Qizil Armiya bosqiniga qarshi qurolli kurash davri tarixiga oid manbalar - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	65.5KB
Xaridlar	3
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

836 Sotish

Qizil Armiya bosqiniga qarshi qurolli kurash davri tarixiga oid manbalar

Sotib olish

Qizil Armiya bosqiniga qarshi qurolli kurash davri tarixiga oid
manbalar
Mundarija:
Kirish ............................................................................................................................................................ 2
I.Bob.Turkistondagi milliy-ozodlik harakatlari .............................................................................................. 5
1.1. Rossiya imperiyasi tomonidan O’rta Osiyoni bosib olinishi. .................................................................. 5
1.2.XIX asr oxirlarida Turkistondagi milliy-ozodlik harakatlari Toshkentda “Vabo isyoni” sabablari va
ahamiyati ..................................................................................................................................................... 9
I.Bobga xulosa ............................................................................................................................................ 12
II.Bob.Turkiston mintaqasida Sovet hokimiyatiga qarshi xalq qo’zg’oloni ................................................. 13
2.1.Jadidlar, ularning dasturiy maqsadi va vazifalari .................................................................................. 13
2.2.Nilliy ozodlik harakatini tarixiy mohiyati .............................................................................................. 18
II.Bobga xulosa ........................................................................................................................................... 30
Xulosa ........................................................................................................................................................ 32
Foydalanilgan adabiyotlar: ........................................................................................................................ 35
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. O‘zbekistonda ta’limni isloh qilishning asosiy
omillaridan biri “shaxs manfaati va ta’lim ustuvorligi“dir. Kadrlar tayrlashning
milliy dasturi ta’lim-tarbiyaning maqsadini yangi yo‘nalishga burdi, ya’ni:
“o‘tmishdan qolgan mafkuraviy qarashlar va sarqitdan to‘la xolis etish, rivojlangan
demokratik davlatlar darajasida yuksak ma’naviy va axloqiy talablarga javob
beradigan yuqori malakali kadrlar tayyorlash“ deb belgilanadi. Demak, ta’lim-
tarbiyaning maqsadi butunlay yangilandi, unga mos holda mazmunning ham,
pedagogik jarayonning ham yangilanishi tabiiydir. Bu omil davlatimizning ijtimoiy
siyosatini belgilab berganligi tufayli ta’limning yangi modeli yaratildi.
Respublikamiz Birinchi Prezidenti Islom Karimov ta’lim tushunchasiga milliy
didaktik nuqtai nazardan yondashib quyidagicha ta’riflaydi: “Ta’lim o‘zbekiston
xalqi ma’naviyatiga yaratuvchilik faoliyatini baxsh etadi. o‘sib kelayotgan
avlodning barcha eng yaxshi imkoniyatlari unda namoyon bo‘ladi, kasb-kori,
mahorati uzluksiz takomillashadi, katta avlodlarning dono tajribasi anglab olinadi
va yosh avlodga o‘tadi“. Maqsadni amalga oshirish uchun ta’limning yangi modeli
yaratildi. Modelni amaliyotga tadbiq etish o‘quv jarayonini texnologiyalashtirish
bilan uzviy bog‘liqdir.
Kadrlar tayyorlash milliy dasturini amalga oshirish bosqichlarida
belgilangan vazifalarni izchil bajarish, ta’lim-tarbiya tizimini zamon talablari
asosida takomillashtirish zaruratini chuqur anglab etishda va bunda faol hayotiy
mavqeini egallashida namoyon bo‘ladi. ayniqsa, mamlakat fuqarolari, xususan
yosh avlodni ma’naviy dunyoqarashini shakllantirish, ularni har tomonlama etuk
va barkamol insonlar qilib shakllantirishning asosiy yo‘nalishlaridan biri bo‘lgan
ta’lim tizimida olib boriladigan keng ko‘lamdagi yaratuvchilik ishlari bunga misol
bo‘la oladi.
Hozirgi kunda Respublikamizda “Ta’lim to‘g‘risidagi qonun va “Kadrlar
tayyorlash milliy dasturi” asosida ta’lim tizimi milliy mustaqillik talablari asosida
qayta isloh qilinmoqda. Undan ko‘zlangan maqsad milliy mustaqillik mafkurasi
talablari va g‘oyalari ruhida tarbiyalangan barkamol, kelajagi buyuk O‘zbekistonni
2

yarata oladigan hamda unda yashaydigan har tomonlama etuk shakllantirib voyaga
etkazishdir.
O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limining akademik litseylar yo‘nalishi bo‘yicha
tarmoq ta’lim standartlari Oliy va O‘rta maxsus ta’lim vazirligining O‘rta maxsus,
kasb-hunar ta’limi rivojlanish instituti tomonidan O‘zbekiston Respublikasining
“Ta’lim to‘g‘risida”, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”, “Standartlashtirish
to‘g‘risida”gi qonunlariga va Vazirlar Mahkamasining 1998-yil 5-yanvardagi
“Uzluksiz ta’lim tizimi uchun davlat ta’lim standartlarini ishlab chiqish va uni
amalda joriy etish to‘g‘risida”gi 5-sonli, 1998-yil 13 maydagi “O‘zbekiston
Respublikasi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limini tashkil etish chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi 204-sonli qarorlari hamda Vazirlar Mahkamasining 2000-yil 16-
oktyabrdagi 400-sonli qarori bilan tasdiqlangan O‘zbekiston Davlat
standartlari,O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi va umumta’lim fanlari standartlariga
muvofiq ta’lim turlari o‘rtasida uzviylik va uzluksizlikni ta’minlash maqsadida
Xalq ta’limi, Oliy va O‘rta maxsus, ta’lim vazirliklari hamda Fanlar akademiyasi
mutaxassislari bilan hamkorlikda ishlab chiqilgan va tavsiya qilingan.
Kadrlar tayyorlash milliy dasturiga ko‘ra Akademik litseylar va Kasb-hunar
kollejlari tashkil etildi.
Mavzu nazariy jihatdan to‘liq “O‘zbekiston sovet mustamlakachiligi
davrida” (O‘zbekistonning yangi tarixi 2-kitob) – Oliy o‘quv yurtlarining Tarix
mutaxassisligi uchun chop etilgan darslikda to‘liq bayon etilgan. Darslikda tarixiy
xujjatlardan namunalar ham keltirilgan.
Mavzuni metodik jihatdan yoritgan bironta maxsus adabiyotni ko‘rsata
olmaymiz. Ammo pedagoglar tomonidan pedagogik texnologiyalarga doir
adabiyotlardan biz mavzuni chuqurlashtirib o‘rganishga qaratilgan, mavzuning
mohiyatini anglashga xizmat qiladigan texnologiyalarni o‘rganib, ularni tarix
fanlari mavzulariga o‘girishimiz mumkin.
Kurs ishining maqsadi. O’rta Osiyo qizil armiya bosqiniga qarshi
harakatlaring mardonavor urashi, ozodlik va erkinlik farovon yoshlar uchun tarixi
3

jarayonlardagi qulli qo’zg’olonlarni yoshlar tarbiyasidagi ahamiyatini ochib berish
ojdodlarimizga qilinga tuxmat va nohaqliklarni ilmiy asoslar bilon yoritib berish.
Kurs ishining vazifasi : XIX asr oxirlarida Turkistondagi milliy-ozodlik
harakatlari Toshkentda “Vabo isyoni”.
Kurs ishining ob'ekti : Turkiston mintaqasida Sovet hokimiyatiga qarshi
qurolli harakat haqida.
Kurs ishining predmeti : Jadidlar, ularning dasturiy maqsadi va vazifalari
Kurs ishining tuzilishi : Kurs ishi kiris qismi, 2 ta bob, 4 ta reja, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
4

I.Bob.Turkistondagi milliy-ozodlik harakatlari
1.1. Rossiya imperiyasi tomonidan O’rta Osiyoni bosib olinishi.
Birinchi bosqich 1847-yildan 1864-yilgacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi.
Bu davrda Qo’qon xonligining Shimoliy viloyatlari bosib olindi va Toshkentni
zabt etishga urinish bo’lib o’tdi. Bosib olingan hududlarda Orenburg general-
gubernatorligi tarkibida Turkiston viloyati tuzildi. Ikkinchi bosqich 1865-yilda
boshlandi va 1868-yilgacha davom etdi. Bu davrda Qo’qon xonligi va Buxoro
amirligiga qarshi bosqinchilik harakatlari olib borildi. 1873-yildan 1879-yilgacha
uchinchi bosqich bo’lib o’tdi, u Xiva xonligini bosib olish va Qo’qon xonligini
tugatish bilan yakunlandi. 1880-yil oxiridan 1885-yilgacha istiloning to’rtinchi
bosqichi amalga oshirildi. Bu davrda jangovar harakatlar asosan hozirgi
Turkmaniston hududida olib borildi. Turkman qabilalari bo’ysundirilishi bilan
Rossiya im-periyasining O’rta Osiyo hududidagi jangovar harakatlari yakunlandi.
Shunday qilib, Rossiya 1865-yildan boshlab 1885-yilgacha O’rta Osiyoda uzluksiz
urush olib bordi. Bu - bosqinchilik, mustamlaka urushi edi. Toshkent uchun
janglar. Rus podshosi Aleksandr II 1859-yilda Qo’qon xonligini bosib olishni
davom ettirishi to’g’risida qaror qabul qilgach, Qo’qon xonligiga faollik bilan
hujum qilish boshlandi. Shu munosabat bilan birinchi navbatda Qo’qon xonligi
tarkibiga kiruvchi Toshkentni bosib olish zarur edi. Qo’qon xonligining sobiq
qal'asi Oqmachit Toshkentga uyushtiriladigan hujumda tayanch nuqtaga aylandi.
Perovskiy 1852-yildayoq bu qal’ani bosib olishga urinib, mag’lubiyatga uchragan
edi. U hujum rejasini puxta ishlab, 1853-yilda Oqmachitni egallashga ikkinchi
marta urindi. 400 kishidan iborat qal'a garnizoni 3 mingdan ziyod kishidan iborat
muntazam armiya qo’shinlariga 20 kun davomida mardonavor qarshilik ko’rsatdi.
Barcha mudofaachilar halok bo’lishgach yoki yaralanganlaridan so’nggina qal'ani
bosib olishga erishildi. Shundan so’ng Oqmachit qal’asi nomi Perovskiy forti deb
nomlandi. XIX asr o’rtalarida Toshkent atrofida shahar devori tiklandi. Uning 12
darvozasi - Labzak, Taxtapul, Qorasaroy, Sag’bon, Chig’atoy, Ko’kcha,
5

