Qo’qon xonligi 2 - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	13000UZS
Hajmi	38.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	30 Aprel 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Qo’qon xonligi 2

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT AMALIY FANLAR UNIVERSITETI
Tarix va filologiya fakulteti
Tarix va ijtimoiy fanlar kafedrasi
O’zbekiston t arix i fanidan
Himoyaga tavsiya etilsin
fakultet decani S.Valiyev
“ _____ ” ________ 202 4 yilKURS ISHI
MAVZU
: Qo ’ qon xonligi

1

MUNDARIJA
KIRISH .............................................................................................................................................. 3
I BOB. QO'QON XONLIGINING TASHKIL TOPISHI VA RIVOJLANISHI ................................................. 5
1.1. Qo'qon xonligining tashkil topishi va ilk hukmdorlar davri ....................................................... 5
1.2. Qo'qon xonligining siyosiy va ma'muriy tuzilishi ...................................................................... 6
1.3. Qo'qon xonligining hududiy kengayishi va uning siyosiy ahamiyati ......................................... 9
II BOB. QO'QON XONLIGINING IJTIMOIY-IQTISODIY HAYOTI ........................................................ 12
2.1. Qo'qon xonligida qishloq xo'jaligi va hunarmandchilik ........................................................... 12
2.2. Savdo-sotiq aloqalari va iqtisodiy munosabatlar .................................................................... 15
2.3. Soliq tizimi va moliyaviy siyosat ............................................................................................. 18
III BOB. QO'QON XONLIGINING MADANIY HAYOTI VA INQIROZI .................................................. 22
3.1. Qo'qon xonligida ilm-fan va madaniyat .................................................................................. 22
3.2. Me'morchilik va shaharsozlik an'analari ................................................................................. 26
3.3. Qo'qon xonligining inqirozi va Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi .......................... 30
XULOSA ......................................................................................................................................... 35
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ................................................................................... 37

2

KIRISH
Markaziy Osiyo hududida tashkil topgan yirik siyosiy tuzilmalar orasida
Qo’qon xonligi alohida o’rin egallaydi. XVIII asrning ikkinchi yarmida paydo
bo’lgan ushbu xonlik, tarixiy, siyosiy va madaniy jihatdan o’z davrining yetuk
davlatlaridan biri sifatida shakllangan. Qo’qon xonligi nafaqat o’zining siyosiy
chegaralari va harbiy qudrati bilan, balki iqtisodiy barqarorligi, rivojlangan
hunarmandchiligi, savdo aloqalari va boy madaniy merosi bilan ham tarixiy
taraqqiyotda muhim iz qoldirgan.
Mazkur kurs ishining dolzarbligi shundaki, Qo’qon xonligi faoliyati
o’zbek davlatchiligi tarixida muhim o’rin tutadi. Bu xonlik Sharq va G’arb
o’rtasidagi strategik hududda joylashgan bo’lib, xalqaro savdo yo’llari ustida
nazorat o’rnatgan, mahalliy ishlab chiqarish va hunarmandchilikni rivojlantirishga
katta e’tibor qaratgan. Shu bilan birga, bu davrda ilm-fan, madaniyat,
me’morchilik va adabiyot sohalarida yuksalish kuzatilgan bo’lib, bu jihatlar
Qo’qon xonligining boy ma’naviy hayotini aks ettiradi.
Qo’qon xonligi tarixi – bu nafaqat siyosiy voqealar majmui, balki
jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy holati, ma’muriy boshqaruv tizimi, urf-odatlar, diniy
hayot va madaniy taraqqiyotini o’z ichiga olgan murakkab tarixiy jarayonlarning
yig’indisidir. Xonlikning tashkil topishidan to inqirozga uchraguniga qadar bo’lgan
davrni chuqur o’rganish, bugungi kunda milliy o’zlikni anglash, davlatchilik
an’analarini tiklash va tarixiy xotirani mustahkamlashda muhim ahamiyatga ega.
3

