   maqsadi   yuqori
foyda   olishdan   nazorat   qilinuvchi   aksiyalar   paketiga   egalik   qilishgacha   bo’lgan
maqsadlarni   mujassamlashtirgandir.   Faqat   qimmatli   qog’ozlar   bozorining
professional   ishtirokchilari   tomonidan   maxsus   qoidalar   bo’yicha   olib   boriladi.
Quyida hozirda jahonning eng yirik birjalari haqida qisqacha ma’lumot aks etgan 17
:
Nyu-York Fond Birjasi (New-York Stock Exchange, NYSE) : AQSHning
asosiy va dunyoning eng yirik fond birjasidir. U 1792 yil 17 mayda 24 ta brokerlar
brokerlik   shartnomasini   tuzish   orqali   Nyu-Yorkda   birinchi   uyushgan   qimmatli
qog’ozlar   bozorini   tashkil   etishgandir.   Fond   birja   korporatsiya   bo’lib,   uning
faoliyati   26   kishidan   iborat   direktorlar   kengashi   tomonidan   tayinlanadigan
boshqaruvchi tomonidan boshqariladi. Direktorlar kengashi 12 ta birja a’zolari, 12
tasi   mustaqil   vakillar,   2   tasi   esa,   bu   director   vazifasini   o’tovchi   shaxs   va   uning
o’rin   bosaridan   iboratdir.   Direktorlar   kengashi   birja   faoliyati   uchun   javob
berishadi.   Birjadagi   operatsiyalatni   faqatgina   uning   a’zolarigina   amalga   oshirishi
mumkin, uning a’zolari soni 1500 ga yaqindir. 
Frankfurt   Fond   birjasi :   Frankfurt-na-mayndagi   birja   XVI   asrda   patdo
bo’lgandir.   Xozirda   Frankfurt   fond   birjasi   nafaqat   Germaniyadagi,   balki   butun
Yevropadagi  moliyaviy markaz  hisoblanadi. Savdoga 1112 ta  korxona aksiyalari,
7827   ta   tadbirkorning   obligatsiyalari   kiritilgandir.   Birja   ishtirokchilarining   soni
247 ta  bo’lib  ulardan  149  tasi   banklar,  59 ta  erkin maklerlardir.  Birja  aksionerlik
jamiyati   formasida   tashkil   etilgandir,   uning   ustav   kapitali   84   mln.yevro.
Aksionerlar birja a’zolaridir, 79 %i nemis banklariga, 10 %chet  el bankalariga, 5
%i   kurslar   bo’yicha   maklerlarga,   6   %i   erkin   maklerlarga   tegishlidir.   Aksiyalari
egasining nomi yozilgan aksiyalar bo’lib, biror aksioner o’z aksiyasini xoxlaganda
17
 “Biggest stock markets of world. History” ( www.wikipedia.org  last entered on 23.03.2020y)
18 sota   olmaydi,   faqatgina   aksionerlar   kengashida   muhokama   qilingachgina   sotilishi
mumkin. Bir aksioner 15 %dan yuqori aksiyaga ega bo’la olmaydi.Birjada 110dan
ko’p ishchilar ishlaydi, uning a’zolari soni cheklanmagandir.
Tokio   Fond   Birjasi   (TFB) :   Birja   yuz   yildan   ortiq   vaqtdan   beri   faoliyat
yuritadi.   Uning   listingiga   1700dan   ortiq   kompaniyalarning   qimmatli   qog’ozlari
kiritilgan   bo’lib,   ulardan   100   dan   ortig’I   chet   ellilardir.   Yaponiya   fond   birjasi
assotsatsiya   ko’rinishida   tashkil   etilgan   bo’lib,   ular   birja   bitimlarini   tuzish
huquqiga   egadirlar.   Fond   birjasining   ishtirokchisi   bo’lish   uchun   brokerlik   o’rnini
sotib olish kerak, joy 1 mlrd.yendan yuqori bolishi mumkin. Birja a’zolari minimal
belgilangan   kapitalga   ega   bo’lishlari   kerak,   bu   summa   200mln.dan   3
mlrd.yengachadir.
Istambul   Fond   Birjasi   (   istambul   Stock   Exchange,   ISE) :   Turkiya   fond
birjasining   tarixi   Ottaman   imperiyasining   hukumronligi   davridan   boshlanadi.   XX
asrning   70   yillarida   Turkiyada   banklar   inqirozi   bo’lgan.   Iqtisodiyotni
sog’lomlashtirish   maqsadida   bir   necha   farmonlar   qabul   qilingan   bo’lib,   jumladan
capital   bozori   to’g’risidagi   1981   yilda   qonun   ham   qabul   qilingandir.   1983   yilda
qonunga qo’shimchalar kiritilib, Istanbul Fond bijasining faoliyati tasdiqlandi. Ilk
savdolar   1986   yilda   o’tkazilgandir.   O’sha   davrlarda   41   ta   kompaniyalarning
aksiyalari   listingda   bo’lib,   savdoda   36   ishtirokchi   qatnashar   edi.   Kunlik   oborot
500000 dollarni tashkil etar edi. Xozirda 163 ta ishtirokchi savdolarda ishtirok etib,
kunlik   oboroti   korporativ   aksiyalar   bo’yicha   250   mln.   Dollarni   davlat
obligatsiyalari   bo’yicha   1   mlrd.   Dollarni   tashkil   etmoqda.   Istanbul   fond   birjasi
yarim   davlatga   tegishli   bo’lan   professional   tashkilotdir.   Boshqaruvchi   va
predsedatel I davlat tomonidan tayinlanadi.