Samarqand, Kamolon, Beshyog’och, Qo’ynias, Qo’qon, Qashqar darvozalar bor
edi. Barcha darvozalar Qo’qon soqchilari tomonidan qo’riqlanar, kun botishi bilan
yopilardi. Har bir darvoza yonida zakotchilar turib, shaharga kiruvchilarni ham,
undan chiquvchilarni ham ro’yxatga olib, ulardan bojxona solig’i (zakot)
undirishardi. Devor tashqarisidan suv to’ldirilgan xandaq bilan o’ralgan bo’lib,
unga suv Chirchiq daryosidan ajralgan Kaykovuz kanali orqali kelardi. Shahar
ichida Qo’qon o’rdasi qal’asi joylashgandi. Shahar to’rt dahaga - Beshyog’och,
Ko’kcha, Sebzor va Shayxontohur dahalariga bo’linardi. Har bir dahani oqsoqol
boshqarardi. XIX asr o’rtalarida shaharda 150 mingdan 200 ming nafargacha aholi
istiqomat qilar va u O’rta Osiyodagi eng yirik shaharlardan biri hisoblanar edi.
1864-yilda N.Veryovkin bilan M.Chernyayevning umumiy soni uch mingdan
ziyod bo’lgan ikki qo’shini, biri Perovskiy fortidan (Orenburg tomondan),
boshqasi esa Verniy (Almati) shahridan Toshkentni zabt etish uchun yo’lga tushdi.
Qo’qon garnizonlari mudofaachilarining sabot bilan ko’rsatgan qarshiligiga
qaramay, podsho qo’shinlari Sirdaryo bo’ylab janub tomon shiddat bilan siljib
keldi. Yirikroq otryad boshida turgan MChernyayev 1864-yil 4-iyunda Verniydan
Toshkentga kelish yo’lida Talas daryosining so’l sohilida joylashgan istehkom -
Avliyoota (Jambul)ni bosib oldi. Yurish boshlangandan so’ng ikki hafta o’tgach,
RVeryovkin otryadi Qo’qon xonligiga qarashli Turkiston shahri va qal'asiga yetib
keldi. Shahar uchun jang uch kun davom etdi va 12-iyulda bosib olindi. Biroq
Veryovkin 20 kilometrli qal'a devori bilan o’rab olingan, aholi zich joylashgan
Toshkent ustiga yurishga yuragi betlamay, bosib olingan hududlarda hokimiyatni
mustahkamlash bilan shug’ullana boshladi. 1864-yil yozida Turkiston shahri,
kuzida esa Chimkent shahri egallandi. Chimkent bosib olinishi bilan podsho
qo’shinlarida Yangi Qo’qon chizig’i nomi ostida qal'alar yagona chizig’ini yaratish
imkoniyati paydo bo’lib, unga general Chernyayev boshchilik qildi. Shunday qilib,
mustahkamlangan chiziqlar yaxlit zanjiri yaratildi. Raim qal'asidan Perovskiy
fortigacha Sirdaryo istehkom chizig’i, Semipalatinskdan Verniy shahrigacha Sibir
istehkom chizig’i vujudga keltirildi. Yangi Qo’qon chizig’i Rossiyaning O’rta
Osiyo davlatlari bilan chegarasidagi qal'alar zanjirini biriktirdi. 1864-yil 1-
6

oktabrda general Chernyayev tayyorgarlik ko’rmay Toshkentni bosib olmoqchi
bo’ldi. Biroq shaharni birdaniga bosib olishning uddasidan chiqolmadi va bu
podsho armiyasi askarlariga qimmatga tushdi. Shahar uzoq vaqt to’pdan o’qqa
tutilgach, M.Chernyayev askarlariga hujumga o’tishni buyurdi. Biroq shahar
himoyachilari qattiq qarshilik ko’rsatishdi. 70 nafardan ziyod askarlarini yo’qotgan
Chernyayev Chimkent tomon chekinish to’g’risida buyruq berishga majbur bo’ldi.
Mag’lubiyatga uchraganiga qaramay, Chernyayev yana Toshkentni bosib olishga
tayyorlana boshladi. Bu paytda, 1865-yil boshida Sirdaryo va Yangi Qo’qon
chiziqlari orasida Turkiston viloyati tuzildi, Chernyayev uning harbiy gubernatori
etib tayinlandi.
Turkiston viloyati tasarrufida butun bir iloyat bo’lib, uning zaxiralaridan
istilochilik maqsadlarida foydalanishi mum n edi. Podsho Rossiyasi mustamlaka
bosqinchiligining birinchi bosqichi shu bilan yakunlandi. Mustamlaka
bosqinchiligining ikkinchi bosqichida Rossiya imperiyasi rejasining bosh maqsadi
Toshkentni zabt etish edi. Toshkentni bosib olishga bo’lgan birinchi urinishdagi
mag’lubiyatidan xulosa chiqargan M.Chernyayev butun qish davomida jangga
tayyorgarlik ko’rdi. 1865-yil aprel oyi oxirida podsho qo’shinlari Toshkent
yaqinida jamlandi. Qo’shinning asosiy zarba kuchini 12 ta to’pdan iborat artilleriya
tashkil etardi. Shaharga hujum qilishda shu artilleriya hal qiluvchi rol o’ynashi
darkor edi. Podsho qo’shinlarining dastlabki qismlari Toshkentdan 25 km
masofada, Chirchiq daryosining chap sohilida joylashgan Niyozbek qal’asi yonida
paydo bo’ldi. Qal'a himoyachilariga taslim bo’lishni taklif qilgan M.Chernyayev
rad javobini oldi. 29-aprelda jang boshlanib, ikki kun davom etdi. Podsho
qo’shinlari harbiy qurollar borasida katta ustunlikka ega bo’lib, bir necha soat
tinmay to’pdan o’qqa tutib, qal'a devorini teshdilar. Shu teshik orqali askarlar
qal'aga kirib olishdi. Toshkent darvozasi deb ataladigan Niyozbek qo’rg’oni shu
tariqa bosib olindi. Shundan so’ng general Chernyayev Toshkentga suv borishini
to’xtatish, ya'ni aholini ichimlik suvisiz qoldirish uchun Chirchiq daryosi ustidagi
to’g’onni buzishni buyurdi. 1865-yil 8-mayda u qo’shinini Toshkent ustiga
jo’natdi. Biroq podsho qo’shinlari ro’parasida kutilmaganda Olimqulxon
7

boshchiligida Qo’qon qo’shinlari paydo bo’ldi. Shiddatli jang boshlanib, u Qo’qon
qo’shinining chekinishi bilan yakunlandi. Shu jangda Olimqulxon yarador bo’ldi
va vafot etdi. Buxoro qo’shini Qo’qon qo’shiniga ko’mak uchun keldi, biroq
yordam kechikkan edi. 14-iyun kuni Chernyayev Kamolon va Qo’qon darvozalar
qarshisiga to’plarni joylashtirib, so’nggi tayyorgarlikni ko’rib bo’lgandi. Podsho
qo’shinlari shahar ustiga shiddat bilan o’q yog’dirdi. Kamolon darvozasi
yaqinidagi devor vayron qilindi, podsho qo’shini askarlari o’sha joydan shaharga
yorib kirishdi, lekin ularni toshkentlik sarbozlarning o’qi to’xtatdi. Hujum
to’xtatildi. 1
Go’yo shaharning barcha aholisi jonajon shahrini himoyalash uchun oyoqqa
qalqqanday edi. Ko’chalarda kesilgan daraxtlar va aravalardan barrikadalar qilindi
(band solindi). Bunday barrikadalar barcha ko’chalarda hamda chorrahalarda
qurildi. Shaharda ko’cha janglari boshlanib ketdi, podsho qo’shinlari o’rtasidagi
aloqa uzildi, natijada ularning har biri o’zicha jang olib bordi. Asosiy jang
Kamolon darvozadan Xadradagi markaziy bozorga olib boradigan ko’chada
boshlanib ketdi. Bu yerda podsho qo’shinlari to’rtta to’p himoyasida turgan
barrikadalardan o’ta olishmadi. Shunda Chernyayev, shahar himoyachilari ruhini
sindirish maqsadida, qo’shinning bir qismiga shahar qal’asini va xon saroyini
egallashni buyurdi. Qal'a tez orada egallandi, bu yerdan turib shaharning yaqin
atrofida joylashgan binolar to’pga tutila boshlandi. Biroq qal'a himoyachilari uni
tashqaridan o’rab olib, o’t qo’yishdi, natijada podsho qo’shinlari jon saqlash uchun
qal'ani va to’plarni tashlab, qochib qolishdi. Otishma tun bo’yi davom etdi. Shahar
taslim bo’lmadi. Chernyayev Kamolon darvoza tomon chekinish haqida buyruq
berdi. Qo’shin parokanda bo’ldi, o’q-dori tugadi. Ertalab jang yangidan boshlandi.
Hujum qiluvchilar yana o’q yog’dirib kutib olindi, biroq shahar himoyachilarining
sillasi qurigandi. Shahar yarim xarobaga aylandi, hamma joyda xonadonlar o’t
ichida qolgandi. Suv to’sib qo’yilgani sababli ariqlarda suv oqmas va o’tni o’chirib
bo’lmasdi. Toshkent osmonini qora tutun qoplagandi. Halok bo’lganlarni dafn
etadigan kishi topilmasdi. Bundan buyog’iga kurash olib borishdan naf yo’q,
1
Mirziyoyev Sh.M. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik har bir rahhar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak”.
8

aksincha, qurbonlar yanada ko’payishi mumkin edi. 1865-yil 17-iyun kuni tongda
Chernyayev to’rttala daha - Beshyog’och, Ko’kcha, Sebzor va Shayxontohur
dahalari oqsoqollarini o’z huzuriga chaqirib kelishlarini buyurdi. Oqsoqollar
general qarorgohiga kelib, muzokaralar olib borishdi va shaharni podsho
armiyasiga ixtiyoriy topshirish to’g’risida avvaldan tayyorlab qo’yilgan petitsiyani
imzolashga majbur bo’lishdi. Shu vaqtdan boshlab, Toshkent Rossiya
imperiyasining O’rta Osiyodagi harbiy-siyosiy markaziga aylandi.
1.2.XIX asr oxirlarida Turkistondagi milliy-ozodlik harakatlari
Toshkentda “Vabo isyoni” sabablari va ahamiyati
XIX asr oxirida Turkiston o’lkasi Rossiya imperiyasidagi milliy-ozodlik
harakati markazlaridan biriga aylanib bordi. U g’alayonlar o’lkasi bo’lib qoldi va
podsho hokimiyati bu milliy-ozodlik harakatini bostira olmadi. 1872-yiliyoq
Toshkent uyezdining Qorasuv daryosi bo’yida dastlabki g’alayonlar bo’lib o’tdi,
mustamlakachi amaldorlarning hokimiyatni suiiste'mol qilishi bunga sabab bo’ldi.
1885-yilda Andijon va Marg’ilon uyezdlarida, 1893-yilda Qo’qon va Namangan
uyezdlarida dehqonlar g’alayonlari bo’lib o’tdi. Toshkentda 1892-yil mayda
boshlangan va 2 mingdan ziyod kishining umriga zomin bo’lgan vabo
epidemiyasiga qarshi qaratilgan chora-tadbirlar eng yirik xalq qo’zg’alonlaridan
biriga sabab bo’ldi. Toshkent shahrida vabo birinchi marta 1872-yilda tarqalgan
edi. O'shanda ham 2 mingdan ortiq odam bu dahshatli yuqumli kasallikdan vafot
etgan edi. 1892-yil vabo Qobul va Hirotda paydo bo’ldi. 1-iyunga kelib vabo
Samarqand viloyatining Jizzax uyezdiga tarqaldi. 7-iyunda Toshkentda dastlabki
kasallanish qayd etildi, 14-iyunda esa vabo butun shaharga tarqaldi. Ma'muriyat
epidemiyaga qarshi chora-tadbirlar ko’ra boshladi. Shahar shifoxonasi vabo
kasalxonasiga aylantirildi. Shaharga kirish cheklab qo’yildi. Vafot etganlarni faqat
tibbiyot xodimi ko’zdan kechirgandan so’ng maxsus vabodan o’lganlar
qabristoniga ko’mish to’g’risida buyruq chiqarildi. Shifokor-feldsherlar
yetishmasligi sababli tekshiruv ko’pincha uchinchi yo to’rtinchi kuni o’tkazilar edi.
Va'da qilingan to’rtta qabristondan faqatgina bittasi ochildi, u ham shaharning bir
chekkasida edi. Shahar bo’ylab podsho hokimiyati ma'murlari suvni, rus
9

