Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	40000UZS
Размер	17.2MB
Покупки	0
Дата загрузки	28 Апрель 2025
Расширение	docx
Категория	География

Qizilqum tabiiy geografik okrugi

qo‘shoyoq, kaltakesak, echkemar, o‘qilon, qum bo‘g‘ma iloni, charxilon yashaydi.
Sutemizuvchilardan cho‘l mu shugi, jayron, xongul, sayg‘oq, bo‘ri, tulki, quyon
uchraydi. Ha sharotlardan chayon, qoraqurt, falanga, chigirtkalar bor. Amu daryo
sohillaridagi to‘qaylarda to‘ng‘iz, qirg‘ovul, qizil g‘oz, xon gul kabi hayvonlar
yashaydi. Amudaryo sohillarida to‘qay landshafti va u yerdagi hayvonlarni
muhofaza qilish uchun Qizilqum qo‘riqxonasi tashkil etilgan .
Qizilqumning o'simlik olami o'ta quruq iqlim va yomon tuproq sharoitlariga
moslashgan. Bu yerda o'simliklar hayot uchun zarur bo'lgan minimal resurslardan
eksportga majburlash. O'simliklar yuqori issiqlik va kam yog'archilikka
foydalanish bo'lib, fayl ko'pi quruqlikka moslashgan.
asosiy o'simliklar:
 Qumli o'simliklar (yashil cho'lo'simliklari):
o Qizilqumning qumli ostida, asosan, qovun o'simliklari
(ephemeroidlar), boshqotirma va kistlar o va kistlar o'sadi. Ular
issiqlikka yordam bo'lib, tez o'sib, ko'payadi.
o Palochka o'simliklari va cho'lo'tlaridan ba'zilari qish oylarida
yomg'ir bilan tez o'sadi.
 Sho'r o'simliklar:
o Qizilqumning ko plab qurilmalarida sho r tuproqlar mavjud bo lib, buʻ ʻ ʻ
yerda o simliklar sho r muhitga moslashgan.
ʻ ʻ Solyanka (cho'l tuzi
o'simligi) kabi o'simliklar sho'r tuproqlarda yaxshi o'sadi.
o Sho'ro'simliklar o'zlarining ildizlari orqali tuproqlardagi ortiqcha
tuzlarni o'zlashtirib, ular bilan oziqlanadi.
 Zaruriy o'simliklar (boshqalar):
o Chorvachilikka moslashgan o'simliklar , masalan, aloevera va
otcho'risi va otcho'risi tarqalganishlatil kabi o'simliklarda tarqalgan
bo'lib, chorvachilikka oziq-ovqat mahsulotlaridan oziq-ovqat.
26

6. Uran
Qizilqum hududi, darajasi, uran qozib olish bo'yicha ham ma'lum bir turar joyga
ega. Uran konlari yadro energetikasida va boshqa yuqori texnologiyalarni ishlab
chiqarishda. Bu foydali qazilma o'zining strategik ahamiyatiga ko'ra, mamlakat
uchun juda muhim.
7. Gips va Ohak
Qizilqumda gips va ohak qozib olish ham mashhur. Gips qurilish materiallari,
gipsokartonlar va boshqa qurilish ishlab chiqarish ishlab chiqarishda keng
qo'llaniladi. Ohak esa qurilish va sanoat sohalarida keng tarqalgan.
8. Qum va Tosh
Qizilqumning o'ziga xos landshafti va geologik tuzilish hududida sifatli qurilish
materiallari bo'lgan qum va toshlar mavjud. Ush materiallar qurilish sanoatida,
asosan, beton va boshqa qurilish qurilishida.
1.3.Iqlimi va ichki suvlari
Qizilqum okrugi katta hududni egallagani uchun uning iqlimiy xususiyatlari
shimoldan janubga qarab o`zgarib boradi. Qizilqumning shimoliy qismi iqlimi
asosan Markaziy Osiyo antitsikloni va g`arbdan keladigan tsiklonlar ta`sirida
vujudga kelsa, janubiy qismi iqlimining shakllanishida tropik havo massalarining
ta`siri ancha kattadir. Shuning uchun Qizilqum okrugining qishi sovuq, davomli
bulib, yanvarning o`rtacha harorati shimolida -4 -10° bo`lsa, janubida -1-2°
bo`ladi. Qizilqum okrugining iqlimiy xususiyati jihatidan farqlanuvchi shimoliy
qismi bilan janubiy qismi orasidagi chegara taxminan 41° shimoliy kenglik yoki -
3° yanvar izotermasi orqali o`tadi.
18

O'simliklar o'rtasidagi o'zaro aloqalar:
 O'simliklar suvsizlik va quruqlik sharoitlariga moslashish uchun maxsus
morfologik va fiziologik o'zgarishlar qildi. Misol uchun, ba'zi o'simliklar
yo'qotiladigan suvni foydalanish uchun keng ildiz tizimiga ega,
boshqalari esa barglarini kichraytirib , suvni foydalanishga harakat qiladi.
4-rasm.Okrukning o`simliklari
Hayvonot olami va uning O‘zigaliklari
Qizilqumda hayvonot olami quruq quruq va sho'r sharoitlarga moslashgan turlar
bilan ifodalanadi. Hayvonlar qattiq sharoitlarga, issiqlikka, suvsizlikka va oziq-
ovqatning kamligiga quvvat bo'lib, ular ko'pincha kech va tunda faoliyat
yuritadilar.
asosiy hayvonlar:
 Cho'l va qumli hayvonlar:
o Qumli kaplumbagalar va cho'l ilonlari kabi hayvonlar bu hududda
ko'plab olinadi. Ular issiqlik va quruqlik sharoitlariga mukammal
moslashgan.
27

1-rasm.okrugning tabiiy xaritasi
Rayon iqlim ko`rsatkichlari jihatidan Janubiy Qizilqumga yaqin. Lekin
undan qishning nisbatan bir oz iliqligi (yanvarning o`rtacha harorati- 4,1°) va
vegetao`iyali qishiing ba`zan sodir (16% dan oshmaydi) bo`lib, turishligi,
yog`inning nisbatan (yillik miqdori 208 mm) ko`pligi jihatidan farqlanadi. Rayon
hududi quyidagi landshaftlarga bo`linadi. Tomditog`, Amunzatog`, Quljatog` va
13

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Qizilqum tabiiy geografik okrugi —
O'zbekistonning markaziy qismida joylashgan, o'zining noyob tabiiy resurslari va
iqlim sharoitlari bilan ajralib turadigan hududdir. Ushbu hududda tabiiy resurslar,
geologik tuzilma, ekologik muvozanat va iqlim sharoiti kabi omillar, uning turli
sohalarda, jumladan qishloq xo'jaligi, sanoat va aholi yashash sharoitlariga ta'sir
ko'rsatadi. Qizilqumning ekologik barqarorligi, iqtisodiy rivojlanishi va ijtimoiy
sharoitlari, O'zbekistonning butun iqtisodiy tizimi uchun muhim ahamiyatga ega.
Qizilqumning tabiiy geografik xususiyatlarini o'rganish, uning rivojlanishi va
muammolarini hal etishda yangi strategiyalarni ishlab chiqish uchun zarurdir.
Ushbu kurs ishida Qizilqum okrugining tabiiy sharoitlari, iqlimiy o'zgarishlar,
ekologik muammolar va hududdagi iqtisodiy faoliyatning o'zaro bog'liqligi tahlil
qilinadi. Shuningdek, kurs ishida Qizilqumning geosiyosiy o'rni va kelajakdagi
rivojlanish istiqbollari ham ko'rib chiqiladi.
Kurs ishining asosiy maqsadi — Qizilqumning tabiiy geografik okrugini
batafsil o'rganish va hududning tabiiy resurslaridan samarali foydalanish bo'yicha
tavsiyalar ishlab chiqishdir. Ushbu ishda, Qizilqumning tabiiy boyliklarini,
ekologik muammolarini va iqtisodiy faoliyatini tahlil qilish orqali, hududning
yanada barqaror rivojlanishiga hissa qo'shish mumkin bo'ladi.
Bundan tashqari, Qizilqumda yuzaga kelayotgan tabiiy ofatlar, iqlim
o'zgarishlari va inson faoliyatining ta'siri kabi masalalar ham kurs ishida ko'rib
chiqiladi. Bu esa, hududni boshqarishda ilg'or ilmiy va texnologik yondashuvlar
orqali qanday yechimlar topilishi mumkinligini ko'rsatishga yordam beradi.
Tadqiqotning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
1. Qizilqum tabiiy geografik okrugining tabiiy sharoitlarini tahlil qilish.
2. Hududning ekologik va iqtisodiy rivojlanishining asosiy yo'nalishlarini
o'rganish.
3. Hududdagi ekologik va iqlimiy muammolarni aniqlash va ularni bartaraf
etish uchun tavsiyalar ishlab chiqish.
2