XX  asrning  boshlarida  birjalar   iqtisodiyot   uchun  muhim   ahamiyat   kasb   eta
boshlagan.   Birjalar   odatda   xususiy   va   davlat   birjalariga   bo’linadi.   Qimmatli
qog’ozlar   savdo   qilinadigan   fond   birjalarini   nazorat   qilish   va   ularni   boshqarish
usullari   iqtisodiyotning   muhim   qismi   bo’lgan   virtual   iqtisodiyotni   boshqaruvchi
richaglardan   biri   hisoblanadi.   Masalan,   Rossiyada   davlat   qonunchiligiga   binoan
birjalar tijorat sharikchiligi asosida tashkil qilinadi. Hozirda dunyoda 200 ga yaqin
19 yirik   birjalar   mavjud   bo’lib,   ularning   har   biri   o’ziga   xos   xususiyatlarga   ega.
Yervopada yagona qimmatli qog’ozlar bozori tashkil qilinganiga qaramasdan, har
bir birja faoliyat yuritish qonun-qoidalariga ko’ra bir biridan farq qiladi. Qimmatli
qog’ozlar   bozorini   nazorat   qilish   maqsadida   har   bir   davlat   milliy   fond   birjalarini
tashkil   qilgan   bo’lib,   ular   markaziy   birja   vazifasini   bajaradi.   Ushbu   birjalar
mamlakatda   joylashgan   yirik   kompaniyalar   aksiyalari   bilan   savdo   qiladi.   Barcha
yirik   operatsiyalar   marakaziy   birja   orqali   amalga   oshirilganlgi   sababli   mahalliy
birjalar o’z o’rnini yo’qotib boradi. Shu sababli jahonda hozirda  monosentrik  birja
tizimi   shakllanmoqda.   Monosentrik   tizimning   yaqqol   misoli   bu   Buyuk   Britaniya
birja   tizimi   bo’lib,   undagi   London   fond   birjasi   ham   jahon   markaziy   birjasi   ham
Buyuk   Britaniya   uchun   yagona   markaziy   fond   birjasi   hisoblanadi.   Ushbu   tizim
Yaponiya,   Germaniya   va   Rossiya   tizimlari   uchun   ham   xos 18
.   Lekin   ushbu
jarayonda   rivojlanayotgan   davlatlar   uchun   birmuncha   to’siqlar   vujudga   keladi.
Ya’ni,   kichik   mahalliy   birjalar   rivojlanishiga   to’sqinlik   qiladi.   Chunki   yuqori
elektron texnologiya va boshqa imkoniyatlar yetarli bo’lmagan davlatlar uchun bu
usul   qimmatli   qog’ozlar   bozorining   rivojlanishiga   to’siq   bo’ladi.   Kichik  mahalliy
birjalar rivojlanib, keyinchalik mamlakat taraqqiyoti bilan yagona kuchli markaziy
birjaga birlashishi mumkin. 
Qimmatli qog’ozlar bozorini nazorat qilishning yana bir usuli bu  polisentrik
birja   tizimini   tashkil   qilish.   Ushbu   tizim   bir   nechta   yirik   birjalar   orqali   qimmatli
qog’ozlar bozorini nazorat qilishni nazarda tutadi. Masalan, Kanadada Monreal va
Toronto   birjalari,   Avstraliyada   Merbrun   va   Sidney   birjalari   eng   yirik
boshqariladigan   birjalar   qatoriga   kiradi.   AQSH   da   esa   birja   tizimi   murakkabroq
bo’lib,   u   aralash   tipli   birja   tizimiga   kiradi.   Chunki,   AQSHda   eng   yirik   markaziy
birka bu Nyu York birjasi, lekin undan tashqari mahalliy shtatlarda ham juda yirik
birjalar   mavjud 19
.   Umuman   olganda,   ushbu   boshqaruv   tizimida   rivojlanish
taraqqiyotga   erishgan   davlatlar   uchun   ko’proq   foydalidir.   Chunki,   ularda
texnologiyalar   rivojlanganligi   sababli   ham   markaziy   birja   bilan,   ham   mahalliy
18
  Х . М . Мавлянбердиева  “ Қимматбаҳо қоғозлар ва фонд биржаси ”  Укув   кулланма   Тошкент , 2020
19
 “Word security system, forming and ruling equity markets” The New York Times, Vol No 29, 2020y
20 birjalari   bilan   bir   vaqtning   o’zida   aloqa   qilish   mumkin   va   ular   orasida   shaffoflik
yuqori darajada. 
Qimmatli   qog’ozlar   bozorininga’zolari   ikki   guruhga   bo’linadi:   birinchisi
brokerlar   (birja   maklerlar)   –   qimmatli   qog’ozlar,   valyuta   va   boshqa   moliyaviy
aktivlar   haridori   va   sotuvchisi   o’rtasidagi   vositachilik   qiluvchi   va   uning   evaziga
komissionniy   va   ma’lum   foiz   oluvchi   shaxs.   Komissionniy-bo’nak   amalga
oshirilayotgan   operatsiyaning   hajmi   yoki   birjaning   turiga   bog’liq.   Brokerlar   birja
qo’mitasi tomonida tayinlanadi. Ular doim mijoz hisobidan ishlashadi, ba’zan, o’z
hisoblaridan ham ishlashadi. Ularning yiriklari bilan banklar o’rtasida yaxshi aloqa
mavjud.   Ikkinchi   guruh   –   bu   dillerlar   (jobberlar,   mutaxassislar),   ya’ni   qimmatli
qo’g’ozlar   oldi-sotdisi   bilan   shug’ullanadigan   ma’lum   firma,   shaxs   yoki   banklar.
Ular   doim   o’z   nomidan   va   o’z   hisoblaridan   ishlashadi.   Ularning   daromadi
qimmatli qog’ozlar oldi-sotdisi o’rtasidagi farqdan kelib chiqadi 20
. 
Birjada faoliyat olib boruvchilar, asosan, ikki guruhga bo’linadilar: narhning
kamayishga   o’ynovchi   spekulyantlar   –   ayiqlar   (bears),   narhning   oshishiga
o’ynovchi spekulyantlar – buqalar (bulls). Birjani tashkil qilishda Buyuk Britaniya,
Germaniya   va   AQSH   tizimlari   boshqa   davlatlarnikidan   farq   qiladi.   Ularda   davlat
tomonidan tayinlanadigan maxsus maklerlar mavjud, ular davlat nomidan kurslarni
va operatiyalarni amalaga oshiradilar. 