shifokorlari bemorlarni qasddan zaharlayotgani, murdalar qabrlardan chiqarib
tashlanayotgani to’g’risida mish-mishlar tarqaladi. Garchi uning asosiy sababi
mehnatkash ommaning og’ir ahvoli, hunarmand kosiblar va mardikorlarni ayovsiz
ezib ishlatilishi, narxlarning to’xtovsiz o’sib borishi, shahar amaldorlari
hokimiyatni suiiste'mol qilishi, turli darajadagi amaldorlarning tovlamachiligi va
hokazolar bo’lsa-da, biroq yuqoridagi "mish-mish"lar qo’zg’alonga sabab bo’ldi.
Qo’zg’alon 1892-yil 24-iyunda boshlandi. Dastlab u mahalliy aholining boy-
badavlat zodagonlarga qarshi, hokimiyatni suiiste'mol qilish bilan tanilgan shahar
bosh oqsoqoliga qarshi qaratilgan edi. Qo’zg’alonchilar asosan mardikorlar va
hunarmand kosiblardan iborat edi. Bu voqeani o’z ko’zi bilan ko’rgan
zamondoshlaridan biri shunday yozadi: "Olomon umuman isyon ko’tarishni yoki
ruslarga qarshi qandaydir zo’ravonlik qilishni istamasdi. Uning maqsadi bu
kamsitishlarni bas qilishga erishish edi. Olomon shaharning ruslar yashaydigan
qismiga, shahar boshlig’i Putintsevga chora ko’rish to’g’risida iltimos bilan yo’lga
tushdi. Olomonda o’qotar yoki boshqacha qurol ham yo’q bo’lib, ular chamasi 400
kishi edi". Qo’zg’alon ruslarga qarshi qaratilmagan bo’lib, birorta rus idorasi, rus
do’koniga bostirib kirilmadi va bironta ham rus kishi aziyat chekmadi. Ammo
shahar boshlig’i polkovnik Putintsevning kuch ishlatish to’g’risidagi buyrug’idan
keyin qo’zg’alonchilar uning devonini tor-mor etishdi va o’zini kaltaklashdi,
Toshkent oqsoqolining uyiga o’t qo’yishdi. Qo’zg’alonni bostirish uchun kazaklar
polki va bir rota askar chaqirildi. Ular qurolsiz olomonga qarata o’q uzishni
boshlashdi. 60 kishi tergov qilinib qamaldi. Ulardan 8 tasi o’limga, qolganlari esa
turli muddatga qamoq jazosiga hukm qilindi. Qo’zg’alon ishtirokchilarini jazolash
chor ma'muriyatining mustamlakaga aylangan hududda ommaviy harakatlarni
shafqatsiz va ayovsiz usullar bilan bostirishdagi qat’iyatini namoyish etdi.
Qo’zg’alon sabablari yo’qotilmadi, bu esa yanada keng ko’lamli qo’zg’alonlarga
olib keldi. 1898-yil Andijon qo’zg’aloni. Tarixga Andijon qo’zg’aloni nomi bilan
kirgan qo’zg’alonni bostirishda ham Rossiya imperiyasi ma'murlari xuddi shunday
qaf iyatni namoyish etdilar. Farg’ona vodiysida boshlangan qo’zg’alonga asosiy
sabab, 1886-yilgi "Turkiston o’lkasini idora qilish to’g’risidagi Nizom" e'lon
10

qilinganidan keyin mustamlaka zulmi kuchayishi edi. Ana shu "Nizom"ga ko’ra
o’lkada mustamlaka siyosati va mustamlaka rejimi qonun hujjatlari asosida
mustahkamlab qo’yildi. Ushbu "Nizom" asosida podsho hukumati ma'murlari
mahalliy xalqqa tegishli yerlarning katta miqdorini tortib olishdi va Rossiyadan
ko’chib kelganlar uchun yer fondi tashkil etishdi. Dehqonlarning yalpi
daromadidan 10 foiz miqdorida yer solig’i va umumiy soliqlarning 35 foizi
miqdorida zemstvo yig’imi joriy etildi. Farg’ona vodiysida asosan paxta
yetishtirish joriy etilishi sababli g’alla, oziq-ovqat ekinlari maydoni va
yaylovlarning qisqarib ketishiga sabab bo’ldi. Buning oqibatida oziq-ovqat va
boshqa mahsulotlar narxi keskin ortib ketdi. 1886-yildan keyin "Nizom"da nazarda
tutilgan chora-tadbirlarni amalga oshirish uchun urf-odatlari bilan mahalliy
aholining milliy tuyg’ularini qattiq tahqirlagan amaldorlarning katta miqdori
Turkiston o’lkasiga jo’natilgan edi. Masalan, 1891-yilda Farg’ona viloyatiga
ko’plab rossiyaliklar ko’chirib keltirildi. Ularning joylashtirilishi busiz ham aholisi
zich bo’lgan vodiyning ahvolini yanada yomonlashtirib yubordi. Shubhasiz,
podsho hukumati ma'muriyatining bunday harakatlari mahalliy aholi noroziligining
ortib borishiga sabab bo’ldi. Bundan tashqari, podsho hukumati Turkiston
o’lkasida islom va din arboblarining kuchini hamda ta'sirini e'tiborga olmagan edi.
Masalan, K.Kaufman hukmronlik qilgan yillarda bosh qozi lavozimini bekor
qilgan edi, 1876-yilda esa Qo’qon xonligi shayxulislomi va bosh qozisini Vologda
oblastiga surgun qilish to’g’risida farmoyish berdi. Vaqf yerlari tugatilib, davlat
mulkiga aylantirilishi va har bir musulmonning besh farzidan biri bo’lmish
zakotning bekor qilinishi ham dindorlarning qattiq noroziligini keltirib chiqardi.
Qo zg’alonga Dukchi eshon (Muhammadali eshon) rahbarlik qildi. Qur'oni
karimni mufassal o’rganganidan so’ng Muhammadali zohidona kun kechira
boshladi va Makkaga hajga borib kelganidan keyin o’zini eshon (musulmonlar
rahbari, murabbiyi) deb e'lon qildi, atrofiga ko’plab muridlarni to’pladi.
Muhammadali eshon qoshiga maslahat olish va taskin topish maqsadida kishilar
kela boshladilar.
11

I.Bobga xulosa
Butun Marg’ilon uyezdida Muhammadali eshonning nufuzi va ta'siri
nihoyatda ortib bordi. 1898-yil 17-mayda Muhammadali eshon qilichlar, xanjarlar,
pichoqlar va nayzalar bilan qurollangan 1500 kishi bilan birga Mingtepa
qishlog’idan chiqib, Andijon shahriga qarab yurish boshladi. Yo’lda ularga Dukchi
eshon tevarak-atrofdagi qishloqlarning aholisi ham qo’shildi. 18-mayda isyonchilar
podsho armiyasi qo'shinlari kazarmasiga hujum qilishdi, amrno qo’shinlar bu
hujumni qaytarishga muvaffaq bo’ldi. Isyonchilar bo’lib tashlandi, ko’p o’tmay
Muhammadali eshon ham qo’lga tushdi. Andijonga Sirdaryo va Farg’ona
viloyatlaridan yordamga qo’shimcha kuch keltirildi. Qo’zg’alon rejasi tavakkalga
asoslangan bo’lib, qatnashchilarning asosini haqiqiyjang mahoratiga ega
bo’lmagan oddiy xalq vakillari tashkil etib, qurollari esa o’ta ibtidoiy edi. Andijon
qo’zg’aloni podsho hukumati amaldorlari orasida jiddiy tashvish tug’dirdi.
Qo’zg’alonning barcha qatnashchilarini qamoqqa olish to’g’risida buyruq
berildi. Muhammadali eshon ishi bo’yicha 500 dan ortiq kishi qamoqqa olinib,
ulardan 18 kishi osib o’ldirildi, qolganlari esa turli muddatga qamoq jazosiga
mahkum etildi. Qo’zg’alon bostirildi. Yaxshi qurollangan muntazam armiyaga
ibtidoiy qurollar bilan qarshi chiqqan olomonni qanday fojialar kutishi ravshan cdi.
Bundan tashqari, bu vaqtda Turkiston o’lkasida gubernatorlik barcha asosiy
markazlarini bir-biriga bog’lab turuvchi temiryo’llar tarmog’i qurib bitkazilgan va
mustabid hokimiyat ma'murlari katta miqdordagi qo’shinlarni o’lkaning turli
hududlariga bemalol ko’chira olar edi. Shunday bo’lsa-da, qo’zg’alon izsiz
ketmadi. U dehqonlarga, shahar mehnatkashlariga kurash sari yo’l ko’rsatdi va o’n
minglab odamlarni mustabid hokimiyatga qarshi faol kurashga otlantirdi. Oradan
bir yil o’tib, 1899-yil 20-iyunda Farg’ona vodiysida yangi qo’zg’alon boshlandi.
Turkiston o’lkasi Rossiya imperiyasining eng isyonkor va itoatsiz o’lkalaridan
biriga aylanib bordi. 2
2
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016-yil yakunlari va 2017 yil istiqbollariga bag‘isiilangan majlisidagi O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti nutqi. Xalq so‘zi gazetasi, 2017-yil 16-yanvar, №11.
12

II.Bob.Turkiston mintaqasida Sovet hokimiyatiga qarshi xalq qo’zg’oloni
2.1.Jadidlar, ularning dasturiy maqsadi va vazifalari
Jadidlar mafkurasi. Milliy g’oya xalqni birlashtiruvchi asosiy kuchdir. U
milliy g’ayrat-shijoatni va o’z mamlakatiga muhabbatni alanga oldiradigan
uchqundir. Milliy birlik g’oyasi xalq ongida qaror topadi hamda umummilliy
manfaatlarga bo’ysunish va ularni ro’yobga chiqarish uchun kurashish zarurligi
to’g’risida tushunchani uyg’otadi. Milliy g’oya milliy iftixor va milliy qadr-
qimmat tuyg’usini uyg’otadi. San'at, she'riyat, adabiyot va musiqa g’oyaga xalq
ijodi ruhini baxsh etadi, milliy g’oyani umumxalq ongiga aylantiruvchi ma'naviy
yuksalishni yuzaga keltiradi. O’rta Osiyoda milliy g’oya uchun kurash
ma'rifatchilik, madaniyatni rivojlantirish, milliy qkdriyatlar hamda an'analarni
saqlab qolish shaklida namoyon bo’ldi va bu harakat jadidchilik nomini oldi.
"Jadid" arabcha so’z bo’lib, "yangi usul" ma'nosini anglatadi. Jadidlar "tovushli
usul"ni qo’llashdi, bunda alifboning har bir harfiga muayyan tovush muvofiq
kelgan bo’lib, shu tufayli o’zlashtirish tezligi ancha oshar edi. Rossiya imperiyasi
amaldorlari va mahalliy hukmdorlar zulmi ostida ikki yoqlama ezilgan Turkiston
aholisining og’ir ijtimoiy-siyosiy ahvoli, madaniy va iqtisodiy jihatdan qoloqligi,
mazkur ahvoldan qutilish yo’llarini izlash jadidlar faoliyatining asosiy
harakatlantiruvchi omili bo’ldi. Jadidlar. O’rta Osiyoda jadidlar harakatini
rivojlantirishda Istambulda ta'lim olgan, siyosat va jamoat arbobi Ismoil G’aspirali
Bey (1851-1914) katta rol o’ynadi. Sharq tillari va sharq adabiyotini yaxshi bilgan
iqtidorli G’aspirali Bey Osiyoning musulmon mamlakatlarini modernizatsiya
qilishga, ularning madaniy saviyasini oshirishga, iqtisodiy va madaniy jihatdan
rivojlanishiga xalal berib kelayotgan taqiqlarni bartaraf etishga intildi. U Buxoroga
kelib, amir Sulton Ahad bilan uchrashdi va unga o’qitishning yangi usulidan
foydalangan holda, islom bilan bir qatorda dunyoviy fanlar - geografiya, tarix,
matematika ham o’qitiladigan qator maktablar ochishni taklif qildi. Biroq amir
G’aspirali Beyning bu taklifini qo’llab-quvvatlamadi. Savdo munosabatlarining
rivojlanishi natijasida ko’plab davlat muassasalari xodimlariga va maktab
13