ketib, qurib, usti qotib yorilib ketadi. Qizilqum okrugining markaziy qismida bir
necha berk botiqlar joylashgan. Botiqlarning tagi qumdan iborat bo`lib, ustki qismi
taqir yoki sho`rxoklardan iborat. Botiqlar Qizilqumning markaziy qismidagi qoldiq
tog`lar orasida tektonik botiqlar mavjud. Bu botiqlarning eng kattalari
Bukantog`ning janubida dengiz sathidan - 12 m pastda joylashgan Mingbuloq,
Jetimtog`ning janubi-sharqida joylashgan Mullali, Ovminzatog` bilan Qazaxtog`
orasida joylashgan Qoraxotin, Kuljatog`ning janubi-sharqida joylashgan
Oyoqog`itma botiqlaridir. Bu botiqlarning har birining bo`yi 40—50 km ga
yyetadi.
Qizilqum okrugidagi eng qadimiy quruqlikka aylangan qismi bu uning
markaziy qismidagi platolardan ko`tarilib turgan paleozoy qoldiq tog`laridir. Bu
tog`lar juda ham yyemirilib ketgan bo`lib, mutloq balandliklari 922 m dan
oshmaydi. Bu tog`larning eng muhimlari Quljuqtog` (Irlir cho`qqisi 764 m),
yyetimtog` (568 m), Tomditog` (Otog` cho`qqisi 922 m), Ovminzatog` (635 m),
Quljuqtog` (785 m), Qozaxtog` (394 m), Sulton Uvays tog`i (Ashitog` cho`qqisi
473 m). Shu sababli bu qoldiq toglar deyarli kenglik bo`ylab yo`nalib paleozoy
erasining kristalli slaneo`lari, kvaro`li slaneo`lari va ohaktoshlaridan tashkil
topgan. Ular orasida esa granit, diorit, granodiorit va boshqa otqindi jinslar ham
uchraydi.
Paleozoy qoldiq tog`lari keyinchalik asta-sekin yyemiriladi, yyemirilgan
(nuragan) jinslar uning quyi qismiga tushib to`planadi, oqibatda tog`lar pasayadi.
Natijada dengiz suvi o`sha yyemirilib, pasayib qolgan paleozoy tog`larini ham
bosib oladi. Bu jarayon neogen davrigacha davom etadi, so`ngra Tetis dengizi
chekinib Qizilqum quruqlikka aylanadi. Paleozoy qoldiq tog`lari etaklarida bo`r va
paleogen davr platolari joylashib, asosan, qumtosh, konglamerat, mergel, gil, qum
kabi jinslardan tashkil topgan.
Qizilqum okrugining qolgan tekislik qismi neogen va antropogen davrning
allyuvial tekisliklaridan, asosan, dengiz va Amudaryo xamda Sirdaryoning
yotqiziqlaridan iborat, ustini esa qalinligi 10—12 m keladigan qumlar qoplab
olgan.
5

Mavzu: QIZILQUM TABIIY GEOGRAFIK OKRUGI
REJA:
KIRISH
I.BOB.QIZILQUM TABIIY GEOGRAFIK OKRUGINING TABIATINING
O`ZIGA XOS XUSUSIYATI
1.1.Geografik o`rni, relyefi, va geologik tuzilishi
1.2.Foydali qazilma boyliklari
1.3.iqlimi va ichki suvlari
II.BOB.QIZILQUM TABIIY GEOGRAFIK OKRUGINING FAUNA VA
FLORASINING GEOGRAFIK XUSUSIYATLARI
2.1.Tuproqlari va uning tarqalishi
2.2.O`simlik va hayvonot olami va uning o`ziga xosligi
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

2.2.O`simlik va hayvonot olami va uning o`ziga xosligi
Qizilqum okrugidagi Amudaryo sohillarida joylashgan to`qay landshafti va u
erdagi o`simlik hamda hayvonlarni (xongul, jayron, to`ng`iz, qirg`ovul, o`rdak
g`oz va bosh.) muxofaza qilish uchun Qizilqum qo`riqxonasi tashkil etilgan.
Qizilqumda 600 dan ortiq o’simlik turlari mavjud. Ular ichida keng tarqalganlari
bahorda o’suvchi efemer va efemeroidlar – rang, qo’ng’irbosh, yaltirbosh, lola,
boychechak, chuchmoma, kavrak. Yozning boshlanishi bilan ular sarg’ayib qoladi.
So’ngra qurg’oqchilikka va sho’rxok yerlarga moslashgan o’simliklar o’saveradi.
O’lkaning mustahkamlangan qumliklarida juzg’un, oq saksovul, quyonsuyak, qum
akatsiyasi, qandim, selen kabi o’simliklar o’sadi. Sur-qo’ng’ir tuproqli yerlarda
shuvoq, burgan, toshburgan kabilar tarqalgan.
O’lkaning sho’rxok,-botqoq yerlarida qorasaksovul, yulg’un, baliqko’z,
sarisazan, taqirlarda donasho’r o’sadi. Amudaryo sohillarida to’qayzorlar bor.
Qizilqumning qumli cho’llarida yumronqozoqlar, qum sichqoni, shalpanquloq,
qo’shoyoq, kaltakesak, echkemar, o’qilon, qum bug’ma iloni, charxilon yashaydi.
Sut emizuvchilardan cho’l mushugi, jayron, xongul, saygoq, bo’ri, tulki, quyon,
chigirtkalar bor. Amudaryo sohilidagi to’qaylarda to’ng’iz, qirg’ovul, qizil g’oz,
xongul kabi hayvonlar yashaydi.
O'simliklar Olami va uning O'ziga xosliklari
Qizilqumda 600 dan ortiq o‘simlik turlari mavjud. Ular ichida keng
tarqalganlari bahorda o‘suvchi efemer va efeme roidlar — rang, qo‘ng‘irbosh,
yaltirbosh, lola, boychechak, chuch moma, kavrak. Yozning boshlanishi bilan ular
sarg‘ayib qo ladi, qurg‘oqchilik va sho‘rxok yerlarga moslashgan o‘simliklar esa
o‘saveradi. Okrugning mustahkamlangan qumliklarida juzg‘un, oq sakso vul,
quyonsuyak, qum akatsiyasi, qandim, selin kabi o‘simliklar o‘sadi.
Sur-qo‘ng‘ir tuproqli yerlarda shuvoq, burgan, toshburgan kabilar tarqalgan.
Okrugning sho‘rxok, sho‘rxok-botqoq yerlarida qorasaksovul, yulg‘un, baliqko‘z,
sarisazan, taqirlarda donasho‘r o‘sadi. Amu daryo sohillarida to‘qayzorlar bor.
Qizilqumning qumli cho‘llarida yumronqoziqlar, qum sichqoni, shalpangquloq,
25

ayniqsa, Qizilqumning shimoliy va g'arbiy qismlarida, bu hududda tabiiy gaz va
neft konlari mavjud. Ularning o'ziga xos xususiyatlari, bu konlar O'zbekistonning
energiya ta'minoti uchun muhim manba hisoblanadi.
2. Tabiiy Tuz
Qizilqumda tabiiy tuz qozib olish ham keng tarqalgan. Hududdagi tuz konlari,
ayniqsa, bo'yash va kimyo sanoatida qo'llaniladi. Tuz kon o'ziga xosligi — sudning
sifatli tuzli tabiatga ega bo'lishidir. Ushba foydali qazil, moddiy O'zbekistonda,
dunyoviy bozorga ham mumkin.
3. Oltin
Qizilqumning ayrim ahamiyatida oltin konlari mavjud bo'lib, bu foydali qazilma
O'zbekistonning eng muhim eksport mahsulotlaridan biridir. Oltin qazib olish
sanoat hududlarida rivojlanib, mamlakatning iqtisodiy o'sishiga katta hissa
qo'shadi. Qizil qazib olish ishlarini amalga oshirishda ilmiy va texnik mahsulotlar
qo'llanilmoqda.
16