Kurs ishining maqsadi – Qo’qon xonligining tashkil topishi, siyosiy va
ma’muriy tizimi, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayoti hamda inqirozi sabablari
kabi jihatlarni tizimli tarzda o’rganishdir. Shu bilan birga, Qo’qon xonligining
tarixiy merosini bugungi kun bilan qiyosiy tahlil qilish, uning mintaqaviy va
xalqaro ahamiyatini aniqlash ham asosiy vazifalardan biridir.
Tadqiqot obyekti sifatida Qo’qon xonligi tarixidagi asosiy bosqichlar,
hukmdorlar faoliyati, iqtisodiy siyosat, ijtimoiy munosabatlar va madaniy hayot
tanlangan. Ishning predmeti esa – bu davrda yuz bergan tarixiy jarayonlar va
ularning milliy tarixdagi o’rni hisoblanadi.
Kurs ishining tuzilishi quyidagi uch asosiy bobdan iborat: birinchi bobda
Qo’qon xonligining tashkil topishi va siyosiy rivojlanish bosqichlari tahlil qilinadi;
ikkinchi bobda xonlikning iqtisodiy hayoti va moliyaviy siyosati ko’rib chiqiladi;
uchinchi bob esa madaniy taraqqiyot va xonlikning inqiroz davriga bag’ishlanadi.
Har bir bob o’z ichida mavzuga oid aniq faktlar, tarixiy manbalar va ilmiy tahlillar
asosida bayon etiladi.
4

I BOB. QO'QON XONLIGINING TASHKIL TOPISHI VA
RIVOJLANISHI
1.1. Qo'qon xonligining tashkil topishi va ilk hukmdorlar davri
Qo'qon xonligi XVIII asrning birinchi yarmida Farg'ona vodiysida tashkil
topgan davlat bo'lib, u o'z davrining muhim siyosiy va madaniy markazlaridan
biriga aylangan. Xonlikning asoschisi Ming urug'iga mansub Shohruhbiy (1709-
1722) hisoblanadi. U dastlab Chust viloyatida o'z hokimiyatini o'rnatib,
keyinchalik Farg'ona vodiysining markaziy qismlarini ham o'z ta'siriga oldi.
Qo'qon xonligi dastlab kichik bir mulk sifatida shakllangan bo'lsa-da,
Shohruhbiyning vafotidan so'ng uning o'g'li Abdurahim (1722-1734) davrida ancha
kengaydi. Abdurahim davrida xonlik shimoliy Farg'ona vodiysidagi ko'plab aholi
punktlarini o'z ichiga oldi va mustaqil siyosat yurita boshladi.
Qo'qon xonligining chinakam yuksalishi Abdurahimning o'g'li Abdukarim
(1734-1750) va uning vorisi Erdonabiy (1750-1769) davrlariga to'g'ri keladi.
Erdonabiy Qo'qonni xonlikning poytaxtiga aylantirdi va shaharni kengaytirish
bo'yicha katta qurilish ishlarini amalga oshirdi. Bu davrda xonlik chegaralari
sezilarli darajada kengaydi, iqtisodiy va harbiy salohiyati oshdi.
Norbo'tabiy (1769-1800) hukmronlik qilgan davr Qo'qon xonligi tarixida
alohida o'rin tutadi. U davrida xonlik hududlari yanada kengayib, Toshkent va
Chimkent viloyatlari ham xonlik tarkibiga qo'shib olindi. Shuningdek, bu davrda
5

qo'shni davlatlar bilan diplomatik aloqalar rivojlandi, savdo-sotiq kuchayib,
madaniy hayot yanada faollashdi.
XIX asrning birinchi yarmida Qo'qon xonligiga Olimxon (1800-1809),
Umarxon (1809-1822) va Muhammadalixon (1822-1842) kabi hukmdorlar
boshchilik qildilar. Bu davr xonlikning eng qudratli va gullab-yashnagan davri
hisoblanadi. Ayniqsa, Umarxon davrida madaniyat va adabiyot rivojlandi, ko'plab
madaniy inshootlar qurildi, xonlik hukmdorlari saroyida shoir va adiblar uchun
qulay sharoit yaratildi.
Muhammadalixon (Madali) davri ham Qo'qon xonligi tarixida muhim o'rin
tutadi. U davrida xonlik chegaralari janubda Qarategin va Darvoz viloyatlarigacha,
shimolda esa Qozog'iston cho'llarigacha yetib bordi. Biroq, keyinchalik ichki
ziddiyatlar va tashqi dushmanlar ta'siri ostida xonlik zaiflashib bordi, bu esa uning
inqiroziga olib keldi.
Ilk hukmdorlar davri Qo'qon xonligining asosiy siyosiy yo'nalishlarini
belgilab berdi. Bu davrda shakllangan davlat tuzilishi, boshqaruv tizimi va
madaniy an'analar keyingi davrlarda ham saqlanib qoldi va rivojlantirildi.
1.2. Qo'qon xonligining siyosiy va ma'muriy tuzilishi
Qo'qon xonligi siyosiy va ma'muriy tuzilishi o'ziga xos xususiyatlarga ega
bo'lib, bu tuzilish ko'p jihatdan o'rta asrlarda Markaziy Osiyoda mavjud bo'lgan
davlatchilik an'analariga asoslangan edi.
6