Birja   boshqaruv   qo’mitasi,   uchinchi   sud,   adolat   qo’mitasi,   ekspert   hay’ati,
tashqi   iqtisodiy   faoliyat   qo’mitasi,   maklerlar   palatasi   va   moliyaviy   palatalardan
iborat. Birjalarning bajaradigan vazifalar quyidagilardan iborat 21
:
 tashkiliy masalalarni va birja operatsiyalarini nazorat qilish;
 qonunlar va shartlarga amal qilinishini nazorat qilish;
 birja ichidagi joy nazoratini amalga oshirish;
 qimmatli qo’gozlar kursi va ularni me’yorini belgilash;
 jamgarish vazifasi. 
 kreditlash vazifasi. 
20
  John C. Hull   “ Options, futures, & other derivatives”, 5th Edition,   Prenticehall , Uppersaddle River, New Jersey,
2005
21
 “British stock system: perspectives and problems” John Hull, Mc Graw Hill Publishing, 2020 y
21  to’lovlarga xizmat ko’rsatish vazifasi. 
 iqtisodiy siyosat vazifasi. 
 moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirish.
Yuqoridagi   vazifalardan   kelib   chiqib,   birjaning   o’ziga   xos   quyidagi
xususiyatlari mavjud:
 o’zgaruvchanlik va keskinlik;
 kapitalning to’planishi va yo’naltirilish;
 moliyaviy bozorlarga kuchli ta’sir;
 boshqa bozorlarga to’g’ridan to’g’ri ta’sir;
 yuqori risk va daromadning mavjudligi;
 talab   va   taklifga   qaraganda   informatsion   omilning   ko’proq   ta’siri
mavjudligi;
 doimiy kapital oqimni o’ziga jalb qiluvchi yirik bozor.
Xulosa o’rnida shuni ta’kidlash mumkinki, qimmatli qog’ozlar bozori
hozirga kelib eng rivojlangan va juda keng qamrovga ega bo’lgan moliyaviy bozor
hisoblanadi. Ularninga har bir kichik qismi o’ziga xos xususiyat va qonuniyatlarga
ega.   Boshqaruv   usuli   yo’lga   qo’yilgan   bo’lsada,   ularni   butkul   nazoarat   qilish
mushkul masala.
3. Qimmatli qog’ozlar bozori va qimmatli qog’ozlardan daromad
olish shakllari
Qimmatli   qog’ozlar   bozori,   ularning   tuzilishi,   o’ziga   xos   xususiyatlari,
funksiyalari va tartibga solish usullari bilan yuqoridagi mavzuda tanishib chiqdik.
Endi mos ravishda ularning ichki faoliyatiga batafsil to’xtalammiz. Ya’ni qimmatli
qog’ozlardan daromad olish shakllari va usullari bilan yaqindan tanishib chiqamiz.
Qimmatli   qog’ozlarning   birjadan   tashqari   bozori   -   bu   fond   birjasidan
tashqarida   qimmatli   qog’ozlar   bilan   savdo   qilish   sohasidir.   Birjadan   tashqari
bozorlar uyushgan va uyushmagan bozorlardan tashkil topadi. Qimmatli qog’ozlar
bozorining birjadan tashqari uyushgan bozori- bu qimmatli qog’ozlar bilan, odatda,
22 o’rta   va   kichik   kompaniyalar   qimmatli   qog’ozlari   savdolariga   kirishga   ruxsat
etilgan maxsus kompyuter tizimida doirasida savdo qilishdir. Bunday savdo qilish
tizimi   ayniqsa   AQSH,   Yevropa   mamlakatlari,   Singapur,   Yaponiya   va   boshqa
mamlakatlarda   rivojlangandir.   AQSHdagi   qimmatli   qog’ozlar   ko’proq   naqdsiz
ko’rinishda bo’lib, ular Federal Rezerv tizimi banklarida saqlanadi. Ularni savdosi
amalga oshirilganda, rezerv tizimi banklari ularning huquqlarini telefraf yoki faxlar
orqali   amalga   oshirishadi.   80-yillarda   bozor   iqtisodidagi   barcha   mamlakatlar   eng
yaxshi   qimmatli   qog’ozlar   bozori   sifatida   faoliyat   ko’rsatuvchi   fond   birjalari   va
sifatsizroq   qimmatli   qog’ozlar   aylanmasini   o’zida   mujassamlashtirgan   birjadan
tashqari   bozorlar   ichida   o’rtacha   mavqeiga   ega   bo’lgan,   qimmatli   qog’ozlarning
birjalar   qoshidagi   bozorlari   paydo   bo’la   boshladi.   Ushbu   bozorlar   fond
birjalarining   fond   savdosining   tartibga   solingan   birjadan   tashqari   tizimlarining
hamon   o’sib   boruvchi   ta’siriga   bo’lgan   munosabati   sifatida   birja   va   uyushgan
birjadan   tashqari   bozorlar   o’rtasidagi   raqobot   natijasida   vujudga   keldi.Ular
‘ikkinchi’’,   ‘’uchunchi’’   bozorlar   (Angliya,   fransiya,   italiya,   germaniya),   ‘’fond
birjalarining   ikkinchi   sektsiya’’(Yaponiya)   ‘’muvoziy   bozor’’   (Shvetsiya,
gollandiya)   va   xokazolar   ko’rinishda   faoliyat   ko’rsatmoqda   .Shu   tariqa,   fond
birjalari   ‘’mijozlarini’’yo’qotmaslik   va   o’z   faoliyatini   kengaytirishga   intilib,
o’zlariga   o’rtava   kichik   korxonalarning   qimmatli   qog’ozlari   bilan   savdo   qilishni
bog’lagan   xolda,   o’zlari   qoshida   qimmatli   qog’ozlar   sifatiga   kam   talab
qo’yiladigan   savdo   tizimini   barpo   etadi 22
.   O’zbekistonda,   masalan,   qimmatli
qog’ozlarning   birja   qoshidagi   bozori   ‘’Toshkent’’   Respublika   fond   birjasida
(Tasix)   qimmatli   qog’ozlar   bilan   operatsiyalarni   amalga   oshirish   qoidalariga
muvofiq   listingga   kirish   arafisida   turgan   va   lisstingga   kiritilmagan   kompaniyalar
qimmatli   qog’ozlari   sektsiyalari,   shuningdek,   xususiylashtilayotgan   korxonalar
aksiyalari   aksiyalari   seksiyasining   mavjudligi   bilan   taqdim   etilgandir.   Ularning
paydo   bo’lishiga   sabab   o’rta   va   kichik   yangi   texnologiyalarga   ega
korporatsiyalarni   moliyalashni   fond   birjalari   o’z   oldiga   maqsad   qilibqo’yishi
bo’lgandir.   Aynan   shunday   davrda   fond   birjasidan   ko’ra   talablari   kam   bo’lgan
22
  Х . М . Мавлянбердиева ,  Д . С   Файзуллаева  « МОЛИЯ   БОЗОРИ   ВА   Қ ИММАТЛИ   Қ ОГОЗЛАР »  Укув - услубий
кулланма ,  Тошкент -2020
23 electron   birjadan   tashqari   uyushgan   qimmatli   qog’ozlar   bozori   tashkil   etildi.