Tuproq xususiyatlari: Tuz va minerallar: Qizilqum tuproqlarida minerallar,
ayniqsa tuzlar va boshqa minerallarning yuqori kontsentratsiyasi mavjud.
Suv va kanalizatsiya: Tuproqlarda suvni ushlab turish, o'tgan bo'lib ko'plab suv
quvurlari orqali.
Organik oziq-ovqatning miqdori: Tuproqlarda organik ozuqaning miqdori juda
past, bu esa tuproq unumdorligini pasaytiradi.
2. Tuproq tarqalishi
Qizilqumning tuproqlari asosan tepada joylashgan:
Shimoliy Qizilqum: Bu hududda ko'proq qumli tuproqlar va cho'l tuproqlari
tarqalgan. Yillar resurslari cho'llanish jarayoni chuqurlashgan va tuproq resurslari
quruq va qiyin sharoitlarda rivojlanib ketadi.
Markaziy Qizilqum: Markaziy asosda sho'r tuproqlar va tuzli tuproqlar bilan.
Bu sho'r toshlar va tuzlarning yuqori konsentratsiyasi tufayli o'simliklar o'sishiga
katta to'siqlar mavjud. Ayrimda sho'r tuproqlarning yo'qolishi va
cho'lo'simliklarining kuchayishi.
Janubiy Qizilqum: Janubiy Qizilqumda esa qumloq-sho'r tuproq mavjud bo'lib,
bu hududda sug'oriladigan dehqonchilik uchun ma'lum imkoniyatlar mavjud.
3. Tuproq muammolari va Boshqaruv Qizilqumda tuproq bilan bog'liq bir
qancha muammolar mavjud:
Eroziya: Qumli tuproqlarda eroziya jarayoni kuchaygan bo'lib, kuchli shamollar
va yomg'irlarning yetishmovchiligi tuproqni o'pirilishiga olib keladi.
Tuzlanish: Sho'r tuproqlar va yer osti suvlarining sho'rligi tuproqning sifatini
pasaytiradi va dehqonchilikka zarar etkazadi.
Quruqlash: Iqlimning doimiy quruqligi va suvning kamligining tuproqning
yomonligiga va mahsuldorlikning natijasiga sabab bo'ladi.
Tuproqlarni boshqarish usullari:
Sug'orish tizimlarini modernizatsiya qilish va tozalash tizimlarini yangilash .
Eroziya va tuzlanish jarayonlarini yuksaltirish uchun tuproqni oziqlantirish va
oziqlantirish bilan boyitish.
Landshaftni saqlash va ekologik reabilitatsiya ishlari.
24

XULOSA
Qizilqum okrugi o`z navbatida L.N.Babushkin, N.A.Kogay (1964) ning
rayonlashtirish tizimi bo`yicha Sultonvays, Shimoliy Qizilqum, Bo`kan-Yetimtog`,
Janubiy Qizilqum, Tomdi-Kuljiqtog` kabi tabiiy-geografik rayonlarga bo`linadi.
Qizilqum tabiiy geografik o`lkasi tabiiy resurslari, ularning holati, bir-biriga
bog`liqligi, tabiiy boyliklari, ulardan oqilona foydalanib, muhofaza ostiga olish
haqida bilim berish bilan birga O`zbekiston tabiatidagi tafovutlarni tushuntirish.
1. Qizilqum tabiiy geografik o`lkasi yer usti tuzilishining xilma-xilligi, geologik
tuzilishi va rivojlanish tarixi,tektonikasi hamda uning tabiatning boshqa
unserlariga ta`sirini o`rganish;
2. Qizilqum tabiiy geografik o`lkasi relefining asosiy turlari, ularning genetik kelib
chiqishi hamda relefning shakllanishida erning tashqi dinamik jarayonlarini
ishtirokini aniqlash;
3. Qizilqum tabiiy geografik o`lkasining iqlimiy xususiyatlari, iqlim hosil qiluvchi
omillar, iqlim unusurlari(harorat, yog`in, namlik, shamol)ning hududiy
taqsimlanishi va ichki suvlari, ularning gidrologik xususiyatlarin o`rganish va tahlil
qilish;
4. Qizilqum tabiiy geografik o`lkasi tuproq, o`simlik va hayvonot dunyosi,
ularning turlari va tarqalishini o`rganish;
5. Qizilqum tabiiy geografik o`lkasi tabiati va tabiiy resurslarining holati, ularga
ta`sir etuvchi omillar, ulardan oqilona foydalanib, muhofaza ostiga olishga
qaratilgan chora tadbirlarni aniqlash va o`rganish;
Kurs ishi Qizilqum tabiiy geografik okrugining o'ziga xos tahliliy natijalari:
 Hududning iqlimi quruq , keskin kontinental bo'lib , harorat farquruq, keskin
kontinental bo'lib, harorat farqlari katta va yog'in hajmi nihoyatda kam.
 Ichki suv resurslari asosida qurilish mankasosiy manbalarga bog'liqlik, suv
ta'minoti uchun suv ta'minotini yaxshilash.
 Tuproq turlari asosan qumli, sho'r va cho'l tuproqlardan iborat bo'lib, bu
hududda dehqonchilikni murakkablashtirish.
30

 Foydali qazilmalar Qizilqum (oltin u neft, gaz, fosforit, tuz va boshqalar)
Qizilqum o'zbek iqtisodiyotida strategik korxona ega.
 Hududning o'simlik va hayvonot olami qurg'oqchil sharoitlarga
moslashgan bo'lib, ko'plab endemik va sharoitlarda ega turlar mavjud.
Qizilqum tabiiy geografik okrugi tabiiy resurslarning boyligi bilan O'zbekiston
iqtisodiyotida muhim o'rin tutadi, biroq bu boyliklardan ishlab chiqarishda
ekologik saqlash va resurslarni nazorat qilish ishlaridan biri.
Shu sababli, hududda:
 Suv resurslaridan tejab-tergab yuborish,
 Sho'rlanish va cho'llanishga qarshi kurash,
 Atrof-muhitni tozalash va tabiiy resurslarni qayta tiklash chora-tadbirlarini
ishlab chiqarish zarur.
Qizilqum tabiiy geografik okrugini chuqur o'rganish ilmiy ilmiy, balki amaliy
yordam ham katta xavf ega bo'lib, uning rivojlanishi uchun zamonaviy
texnologiyalar, ilmiy laboratoriyalar va xavfsizlikni ta'minlash.
31