Qo'qon xonligida oliy hokimiyat xon qo'lida to'plangan bo'lib, u mutlaq
hokimiyat egasi hisoblanardi. Xon davlatning oliy hukmdori sifatida qonunchilik,
ijroiya va sud hokimiyati vakolatlariga ega edi. Xonning hokimiyati shariat va o'rta
asr an'analariga asoslangan bo'lib, uni ilohiy hokimiyat sifatida e'tirof etilardi. Xon
hokimiyati nasldan-naslga o'tardi, ammo har doim ham to'ng'ich o'g'il taxtga
chiqavermagan, ba'zan ukalar ham taxtga chiqishi mumkin edi.
Xonlikda markaziy boshqaruv tizimi mavjud bo'lib, bu tizim quyidagi
mansabdorlardan iborat edi:
1. Mingboshi – xondan keyingi eng nufuzli shaxs, bosh vazir vazifasini
bajargan. Boshqaruv ishlaridagi asosiy mas'uliyat uning zimmasida bo'lgan.
2. Qushbegi – saroy ishlari va tashqi siyosat bilan shug'ullangan yuqori
mansabdor.
3. Mehtar – moliya va xazina ishlarini nazorat qilgan.
4. Parvonachi – xon farmoni va yorliqlari ijrosini ta'minlagan
5. Dodxoh – adolat ishlari va sud tizimi bilan shug'ullangan.
6. Shayxulislom va qozikalon – diniy ishlar va shariat qonunlari bo'yicha
mas'ul bo'lgan.
Shuningdek, xon saroyi va davlat boshqaruvida devonbegi, inoq, miroxur,
to'pchiboshi, bakovulboshi kabi ko'plab mansablar ham mavjud bo'lgan.
7

Ma'muriy jihatdan Qo'qon xonligi viloyat, beklik va amlokdorlik kabi
ma'muriy birliklarga bo'lingan:
1. Viloyatlar – katta ma'muriy hududlar bo'lib, ularga xon tomonidan
tayinlangan hokimlar (beklar) boshchilik qilgan.
2. Bekliklar – o'rtacha kattalikdagi ma'muriy hududlar bo'lib, ular ham
beklarga bo'ysungan.
3. Amlokdorliklar – kichikroq ma'muriy hududlar bo'lib, ularga amlokdorlar
boshchilik qilgan.
4. Qishloqlar va ovullar – eng kichik ma'muriy birliklar bo'lib, ularga
oqsoqollar yoki mingboshilar rahbarlik qilgan.
Qo'qon xonligida ma'muriy boshqaruv tizimi markazlashgan va
nomarkazlashgan elementlarning aralashmasidan iborat edi. Markazdan uzoq
hududlarda mahalliy hokimlar ancha mustaqillikka ega bo'lgan, ayrim hollarda ular
faqat nomigagina markaziy hokimiyatga bo'ysungan. Bu holat xonlikdagi ichki
ziddiyatlarning asosiy sabablaridan biri bo'lgan.
Qo'qon xonligining siyosiy va ma'muriy tuzilishi davr o'tishi bilan
takomillashib borgan. Ayniqsa, XIX asrning birinchi yarmida xonlikning ma'muriy
boshqaruv tizimi ancha murakkablashdi va kengaydi, bu esa davlatning
kuchayishiga va barqarorlashishiga hissa qo'shdi.
8