o’qituvchilariga talab oshdi. Jadidchilik tez orada butun O’rta Osiyo hududida
keng islohotchilik harakatiga aylandi. U dastavval madaniy-ma'rifiy harakat
sifatida rivojlandi va uning bosh maqsadi xalqning madaniy saviyasini yuksaltirish
yo’llaridan biri bo’lgan ma'rifatchilik edi. Ma'rifatchilik XVIII-XIX asrlarda
yuzaga kelgan, bashariyat boshiga tushadigan ofatning haqiqiy sabablari jaholat,
madaniyatsizlik va diniy mutaassiblik deb hisoblaydigan e'tiqodga asoslangan
g’oyaviy oqimdir. Ma'rifatparvarlar inson erkinligi va fuqarolik huquqlari uchun
kurashganlar. Fransiyada Volter, Sh. Monteskye, J.J. Russo, Angliyada J. Lokk, J.
Kollinz va boshqalar taniqli ma'rifatparvarlar hisoblanar edi. 1872-yilda chop
etilgan "Tarjimon"gazetasining birinchi soni. Umuman olganda axloq me'yorlarini
takomillashtirish, taraqqiy etgan hayot uchun kurash, xalq hayotini yaxshilashga
intilish jadidlarni birlashtirdi. O’rta Osiyo jadidlari A. Navoiy, Bedil va Mashrab
singari fan va madaniyat arboblarining boy g’oyaviy merosining davomchilari edi.
Ahmad Donish xalq maorifini mamlakatning taraqqiyparvar kuchlari harakatining
asosi, deb bildi. Jadidlar teatri. Jadidlar xalqni ma'rifatli qilish, madaniyatini
yuksaltirishning o’zi yetarli emasligini, xalq o’z kuchiga,imkoniyatlariga ishonch
hosil qilishi zarurligini yaxshi tushunishardi. Ularning ma'rifatparvarlik faoliyati
sof ma'rifat doirasidan chiqib, zulmga va inson qadr-qimmatini kamsitilishiga
qarshi faol kurash olib bordilar. Ular demokratik o’zgarishlar uchun kurasha
boshladilar va mamlakatda liberal-demokratik harakat asoschilariga aylandilar.
Jadidlar o’zlarining barcha da'vatlari va shiorlari xalq ongidan joy olmas ekan, ular
qabul qilinmasligini va kishilar hayotini o’zgartira olmasligini tushunardilar. Ular
o’z g’oyalari va qarashlarini targ’ib qilishning eng samarali yo’lini topishdi -
milliy teatr tashkil etildi. 1911-1913-yillarda Turkistonning turli shaharlarida ular
tomonidan ochilgan teatrlar jadidlar mafkurasini targ’ib qilishning juda qudratli
ommaviy vositasiga aylandi. Aholining savodxonlik darajasi past bo’lgan sharoitda
sahnadan jaranglagan og’zaki nutq va aktyorlarning harakati jadidlar
mafkurasining xalq qalbiga kirib borishiga imkon berdi. Ular mustamlakachi
ma'muriyat senzurasidan va ruhoniylarning hushyor nazaridan qochib, o’zbek
tilining serma'noligidan mahorat bilan foydalangan so’fiylarning o’ziga xos tilidan
14

foydalanishdi. Xalqqa manzur bo’lgan "Padarkush" pyesasini harakat yetakchisi
M. Behbudiy yozgan edi. Uning pyesasida har qanday yo’l bilan boyishga
intilishning salbiy ta'siri ishonarli ravishda ochib berildi, yot madaniyatning
farzandlar bilan ota-onalar munosabatiga salbiy ta'siri ko’rsatildi. Jadidlarning
pyesalarida kishilarni behuda o’tgan baxtsiz hayoti, ayollar va bolalarning
huquqlari buzilishi to’g’risida so’z borardi. 1911-yildan 1917-yilgacha jadidlar
teatrlarida 25 ga yaqin pyesa qo’yilib, ular butun Turkistonda shuhrat topdi.
Spektakllar bepul namoyish etilar va ko’plab kishilar tomosha qilardilar. Ularning
ko’pchiligi uchun teatr ilk madaniy manba va dastlabki siyosiy maktab bo’lib
qoldi. Jadidlar o’zbek xalqining buyuk murabbiyiga aylandi. 3
Jadidlar mafkurasining Turkiston ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotiga
ta'siri Ozodlik, tenglik, adolat – jadidlar bosh tamoyili. Jadidlar o’zbek xalqi
uchun o’z ijtimoiy, siyosiy asoslariga ega bo’lgan yangi o’zbek davlatini barpo
etishga yo’l ochib beruvchi milliy g’oyani shakllantirdilar.Jadidlar o’zbek xalqi
ijtimoiy tafakkurida qaror topgan ko’p asrlik insonparvarlik, erksevarlik va adolat
g’oyalarining ulug’ davomchilari edi. Mashhur faylasuf Abu Nasr Forobiy odillik
davlat hukmdori fe'lining asosiy jihatidir, deya ta'kidlagan edi. "Davlat rahbari, -
deb yozadi Forobiy, - tabiatan adolatni sevishi va kishilarga nisbatan odil bo’lishi,
zulm va haqsizlikdan hamda ularni sodir etgan kimsalardan nafratlanishi, xalqni
adolatli yashashga astoydil undashi va adolatsizlik bilan tahqirlanganlarga
hamdard bo’lishi lozim". Faylasuflar, yozuvchilar, shoirlar, jamoat arboblarining
asarlari tufayli adolat ideali o’zbek xalqi ongida mustahkam milliy qadriyatga
aylandi. Davlatni adolat va odillik bilan boshqarish hukmdorlar uchun asosiy
axloqiy tamoyilga aylandi. Amir Temir "Tuzuklar"ida davlatni boshqarish
qoidalari haqida so’z yuritiladi va insonlar qalbiga yo’l topadigan adolat birinchi
o’ringa qo’yiladi. Bu an'ana jadidlarning uch asosiy tamoyil - hurriyat, musavvat,
adolat (ozodlik, tenglik, adolat)ga tayangan dasturida o’z aksini topgan edi.
Mabodo adolat xalqning ijtimoiy va milliy ongida an'anaviy qaror topgan g’oya
bo’lsa, ozodlik va tenglik jadidlarning o’zlari tomonidan ilgari surilgan edi.
3
R.A.Mavlonova, D.Abdurahimova. “Pedagogik mahorat”. O‘quv qo‘llanma. Toshkent. Fan va texnologiya. 2012-yil.
15

Ozodlik deyilganda butun O’rta Osiyo hududida yagona ozod va mustaqil davlatni
barpo etish nazarda tutilgan edi. Tenglik esa yerga xususiy mulkdorlik bo’lmagan
va kishilik jamiyatida erishish mumkin bo’ladigan bir voqelik sifatida faraz
etilgan, Osiyo qit’asi ijtimoiy tafakkurida keng tarqalgan an'anaviy tasavvurlar
bilan bog’liq bo’lgan o’ta umumiy bir tushuncha edi. Jadidlar Turkistonni xususiy
mulk davlat himoyasida bo’lgan, qonun bilan kafolatlangan ozod va mustaqil
davlatga aylanishini, har qanday dinga hurmat nazari bilan qaraydigan va o’z
xalqini erkin rivojlanishi uchun sharoit yaratuvchi davlat bo’lishini, Turkistonni
yuksak taraqqiy etgan Yevropa va Osiyo davlatlari qatoridagi davlat sifatida
ko’rishni istadilar. Jadidlar matbuoti. Rossiyada 1905-1907-yillarda va 1917-yil
bo’lib o’tgan inqiloblardan keyin Turkiston jadidlari davom etayotgan mustamlaka
qaramligi sharoitida o’lkaning ma'naviy va milliy uyg’onishiga erishish imkoniyati
yo’qligini anglab yetdilar. Abdulqodir Shukuriy, Mahmudxo’ja Behbudiy, Abdulla
Avloniy, Munavvar Qori va boshqalar kuch-g’ayratlarini o’z islohotchilik
g’oyalarini aholi orasida targ’ib etishga qaratishdi. Qattiqqo’l senzuraga
qaramasdan, ular o’z gazeta va jurnallarini nashr eta boshladilar. Turkistonda
jadidlarning "Taraqqiy", "Shuhrat", "Xurshid", "Sadoi Turkiston", "Samarqand",
"Oyina", "Turon", "Buxoroi sharif, "Sadoi Farg’ona" va boshqa gazeta va jurnallari
nashr etila boshlandi. 1906-yil 27-iyunda Ismoil Obidov tahriri ostida "Taraqqiy"
gazetasining birinchi soni chiqdi. Bu kun O’zbekiston Respublikasida
Matbuotchilar kuni sifatida nishonlanadi. Ana shu nashrlarda jadidlar jahonda va
Turkiston hududida ro’y berayotgan voqealar haqida hikoya qilib borishdi. o’z
g’oyalari mazmunini va ularni keng yoyish zarur ekanligini tushuntirib berishdi.
Yangiusul " Munavvar Qori maktablarining milliy mutaxassislar tayyorlash,
bolalarni (1878-1931) o’qitishdagi ahamiyatini ko’rsatib berdilar. Ko’pgina
maqolalar o’lkada va xorijda savdo-sotiq, sanoat va qishloq xo’jaligi rivojlanishi
qiyosiy tahliliga bag’ishlangan edi. Senzura sababli mavjud tuzumdan norozilikni
oshkora ifodalash imkoniyatiga ega bo’lmagan jadidlar xalq ommasi og’ir
ahvolining haqiqiy aybdorlari - mustamlakachi ma'muriyat va o’z hukmdorlari
basharasini ko’rsatib berishga harakat qilishdi. Jadidlarning milliy va siyosiy ongni
16

yuksaltirish borasidagi sa'y-harakatlari xalq ommasiga katta ta'sir o’tkazdi. Biroq
podsho senzurasi jadidlar tomonidan nashr etiladigan bosma nashrlarni diqqat
bilan kuzatar, siyosat va ozodlik kurashi to’g’risidagi maqolalar chiqishiga yo’l
qo’ymasdi. Siyosiy erkinlik haqida fikr bildirishga bo’lgan har qanday urinish
gazeta yoki jurnalning zudlik bilan yopilishiga olib kelardi. Mahmudxo’ja
Behbudiy madrasa mudarrisi oilasida dunyoga keldi.
Avval maktabda, so’ng madrasada ta'lim olgan. U arab va fors tillarini yaxshi
o’rgangan. Ko’p hamkasblaridan farqli ravishda rus tilini yaxshi bilgan hamda
dunyoviy fanlarni o’rgana boshlagan. U dastavval mahalliy qozi huzurida mirzalik
qiladi, shariat va fiqhni o’rgandi hamda musulmon huquqi bo’yicha maslahatlar
bera boshladi. 1907-yilda Rossiyaga, so’ng o’rta Sharqqa sayohat qildi, Qohira,
Damashq, Istanbul shaharlarida bo’ldi. Yangiusul maktablarida ishlab, geografiya
bo’yicha 8 ta darslik yaratdi. Munavvar Qori Abdurashidxonov otasidan erta
ajralib, boshlang’ich ta'limni o’z davrining ilmli ayollaridan biri bo’lgan onasi
Xosiyat otindan oldi. So’ng maktabda o’qib, qorilikka tayyorlandi. 1898-yilda u
Darxon mahallasi masjidida mudarrislik qildi. Jadidlar g’oyasi bilan I.G’aspirali
Beyning "Tarjimon" jurnali orqali tanishgan. U 1901-yilda yangiusul maktablari
uchun birinchi darslik - "Adibi avval"ni tayyorlab, unda grammatika, alifboni
o’qitish asoslarini bayon etib berdi. Ikkinchi darsligi - "Adib us-soniy"da o’qish va
yozishga o’rgatish uslubini, shuningdek, oiladagi o’zaro munosabatlar asoslarini
tasvirlab bergan. Shuningdek, Munavvar Qori matematika bo’yicha birinchi darslik
muallifi hamdir. Jadidlar va tarix. Jadidlar milliy g’oya va milliy ongni
shakllantirishda obyektiv manzarani haqqoniy, to’g’ri aks ettiruvchi tarixni yozib
qoldirishga birinchi darajali ahamiyat berishardi. Ular tarixchilar xonlar va beklar
to’g’risida emas, balki mamlakat ravnaqiga ko’maklashgan real voqealar
to’g’risida yozishlari zarur, deb hisoblashardi. Ularning fikricha, taqdir
mushtarakligi, birgalikdagi kurash mushtarakligi tarixiy asarlarning chinakam
mazmunini shakllantirishi lozim edi. Turkiston tarixi bo’yicha dastlabki
umumlashtiruvchi asar 1870-yildan chiqa boshlagan "Turkiston viloyatining
gazeti" muharriri Mulla Olim Maxdum Hoji qalamiga mansub edi. Uning asari
17