bo`lib, eng baland yyeri 565 m ga yyetadi. Bu tog`lar naleozoy erasining har xil
cho`kindi va otqindi jinslaridan iborat bo`lib, yalang hamda soylar bilan kesilgan.
Tog`larning etagyda shagal va gipsdan tashkil topgan prolyuvial tekisliklar
joylashgan.
Tog`larning janubiy tog` oldi mintaqasida esa tog` oldi tekisliklari, qum
massivlari, berk tubi sho`rxoklardan iborat botiqlar joylashgan. Ularning eng
muhimi O`zbekistonning eng past (12 m) yyeri bo`lgan Mingbuloq botig`idir.
Rayon iqlimiy xususiyatlari jihatidan Shimoliy Qizilqum bilan Janubiy
Qizilqum orasidagi o`tkinchi mintaqa hisoblanib, qish tog`larda mo`tadil
xususiyatga ega bo`lsa, botiqlarda sovuq, yoz esa quruq va issiq. Iqlimning bunday
xususiyatlari rayon tuproq va o`simlik qoplami xususiyatlariga ta`sir etgan.
Binobarin, rayon quyidagi landshaftlarga bo`linadi.
Bo`kantog`, Oltintog`,yetimtog`, Kiyiktog` va Toktintog`larni o`z ichiga
olgan paleozoy negizly, shuvoq o`suvchi surqo`ngir tuproqli past tog`lar landshafti.
Surqo`ng`ir tuproqli shuvoq formao`iyasi mavjud bo`lgan tog` oldi prolyuvial
tekisliklar landshafti.
Oq saksovullar o`suvchi past tog`lardagi eol qum landshafti. Mezokaynazoy
negizadan iborat bo`lgan sarisazanli sho`rxoklardan tashkil topgan berk botiqlar
landshafti. Bu tur landshaft Mingbuloq botig`ini o`z ichiga oladi.
IV. Janubiy Qizilqum tabiiy-geografik rayoni.
Qizilqumning 42° shm kenglishdan janubda joylashgan ikkita kum massivi
— Buzauboy va Yomonqumni o`z ichiga oladi. Yomonqum yyetimtog` bilan
Tomditog` orasida joylashgan. yyemonqumning janubi va janubi-g`arbida esa
Buzauboy qum massivi o`rnashgan. Bu ikki qumlikda ham ari uyasisimon, markza
qum relef shakllari keng tarqalgan. Lekin Amudaryo sohillariga yaqinlashgach
barxan qumliklari ham uchraydi.
Rayon Qizilqum okrugining kishi nisbatan iliq (yanvarning o`rtacha harorati
—4—4,8°), yozi esa issiq (iyulning o`rtacha harorati +31°) va quruq bo`lgan qismi
hisoblanib, harorati +10° dan yuqori bo`lgan davrdagi harorat yig`indisi 4850°
yyetadi.
11

Qizilqum okrugida, aynvqsa, paleozoy qoldiq toglarida oltin, slyuda, feruza,
aobest, boksit, simob, grafit, volfram, talk, granit, yashma, island shpati kabi
qazilma boyliklar, tekislik qismida esa gaz, neft, uran, oltingugurt konlari
mavjud.Qizilqum okrugida foydali qazilmalar qazib olinayotgan kaqazishga
tavsiya qilingan konlarni o`zlashtirish asosida oltin, uran, qurilish xom-ashyolari,
keyinchalik mis, boksit, strono`iy konlarini o`zlashtirish aoosida Zarafshon,
Uchquduq, Tomdibuloq, Qo`kpatos ishlab chiqarish tarmoqlari, granit, oltin,
bo`yoq bop minerallar, qurilish xom-ashyolarini o`zlashtirish. negizida Tasqazron
ishlab chiqarish shoxobchasi, tabiiy gazlarni o`zlashtirish negizida esa Gazli ishlab
chiqarish tarmori vujudga kelgan.
Qizilqum okrugi katta hududni egallagani uchun uning iqlimiy xususiyatlari
shimoldan janubga qarab o`zgarib boradi. Qizilqumning shimoliy qismi iqlimi
asosan Markaziy Osiyo antio`ikloni va G`arbdan keladigan o`iklonlar ta`sirida
vujudga kelsa, janubiy qismi iqlimining shakllanishida tropik havo massalarining
ta`siri ancha kattadir. Shuning uchun Qizilqum okrugining qishi sovuq, davomli
bo`lib, yanvarning o`rtacha harorati shimolida —4 —10° bo`lsa, janubida —1—2°
bo`ladi. Qizilqum okrugining iqlimi xususiyati jihatidan farqlanuvchi shimoliy
qismi bilan janubiy qismi orasidagi chegara taxminan 41° shimoliy kenglik yoki —
3° yanvar izotermasi orqali o`tadi.
Qizilumning shimoliy qismi iqlimining qishda shakllanishida Sibir
antio`iklonidan vujudga kelgan havo massasi muxim omil hisoblanadi. Bu havo
massasi shimoli-sharqdan esib hudud haroratini pastga tushirib, quruq, lekin ochiq,
sovuq ob-xavoni vujudga keltiradi. Shuningdek, kishda bu joylarga shimoli-
g`arbdan va g`arbdan keladigan o`iklon turli havo massasi ham ta`sir etib, shimoli-
sharqdan esuvchi havomassasi bilan to`qnashadi. Natijada qish obhavosining tez-
tez o`zgarib ochiq ayozli obhavo nam, nisbatan iliq obxavo bilan almashib turadi.
Ba`zi kunlari Sibirh antio`ikloni bilai birga Qizilqum okrugining shimoliga
Rossiya tekisligining janubi-sharqidan sovuq havo massasi ham yyetib kelgach,
harorat pasayib, —35° gacha tushadi.
6

1.2.Foydali qazilma boyliklari
Qizilqum Turon plitasida joylashgan. Plita zamini paleozoy qattiq jinslaridan
(kristalli slanes, granit, ohaktosh va boshq.) tashkil topgan bo‘lib, ustini so‘nggi
davr qalin (qumtosh, mergel, gil, qum, konglamerat va boshq.) jinslari qoplab
olgan. Qizilqum neogen davrigacha Tetis dengizi ostida bo‘l gan, lekin paleozoy
qoldiq tog‘lari orol kabi suvdan ko‘ tarilib turgan. Chunki ular gersin tektonik
jarayonida ko‘ tarilib, so‘ngra ekzogen kuchlar ta’sirida pasayib, hozirgi ho latga
kelib qolgan. Neogen davriga kelganda dengiz suvi che kinib, Qizilqum quruqlikka
aylangan. Qizilqum okrugida oltin (Muruntov, Ko‘kpatas), uran (Uchquduq), gaz
(Gazli, Toshquduq, Xo‘jaqazg‘an), oltingu gurt, simob, grafit, fosfor, asbest,
korund, mis, feruza kabi binokor lik materiali konlari mavjud.
Qizilqum okrugida, ayniqsa, paleozoy qoldiq tog`larida oltin, slyuda, feruza,
asbest, boksit, simob, grafit, volfram, talk granat, yashma, island shpati kabi
qazilma boyliklar, tekislik qismida esa gaz, neft`, uran, oltingugurt konlari mavjud.
Qizilqum okrugida foydali qazilmalar qazib olinayotgan va qazishga tavsiya
qilingan konlarni o`zlashtirish asosida oltin, uran, qurilish xom ashyolari,
keyinchalik mis, boksit, strontsiy konlarini o`zlashtirish asosida Zarafshon,
Uchquduq, Tomdibuloq, Ko`kpatos ishlab chiqarish tarmoqlari, granit, oltin,
bo`yoqbob minerallar, qurilish xom ashyolarini o`zlashtirish negizida Tasqazg`on
ishlab chiqarish shoxobchasi, tabiiy gazlarni o`zlashtirish negizida esa Gazli ishlab
chiqarish tarmog`i vujudga kelgan.
Qizilqum tabiiy geografik okrugi O'zbekistonning eng katta qumli va
yarimcho'l hududi bo'lib, uning yer osti boyliklari va foydali qazilmalari o'zining
strategik ahamiyatiga ega. Uch okrugda turli xil foydali qazilma resurslari mavjud
bo'lib, ular mamlakat iqtisodiyotida katta rol o'ynaydi. foydali Qizilqumning
foydali qazilma boyliklari haqida ma'lumot ma'lumot.
1. Neft va gaz
Qizilqum mavjud neft va gaz resurslari ham bo'lib, ular asosiy energiya
manbalaridan biri oladi. Hududda neft va gaz qazib olish ishlari rivojlanmoqda,
15