Bularga   misol   tariqasida   quyidagilarni   ko’rsatishimiz   mumkin:   Nasdak   (National
Association   of   Securities   Dealers   Automated   Quatation),   Kanadaning   avtomat
savdo tizimi (COA- Canadian Over the counter Automated), Singapur fond birjasi
qoshidagi  avtomat diling va kotirovkalash tizimi (SESDAQ), Angliya-Germaniya
“XETRA”tizimi, Rossiya savdo tizimilarini ko’rsatishimiz mumkin. 
NASDAQ -   AQSHdagi   ikkinchi,   dunyodagi   uchinchi   yirik   aksiyalar
bozoridir.   1990   yildagi   oboroti   33380   mln.aksiyadan   iborat   bo’lib,   uning   oborot
hajmi 452 mlrd. AQSH dollarini tashkil  etgandir. NASDAQ bo’yicha sotiladigan
aksiyalar   100   dan   250   mln.   Ta   aksiyagachadir.Nasdaq   tizimi   b’yicha   kuniga   450
mln.aksiyalar   savdosi   amalgam   oshirilishi   mumkin.NASDAQda   aksiyalari
quyidagi talablarga javob beradigan aksiyalar ishtirok etishi mumkin: emitentning
umumiy   aktivlari   summasi   2mln.$dan   kam   bo’lmagan,   100   000   aksiyalarining
doimiy  ochiq   savdoda   bo’lishi,   aksionerlar   soni   300dan  kam   bo’lmasligi,   kamida
ikkita   xodimning   Nasdaq   tizimi   bo’yicha   aksiyalarini   kotirovkasiga
erishuvchilarning tayinlanishidir 23
. 
Qimmatli   qog’ozlardan   daromad   olish   shakllari   ikki   xil   bo’ladi:
bevosita   qimmatli   qog’ozlarni   oldi-sotdisidan,   bilvosita   ular   ustidan   o’tkazilgan
operatsiyalardan. Qimmatli qog’ozlarning narhi quyidagi tartibda belgilanadi.
Obligatsiya   kursi   obligatsiya   bozor   narxining   foizlarda   uning
nominalida ifodalanishini anglatadi. Uning narhi quyidagicha belgilanadi:
Ko=Bn/N*100%
Bu erda, Ko- obligatsiya kursi, %
Bn- bozor narxi, sum
N-nominal narxi, sum.
Aksiyalar narhi ham shu tartibda belgilanadi va bozorda turli vositalar orqali
narhlari   o’zgaradi.   Ularning   narhiga   nafaqat   birja   ichidagi,   balki   uning
tashqarisadagi   omillar   ham   ta’sir   ko’rsatishi   mumkin.   Masalan,   dunyoaning   bir
chetidagi siyosiy yoki iqtisodiy o’zgarish (fors major holatlari, yoki deviatsiyalar)
23
 “NASDAQ: history and new trends” Analysis and perspectives. The Financial Times, Vol34, 2020y
24 qimmatli   qog’ozlarnig   narhlariga   juda   katta   ta’sir   qilishi   mumkin.   Buni   sababini
globalizatsiya jarayonida qimmatli qog’ozlar faoliyati va moliya bozorining jahon
iqtisodiyotiga integratsiyasi  kuchli ekanligida deb ko’rstishimiz mumkin. Chunki,
qimmatli   qog’ozlar   chiqaruvchi   kompaniyalar   va   ularni   oldi-sotdisi   bilan
shug’ullanuvchi   ishtirokchilar   xalqaro   darajada   faoliyat   yuritadilar.   Qimmatli
qog’ozlar   kompaniya   ishlayotgan   soha   yoki   investitsiya   istiqboliga   bog’liq.
Daromad keltirishiga ko’ra, qimmatli qog’ozlar riski kam daromadi past, riski ham
daromadi   ham   yuqori   yoki   daromadi   yuqori   riski   kam   (AAA   reytingli)   kabi
guruhlarga bo’linadi. 