"Tarixi Turkiston" deb nomlangandi. Maktab va madrasalarda tarix fan sifatida
o’qitilmas edi, shu bois jadidlar bu fanni o’qitishga qaror qilishdi. Yangiusul
maktablarida turk xalqlari tarixi va geografiya fanini o’qitishni Munavvar Qori
birinchi bo’lib joriy etdi.
Bu Turkistonning madaniy rivojlanishiga qo’yilgan muhim qadam edi. Jadid
maktablari yildan-yilga ommalashib bordi. 1914-yilda Toshkentda 15 ta shunday
maktab ochilib, ularda 1230 nafar o’quvchi ta'lim oldi. 1910-yildan 1915-yilgacha
Farg’ona, Samarqand va Sirdaryo viloyatlarida 73 ta yangiusul maktabi ochildi.
Jadidlar zararli odatlarni to’xtatishga harakat qilib, axloqiy mukammallik uchun
kurashdilar. Ular giyohvand moddalar va alkogol ichimliklar iste'mol qilishni,
tamaki chekishni qoraladilar hamda erkaklar va ayollarning to’la teng huquqligini
yoqlab chiqdilar. Jadidlar serchiqim marosimlarni, isrofgarchilik bilan o’tadigan
to’ylarni tanqid qildilar. Ular urushga qarshi chiqdilar, hukmron doiralarning
ijtimoiy va axloqiy yemirilishini, xushomadgo’ylikni, tekinxo’rlikni va
mutaassiblikni fosh etdilar, haqiqiy islomni uydirmalardan tozalab, uning
mohiyatini tushuntirib berdilar. Jadidlar mafkurasi hayotiy qoidasi zo’rlik
ishlatmasdan, ya'ni hatto eng keskin muammolarni ham kuch ishlatmay hal
etishdan iborat bo’lgan Mahatma Gandi g’oyalariga yaqin edi. Jadidlar aslida
zo’ravonlikni rad etishar, chunki yirik ijtimoiy va milliy inqiloblar faqat xalqqa
azob-uqubat keltiradi va oxir-oqibatda ozodlik va ijtimoiy taraqqiyot g’oyasini
obro’sizlantiradi, deb hisoblashar edi. O'lkada milliy-ozodlik harakati kuchayib
bordi, Turkiston xalqlarining mustamlakachilikka qarshi norozilik kayfiyatlari
uning zaminiga aylandi. Rossiyadagi inqiloblarning jadidlar
2.2.Nilliy ozodlik harakatini tarixiy mohiyati
Turkistonda oktyabr to`ntarilishidan keyin sodir bo`lgan voqealar jarayoni
shuni ko`rsatadiki, bolsheviklar o`rnatayotgan sovet rejimi o`lka xalqlariga nafaqat
mustaqillik, hatto milliy muxtoriyatni ham ravo ko`rmadi. Mustaqillik osonlikcha
qo`lga kiritilmasligini tushunib yetgan milliy vatanparvarlar qo`lga qurol olib,
bolsheviklar va bosqinchi qizil armiyaga qarshi qurolli harakat boshlab yubordilar.
18

Biroq sovet rejimi va kommunistik mafkura hukmronligi yillarida ularga
"bosmachi" deb nohaq tamg`a bosildi.
Ushbu o`rinda "bosmachi" so`zining mohiyati xususida to`xtamasdan o`tib
bo`lmaydi. "Bosmachi" so`zi aslida "bosmoq" fe`lidan olingan. Aslini olganda
Farg`ona vodiysida, umuman, butun Turkiston hududida podsho va sovetlar
Rossiyasi - bolsheviklarga qarshi qurolli kurash olib borgan turkistonliklar
o`zlarini hech qachon "bosmachilar" deb atashmagan. "Bosmachi" deb xalq
o`rtasida harbiy sohaga aloqasi bo`lmagan jinoyatchi unsurlar, "o`g`ri" va
"bezorilar to`dasi" tushunilgan. Shu bilan birga birovlarning yurtini bosib olgan
bosqinchilarni ham "bosmachilar" deb atash mantiqan to`g`ri keladi. Bu harakat
haqida so`z yuritilgan 1918-1919 yillarning o`rtalarigacha bo`lgan davrga tegishli
arxiv hujjatlarida ham "bosmachi" so`zi uchramaydi. Bu hujjatlarda "qaroqchi"
(razboynik), "shayka", juda bo`lmasa "bosqinchi" (bandit) iboralari qo`llanilgan.
1919 yilning o`rtalaridan boshlab avval ayrim rasmiy hujjatlarda, keyinchalik esa
sovet vaqtli matbuotida "bosmachi" iborasini qo`llash boshlangan. "Bosmachi" va
"bosmachilik" iboralari milliy ozodlik harakatining mohiyatini pasaytirish,
ajdodlarimizning Rossiya zulmi va bolsheviklar hukmronligiga qarshi olib borgan
qonli kurashlarini xaspshlash uchun buyuk davlatchi shovinistlar tomonidan o`ylab
topildi va "banditlik", "qaroqchilik" so`zlari bilan asossiz ravishda bir qatorga
qo`yildi. Kommunizm mafkurachilari va ularning maddohlari hatto 1917 yilgacha
bo`lgan milliy ozodlik harakatlarini ham ko`p hollarda shu atama bilan nomladilar.
Xayriyatki, O`zbekiston Respublikasi mustaqillika erishgach, "bosmachi"
yorlig`i yopishtirilgan ota-bobolarimizning muborak nomlari qayta tiklandi va
ularning haqiqiy qiyofalari istiqlolchilar sifatida namoyon bo`ldi.
Sovetlarga qarshi harakat "Turkiston Muxtoriyati hukumatining tor-mor
qilinishi bilan boshlanganligi" deyarli barcha tarixchilarning asarlarida e`tirof
qilinadi. Aslini olganda, muxtoriyat hukumati ag`darib tashlanmaganida ham yoki
bu hukum; hatto mutlaqo bo`lmaganida ham bu harakatning vujudga kelishi tabiiy
bir hol edi. Zotan, bu davrda Turkistonda vujudga kelgan ijtimoiy-siyosiy vaziyat
sovet hokimiyatiga qarshi qurolli harakat boshlanishini muqarrar qilib qo`ygan edi.
19

Chunki Turkistonda bu harakatning boshlanishi uchun muxtoriyatning tor-mor
qilinishi bilan birga boshqa bir qator jiddiy sabablar ham mavjud edi.
Birinchidan, 1917 yilda sodir bo`lgan oktyabr to`ntarilishi va buning
natijasida hokimiyatni qo`lga kiritgan bolsheviklar tomonidan ilgari surilgan
kommunistik mafkura Turkiston xalqlari uchun mutlaqo yot tushuncha edi.
Mahalliy aholi bu g`oyani avval boshdanoq o`ziga singdira olmadi va unga qarshi
turdi.
Ikkinchidan, sovet hukumati o`rnatilgan dastlabki davrda hokimiyatni
boshqarishga mahalliy xalq vakillari jalb qilinmadi, ularning milliy g`ururi haq-
huquqi inkor qilindi. Turkistonda bolsheviklar tomonidan o`rnatilgan sovet rejimi
chor Rossiyasi mustamlakachiligining yangi shakli ekanligi o`sha dastlabki
kunlardanoq oshkor bo`lgan edi.
Uchinchidan, yangi tuzum o`rnatilgan ilk kunlardanoq mahalliy xalqning
asrlar davomida shakllangan urf-odatlari, milliy qadriyatlari toptaldi. Shariat
asoslari va qozixonalar bekor qilindi, vaqf yerlari tortib olindi, mulkchilikning
barcha shakliga chek qo`yildi.
Turkiston Muxtoriyati hukumatining tugatilishi bu harakatning butun
Farg`ona vodiysida ommaviy ravishda boshlanishiga bir turtki vazifasini o`tadi,
xolos. Chor Rossiyasining mustamlakachilik zulmi ostida ezilib kelgan
Farg`onaliklar Turkistonda birinchi bo`lib bolsheviklar rejimiga qarshi qurolli
kurashga otlandilar. Shu tariqa, Turkistonda sovet hokimiyati va bolshevikcha
rejimga qarshi qurolli harakat 1918 yil fevral oyining oxirlarida boshlangan edi.
Bu harakatning asosiy harakatlantiruvchi kuchi dehqonlar, chorikorlar,
mardikorlar, hunarmandlar va kosiblar bo`lgan. Turkiston respublikasi
rahbarlaradan birining e`tirof etishicha, unga asosan dehqonlar va hunarmandlar
qatnashdi. Ularga shahar aholisining aksariyat qismi - o`ziga to`q badavlat
oylalarning vakillari, savdogarlar, islom dini arboblari hamda ba`zi boylar
qo`shildi. Harakat qatnashchilari safida oq-qorani tushungan savodxon kishilar -
ziyolilar ham ko`pchilikni tashkil qilar edi va ular jadidlar orasidan ajralib chiqqan
20

Turkiston munavarlari va muborizlari edi. Bir so`z bilan aytganda, ular safida
xalqning barcha tabaqasiga mansub kishilar bor edi.
Dastlabki guruhlarning tashkil topishi Kichik Ergash (taxminan 1885-1918)
va Katta Ergash (taxminan 1880-1921) ning nomlari bilan bog`liqdir.
1918 yil 27 fevralda Qo`qon atrofidagi Bachqirda bo`lgan janglarning birida
Kichik Ergash shahid bo`lgach, uning o`rniga Katta Ergash (uni Mulla Ergash ham
deyishgan) Farg`ona vodiysida bolsheviklarning mustamlakachilik tartibiga qarshi
ozodlik bayrog`ini ko`tardi. Qo`qon uyezdidagi harakatning dastlabki tayanch
nuqtasi Bachqir edi. 1918 yil mart oyining oxiriga kelib Katta Ergashning nomi
Farg`ona vodiysi aholisi o`rtasida juda mashhur bo`lib ketdi. Marg`ilonda esa
militsiyaning sobiq boshlig`i Muhammad Aminbek Ahmadbek o`g`li-Madaminbek
(1892-1920) kurash boshladi. "o`z oldiga sovet hokimiyatini ag`darish va Farg`ona
muxtoriyatini tiklash vazifasini qo`ygan Madaminbek ustomon siyosatchi va
uddaburon tashkilotchi fazilatlariga ega edi", deb tan olinadi 1918 yilga oid arxiv
hujjatlarining birida.
Farg`ona vodiysida 1918 yilning o`rtalariga kelib, taxminan yuzga yaqin
qo`rboshilar o`z dastalari bilan qizil armiya qismlariga qarshi kurash olib bordilar.
Bu guruhlarda 15000 yigit bor edi.
Turkistondagi bu harakatning o`ziga xos milliy ko`rinishi va xususiyatlari
mavjud bo`lgan. Bu xususiyatlar harakatdagi qo`rboshilar dastalari va guruhlari
faoliyatida, ularning maqsad va istaklar o`z ifodasini topgan bo`lib, unda islom
shariat qonun-qoidalari asosidagi milliy davlat barpo qilishdan tortib, to milliy
demokratik tartibdagi mustaqil davlat tuzishgacha kabi g`oyalar mujassamlashgan
edi.
Turkiston mintaqasidagi mazkur harakatni muhim xususiyati shundaki, bu
harakatda maqsadlar vazifalar qanday bo`lishidan qat`iy nazar boshdan oxirigacha
bir ustuvor g`oya - Turkistonning milliy mustaqilligi yotadi. Bu harakat goh
kuchayib, pasayib turishiga qaramay, unda ishtirok etuvchilarning tarkibi o`zgarib
turishi va ikkilamchi manfaatlar o`rtada turganligi hamda ob`ektiv sub`ektiv
21