o Kenguru sichqonlari va cho'l sichqonlari bu yerda yashaydi, ular
ko'pincha kichik o'simliklar, urug'lar va qoldiqlar bilan oziqlanadi.
 Qushlar:
o To'tiqushlar , boshqa cho'l qushlari va tundra qushlari bu
hududda joylashgan. Ular asosan o'simliklar va katta hasharotlar bilan
oziqlanadi.
o Qum qushlari va karga kabi qushlar ham mavjud bo'lib, ular yerdagi
kichik hayvonlar va o'simliklarni ovlaydi.
 Boshqa yirtqich hayvonlar:
o Cho'l bo'ri , yo'lbarslar va o'rdaklar bu yerda yashaydi. Ular
o'zlarining yirtqich tabiati bilan boshqa kichik hayvonlar va qushlarni
ovlaydi.
 Suv hayvonlari:
o Qizilqumning ba'zi quyoshda, ko'l va daryolarda , suv sayyoralari
(masalan, o'zbek tili tilida "sut emizuvchilar" deb saqlanadi) yashash.
Ular asosan daryo hayotiga moslashgan.
Hayvonlar o'zaro aloqalar:
 Yirtqich hayvonlar va ovqushlar ekologik tizimda muhim rol o'ynaydi.
Ular o'lariga moslashtirilgan ovlash usullari va uy-joy qurish tizimlari orqali
mavjud bo'lgan resurslarni boshqaradi.
 Hayvonlarning migratsiya jarayonlari va o'simliklar bilan o'zaro
aloqalari shu kabi o'zgarishlarga sabab bo'ladi.
O'simlik va Hayvonot Olami o'ziga xos O'zaro Munosabatlar
Qizilqumda o'simliklar va hayvonlarning o'ziga xos o'zaro bog'liqlik tizimini
saqlab qolishda muhim xavfsizlik ega. Ular o'zaro bog'langan va bir-biriga ta'sir
ko'rsatadi.
O'simliklar hayvonlar uchun oziq-ovqat manbai bo'lib, o'z hayvonlar
o'simliklar urug'larini tarqatishga yordam beradi.
Hayvonlar o'simliklar uchun zararkunandalar va begona o'simliklar bilan
kurashishda yordam beradi.
28

Qizilqum iqlimi kontinental bo‘lib, qishi sovuq, yozi issiq, quruq,
serquyoshdir. Qizilqumning shimoliy qismi ochiq bo‘lganligi tufayli Arktika va
Sibir sovuq va quruq havo massasi tez-tez ta’sir etib turadi. Natijada, qishda okrug
sovib ketib, izg‘irinli sovuqlar vujudga keladi. O‘sha vaqtlarda harorat –31–35°C
gacha pasayadi. Lekin g‘arbdan esuvchi nisbatan iliq va nam havo massasining
kirib kelishi natijasida harorat ko‘tarilib, yog‘in yog‘adi. Qizilqumda yanvarning
o‘rtacha harorati shimoliy qismida–5–10°C, o‘rta qismida –2–4°C, janubida esa –
1–2°C. Okrug hududida yoz jazirama issiq, quruq, havosi ochiq bo‘lib, iyulning
o‘rtacha harorati markaziy va janubiy qismlarida +30°C, qolgan qismlarida
+26+28°C. Eng issiq harorat +48°C ga yetadi. Lekin qumlar yuzasi +75+80°C
gacha qizib ketadi. Qizilqumda yog‘in juda kam tushib, yillik yog‘in miqdori 75 —
100 mm atrofida bo‘ladi. Yog‘inning asosiy qismi bahorda (yillik yog‘inning 48
foizi) va qishda (30 foiz) tushadi. Lekin mumkin bo‘lgan bug‘lanish 1000 —1500
mm ga yetadi. Qizilqum iqlimining quruq bo‘lganligi, qumliklarning ko‘pligi
tufayli doimiy oquvchi suvlar yo‘q.
Faqat uning janubi g‘arbidan tranzit Amudaryo oqib o‘tadi. Lekin bahorda
yog‘in ko‘p yog‘ganda, qorlar eriganda qoldiq tog‘larda vaqtli soylar vujudga
kelib, so‘ngra qurib qoladi. Aksincha, yerosti suvlari zaxirasi ko‘p. Ma’lumotlarga
ko‘ra, yerosti suvlarining dinamik miqdori sekundiga 58—60 m3 ni tashkil etadi.
Grunt suvlari yomg‘ir va qor erishidan to‘yinsa-da, bug‘lanishning kattaligi tufayli
sho‘r. Mezozoy erasi va paleo gen davr yotqiziqlari orasida bosimli, chuchuk
suvlar mavjud. Shuningdek, paleozoy yotqiziqlari orasida mineral, termik suv lar
aniqlangan.
19

16. Dunyo Milliy geografiya jamiyati. Dunyo cho'llari: jismoniy va biologik
jihatlar . - Vashington, 2010 yil.
17. Ермаков Ю.Г. и др. Физическая география материков и океанов. М:
Вқсшая школа, 1988.
18. Рябчиков А.М. Физическая география материков и океанов. М: Вқсшая
школа, 1988.
19. Физическая география мирового океана. М: Издател p ство Московского
Университета, 1988.
20. Рябчиков А.М. Дунё қит o алари табиий географияси, Тошкент, 1968.
21. Власова Т.М. Физическая география материков и океанов. Том I - II ,
М: Просвеўение, 1976.
22. Власова Т.М. Материклар ва океанлар табиий географияси. I - II
том.Тошкент, 1985.
23. Леонт p ев О.К. Физическая география мирового океана. М: 1982.
Энциклопедицеский словар p географических терминов. М.1968.
24. http://ziyonet.uz
33

Rayon o`z navbatida quyidagi landshaftlarga bo`linadi.
Rayon hududining eng ko`p qismini ishg`ol qilgan oq saksovul o`suvchi
qizilqum turli eol qum landshafti. Bu landshaft Yomonqum va Buzauboy
qumliklarini o`z ichiga oladi. Efemer o`simliklari tarqalgan surqo`ng`ir tuproqli
pliotsen — eski to`rtlamchi davr platolar landshafti.
Amudaryo qayirlari va qirg`oqlaridagi o`tloq botqoq qayir allyuvial
tuproqlarda o`suvchi to`qay va qamishzorlar bilan qoplangan delta hamda undagi
qayirlar landshafti. Amudaryoning sug`oriladigan o`tloq tuproqli delta va undagi
qayirlar madaniy landshafti.
V. Tomdi-Quljiqtog` tabiiy-teografik rayoni.
O`z ichiga Tomditog`, Amunzatog`, Quljiqtog`, Beltog`larni va ular
orasidagi prolyuvial tekisliklarni xamda botiqlarni oladi.
12

Okrugning mustahkamlashgan qumliklarida juzrun, oq saksovul,
quyonsuyak, hum akao`iyasi, qondim, urg`ochi (mayda) selin kabi o`simliklar
o`sadi. Qizilqumning markaziy qismidagi sur qo`ng`ir tuproqlar tarqalgan qoldiq
tog`larda va tog` etaklarida, shuvoq, burgan, tereskin, toshburgan, saksovul o`sadi.
Okrugning sho`rxok, sho`rtob va sho`rxok botqoq tuproqlar tarqalgan
botiqlarida qora saksovul, yulg`un, baliqko`z, sarisazan, qorabaroq, potash va
boshqa bir yillik sho`ralar uchraydi. Taqir na taqirli tuproqlar mavjud bo`lgan
yyerlarda donasho`r, bir yillik sho`ralar o`sadi.
Okrug zoogeografik xususiyati jihatidan Turon provino`iyasining Qizilqum
zoogeografik rayoniga mansubdir. Okrug hayvonot olami Turkiston cho`llariga xos
bo`lgan vakillar bilan tavsiflanadi. Lekin okrugda taroq barmoqli qo`shoyoq,
xo`jasavdogar kabi endemik vakillar mavjud.
Qizilqum okrugining ko`p qismini qumlicho`llar tashkil etib, unda
kemiruvchilardan ingichka oyoqli yumronqoziq, qum sichqoni, shalpangquloq,
qo`shoyoqlar, toshbaqa, tipratikan kabilar yashaydi. Sudralib yuruvchilardan
dumaloq boshli kaltakesak, agama, echkemar, so`ink gekkoni, o`qilon, dum
bo`g`ma iloni, efa iloni (charx ilon) yashaydi. Qumli cho`llarda sut
emizuvchilardan cho`l mushugi, jayron, xongul, sayg`oq (oq quyruq), bo`ri, tulki,
quyon uchraydi. Hasharotlardan esa chiyon, qoraqurt, tarantul, falang, chigirtka
bor.
Qizilqum okrugining Amudaryo sohilarida to`qayzorlar ham mavjud bo`lib,
unda g`oz, o`rdak, qirg`ovul, to`ng`iz kabi hayvonlar bor. Qizilqum okrugida
qushlardan xo`jasavdogar, iilqichi, tentakqush, so`fito`rg`ay, yo`rg`a tuvaloq, qum
chumchug`i kabilar uchraydi. Qizilqum okrugidagi Amudaryo sohillarida
joilashgan to`qay landshafti va u yyerdagi o`simlik hamda hayvonlarni (xongul,
jayron, to`ng`iz, qirg`ovul, o`rdak, roz va bosh.) muhofaza qilish uchun Qizilqum
qo`riqxonasi tashkil etilgan.
Qizilqum okrugi tabiiy boyliklarga serob hudud hisoblanadi. Eng muhim
boyligi mineral resurslari (oltin, uran, gaz, fosforit, korund, grafit)dir. Bundan
9