Boshqa   turdagi   qimmatli   qog’ozlar   ham   mijozlarga   ko’pdan-ko’p   foyda
keltirishi   mumkin.   Faqat   investitsiya   obekti   to’g’ri   tanlansa   bas.   Qimmatli
Qog’ozlar   bo’yicha   daromad   turli   usullar   bilan   olinishi   mumkin.   Agar   qimmatli
qog’ozlar   egasining   vaqtinchalik   ixtiyorida   bo’lsa-yu,   shu   davr   ichida   bozor
narxlarining oshishi  munosabati  bilan sotib  olingan boxosiga nisbatan  qimmatroq
naxga   sotish   evaziga   daromad   olinsa,   u   xolda   bunday   usulda   olingan   daromad
tafovutlar   daromadi ,  yani   bozordagi   narxlar   tafovutlari   evaziga   olingan  daromad
deb   yuritiladi.   Bu   daromad   bozordagi   talab   va   taklifga   bog’liq   bo’ladi.   Agar
qimmatli qog’ozlar egasining mulki bo’lsa, u xolda daromadlar quydagi usullarda
olinishi mumkin. 
O’zgarmas  foizli  to’lov  usuli.   Bu-daromad  to’lashning  eng oddiy  va keng
tarqalgan usuli bo’lib, u asosan daromadga inflyatsiyaning ta’siri sezilarli darajada
bo’lmagan shartlarda qo’llaniladi.
Pog’onali   foizli   to’lov   usuli.   Bu   to’lov   belgilangan   oraliq   muddatlarda
pog’onama-pog’ona   amalga   oshirilib   boriladi.   Biror   bir   pog’ona   (muddat)   o’tishi
bilan ixtiyoriy ravishda qarzga berilgan pul mablag’ini uning egasi foiz daromadi
bilan   qaytarib   olishi   yoki   har   bir   belgilangan   oraliq   muddat   o’tishi   bilan   miqdori
o’sib boruvchi foiz daromadlarini olish mumkin.
O’zgaruvchi   foizli   to’lov   usuli.   Bu   to’lov   Markaziy   bank   tomonidan
belgilab   quyilgan   to’lov   stavkasining   vaqt   bo’yicha   (masalan,   kvartalda,   yarim
25 yilda  o’zgarishiga   yoki   kim   oshdi   savdosi   yo’li   bilan  sotiladigan   davlat   qimmatli
qog’ozlarining daromadlik darajasiga bog’liq bo’ladi.
Qimmatli qog’ozlarning kadrini saqlash maqsadida anti- inflyatsion tadbirlar
o’tkaziladi. Bunda qimmatli qog’ozlarning nominal baxosi iste’mol narxlar indeksi
yordamida   indeksatsiya   qilinadi.   Ayrim   qimmatli   qog’ozlar   bo’yicha   foiz
daromadlari   to’lanmaydi.   Bunda   qimmatli   qog’oz   diskonta   bilan   (nominal
baxosidan past narxda) sotib olinib, qarz muddati tugagach, uning nominal qiymati
qaytarib olinadi.
Ba’zi   bir   qimmatli   qog’ozlar   turi   bo’yicha   yutuq   tirajlari   o’tkaziladi.   Bu
tirajlar   natijasiga   ko’ra   yutuq   chiqqan   qimmatli   qog’ozlarning   egalariga   yutuqlar
to’lanadi.
Divident   usulida   to’lov.   Bu   to’lov   aksiyalar   uchun   to’lov   bo’lib   divident
shaklida   bo’ladi.   Bu   daromadning   foiz   miqdori   aksionerlik   jamiyatining   sof
foydasi   hajmiga   bog’liq.   Oddiy   aksiyalar   bo’yicha   dividentlarning   foiz   miqdori
o’zgaruvchan bo’ladi. Imtiyozli aksiyalar bo’yicha esa to’lanadigan dvidendlarning
minimal   foiz   miqdori   aniq   ko’rsatilgan   bo’ladi.   Dvidend   miqdori   odatda   ssuda
foizi evaziga olnadigan foyda miqdoridan ko’p bo’ladi. Bu esa mijozlarni aksiyalar
sotib olishdan manfaador qiladi.
Qimmatli   qog’ozlar   egasining   nomi   yozilgan   va   yozilmagan   (   taqdim
etuvchiga   tegishli)   ko’rinishda   bo’lishi   mumkin.   Mulkiy   huquqlarga   egalik   qilish
maqsadida emitent tomonidan yoki uning topshirig’iga binoan qimmatli qog’ozlar
borasida   kasb   faoliyatini   amalga   oshirayotgan   tashkilot   egasining   nomini   qayd
etish   zarur   bo’lib   qolsa,   bunday   hollarda   qimmatli   qog’ozlarga   egasining   nomi
yozilgan   bo’ladi.   Egasining   nomi   yozilgan   qimmatli   qog’ozni   bir   mulkdordan
ikkinchisiga   berish   xisob-kitobdagi   tegishli   yozuvlarni   o’zgartirish   yo’li   bilan
amalga oshiriladi.
Agar   mulkiy   huquqlarni   ularga   egalik   qilish   bilan   bog’lik   holda   ro’yobga
chiqarish   uchun   qimmatli   qog’ozni   taqdim   etishning   o’zi   yetarli   bo’lsa,   u   qolda
qimmatli   qog’ozga   egasining   nomi   yozilmaydi   va   taqdim   etuvchiga   tegishli
hujjatlar deb hisoblanadi. Bu qimmatli qog’ozlar erkin muomalada bo’ladi. 
26 1 Obligatsiya turi bo’yicha daromad. Tugatish majburiy bulmagan muddatli
foiz to’lashli obligatsiya. Agar S- kuponli stavka, rt- joriy daromad bo’lsa, unda 
rt= Mc/P=C*100/k (1)
Bunda Ms- nominal, R-bozor narxi.
2.   Foiz   to’lovisiz   obligatsiya.   Daromad   nominal   xamda   egalik   kilgandagi
narx orasidagi farqda ifodalanadi. Operatsiya balansi quyidagicha yoziladi:
R= M (1+r)ⁿ , bu erda :n- obligatsiya tugatilgunga qadar bo’lgan muddat;
r-obligatsiyaning to’liq daromadligi ; (1+r)ⁿ=K/100;
r=1/ⁿ√K/100-1( n-bu darajada) (g)
Misol,   nolli   kuponli   10   yil   muddatga   chiqarilgan   obligatsiya   bo’lsin.