1.3. Qo'qon xonligining hududiy kengayishi va uning siyosiy ahamiyati
Qo'qon xonligi o'z tarixiy rivojlanishi davomida hududiy jihatdan sezilarli
darajada kengaydi va bu jarayon xonlikning siyosiy mavqeiga katta ta'sir ko'rsatdi.
Qo'qon xonligi dastlab XVIII asrning boshlarida Farg'ona vodiysining
shimoliy qismida kichik bir mulk sifatida shakllangan bo'lsa-da, asrning o'rtalariga
kelib butun shimoliy Farg'ona vodiysi ustidan o'z nazoratini o'rnatdi. Erdonabiy
(1750-1769) davrida xonlik Farg'ona vodiysining katta qismini o'z ichiga olgan edi
Norbo'tabiy (1769-1800) davrida Qo'qon xonligi o'z hududlarini shimolga –
Toshkent va Sayram viloyatlariga qadar kengaytirdi. Bu davrda xonlik
Sirdaryoning o'rta oqimidagi ko'plab muhim aholi punktlarini o'z tarkibiga qo'shib
oldi, bu esa savdo yo'llarini nazorat qilish imkonini berdi va iqtisodiy jihatdan
xonlikning kuchayishiga olib keldi.
Olimxon (1800-1809) davrida Qo'qon xonligi o'z hududlarini yanada
kengaytirdi. U Toshkent viloyatini to'liq qo'lga kiritib, Chirchiq va Ohangaron
vodiylari ustidan ham o'z hokimiyatini o'rnatdi. Shuningdek, Olimxon
qozog'istonlik juzlar bilan ham aloqalarni mustahkamladi va qisman ularni o'z ta'sir
doirasiga oldi.
Umarxon (1809-1822) davrida xonlik o'z hududlarini g'arbga va janubga –
Jizzax, O'ratepa va Xo'jand viloyatlarigacha kengaytirdi. Bu davrdagi hududiy
kengayish natijasida Qo'qon xonligi Buxoro amirligi bilan bevosita chegaradosh
bo'lib qoldi, bu esa ikki davlat o'rtasida doimiy kurashning kelib chiqishiga sabab
bo'ldi.
9

Muhammadalixon (1822-1842) davrida Qo'qon xonligi o'zining eng keng
hududlarga ega bo'ldi. Bu davrda xonlikning chegaralari janubda Hisor tog'
tizmalari, Qarategin va Darvoz viloyatlarigacha, sharqda Sharqiy Turkistonga,
shimolda Qozog'iston cho'llariga, g'arbda esa O'ratepa va Jizzaxgacha yetib bordi.
Muhammadalixon davrida xonlik Issiqko'l atrofi, Chu va Talas vodiylarini ham o'z
tasarrufiga oldi.
Qo'qon xonligining hududiy kengayishi uning siyosiy ahamiyatini oshirdi va
Markaziy Osiyoning yetakchi davlatlaridan biriga aylantirdi. Bu kengayish
natijasida xonlik quyidagi siyosiy ustunliklarga erishdi:
1. Strategik ahamiyatga ega savdo yo'llarini nazorat qilish imkoniyati paydo
bo'ldi, bu esa iqtisodiy jihatdan xonlikning kuchayishiga olib keldi.
2. Xonlik hududi doirasida turli etnik va madaniy guruhlar birlashtirilib,
etnik-madaniy xilma-xillik kuchaydi.
3. Qo'shni davlatlar, jumladan, Rossiya imperiyasi, Xitoy imperiyasi,
Buxoro amirligi va Qo'qon xonligi o'rtasidagi diplomatik aloqalarda xonlikning
mavqei oshdi.
4. Tabiiy resurslarga boy hududlarni qo'shib olish natijasida xonlikning
iqtisodiy imkoniyatlari kengaydi.
Biroq, hududiy kengayish natijasida xonlik oldida yangi muammolar ham
paydo bo'ldi:
10