yog`inlardan to`yinadi, lekin bug`lanish katta, binobarin, sho`r (minerallashish
darajasi yuqori) bo`lib, to`g`ridan-to`g`ri ichish uchun sifatsiz. Relefi past
yerlarda bu tur yer osti suvlaridan yaylovlarni suv bilan ta`minlashda
foydalaniladi. Qalin barxan qumlari ostida taxminan 100 m chuqurliklarda
chuchuk grunt suvi mavjud bo`lib, minerallashish darajasi 0,3 dan 1,02 g/l ga
yyetadi. Markaziy Qizilqumdagi qoldiq tog`lar etaklaridagi prollyuvial
yotqiziqlar orasida chuchuk grunt suvlarining katta miqdori mavjud.
Mezozoy davr yotqiziqlari va paleogen davr jinslari orasida bosimli artezian
yyer osti suvining katta zahirasi mayejud. Bu tur suvlar nisbatan chuchuk bo`lib,
ba`zi joylarda kovlanganda o`zi otilib chiqishi mumkin. Minpbuloq, Qoraxotin,
Oyoqog`itma kabi botiqlarda burrilash paytida o`sha artezian suvlari o`zi otilib
chiqqan. Har litr suvida minerallashish darajasi 1,0 grammdan, 3,0 grammgacha
borishi mumkin.
Qizilqum okrugida yyer osti suvining dinamik miqdori sekundiga 58—60
m3ni tashkil qilib, gidrogeologik rayonlar bo`yicha kuyidagicha taqsimlangan:
Markaziy Qizilqumda 11,0 m3/sek, Qizilqumning shimoli-sharqi va shimolida 4,0
m3/sek, Qizilqumning shimoli-g`arbida (Orol bo`yida) 43,6 m3/sek. Qizilqum
okrugining shimoli-g`arbida sur qo`ng`ir tuproq tarqalgan. Nisbatan relefi pastroq
bo`lgan yyerlarda esa taqir va taqirli tuproqlar uchraydi. Bunday tur tuproqlarda
chirindi kam bo`lib, gumus miqdori 0,4—0,5% gacha boradi.
Qizilqum okruti hududining 3—5 foiz maydonini o`simlik deyarli
o`smaydigan qumlar egallagan. Qolgan 95—97 foiz maydoni u yoki bu darajada
o`simliklar bilan qoplangan. Qizilqum okrugi florasi cho`lga xos xususiyatlarga
ega bo`lib, uzoq davom etgan jazirama quruq yoz sharoitiga moslashgan kserofit,
psammofit va zfemer turlidir. Okrug bahorda ko`k tusga kirib, efemer va efemeroid
o`simliklari — rang, qo`ng`irbosh, yaltirbosh, lolaqizraldoq, lola, boyralcha,
chuchmoma, kovrak kabilar bilan qoplanadi. Lekin yozning boshlanishi bilan
efemer va efemeroid o`simliklari sarg`ayib qurib qoladi, so`ngra o`z
vegetao`iyasini psammofit, kserofit tur o`simliklari davom ettiradi.
8

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Baratov P. O’zbekiston tabiiy geografiyasi. T. 1996
2. Baratov P., Mamatqulov M., Rafikov A. O’rta Osiyo tabiiy geografiyasi. T.:
O’qituvchi. 2002.
3. Hasanov I.A., G`ulomov P.N. Orta Osiyo tabiiy geografiyasi. T.2003.
4. Rafikov A.A. Geoekologik muammolar. T. 1997.
5. Roziev A.R. Markaziy Osiyo davlatlarilari iqtisodiy va ijtimoiy
geografiyasi.Termiz 2000.
6. Roziev A.R., Abirqulov K.A. O’zbekiston iqtisodiy geografiyasi. T. 2001.
Soliev A.S.va boshqalar. Mintaqaviy iqtisodiyot. T.2003.
7. Abdullaev A. A. O'zbekiston tabiiy geografiyasi . — Toshkent: O qituvchi, ʻ
2016. — 320 b.
8. Mardonov B. B. Foydali qazilmalar geologiyasi va geologiyasi . —
Toshkent: Fan va texnologiya, 2014. — 285 b.
9. Qodirov N. T., Jo'raev Sh. X. O'zbekistonning tabiiy-geografik o'lkalari . —
Toshkent: O qituvchi, 2020. — 208 b.
ʻ
10. Karimov S. I. Er resurslari va tug'ruqshunoslik asoslari . — Toshkent:
Universitet, 2018. — 240 b.
11. Xolmatov U. N. O'zbekistonning iqlimi va suv resurslari . — Toshkent:
Akademiyashr, 2017. — 198 b.
12. O'zbekiston Geografiya Jamiyati. Qizilqum cho'lining ekologik
muammolari . — Toshkent: Fan, 2015. — 172 b.
13. Davlatov I. R. Biogeografiya asoslari . — Toshkent: O qituvchi, 2013. —
ʻ
210 b.
14. Ekologiya , atrof -O'zbekiston Respublikasi Ekologiya, atrof-muxitni
muxofaza qilish va iqlim o'zgarishi rasmiy rasmiy sayti: wwweco.gov.uz
15. Markaziy Osiyoning Oziq-ovqat va qishloq xo'jaligi tashkiloti (FAO).
Markaziy Osiyoning yer va suv resurslari . - Rim: FAO hisoboti, 2012 yil.
32

Qizilqum tabiiy geografik okrugining o'simlik va hayvonot olami, o'ta quruq
iqlim va sho'r tuproqlar sharoitiga moslashgan. O'simliklar va hayvonlar
o'zlarining yashash muhitiga to'liq moslashgan bo'lib, ekstremal sharoitlarga
yaratadi. Bu hududda mavjud bo'lgan ekologik tizimni yaxshilash uchun samarali
boshqaruv tizimlarini tuzatish va xavfsizlikni ta'minlash muhim ish ega.
29

o Ayrim sho'r yer osti suvlari mavjud bo'lib, ularni tozalamasdan
qishloq xo'jaligida foydalanish mumkin emas.
o Bu sho'r suvlar tuz konlarining da muhim rol o'ynaydi.
Sun'iy suv havzalari:
 Sug'orish sifatli kanallar (masalan, Amu-Buxoro magistral kanali) va sun'iy
suv omborlari mavjud.
 Ular asosan daryolardan suv olib, sahro ostini suv bilan ta'minlash.
Qizilqum tabiiy geografik okrugida suv resurslari nihoyatda sezilarli.
Iqlimning qurg'oqchiligi va tabiiy suv manbalarining yo'qligi bu hududlarda
ekologik barqarorlikni saqlash va iqtisodiy faoliyatni boshqarishda moddiy yordam
beradi. Buning uchun suvdan tejab-tergab yuborish , yer osti suvlarini olib
borish va sug'orish tizimlarini modernizatsiya qilish muhim yuk ega.
22