Obligatsiya kursi- 60. Tugatish sanasigacha to’lik daromadlilik topilsin. 
Echish: r= 1/10√60/100-1=0.05g yoki 5.g%
3 Muddat oxirida foiz to’lanadigan obligatsiyalar. Operatsiya balansi:
M(1 +s)ⁿ(1+r)-ⁿ=R yoki {(1+s)/(1+r)}ⁿ=K/100;
r=(1+s)/ⁿ√K/100-1 (3)
Misol. Nominalidan yillik 15%li daromad to’lanadigan , kursi 80 , tugatish
muddati   5   yil   bo’lgan   obligatsiya.   Agar   nominali   va   foizlar   muddat   oxirida
to’lansa, obligatsiyaning to’liq daromdliligi topilsin. 
Yechish: r= 91+0.15)/5√80/100-1=0.g0g yoki g0.g%
4   Davriy   foiz   to’lanadigan   va   nominali   muddat   oxirida   tugatiladigan
obligatsiyalar.   Obligatsiya   balansi:R=M(1+r)-ⁿ+sM∑(1+r)t(   darajada)   Bunda   t-
obligatsiyani sotib olishdan kuponli foizni to’lashgacha bo’lgan davr.
Obligatsiyalar   aksiyalardan   farqli   ravishda   egalariga   fiksirlangan   joriy
daromad   keltiradi.   Bu   daromad   doimiy   annuitet-   qator   yillar   mobaynida   yillik
fiksirlangan   to’lovlarni   ifodalaydi.   Qoida   bo’yicha,   obligatsiya   bo’yicha   foizlar
ts=yilad   bir   –ikki   marta   to’landi   va   bunda   qancha   tez   foiz   to’lovlari   amalga
oshirilsa , shuncha obilgatsiyalar potentsial daromad keltiradi, chunki olingan foiz
to’lovlarini qayta investitsiya qilish mumkin. 
Obligatsiya   bo’yicha   kuponli   daromad   hajmi   avvalo   obligatsiya
ishonchliligiga   bog’lik   bo’ladi,   boshqacha   aytganda   uning   emitentidan.   Bundan
27 tashqari   ,   foiz   daromadi   va   obligatsiya   muomala   muddati   o’rtasida   bog’liqlik
mavjud: obligatsiya muddati qancha uzoq bo’lsa, foizlar xam shuncha yuqori yoki
aksincha bo’lishi kerak. Obligatsiya bo’yicha foizli (kuponli) tulov shartli ravishda
3 guruxga bo’lish mumkin:
 Emitent   tomonidan   obligatsiya   chiqarilganda   o’rnatiladigan   stavka
bo’yicha fiksirlangan yillik to’lovlar ;
 Indekslanadigan   yillik   to’lovlar.   Foizli   indeks   ko’p   xollarda   emitent
tomonidan davlat inflyatsion indeksiga mos ravishda aniqlanadi.
 qarzning asosiy summsi bilan bir paytda to’lanadigan.
Obligatsiyani   sotib   olish   narxi   (   TS0)   va   investor   sotadigan   narxi   (TS1)
o’rtasidagi   farq   investor   tomonidan   konkret   obligatsiya   (D   =TS1-   TS0)   ga
qo’yilgan   kapitalning   o’sishini   ifodalaydi.   Bunday   turdagi   daromaddan   avvalo,
nominalidan   past,   ya`ni   diskont   bilan   sotib   olingan   obligatsiyalar   keltiradi.
Obligatsiyani   diskont   bilan   sotganda   emitent   obligatsiya   soitsh   narxini   aniqlash
muhim.   Boshqacha   aytganda,   bugun   qanday   narxda   sotsa,   agar   summa   ma`lum
bo’lsa   ,   kelajakda(nominal)   olinadigan   va   daromadlilik   bazaviy   normasi   (stavka
refinansirovaniya)   ma`qul.   Bunday   narxni   xisobga   olish,   diskontlash   ,   narx   esa
kelajakdagi pul miqdorining bugungi qiymati deyiladi. 
Diskontlash quyidagi formula orqali ifodalanadi:
TSod= N*1/1+tc*100%
Bunda: TSod-obligatsiyaning diskont bilan sotish narxi, sum
N- obligatsiyaning nominal narxi, Sum ;
t-yillar;
s- ssuda foiz normasi (yoki stavka refinansirovaniya)
Umumn   olganda,   daromadlilik   nisbiy   ko’rsatkich   bo’lib,   bir   yillik   sarfga
to’g’ri  keladigan  daromadni  ifodalaydi. Joriy daromadlilik va to’liq yoki  yakuniy
odligatsiya daromadliligai farqlanadi, (yuqorida formulalari keltirilgan).