omillar kuchlar muvozanatiga salbiy ta`sir qilishiga qaramay, harakatning asosiy
maqsadi Turkiston mustaqilligi bo`lib qolaverdi.
Turkistondagi bu harakatning uyushgan bir shaklda namoyon bo`lishida
qo`rboshilar ko`rsatgan g`ayratshijoatni alohida ta`kidlab o`tish kerak.
Qo`rboshilar harakatning harbiy rahbarlari bo`lib, ular jangovorliklari bilan
mashhur edilar. O`z vaqtida Farg`ona vodiysida Kichik Ergash, Katta Ergash,
Madaminbek, Shermuhammadbek, Muhidinbek, Islom Polvon, Yormat Maxsum,
Samarqand viloyati Ochilbek, Bahrombek, Buxoro respublikasi Ibrohimbek, Mulla
Abdulqahhor, Anvar Posho, Salim Posho, Davlatmandbek, Fuzayl Maqdum,
Xorazm respublikasida Junaidxon kabi qo`rboshilar bu harakatni yagona kuchga
birlashtirish uchun rahbarlikni birin-ketin o`z qo`llariga olsalar-da, lekin Turkiston
mintaqasidagi qurolli harakat boshdan oxirigacha yagona markazga to`liq uyusha
olmadi. Turkiston fidoyilarining ozodlik harakatini yagona markazga birlashtirish
uchun izchil kurashayotgan Madaminbek bilan Anvar Poshoning taqdirlari esa
fojiali tugadi. 4
Farg`ona vodiysidagi bu harakat 1919 yil yozining oxiri va kuzida o`zining
eng yuqori cho`qqisiga chiqdi. Madaminbek boshchiligidagi istiqlolchilar safiga
Jalolobodda turgan rus krestyanlari armiyasining qo`shilishi vodiyda sovet
hokimiyatini ag`darish uchun real kuch edi. Sentyabr oyining dastlabki kunlarida
Madaminbek lashkarlari Jalolobod va O`sh shaharlarini egallashdi. Ular 13
sentyabr Eski Marg`ilon shahrini qizil bosqinchilardan ozod qildilar. Shu bilan
birga vodiydagi eng yirik strategik shahar - Andijonni qamal qilishga kirishdilar.
Madaminbek boshchiligidagi qo`shinning hujumi Farg`ona vodiysini larzaga
keltirdi. 1919 yil 22 oktyabrda Pomirning Ergashtom (Irkeshtam) ovulida bo`lgan
anjumanda Madaminbek boshchiligida Farg`ona muvaqqat muxtoriyat hukumati
tuzildi. Hukumat tarkibiga 16 tub aholi va 8 yevropalik kiritildi. Madaminbek
hukumat boshlig`i bo`lish bilan bir qatorda Farg`ona vodiysidagi bu harakatning
Oliy bosh qo`mondoni ham etib saylandi.
4
Mirziyoyev Sh.M. “Qonun ustuvorligi - inson manfaatlarini ta’minlash taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. “O‘zbekiston”, 2017-yil.
22

1919 yilning kech kuziga kelib Madaminbek qo`l ostida 30000ga yaqin yigit
qizil armiyaga qarshi janglarni olib bordilar. Bu paytda Shermuhammadbek qo`l
ostida 20000, Katta Ergash qo`rboshida 8000 askar bo`lgan. Ana shu uchta
lashkarboshi vodiydagi jangovar harakatlarni yo`naltirib turdilar.
Madaminbek siymosida sarkardalik, davlat va siyosat arbobiga xos sifatlar
uyg`unlashgan edi. U vodiydagi sovet hokimiyati organlariga muqobil ravishda o`z
siyosiy boshqaruv usulini joriy qildi. "U bizning rahbarlik faoliyatimizda yo`l
qo`ygan xato va kamchiliklarimizdan ustalik bilan foydalanardi. Uning boshqaruv
apparati, o`zining tribunali va genshtabi bo`lgan, u qonunlar chiqargan", deb e`tirof
etadi Madaminbekka qarshi kurashgan dushmanlaridan biri qizil komissar
Gramatovich.
Turkistondagi bu harakat 1920 yilning yozi va kuzida o`zining yangi
bosqichiga qadam qo`ydi. Kurash yana ham shafqatsiz va murosasiz tus oldi.
Farg`ona vodiysi va Samarqand viloyatidagi vatanparvarlar bilan bir qatorda
endilikda Xorazm va Buxoro respublikalaridagi muxolifatchilar ham bosqinchi
qizil armiya jangchilariga qarshi muqaddas kurashga otlandilar. Kurash bayrog`ini
vodiyda Madaminbek o`rniga endi Shermuhammadbek ko`tardi. Farg`ona
vodiysidagi butun qo`rboshilar va tinch aholi vakillari Oltiariq tumanidagi
G`oyibota qishlog`ida o`zlarining navbatdagi qurultoylariga to`plandilar. Qurultoy
1920 yil 3 mayda Shermuhammadbek boshchiligida Turkiston - turk mustaqil
islom jumhuriyati yoki qisqacha qilib ayo`tganda Turkiston muvaqqat hukumatini
tuzdi.
Shermuhammadbek Farg`ona vodiysidagi kurashchilarning Oliy bosh
qo`mondoni ham qilib saylandi. Bolshevik maddohlardan birining e`tiroficha,
"Madaminbek qo`rboshilar o`rtasida eng kuchlisi bo`lgan bo`lsa,
Shermuhammadbek shubhasiz eng xavflisi edi". Turkiston MIK raisi Inomjon
Xidiraliyevning keyinchalik yozishicha, "1920 yil sentyabrda bosmachilarning soni
70000 kishiga yetdi va kuchli vahima uyg`otdi".
Sovet hokimiyatiga qarshi qurolli harakatni tashkiliy jihatdan uyushtirishda
Farg`ona vodiysi, Buxoro va Xorazmdagi qo`rboshilarning mazkur davrda bo`lib
23

o`tgan o`ttizdan ortiq qurultoylarining ahamiyati katta bo`lgan. Bu qurultoylarda
harakat rahbarlari saylangan, qo`rboshilar yagona qo`mondonlik ostiga
birlashtirilgan. Ammo bunga doim ham amal qilinmas edi. Shuningdek,
qurultoylarda qo`rboshilar guruhlari harakat qiladigan joylar va ularning ta`sir
doirasi belgilab olingan. Ba`zi qo`rboshilar Oliy bosh qo`mondonga bo`ysunmay,
o`zlaricha mustaqil harakat qilganlar. Xolxo`ja Eshon kabi maishatparast kimsalar
ham bo`lganligi to`g`ri.
Turkistondagi bu harakatning g`oyaviy rahnamolari yetarli darajada mavjud
bo`lib, ular asosan jadid munavvarlari va islom ulamolari edi. Harakatga g`oyaviy
rahbarlik qilish uchun jadidlar bilan ulamolar o`rtasida o`zaro raqobat mavjud
bo`lgan.
Namanganlik Nosirxon to`ra Said Kamolxon to`ra o`g`li, toshkentlik muftiy
Sadriddinxon Maxsum Sharifxo`ja qozi o`g`li, Turkiston MIK raisining sobiq
o`rinbosari To`raqul Jonuzoqov, asli boshqirdistonlik Ahmad Zakiy Validiy va
boshqalar bu harakatning g`oyaviy mafkurachilari edilar. Harakatga rahbarlik
qilgan islom ulamolari orasida yasaviylik va naqshbandiylik tariqatining pirlari
ko`p bo`lgan.
Turkiston, Buxoro va Xorazm respublikalaridagi jadidlarning bir qismi bu
paytda sovet tashkilotlarida faoliyat ko`rsatishsa-da, milliy mustaqillik
to`g`risidagi o`z g`oyalaridan voz kechishmagan edi. 1921 yil avgustda Buxoro
shahrida Validiy boshchiligida tuzilgan Turkiston Milliy Birligi tashkiloti butun
Turkiston mintaqasidagi bu guruhlarga siyosiy jihatdan rahbarlik qiluvchi markaz
vazifasini bajardi. Bu davrda "Milliy Ittiqod" va "Milliy Istiqlol" tashkilotlari
tashkil etilgan bo`lib, ular harakatning keyingi rivojlanishida muhim o`rin tutadi.
Ma`lumki, Turkiston ayollari uchun Vatan ozodligi va uning tinchligi
muqaddas hisoblangan. Olis va yaqin tarixda bosqinchilarga qarshi turkiy
ayollarimiz ham necha bor jang maydonlarida ot surgan, vatanparvar kuchlarga
boshchilik qilgan. Hatto ayollardan maxsus bo`linmalar tuzilgan. Ushbu
bo`linmalar safida ayollar nafaqat oddiy jangchi, balki ayrim hollarda qo`rboshi
sifatida jang qilishgan. Farg`ona vodiysida Shakarxon va Muhiddinbekning onasi
24

singari o`zbek va qirg`iz ayollaridan yetishib chiqqan qo`rboshilar milliy istiqlol
kurashi tarixiga shonli sahifalar qo`shdilar. Karmanalik Nodira qiz esa Ibrohimbek
qo`shinida maxsus ayollar guruhiga boshchilik qilib, Sharqiy Buxoroda qizil
askarlarga qarshi mardonavor kurashgan. Farg`ona vodiysidagi vatanparvarlar
qo`shiniga 1923-1924 yillarda oldin Islom Polvon (taxminan 1882-1923), so`ng
Yormat Maxsum (1929 yil halok bo`lgan) kabi qo`rboshilar rahbarlik qildilar. Bu
paytda qo`rboshilarning kichik-kichik guruhlari jang harakatlarini olib bordilar.
Farg`onada ularning soni 1923 yilda 350-400 atrofida edi. Lekin qo`rboshilar
kurashning mazkur bosqichida turli sabab va mahalliy shart-sharoitlar natijasida
doim ham bir-birlari bilan kelishib ish ko`rmadilar.
1920-1924 yillarda bu harakat Buxoro va Xorazm respublikalarida ham avj
oldi. Buxoro va Xorazmda milliy muxolifatning ozodlik kurashlari alohida o`ziga
xos yo`nalish va xususiyatga ega bo`lib, o`ta murakkabligi va ziddiyatligi bilan
Turkiston respublikasidagi sovetlarga qarshi qurolli harakatdan ajralib turadi.
Bolsheviklar qizil armiya yordamida Buxoro amirligi va Xiva xonligini kuch bilan
ag`darib, hokimiyatni Buxoroda asosan Yosh buxoroliklardan, Xorazmda esa Yosh
xivaliklardan iborat demokratik kuchlar qo`liga berdi.
Buxoro va Xorazm Xalq Sovet Respublikalarida yuzaga kelgan qurolli
muxolifat shu boisdan ham bir yo`la ikki kuchga qarshi, birinchidan, bu davlatlar
hududida joylashib olgan qizil armiya qismlariga qarshi, ikkinchidan esa
bolsheviklar yordamida hokimiyatni egallab olgan demokratik kuchlarga qarshi
muxoliflik urushini olib bordilar. Bu urushning Turkistondagi, xususan, Farg`ona
vodiysidagi harakatdan farqi ham ana shunda.
Biroq Buxoro va Xorazm respublikalaridagi bu kurashga uning mohiyati va
yo`nalishi nuqtai nazarida yondashadigan bo`lsak, u ham umumiy sovetlarga
qarshi harakatning o`ziga xos ko`rinishi edi. Buxorodagi muxolifatchilik
harakatining o`ziga xos xususiyati bir guruh qo`rboshilarning Buxoro respublikasi
hukumati rahbarlariga yo`llagan maktubida aniq ifodasini topgan edi. Maktubda
vatanparvarlar Buxoroning mustaqilligi, erkin va xur Vatan qurish uchun
kurashayotganliklari, bunday Vatanda kommunistlar bo`lmasligi lozimligi,
25