I.BOB.QIZILQUM TABIIY GEOGRAFIK OKRUGINING TABIATINING
O`ZIGA XOS XUSUSIYATI
1.1.Geografik o`rni, relyefi, va geologik tuzilishi
Turon tekisligidagi eng katta cho`llardan biri bo`lgan Qizilqum asosan
Amudaryo bilan Sirdaryo orasida joylashgan. Lekin Qizilqum okrugiga Qizilqum
cho`lining O`zbekiston hududida joylashgan qismi kiradi.
Qizilqum okrugi shimoli-g`arbda Quyi Amudaryo okrugi bilan, janubi-
sharqda Quyi Zarafshon okrugi bilan, sharqda esa Toshkent-Mirzacho`l okrugi
bilan chegaralanadi. Okrugning janubi-g`arbi Turkmaniston, shimoli-sharqi
Qozog`iston bilan bo`lgan davlat chegarasiga to`g`ri keladi.
Qizilqum janubi-sharqdan shimoli-g`arbga qarab pasayib boradi. Uning
o`rtacha mutloq balandligi 200—300 m bo`lsa, janubi-sharqda 350—400 m,
shimoli-g`arbda esa 90—100 m ga tushib qoladi.
Qizilqum okrugi yyer usti tuzilishi jihatidan bir xil emas. Bu yyerda botiqlar,
tekisliklar, yassi platolar va qoldiq tog`lar mavjud. Lekin uning ko`pchilik qismini
mutloq balandligi 200 m
gacha bo`lgan qumli tekisliklar ishg`ol qiladi. Tekisliklarning ko`pchilik
qismini allyuvial sochma qumlar ishg`ol qilib, asosan, eol relef shakllari qum
marzalari, do`ng qumlar kamroq esa barxanlar mavjud. Qum marzalari ko`proq
meridianal, yo`nalishga ega bo`lib, o`simliklar bilan mustahkamlangan Ularning
nisbiy balandliklari 15—20 m, ba`zan esa maksimal balandliklari 60—70 m
gacha yyetadi. Qizilqumning markaziy qismlarida esa do`ng qumlari mavjud
bo`lib, ular ham mustahkamlangan. Qizilqo`m okrugida barxanlar nisbatan kam
bo`lib, aholi yashaydigan joylarda, quduqlar atrofida, Amudaryo sohillarida
ko`proq joylashib, ularning harakatga kelishi insonlarning xo`jalik faoliyati bilan
bog`liq.
Qizilqum okrugida taqirlar kam bo`lib, ular marza qumlar orasidagi past
joylarda uchraydi. Taqirlar bahorda suv bilan qoplanib, yozga borib suv bug`lanib
4

4. Qizilqumning geosiyosiy ahamiyatini baholash va kelajakdagi rivojlanish
istiqbollarini ko'rib chiqish.
Ushbu ish orqali, Qizilqumning tabiiy geografik okrugiga doir keng qamrovli
tahlillar o‘tkaziladi va uning barqaror rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan strategiyalar
ishlab chiqiladi.
3

3-rasm.Qizilqum cho`li
Iqlim xususiyatlari:
 Yoz fasli:
o Juda issiq, quruq, uzoq davom etadi.
o Harorat ko'pincha +40–45°C gacha ko'tariladi gacha ko'tariladi.
o Yog'ingarchilik bo'lmaydi.
o Kuchli quyosh nurlari va shamollar (ba'zida chang bo'ronlari bilan) tushadi.
 Qish fasli:
o Qisqa, ammo sovuq bo'lishi mumkin.
20

Qizilqum okrugida yoz uning hamma qismida deyarli bir xil bo`lib, quruq,
ochiq, issiq. Ayniqsa, uning markaziy qismi yozda qizib ketib, iyulning o`rtacha
xarorati 28°—30°ga yyetadi. Nisbatan pastroq, iyulning 26°li izotermasi okrugning
shimoli-g`arbiga to`g`ri keladi. Qolgan qismlarida esa iyulning o`rtacha harorati 26
—28° atrofida o`zgaradi. Eng issiq 46° ga yetadi.
Qizilqum okrugi O`zbekistonning qurg`oqchil qismlaridan biri bo`lib, uning
shimoli-g`arbida, Quyi Amudaryo okrugiga tutash qismlarida yillik yog`in miqdori
75—100 mm atrofida o`zgaradi. Yog`in miqdorni okrugning janubi-sharqiy
qismiga borgan sari ortio, 100—150 mm ga, qoldiq tog`lar va Nurota tog`lariga
yakin qismlarida esa 200 mm ga yyetadi.
Qizilqum okrugida yog`in yil fasllari bo`yicha ham notekis taqsimlangan.
yillik yog`inni 100% desak, un|ng 48% baxorga 30% qishga, 19% kuzga, faqat 3%
yozga to`g`ri keladi. Qizilqumda yog`inning bir qismi qor holida yog`sada, u qalin
bo`lmasdan (qalinligi 20 sm ga yyetadi) uzoq vaqt saqlanmaydi (yiliga o`rtacha 20
kun qor qoplami bo`ladi). Okrug hududining shimoliy qismida qor oktabrdan aprel
oyining oxirigacha, janubida esa noyabrning boshlaridan mart oyining oxirigacha
bo`lishi kutiladi. Qor qoplami yupqa bo`lib, uzoq vaqt saqlanmaganligi tufayli
mollarni qishda ham yaylovda boqiladi. Lekin ba`zan qishda haroratning tez-tez
pasayib ketishi chorvachilikka ancha salbiy ta`sir etadi.
Qizilqum okrugida yil bo`yi shimoliy, shimoli-sharqiy va shimoli-g`arbiy
shamollar esib, tezligi o`rtacha sekundiga 3—4 m atrofida. Lekin qishda va
bahorning boshlarida shimoli-sharqdan nisbatan kuchli shamollar esib turadi.
Qizilqum okrugi iqlimining quruqligi (yog`inlar kamligi, yozgi
haroratning yuqoriligi tufayli mumkin bo`lgan bug`lanishning ko`pligi) tufayli
doimiy oquvchi mahalliy suvlari yo`q. Uning janubi-g`arbiy qismidan esa tranzit
Amudaryo oqib o`tadi, xolos. Lekin bahorda qorlar eriganda, yomgir ko`proq
yoqqanda Qizilqumning markaziy qismidagi past tog`larda vujudga keladigan
vaqtli soylardan suv oqib, so`ngra ularning suvi qurib qoladi. Aksincha,
Qizilqumda yyer osti suvlari ancha ko`p. Okrugda gount suvlari hamma
qismida turon svitasi qumliklarida uchraydi. Bu tur yyer osti suvi, asosan,
7

o Harorat ba'zida -15°C gacha gacha tushadi, lekin o'rtacha –5°C atrofida
bo'ladi atrofida bo'ladi.
o Qor kam yog'adi va uzoq saqlanmaydi.
 Yog'ingarchilik:
o O'rtacha yillik yog'in miqdori atigi 100–200 mm .
o Yog'in asosan bahor va kuz oylarida yog'adi.
o Suv bug'lanish miqdori yog'indan bir necha barobar ko'p bo'lganligi sababli,
hudud doimiy qurg'oqchilikda bo'ladi.
 Shamollar:
o Bahor va yozda tez-tez kuchli shamollar esadi.
o Qumli bo'ronlar Qizilqum uchun xos hodisa bo'lib, tuproq eroziyasini
kuchaytiradi.
Qizilqumning iqlimi o'ta quruq va o'zgaruvchan bo'lib, inson faoliyati,
dehqonchilik va chorvachilik uchun moddiy yordam beradi. Bu yerda yashash sharoitlari
asosan sun'iy sug'orishga va iqlimga moslashgan texnologiyaga tayanadi.
Ichki suvlari
Qizilqum sahrosining asosiy muammolaridan biri — ichki suv
resurslarining nihoyatda kamligi dir. Hududda doimiy daryolar, ko'llar o'zgacha
yo'q, mavjud suv manbalari esa poydevor daryolardan kirib keluvchi suvlar
hisobiga ta'minlanadi.
asosiy suv manbalari:
 Amudaryo va Sirdaryo:
o Qizilqumning janubiy va shimoliy chegaralariga yaqin joylashgan.
o Sug'oriladigan dehqonchilik uchun poydevor suv manbai.
o Bu daryolardan kanallar orqali suv suv.
 Yer osti suvlari:
o Qizilqumda chuqur qatlamlarda artezian suvlari mavjud.
o Bu suvlar ko'proq sanoat, suv suvi va chorvachilik uchun suv.
o Suv olish uchun qimmat texnika va quduq qazish talab qilish.
 Sho'r yerlar va sho'r suv havzalari:
21