1. Markazdan uzoq hududlarni samarali boshqarish masalasi
murakkablashdi, bu esa ko'pincha mahalliy hokimlarning mustaqillikka
intilishlariga va markaziy hokimiyatga qarshi chiqishlariga olib keldi.
2. Turli etnik va madaniy guruhlarni bir davlat doirasida birlashtirishda
qiyinchiliklar yuzaga keldi.
3. Qo'shni davlatlar, ayniqsa, Buxoro amirligi va Xiva xonligi bilan chegara
nizolari ko'paydi.
4. Rossiya imperiyasi va Xitoy imperiyasi kabi yirik davlatlar bilan
to'qnashuvlar yuzaga keldi, bu esa keyinchalik xonlikning mustaqilligiga jiddiy
xavf tug'dirdi.
Qo'qon xonligining hududiy kengayishi va uning siyosiy ahamiyati o'zaro
bog'liq jarayonlar bo'lib, bu jarayonlar xonlikning kelgusi taqdirini belgilab berdi.
XIX asrning ikkinchi yarmida Rossiya imperiyasi Markaziy Osiyoga yurish
qilganda, aynan Qo'qon xonligi uning asosiy raqiblaridan biriga aylandi, bu esa
xonlikning tashqi siyosiy vaziyatini yanada murakkablashtirdi va oxir-oqibat uning
qulashiga olib keldi.
11

II BOB. QO'QON XONLIGINING IJTIMOIY-IQTISODIY HAYOTI
2.1. Qo'qon xonligida qishloq xo'jaligi va hunarmandchilik
Qo'qon xonligining iqtisodiy hayotida qishloq xo'jaligi yetakchi o'rin tutgan.
Farg'ona vodiysi o'zining unumdor tuprog'i, qulay iqlim sharoiti va rivojlangan
sug'orish tizimlari tufayli qishloq xo'jaligi uchun juda qulay hududlardan biri
bo'lgan. Xonlik iqtisodiyotining asosini dehqonchilik tashkil etgan bo'lib, bu soha
aholining asosiy mashg'uloti va daromad manbai bo'lgan.
Qo'qon xonligida yetishtirilgan asosiy qishloq xo'jaligi mahsulotlari
quyidagilardan iborat edi:
1. Don ekinlari: bug'doy, arpa, sholi, tariq va jo'xori. Bug'doy va arpa asosan
lalmi yerlarda, sholi esa sug'oriladigan yerlarda yetishtirilgan.
2. Texnik ekinlar: paxta, zig'ir va kanop. Ayniqsa paxta yetishtirish keng
tarqalgan bo'lib, u Qo'qon xonligining muhim eksport mahsulotlaridan biri
hisoblanardi.
3. Bog'dorchilik: uzum, olma, nok, o'rik, shaftoli, olcha, gilos va boshqa
mevalar. Farg'ona vodiysining iqlimi bog'dorchilik uchun juda qulay bo'lgan,
shuning uchun bu yerda turli xil mevalar yetishtirilgan.
4. Poliz ekinlari: qovun, tarvuz, qovoq va turli sabzavotlar.
5. Ipak qurti yetishtirish ham keng tarqalgan bo'lib, bu sohaning mahsulotlari
ichki va tashqi bozorlarda katta talabga ega edi.
12

Sug'orish tizimlari Qo'qon xonligidagi qishloq xo'jaligining muhim tarkibiy
qismi bo'lgan. Farg'ona vodiysida Sirdaryodan va tog' daryolaridan olib kelingan
suv bilan sug'oriladigan keng ariq tarmoqlari mavjud edi. Xonlik hukmdorlari
sug'orish tizimlarining rivojlanishiga katta e'tibor qaratganlar, chunki bu butun
iqtisodiyot uchun hayotiy ahamiyatga ega edi. Katta ariqlar (qozonlar) davlat
hisobidan qurilgan va saqlab turilgan, kichik ariqlar esa mahalliy jamoa (qishloq)
hisobidan barpo etilgan.
Qishloq xo'jaligida turli mulkchilik shakllari mavjud bo'lgan:
1. Davlat yerlari (amlok, podshohlik) – bu yerlar bevosita xon va uning
oilasiga qarashli bo'lib, ulardan tushadigan daromad davlat xazinasiga
yo'naltirilgan.
2. Vaqf yerlari – diniy muassasalar (masjid, madrasa) tasarrufidagi yerlar
bo'lib, ulardan tushadigan daromad shu muassasalar ehtiyojlari uchun sarflangan.
3. Mulk yerlari – xususiy shaxslarga tegishli bo'lgan yerlar.
4. Jamoat yerlari – qishloq jamoasi a'zolari tomonidan birgalikda
foydalaniladigan yerlar (yaylovlar, o'tloqlar).
Qo'qon xonligida hunarmandchilik ham yuksak darajada rivojlangan bo'lib,
u iqtisodiyotning muhim tarmog'i sifatida qishloq xo'jaligidan keyingi o'rinda
turgan. Hunarmandchilik asosan shaharlarda, ayniqsa Qo'qon, Andijon, Marg'ilon,
Namangan, Toshkent, Xo'jand kabi yirik shaharlarda rivojlangan.
Xonlikda rivojlangan hunarmandchilik sohalari:
13