Aksiya   va   uning   daromadi.   Aksiya   boshqa   turdagi   qimmatli
qog’ozlardan quydagi jihatlari bilan farq qiladi:
28  -aksiyada   uning   amal   qilish   muddati   ko’rsatilmagan,   bu   muddat   uni
chiqargan xissadorlik jamiyati faoliyatining muddati bilan o’lchanadi;
 -agar   xissadorlik   jamiyati   bankrotlik   natijasida   tugatilsa,   u   holda
aksiya   egasi   shu   jamiyatning   kreditorlaridan   qolgan   pul   mablag’ini   o’zining
ulishiga mos ravishda qaytarib olish huquqiga ega;
 -aksiya   (imtiyozli   aksiyadan   tashqari)   o’z   egasiga   kompniya
xissadorlarining   umumiy   majlisida   ovoz   berish   va   shu   asosda   xissadorlik
jamiyatini boshqarishda ishtirok etish huquqini beradi;
 -aksiya   belgilangan   tartibda   o’z   egasiga   xissadorlik   jamiyati
xizmatlaridan va ishlab chiqarilgan maxsulotlardan imtiyozli ravishda foydalanish
hamda jamiyatning moliyaviy-xo’jalik faoliyati  to’g’risida axborot  olish huquqini
beradi;
 -aksiya   belgilangan   tartibda   o’z   egasiga   xissadorlik   jamiyatining   sof
foydasidan dvident olish huquqini beradi;
 -agar   boshqa   hamma   qimmatli   qog’ozlar   (obligatsiyalar,   xazina
majburiyatlari,   depozit   sertifikatlari)   amalda   kredit   quroli   bo’lib,   kredit
munosabatlarini   o’zida   aks   ettirsa,   aksiya   mulkiy   munosabatlarini
muvofiqlashtiradi;
 -aksiya   (imtiyozli   aksiya   bundan   istisno)   o’z   egasiga   xissadorlik
jamiyatining bo’lajak emissiya aksiyalaridan sotib olish huquqini beradi;
 -aksiyalar   malum   iqtisodiy   sharoitlarida   likvidlik   xususiyatiga   ega
bo’lib,   o’z   egalariga   erkin   bozorda   foyda   olish   maqsadida   belgilangan   tartibda
ishtirok etish huquqini beradi;
 -ochik   turdagi   jamiyatning   aksiyalari   boshqa   aksiyadorlarning
roziligisiz   qo’ldan   qo’lga   berilishi   mumkin.Yopiq   turdagi   aksiyadorlik
jamiyatining aksiyalarida egasining ismi yozilgan bo’lib, ularni boshqa shaxslarga
berish tartibi nizomda belgilab qo’yiladi;
 -yopik   turdagi   jamiyatlar   aksiyadorlari   aksiyalar   o’rniga   aksiyaning
nominal narxiga teng summaga sertifikatlar (guvoxnomalar) berishi mumkin.
29 Aksiya   evaziga   pul   topishning   ikki   usuli   :   aktiv   va   passiv   usullari
mavjud.   Passiv   usuli   deganda   aksiya   egalarining   dvident   yo’li   bilan   pul   topishi
tushiniladi.Bunda mijoz o’zining qiziqtirgan xissadorlik jamiyatlirining moliyaviy
ahvolini   sinchiklab   o’rganadi   va   ulardan   birini   yoki   bir   nechtasini   tanlaydi.  
Korxonaning aksiyasini sotib olgan mijoz:
 -o’zining shaxsiy  jamg’armasini  uning faoliyatiga sarflaydi. Bu bilan
u   mazkur   korxona   ishlab   chiqarish   ko’rsatkichlarini   yaxshilashga,   uning
taraqqiyotiga yordam beradi;
 -xissadorlik jamiyati ishiga tasir ko’rsatish huquqini qo’lga kiritadi.Bu
esa   mijozga   sof   foyda   olish   bilan   bog’lik   qarorlarni   muxokama   etish,   qarorlar
qabul qilishda qatnashish imkonini beradi.
Mijoz   oladigan   daromad   korxona   oladigan   foydaga,   shuningdek,   sotib
olingan   aksiyalar   soniga   bog’liqdir.   Unda   aksiyalar   soni   qancha   ko’p   bo’lsa,
oladigan daromadning miqdori ham shunchalik ko’p bo’ladi.
Aktiv usul mijozdan ancha faol, jahdu jadal va tavakkalchilik bilan ishlashni
talab   qiladi.   Chunki   birja   savdosida   qulay   oldi-sotdi   chog’ida   odamlarining   bir
zumda  million-million  sumlab  daromad  olganliklari  va  aksincha,  muvaffakiyatsiz
oldi-sotdida   millionerlar   xonavayron   bo’lganligi   hakida   tarixan   minglab   misollar
keltirish mumkin.
Shu   sababli,   modomiki,   mijoz   birja   uyinida   ishtirok   etishga   qaror   qilgan
ekan, u har qanday kutilmagan holatlarga tayyor bo’lishi kerak. Biroq o’yinchi fel-
atvoriga ega odamlarni tavakkal qilish xamisha o’ziga jalb etib kelgan sezgirlik va
omad zarur vaqtda to’g’ri qaror qabul qilishda ko’pincha yordam beradi. Birjadagi
o’yinning   mohiyati   aksiyalarni   bir   bahoda   sotib   olib,   ularni   iloji   boricha
qimmatroq baxoda sotish va kurs farqi orqali pul topishdan iboratdir.
30 Xulosa
Yakuniy  xulosa   o’rnida  shularni   ta’kidlash   mumkinki,   hozirgi   kunda  jahon
iqtisodiyotining   muhim   ajralmas   qismi   hisoblangan   qimmatli   qog’ozlar   bozorini
chuqur o’rganish, ularni tashkil qilish va tartibga solish borasida jahon amaliyotini
o’rganish   iqtisodiy   jihatdan   muhim   bo’lgan   sohani   rivojlantirish   bo’yicha   kuchli
qo’llanmaga   ega   bo’lish   degani.   Shu   boisdan   ushbu   soha   yetakchilaridan   bir
bo’lgan Buyuk Britaniya tajribasini o’rganishga qaror qilindi.
Umuman   olganda   Buyuk   Britaniya   qimmatli   qog’ozlar   bozori   tizimi
monosentrik   bo’lib,   London   birjasi   yagona   monopol   hisoblanadi.   Shuning   uchun
ushbu   bozorning   boshqa   alternativasi   mavjud   emas.   Bozor   multaqo   mustaqil
bo’lib,   yagona   qonun   va   London   birjasi   chiqarga   normativ   hujjatlar   orqali
boshqariladi.   Tartibga   solish   ishlari   bilan   Moliya   vazirligi   shug’ullanadi.
Jahonning   uchinchi   yirik   bozori   hisoblangan   ulkan   tizim   2008-yilda   yuz   bergan
jahon   moliyaviy-iqtisodiy   inqirozi   natijasida   katta   zarar   ko’rdi.   Umumiy   bozor
qiymati   2   barobarga   tushib   ketdi.   Lekin   shunday   bo’lishiga   qaramasdan   ushbu
yirik bozor jahonda yetakchiligini saqlab qo’lmoqda. Bu uning tashkil qilinishdagi
samarali usullardan foydalanilayotganligidan dalolat. 