"Favqulodda komissiya orqali kambag`al aholining mol-mulki va hayoti tortib
olingan"ligi, "bolsheviklar jabr va zulmni avj oldirib yuborgan"liklari va
"Buxoroning mustaqilligi quruq so`z bo`lib qolgan"ligi, "haqiqatda undan darak
yo`q"ligi ta`kidlanadi.
Shuning uchun ham Buxorodagi bu harakat qisqa muddat ichida ommaviy tuz
olib, hatto Farg`ona vodiysidagi harakatga nisbatan ham kuchayib bordi. Fayzulla
Xo`jayevning ta`kidlashicha, "Sharqiy Buxorodagi bosmachilik o`zining strategik
mavqei jihatidan qaraganda Farg`ona bosmachilariga nisbatan kuchliroq edi".
Buxorodagi qo`rboshilar o`rtasida Ibrohimbek (1889-1932) alohida salmoqqa
ega. Ibrohimbek amirlik tuzumi ag`darib tashlangach, Sharqiy Buxorodagi
qo`rboshilar guruhlariga umumiy rahbarlik qilib, bolsheviklar va bosqinchi qizil
armiyaga qarshi kurash boshladi. U o`z oldiga Buxoro tuprog`ini qizil askarlardan
tozalab, ag`darib tashlangan amirlik tuzumini qayta tiklash va saltanatni sobiq amir
Said Olimxon (188 N1944) qo`liga olib berishni asosiy maqsad qilib qo`ydi.
Shuning uchun ham u kurashga kirgan dastlabki kunlardanoq sobiq Buxoro amiri
tomonidan moddiy va ma`naviy jihatdan har tomonlama qo`llab-quvatlandi va
rag`batlantirildi.
Ibrohimbek 1921 yil sentyabrda bo`lgan Buxoro qo`rboshilarining
qurultoyida "Islom lashkarboshisi" unvoniga sazovor bo`ldi va Buxorodagi barcha
qurolli kuchlarning Oliy bosh qo`mondoni qilib saylandi. U qisqa muddat ichida
o`n ming nafardan ortiq askar to`plab, Qorategin va Darvoz viloyatlarini qizil
askarlar qo`lidan ozod qilishga muvaffaq bo`ldi. Ibrohimbek qo`l ostidagi Sharqiy
Buxoro hududida o`zining boshqaruv usulini amalga oshirdi. Joylardagi yangi
tuzum tugatilib, uning o`rniga amirlik davridagi boshqaruv usuli joriy qilindi.
Ibrohimbekni bu yerdagi mahalliy aholi qo`llab-quvvatlashardi. Bundan
Turkistonda ish olib borayotgan markaziy hukumat vakillari qattiq tashvishga
tushdilar. "Ibrohimbek - butun Sharqiy Buxorodagi markaziy siymo", deb tan
olinadi ular tayyorlagan hujjatlarning birida.
Buxoroning markaziy va g`arbiy viloyatlarida ham kurash shiddatli tus oldi.
Qisqa muddat davomida Mulla Abdulqahhor (1884-1924) boshchiligida poytaxt
26

Buxoro tumanlarida lashkar to`plandi va jangovar harakatlar olib borildi.
Shuningdek, Mulla Abdulqahhor rahbarligida Buxoro, Karmana va Nurotada
o`nlab qo`rboshi guruhlari faoliyat ko`rsatdi. Bir hujjatda yozilishicha, g`arbiy
Buxoroda uning qo`l ostida 20ta qo`rboshi birlashgan. O`rmon Polvon Hayit
Amin, Oston Qorovulbegi, Hamro Polvon Azimxo`ja, Metan Polvon uning eng
nufuzli qo`rboshilari sanalgan. Ular asosan G`ijduvon, Shofirkon, Vobkent,
Romitan tumanlari va Nurotada o`z faoliyatlarini kuchaytirdilar.
Ularning katta armiyasi 1922 yil mart oyining boshida poytaxt Buxoro
shahriga yurish qildi. Ular qizil askarlar bilan shahar atrofida bo`lgan ikki kunlik
shiddatli janglardan so`ng Buxoro shahrining katta bir qismini egalladilar va bir
necha soat mobaynida o`z qo`llarida tutib turdilar. So`ngra shahar atrofidagi
Bahouddin Naqshband ziyoratgohini bosqinchilardan tozaladilar. Buxorodagi
muxolifatchilarga qarshi kurash qizil armiya va uning qo`mondonligidan katta
kuch-g`ayrat talab qildi. Moskva, Toshkent, Buxoroda 1923 yili may-iyun oylarida
o`tkazilgan oliy darajadagi bir qator rasmiy anjumanlarda bu masala eng dolzarb
muammo sifatida kun tartibida turdi.
Mulla Abdulqahhor yigitlari bilan qizil askarlar o`rtasida 1924 yil yozi va
kuzida G`ijduvon tumanining G`ishti va Katta G`amxo`r qishloqlarida, Nurota
tog`larida, Shofirkon tumaniga tutash qizilqumning Jilvon humliklarida, Bog`iafzal
va Vardonze qishloqlarida qattiq to`qnashuvlar bo`ldi. Kuchlar teng bo`lmagan
ushbu janglarda g`arbiy Buxoro vatanlarvarlarining yetakchisi mag`lubiyatga
uchradi. G`arbiy Buxorodaga qo`rboshilar guruhlariga sezilarli zarba berildi. Mulla
Abdulqahhor qo`rboshi Qizilqum cho`llarida qizil askarlar bilan bo`lgan
to`qnashuvlarning birida 1924 yilning oxirida halok bo`ldi.
Buxoro mamlakatidagi bu harakat qizil armiya va bolsheviklarning
tajovuzkorligi, zo`ravonligi va talonchilikka qarshi qaratilganligi bilan alohida
ahamiyatga ega. Mujohidlarning asosiy maqsadi qizil qo`shinni haydab yuborish,
milliy qadriyatlar, asriy e`tiqod va urf-odatlarning poymol qilinishi, xo`rlanishiga
barham berish edi. Yuqorida ham aytib o`tilganidek, vatanparvarlar Buxoroda ikki
jabhada turib kurash olib borishlariga to`g`ri keldi. Bir tomondan, amirlik tuzumi
27

tarafdorlari bo`lgan muxolifatchilar jadidlardan iborat yosh Buxoro hukumatiga va
shuningdek, qizil armiya qo`shinlariga qarshi kurash olib bordilar (Ibrohimbek,
Mulla Abdulqahhor va boshqalar), ikkinchi tomondan, milliy ozodlik g`oyalariga
sodiq bo`lgan vatanparvarlar Fayzulla Xo`jayev boshliq Buxoro Xalq Respublikasi
hukumati bilan yashirin aloqalar o`rnatib, Buxoroning muqaddas tuprog`idan
bosqinchi qizil askarkarlarning olib ketilishi, Buxoro respublikasining mustaqilligi
amalda qaror topishi uchun kurashdilar (Anvar Posho, Davlatmandbek, Jabborbek
va boshqalar). Aynan ular safiga keyinchalik Buxoro respublikasining juda
ko`pchilik rahbarlari (Buxoro MIKning birinchi raisi Usmonxo`ja Po`lat Xo`jayev,
harbiy ishlar noziri Abdulhamid Oripov, respublika militsiyasi va cheka boshlig`i
Ali Rizo Afandi va boshqalar) qo`shildilarki, bu arboblarning aksariyati kechagi
jadidlar Yosh buxoroliklar edi. Afsuski, Buxoro hukumat tarkibidagi milliy
vatanparvar kuchlar bilan muxolifatdagi qurolli guruhlarning yo`lboshchilari
o`rtasidagi ochiq bitishuv amalga oshmadi.
Turkistonda sovet rejimiga qarshi qurolli harakatr.q.q.h.ning 1davri,
dastlabki qurolli guruxdarning tashkil topishi Kichik Ergash va Katta Ergashning
nomlari bilan uzviy bog liqdir. Turkiston muxtoriyati hukumati qo shinigaʻ ʻ
boshchilik qilgan Kichik Ergash. 1918-yil 19— 21-fevralda Qo qon
ʻ shahrida
bo lgan urush natijasida mag lubiyatga uchrab, Qo qon uyezdidagi Bachqir
ʻ ʻ ʻ
qishlog iga chekindi.
ʻ
26-fevralda Bachqirga qizil gvardiyachilar va arman dashnokdari
(qarang „Dashnakiutyun“ )ning 5 ta otryadi hujum qildi.
27-fevralda bo lgan janglarning birida Kichik Ergash halok bo lgach, Katta
ʻ ʻ
Ergash Farg ona vodiysida
ʻ bolsheviklarning mustamlakachilik tartibiga qarshi
kurash boshladi. Tez orada harakat butun Farg ona vodiysi va Samarqand viloyati
ʻ
hududlariga tarqaldi.
Turkistonda sovet rejimiga qarshi qurolli harakatr.q.q.h.niig bosh sababi
bolsheviklarning o lkada yuritgan mustamlakachilik va shovinistik siyosati bo ldi.
ʻ ʻ
Bolsheviklar tomonidan amalga oshirilgan dastlabki sotsialistik tadbirlar
(korxonalarning davlat ixtiyoriga o tkazilishi, xususiy mulkning tugatilishi, oziq-
ʻ
28

ovqat taqsimoti va g alla monopoliyasi,ʻ islom dinining cheklanishi
va ateizm targ iboti, masjid,
ʻ Madrasa , xususiy maktab va qozixonalarning
bekitilishi, vaqf yerlarning tortib olinishi, majburiy mehnatning joriy qilinishi,
bozorlarning yopilishi va boshqalar) hamda qizil armiya jangchilarining talonchilik
va bosqinchilik siyosati harakatga alohida keskinlik va ko lam bag ishladi. Bu
ʻ ʻ
hodisalar kurashning tobora kengayishi va rivojlanishiga olib keldi.
Qurolli kurash o zining harakatlantiruvchi kuchlari (dehqonlar, chorakorlar,
ʻ
hunarmandlar, kosiblar va mardikorlar, to q badavlat oilalarning vakillari —
ʻ
savdogarlar, boylar hamda ulamolar) va tashkiliy tuzilishi jihatidan ham aholining
barcha guruxlari va ijtimoiy qatlamlarini o ziga qamrab olgan harakat hisoblanadi.
ʻ
Kurashchilarning milliy tarkibi, asosan, tub joy aholi
— o zbeklar
ʻ , tojiklar , turkmanlar , qirg izlar ʻ , qozoqlar , qoraqalpoqlar , qisman
uyg urlardan iborat bo lgan. Shuningdek, ruslar va Validiy tomonidan yuborilgan
ʻ ʻ
ayrim boshqird va tatar harbiylari, Turkiya va Afg onistondan kelgan oz
ʻ
miqdordagi zobitlar ham bor edi. Madaminbek qo shinlari bilan Jalolobodda
ʻ
turgan K. Monstrovning krest yanlar armiyasi o rtasida sovet rejimi va qizil
ʼ ʻ
armiyaga qarshi birgalikda kurashish uchun o zaro bitim tuzilgan (1919.02.09.).
ʻ
Qizil askarlar tomonidan bosqinchilik va talonchiliklarning kuchayishi ularga
qarshi harakatni yanada kuchaytirdi va kurashchilar safiga muntazam ravishda
askarlar (yigitlar) qo shilib turdi va yangidan yangi guruhlar tashkil topdi.
ʻ
Validiyning Turkistonga kelishi va kurash maydoniga chiqishi, „Turkiston milliy
birligi“ tashkilotining qaror topishi (1921.02.08) bilan janglar butun mintaqada avj
olib ketdi. Boshqa yashirin milliy tashkilotlar ( „Milliy ittihod“ , „Milliy istiqlol“)
ham tuzilib, ular harakatni faol qo llab-quvvatlashdi.
ʻ
Turkiston jamiyatida o sha paytda yetakchi mavqega ega bo lgan ulamolar ham
ʻ ʻ
harakat mafkurasini tayyorlashda muayyan darajada xizmat qildilar. Ammo
harakat ayrim mutaassib ruhoniylarning amallari oqibatida ko pgina hollarda faqat
ʻ
islom g oyalariga singib ketdi va shu bilan cheklanib qoldi.
ʻ
29