2-rasm. Muruntov oltin koni
4. Fosforit
Qizilqumda fosforit konlari ham mavjud. Fosforitlar - bu o'simliklar uchun zarur
bo'lgan fosfor tarkibiga ega bo'lib, ularga o'g'it sifatida kiritish mumkin. Ush
foydali qazilma kimyo sanoati va qishloq xo'jaligida keng qo'l mehnati, chunki
fosfor o'g'itlari tuproqni unumdor qilish uchun zarur bo'lgan asosiy
komponentlardan biridir.
5. Kumush va Qo‘rg‘oshin
Qizilqum kumush va qo'rg'oshin qazib olish ham amalga oshirilmoqda. Uch
metallar, asosan, sanoat korxonalarida. Qo'rg'oshin elektr batareyalari,
akkumulyatorlar va boshqa texnologiya texnologiya ishlab chiqarishda muhim rol
o'ynaydi.
17

Beltog`da joylashgan shuvoq o`suvchi sur qo`ng`ir tuproqli past tog`lar landshafti.
Shuvoq qoplagan sur qo`ng`ir tuproqli tog` oldi prolyuvial tekisliklar landshafti.
Mezokaynazoy negizli sarsazan o`suvchi sho`rxoklardan iborat bo`lgan berk
botiqlar landshafti. Bunga Qoraxotin va Oyoqoritma botiqlari kiradi.
14

tashqari okrugda iqlim, resurslari, yaylov o`tloqlari, yyer osti suvlari, mo`yna
beruvchi hayvonlari ham mavjud bo`lib, ular yurt boyligidir.
Qizilqum okrugi o`z navbatida L. N. Babushkin, N. A. Kogay (1964) ning
rayonlashtirish tizimi bo`yicha Sultonvays, Shimoliy Qizilqum, Bo`kan
yyetimtog`, Jao`ubiy Qizilqum, Tomdi — Quljiqtog` kabi tabiiy-geografik
rayonlarga bo`linadi.
I. Sultonvays tabiiy-geografik rayoni shu nom bilan ataluvchi qoldiq
tog`ning va uning atrofidagi hududlarni o`z ichiga oladi. Sultonvays tog`i
yemirilgan va assimmetrik tuzilgan bo`lib, janubiy yon bag`riga nisbatan tik.
Tog` Amudaryoning o`ng qirg`og`ida joylashib, kenglik bo`ylab 40—45 km ga
cho`zilgan, o`rta cha kengligi 10—15 km, eng baland ashitog` cho`qqisi 475 m ga
yetadi. Sultovvays tog`i g`arbga qarab pasayib bir-biridan ajralgan Shayx, Jeyli,
Quyanchiq, Zangbobo, Jumurtog` kabi balandliklarni hosil qiladi. Iqlimi cho`lga
xos xususiyatlar bilan tavsiflanib, skeletli surqo`ng`ir tuproq tarqalgan bo`lib,
asosan shuvoq o`sadi.
Shimoliy Qizilqum tabiiy-geografik rayoni. Bu rayon Qizilqumning 42°
shimoliy kenglikdan shimolda bo`lgan yyerlarini, ya`ni Bo`kantog` va
yyetimtog`larning shimoliy qismidagi hududlarni o`z ichiga olib, asosan, qum
massivlaridan iborat. Rayon hududining ko`p qismini pliotsen — eski to`rtlamchi
davr platolarining yyemirilishidan (nurashidan) vujudga kelgan eol qumliklari,
xususan, qumlarning ari uyasisimon marza, zol relef shakllari egallaydi. Asosiy
tuprori qumli tuproq bo`lib, unda oq saksovul va boshqa o`simliklar o`sib qizilqum
tur Bo`kan yyetimtog` tabiiy-geografik rayoni. Rayon o`z ichiga Bo`kantog`,
yyetimtog`, Oltintog` va Kokpatos tog`larini hamda tog` ol di prolyuvial
tekisliklarini oladi. Rayonning sharqdan g`arbga uzunligi 230—340 km.
Rayonning asosiy qismini Bo`kantog` egallab bir qancha (Tubabergan,
Bo`zdantog`) tog`lardan iborat bo`lib, eng baland Irlir cho`qqisi 764 m ga yyetadi.
B)o`kantog`ning janubida esa oltintog` (eng baland yyeri 522 m) joylashib u
sharqda Kokpatas balandligiga tutashib ketadi. Rayonning sharqida. yyetimtog`
joylashib, u yyetimtog` 1 va 2, kiyiktog` va Toktintog` kabi past tog`lardan iborat
10

II.BOB.QIZILQUM TABIIY GEOGRAFIK OKRUGINING FAUNA VA
FLORASINING GEOGRAFIK XUSUSIYATLARI
2.1.Tuproqlari va uning tarqalishi
Qizilqumning tekislik qismida qumoq va qumli, tog‘lari atrofida hamda
janubi sharqida sur-qo‘ng‘ir, botiqlarida sho‘r xok, sho‘rxok-botqoq tuproqlar
tarqalgan.
1. Qizilqumning Tuproq Sharoitlari quruq, Qizilqumning tuproq darajasisi
tuproq quruq, sho'r va cho'l tuproqlari o dan iborat. Bu tuproqlar o'zlarining
harakatlari jarayonida o'ta quruq iqlim, kam yog'inlar va yuqori bug'lanish
darajasidan ta'sirlangan. Tuproqdagi o'zgarishlar ko'proq tuproq eroziyasi, tuzlar
yig'ilishi va yuqori quruqlik sharoitlari bilan bog'liq.
Tuproq turlariga umumiy tavsif:
Qumli tuproqlar: yer qumli tuproqlar bo'lib, ular o'ta quruq va Qizilqumning ko'p
joy qumli tuproqlar o'tgan .Lekin tup tarqalgan bo'lib ular o'ta quruq suv suv olib,
o'tgan. Bu tuproqlar asosan cho'lo' o'simliklarining o'sishiga moslashgan. Qumli
tuproqlarda organik ozuqaning miqdori juda past bo'lib, ular yuqori sifatli qishloq
xo'jaligi uchun mos emas.
Cho'l tuproqlari: Qizilqumning markaziy qismlarida cho'l tuproqlari keng
tarqalgan. Uch tuproqlar ko'pincha sarg'ish-sariq rangda bo'lib, tuz bilan
boyitilgan va o'simliklar uchun nihoyatda qiyin bo'ladi. Cho'l tuproqlari ko'pincha
sho'r yoki kislota-sho'r holatida bo'ladi, bu esa o'simliklar o'sishiga to'ldiradi.
Sho'r tuproqlar: Sho'r tuproq (solonets) cho'l ostida keng tarqalgan. Bu
tuproqlar suv bug'lanishi va mineral tuzlarning yerga to'planishi natijasida kelib
chiqadi. Sho'r tuproqlarda o'sadigan o'simliklar juda chiqadi va bu tuproqlar asosan
tabiiy o'tlar va qattiq o'simliklar uchun mos keladi.
Qumloq-sho'r tuproqlar: Bu tuproqlar asosan qumli va sho'r tuproqlarining
yuzasi bo'lib, ular Qizilqumning ayrim qismlarida joylashgan. Uchburchak
tuproqning yuqori darajasi va tuzili sho'r bilan boshqaruv bo'lib, ular o'simliklar
uchun qiyin o'sish sharoitlari.
23

Qizilqum tabiiy geografik okrugi

Купить