Inqirozdan   chiqish   va   uning   slabiy   oqibatlarini   bartaraf   etish   borasida   G20
sammitida   ko’rilgan   qat’iy   choralar   qatorida   qimmatli   qog’ozlar   bozoriga   ham
bevosita   tegishlidir.   Ushbu   qarorlar   bevosita   G20   davlatlari   tomonidan
ma’qullangan   bo’lib,   Buyuk   Britaniya   hukumati   uchun   ham   o’rinlidir.   Ushbu
qarorlar qatoriga quyidagilar kiradi 24
:
 bank-moliya tizimini erkinlashtirshga cheklovlar qo’yish;
 davlat tomonida bank va moliyaviy bozorlar  ustidan nazorat qiluvchi
qo’mitalar tashkil qilish;
 bank   sohasini   restrukturiztsiya   qilish   va   riskli   qimmatli   qog’ozlar
bilan qilanadigan operatsiyalarni qat’iy ta’qiqlash;
 qimmatli qog’ozlar bozori ustidan ham nazoratni qo’lga olish;
24
 “G20 Summit in Pittsburg” The New York Times, No 39, 2020 year
31  riskli operatsiyalar bilan shug’ullanyotgan boshqa tashkilotlar (nafaqa
fondlari, investitsion banklar va b.);
 qimmatli   qog’ozlar   bozori  boshqaruvini   bevosita  davlat  tashilotlariga
o’tkazish kabilar.
Davlat   qimmatli   qog’ozlari   bozorini   tashkil   qilish   va   uning
rivojlanishi o`zining salbiy holatlari bilan birga, deyarli hamma vaqtda iqtisodiyoti
rivojlangan   mamlakatlar   uchun   kreditdan   davlat   byudjeti   daromadari
shakllantirishning   manbasi   sifatida   foydalanish   va   bu   bilan   xo`jalikni
moliyalashtirishning resurs salohiyatini kengaytirish imkonini beradi. 
Davlat   qimmatli   qog’ozlari   bilan   turli   operatsiyalar   qilish,   masalan,
ularni   kredit   tizimi   ishtirokida   ochiq   bozorda   sotib   olish   yoki   sotish   yordamida
ko`pchilik   zamonaviy   kapitalistik   davlatlar   iqtisodiyotini   pul-kredit   jihatdan
tartibga solishga erishdilar. Aholi hamda korxonalar uchun davlat majburiyatlarini
xarid   qilish   o`z   omonatlari   va   jamg’armalarini   nisbatan   ishonchli   saqlash   shakli
hisoblanadi.   Bu   qandaydir   darajada   o`zini   inflyatsiya   jarayonlari   ta`siridan
chegaralash imkonini beradi.
32 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. O‘zbekiston   Respublikasi   Konctitutsiyasi.   T.:   O‘zbekistan,   2018   y.
2. O‘zbekiston   Respublikasining   «Markaziy   bank   to‘g‘risida»gi   qonuni.
15.11.2019,   №O‘RQ-582.
3. O‘zbekiston Respublikasining “Valyutani tartibga solish
to‘g‘risida”gi   (yangi   tahriri)   qonuni.   22.10.2019,   №O‘RQ-573.
4. O‘zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati
to‘g‘risida”gi   qonuni.   2019   yil   07   noyabr,   №O‘RQ-580.
5. O‘zbekiston   Respublikasining   “To‘lovlar   va   to‘lov tizimlari
to‘g‘risida”gi   Qonuni.   2019   yil   07   noyabr,   №O‘RQ-578
6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 24
yanvardagi   Oliy   Majlisga   yo‘llagan   Murojaatnomasi.
7. O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   «Davlat   aktivlarini
boshqarish,   monopoliyaga   qarshi   kurashishni   tartibga   solish   tizimini   va   kapital
bozorini   tubdan   takomillashtirish   chora-tadbirlari   to‘g‘risida»gi   2019   yil   14
yanvardagi   PF-5630-sonli   farmoni
8. O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   2019   yil   17   yanvardagi   PF-
5635-son,   “2017-2021   yillarda   O‘zbekiston   Respublikasini   rivojlantirishning
beshta   ustuvor   yo‘nalishi   bo‘yicha   Harakatlar   strategiyasini   “Faol   investisiyalar   va
ijtimoiy   rivojlanish   yili”da   amalga   oshirishga   oid   davlat   dasturi   to‘g‘risida”
farmoni.
9. O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   “Bank   xizmatlari
ommabopligini   oshirish   bo‘yicha   qo‘shimcha   chora-tadbirlar   to‘g‘risida”gi   PF-
3620   sonli   farmoni.   2018   yil   23   mart.
33 Internet   saytlari
10. www.ahbor-reyting.uz      –   (“Ahbor-Reyting”   reyting   agentligi   sayti)
11. www.cbu.uz    (O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki   rasmiy  
vev   sayti).
12. www.lex.uz    (O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari  
ma’lumotlari   milliy   bazasi   rasmiy vev   sayti).
13. www.stat.uz      (O‘zbekiston   Respublikasi   Statistika   qo‘mitasi   rasmiy   vev  
sayti).
14. http s://www.u zse. uz   -   “Toshkent”   Respublika   fond   birjasi   rasmiy   sayti  
ma’lumotlari.
34

Qimmatli qog’ozlar bozori, uning ishtirokchilari

Купить
  • Похожие документы

  • O’z Milliy bank amaliyot hisoboti
  • Iqtisodiyot va moliya bo‘limi amaliyot hisoboti amaliyot hisoboti
  • Ipoteka bank amaliyot Mirobod filiali
  • "Trastbank" bitiruv oldi amaliyot
  • Turonbank bitiruv oldi amaliyoti

Подтвердить покупку

Да Нет

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Инструкция по снятию с баланса
  • Контакты
  • Инструкция использования сайта
  • Инструкция загрузки документов
  • O'zbekcha