II.Bobga xulosa
Kurashchilar faqat jang harakatlari olib borish bilan cheklanmasdan
Madaminbek boshchiligida Muvaqqat Farg ona hukumati (1919.22.10) nomliʻ
hukumatni ham tuzdilar.
1920—1924-yillarda Buxoro va Xorazm respublikalarida milliy muxolifat
olib borgan ozodlik kurashi o ziga xos alohida yo nalish va xususiyatga ega bo lib,
ʻ ʻ ʻ
o ta murakkab va ziddiyatli ekanligi bilan Turkiston Respublikasidagi bu
ʻ
harakatdan ajralib turadi. Bolsheviklar qizil askarlarga tayangan holda 1920-yil 1-
fevralda Xiva xonligi va 1920-yil 2-sentabrda Buxoro amirligini qurolli kuch bilan
ag darib, hokimiyatni Buxoroda, asosan, Yosh buxoroliklar, Xorazmda esa Yosh
ʻ
xivaliklar firqalarining a zolaridan iborat
ʼ demokratik kuchlar qo liga berishdi. ʻ
Lekin, bu joylarda hokimiyat uchun kurashayotgan boshqa kuchlar ham mavjud
bo lib, natijada milliy kuchlar o rtasida hokimiyat masalasida o zaro ixtilof
ʻ ʻ ʻ
vujudga keldi.
Buxoro Xalq Sovet Respublikasi va Xorazm Xalq Sovet Respublikasi . 1920-yilda
yuzaga kelgan qurolli muxolifat shu sababli bir yo la 2 kuchga qarshi: birinchidan,
ʻ
bu davlatlar hududida joylashgan bosqinchi qizil armiya qismlariga qarshi
mustaqillik kurashini; ikkinchidan, bolsheviklar yordamida hokimiyatni egallab
olgan kuchlarga, ya ni Yosh xivaliklar, Yosh buxoroliklarga qarshi muxoliflik
ʼ
urushini olib bordilar. Bu harakatning Turkiston Respublikasi, xususan, Farg ona
ʻ
vodiysidagi qurolli kurashdan farqli jihati ham ana shunda.
1924-yil oxirida Turkiston mintaqasida milliy hududiy chegaralanish o tkazilishi
ʻ
natijasida qurolli kurashning 1davri yakunlandi. Uning 2davri esa yana 10 yil
davom etib, o zining xarakteri va kuchlar nisbati jihatidan avvalgi davrga nisbatan
ʻ
ancha farq qiladi. Bu davrda, asosan, Farg ona vodiysi, Sharqiy Buxoro va Xorazm
ʻ
voqeasida janglar davom etdi. 30-yillarning o rtalariga kelib qurolli harakat
ʻ
mag lubiyatga uchradi. Tirik qolgan kurashchilarning aksariyati xorijiy davlatlarga
ʻ
muhojir bo lib jo nab ketishga majbur bo ldi.
ʻ ʻ ʻ
Turkistonda sovet rejimiga qarshi qurolli harakatning eng zaif tomoni uning O rta
ʻ
Osiyo mintaqasida yagona markaz ostida to liq birlasha olmasligi, harakatning
ʻ
30

boshidan to oxirigacha mafkuraviy asos bo lib xizmat qiluvchi yagona milliyʻ
dasturning yaratilmaganligi hamda ba zi yetakchi shaxslar orasidagi
ʼ
kelishmovchilik va nizolar, ayrimlarining tor dunyoqarashi va boshqa bo ldi.
ʻ
Ayrim shaxslar ( Xolxo ja Eshon
ʻ , G ulomalixon Bahodir ʻ va boshqalar) harakatga
faqat o zlari rahbarlik qilishni o ylab, yagona qo mondonlikka bo ysunmadi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Shuningdek, qurolli kurashga aloqador bo lmagan ba zi guruhlar talonchilik va
ʻ ʼ
bosqinchilik bilan shug ullanib, ko plab begunoh kishilarni o ldirishdi. Bundan
ʻ ʻ ʻ
qizil armiya qo mondonligi va bolsheviklar ustomonlik bilan foydalanishdi. Ular
ʻ
maxsus xufiyalar va josuslar, turli ayg oqchilar yordamida harakat ichidagi birlikni
ʻ
parchalash, ba zi guruh rahbarlari o rtasidagi tarqoqlik va o zaro ixtiloflarni
ʼ ʻ ʻ
yanada avj oldirishga urindilar. Nihoyat, Sovet hukumati bir necha islohotlar
o tkazish va turli tuman targ ibotlar natijasida harakat qatnashchilarini
ʻ ʻ
mehnatkashlar qo llab-quvvatlashdan qaytara oldi.
ʻ
31

Xulosa
Xulosa qilib aytgan Xorazm respublikasida ham 1920 yil bahoridan boshlab
qizil askarlarning misli ko`rilmagan talonchilik va zo`ravonliklariga qarshi harakat
boshlandi. Qurolli kurashni turkmanlarning yovmut urug`i boshligi Kurbon
Mamed Sardor - Junaidxon (1857-1938) boshchiligidagi guruhlar ko`p yillar
davomida olib bordi. Uning qoshini saflarida o`zbek, qoraqalpoq va qozoqlar ham
ko`pchilik edi. Qisqa muddatda Junaidxon o`z qoshinini 20000 kishiga yetkazdi.
O`zbek dehqonlari va hunarmandlaridan iborat guruhlarga Madraimboy,
Sa`dulla bola, Shokir bola Mavlonbek va boshqalar rahbarlik qildilar. Xususan,
Ko`hna Urganch, Ilyali, Toshhovuz, Mang`it, Qo`shko`pir, Chimboy, Qo`ng`irot
va To`rtko`lda harakat qilgan o`nlab sardorlarning guruhlari qizil askarlarga jiddiy
zarbalar berdi. Junaidxon boshchiligidagi armiya hujumga o`tib, 1920 yil yozida
Ko`hna Urganch, Xo`jayli, Ilyali va Taxtani qayta egalladi, ko`plab qizil askarlarni
asir oldi. Junaidxon sovet qo`mondonligiga maxsus maktub yuborib, agar qizil
armiya Xorazmdan chiqib ketmasa, asirlarni otib tashlashini bildirdi. Biroq sovet
qo`mondoni Junaidxonning haqli talablarini rad qilgach, u bosqinchilarni otib
tashlashga buyurdi.
1921 yil yozida Qo`ng`irotda qo`zg`alon ko`tarildi. Bunday ommaviy
ko`tarilishlar tez-tez takrorlanib turdi. Qishloq va shaharlarning aholisi sovet
hokimiyatiga qarshi qurolli harakatga xayrixohlik bildirgan. 1922-1923 yillarda
Xorazmda olib borilgan jangovar harakatlar qizil armiya qo`mondonligini tang
ahvolga solibgina qolmay, balki respublikadagi siyosiy muhitga ham jiddiy ta`sir
qildi.
Sovet rejimi 1923 yil oxirida Junaidxon bilan sulh muzokaralarini boshlashga
urinib ko`rdi. Biroq Junaidxon o`zining oldingi talabini, ya`ni:
1) Rossiya qo`shinlarini Xorazmdan darhol olib chikib ketish;
2) shariatga to`la erkinlik berish;
3) barcha sobiq hokimlar va oqsoqollarni yana o`z lavozimlariga tiklash;
4) soliqlar va patentlarni bekor qilishni qat`iy talab qildi. Biroq bu talablarni
sovet hukumati rad qilgach, muzokaralar o`z-o`zidan to`xtab qoldi.
32

Junaidxon qo`lida bu paytda katta miqdorda harbiy kuch to`plangan edi. Shu
bilan birga 1923 yilning dekabrida Pitnak, Hazorasp, Bog`ot, Xonqa tumanlarida
yangi sovet hukumatiga qarshi dehqonlarning ommaviy qo`zg`alonlari boshlanib
ketdi. Qo`zg`alonchilar joylardagi sovet tashkilotlarini tugatib, mamlakat poytaxti
Xiva shahri ustiga yurish qildilar. Qoraqumda turgan Junaidxon qo`shini ham
g`arb tomondan, bir vaqtning o`zida, shaharga qarab harakat boshladi.
1924 yil 10 yanvardan boshlab Junaidxonning 15000 kishilik piyoda va
otliqlardan iborat qo`shini Xiva shahrini qamal qilishga kirishdi. 16 yanvarda
Xorazm respublikasida harbiy holat joriy qilindi.
Xorazm respublikasida sodir bo`layotgan voqealarning bunday jiddiy tus
olishidan tashvishga tushgan RKP(b) MQ O`rta Osiyo byurosi 1924 yil 6 yanvarda
bu masalani maxsus muhokama qildi. Junaidxon boshchiligidagi kuchlarga qarshi
kurashish uchun E. Berzin (rais), Gorodeskiy, Adinayev va Xidiraliyevdan iborat
favqulodda komissiya tashkil qilindi va u Xorazm respublikasiga jo`natildi.
Xorazmga zudlik bilan Rossiyadan qo`shimcha harbiy qismlar keltirildi. Natijada
Junaidxon qo`shini qariyb bir oy davom etgan qamalni to`xtatib, orqaga
chekinishga majbur bo`ldi. Katta harbiy kuchni to`plagan qizil armiya qismlari
muxolifatchilarga qarshi hujumga o`tdi. Mart-aprel oylarida bo`lgan janglarda
Junaidxonning piri bo`lgan Og`ajon Eshon va boshqa qator sardorlar asir olindi.
Xorazm vohasida bu harakat ayrim guruhlar tomonidan 1935 yilgacha davom
etdi. Harakat Sharqiy Buxoro va Farg`ona vodiysida ham ba`zi uzilishlar bilan shu
paytgacha mavjud bo`ldi. Turkiston mintaqasidagi sovet rejimiga qarshi qurolli
harakat tarixiga yakun yasar ekanmiz, bu harakatni keng xalq ommasi, birinchi
navbatda dehqonlar va hunarmandlar qahr-g`azabi hamda noroziligining yuksak
darajaga ko`tarilganligi ifodasi deb e`tirof etishimizga to`g`ri keladi.
O`zbekiston XKS raisi Fayzulla Xo`jayev 1927 yilda "Katta sovet
ensiklopediyasi"da unga baho berib, Quyidagilarni yozgan edi: "Bosmachilik
harakati shiddatli siyosiy, aksilsovet xususiyat kasb etdi va butun O`rta Osiyoning
mavjud uch respublikasi - Buxoro, Turkiston va Xorazmdagi dehqonlar aholisining
qariyb ommaviy harakatiga aylandi. Harakatning dohiylari faqatgina...
33

Ko`rshermat (Shermuhammadbek), Ibrohimbek kabilar... bo`lib qolmasdan, balki
unga mahalliy milliy ziyolilar, mulla va boylar ham rahbarlik qila boshladilar..."
Bu harakatga aloqador bo`lgan umumiy xususiyat - bosqinchi qizil armiyani,
bolsheviklarni Vatanimiz hududidan olib chiqib ketish talabi edi. Bu talab butun
harakat tomonidan ilgari surildi.
Shunday qilib, qizil armiyaning bosqini va mustabid sovet rejimiga qarshi
ko`tarilgan qurolli harakat 1935 yilga kelib butun Turkiston mintaqasida tamomila
mag`lubiyatga uchradi.
34

Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Mirziyoyev Sh.M. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik
har bir rahhar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak”. O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016-yil yakunlari va 2017 yil istiqbollariga
bag‘isiilangan majlisidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti nutqi. Xalq so‘zi
gazetasi, 2017-yil 16-yanvar, №11.
2. Mirziyoyev Sh.M. “Buyuk kelajaginiizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga
quramiz”. O‘zbekiston, 2017-yil.
3. O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar
strategiyasi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni. O‘zbekiston
Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 6-son, 70-modda. 2017-yil.
4. Mirziyoyev Sh.M. “Qonun ustuvorligi - inson manfaatlarini ta’minlash
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. “O‘zbekiston”, 2017-yil.
5. R.A.Mavlonova, D.Abdurahimova. “Pedagogik mahorat”. O‘quv qo‘llanma.
Toshkent. Fan va texnologiya. 2012-yil.
Asosiy adabiyotlar
1. Ahmedov Bo’riboy. Tarixdan saboqlar: Oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlari
tarix fakultetlari uchun qo’llanma.-Mas`ul muharrir H.Ziyoev. -T.: O’qituvchi,
2023, -432 bet.
2. Amir Temur Ko’ragon. Zafar yo’li. Nashrga tayyorlovchi B.Ahmedov. –T.: Nur,
2022, -40 bet.
3. Axmedov B. O’zbekiston tarixi manbalari (Qadimgi zamon va o’rta asrlar):
Tarix mualimlari, talabalar va yuqori sinf o’quvchilari uchun qo’llanma. – T.:
―O’qituvchi , 2021, - 352 bet.‖
35

4. Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi: (Eng qadimgi davrdan Rossiya
bosqiniga qadar) //Mas`ul muharrir: B.Ahmedov. –T.: ―Sharq , 2000, -368‖
bet. Mustaqil O’zbekiston tarixining dastlabki sahifalari: (Davriy to’plam) № 3
// Mas`ul muharrir: D.Alimova; - T.: ―Sharq , 2020, - 224 bet.
‖
5. Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах обитавших в Средней Азии в
древние времена. В 3-х томах. М – Л.; 2015-1953.
Internet saytlari.
1. http://Zivonet.uz
2. http://edu.uz
3. www.nadlib.uz
4. http://teoriya.ru
36

Qizil Armiya bosqiniga qarshi qurolli kurash davri tarixiga oid manbalar

Sotib olish