1. To'qimachilik – paxta, ipak va jun gazlamalar ishlab chiqarish. Ayniqsa,
Marg'ilon shahri o'zining ipak matosi "atlas" bilan mashhur bo'lgan.
2. Kulolchilik – sopol va chinni idishlar ishlab chiqarish.
3. Zardo'zlik – zar bilan tikilgan buyumlar tayyorlash.
4. Temirchilik va misgarlik – temir va mis buyumlar, qurollar yasash.
5. Zargarlik – oltin va kumushdan turli taqinchoqlar yasash.
6. Ko'nchilik – teri va charm buyumlar tayyorlash.
7. Gilamdo'zlik – gilam va palos to'qish.
8. Bo'yoqchilik – matolarni bo'yash.
9. Yog'ochsozlik – yog'och o'ymakorligi va mebel yasash.
10. Novvoylik, qandolatchilik – non va shirinliklar tayyorlash.
Hunarmandchilik ustaxonalari ko'pincha oilaviy korxonalar bo'lib, kasbiy
sirlar otadan o'g'ilga meros qilib qoldirilgan. Hunarmandlar o'z kasb turlari
bo'yicha sexlarga birlashganlar (masalan, zargarlar sexi, temirchilar sexi va
boshqalar), bu sexlar esa o'z a'zolarining huquq va manfaatlarini himoya qilgan.
Qo'qon xonligida qishloq xo'jaligi va hunarmandchilikning rivojlanishi
butun iqtisodiyotning barqaror ishlashini ta'minlagan, aholining yashash darajasini
14

oshirgan va xonlikning qo'shni davlatlar bilan savdo aloqalarini rivojlantirishga
imkon bergan.
2.2. Savdo-sotiq aloqalari va iqtisodiy munosabatlar
Qo'qon xonligi o'zining qulay geografik joylashuvi tufayli Sharq va G'arb
o'rtasidagi savdo yo'llarining muhim chorrahasida joylashgan edi. Bu omil
xonlikda savdo-sotiq aloqalarining faol rivojlanishiga imkon berdi va xonlikni
Markaziy Osiyo mintaqasidagi muhim savdo markazlaridan biriga aylantirdi.
Ichki savdo
Qo'qon xonligida ichki savdo asosan bozorlarda amalga oshirilgan. Har bir
yirik shaharda, jumladan Qo'qon, Andijon, Marg'ilon, Namangan, Toshkent va
boshqa shaharlarda doimiy bozorlar faoliyat ko'rsatgan. Bundan tashqari, kichik
shaharchalar va qishloqlarda ham haftalik yoki oylik bozorlar o'tkazilgan.
Bozorlarda turli xil mahsulotlar sotilgan:
- Qishloq xo'jaligi mahsulotlari: don, meva-sabzavotlar, go'sht, sut
mahsulotlari
- Hunarmandchilik buyumlari: to'qimachilik mahsulotlari, sopol va chinni
idishlar, metall buyumlar, zargarliq buyumlari
- Chetdan keltirilgan tovarlar: choy, qand, bo'yoqlar, dori-darmonlar
Bozorlarda savdo qilish uchun savdogarlar soliq to'laganlar (zakat), bundan
tashqari bozor joyi uchun ham to'lov olingan. Savdo-sotiq ishlari maxsus
15

mansabdorlar (muhtasiblar) tomonidan nazorat qilingan, ular narxlarni tartibga
solish, o'lchov va tarozilarning to'g'riligini tekshirish, savdo qoidalariga rioya
qilinishini kuzatish kabi vazifalarni bajarganlar.
Ichki savdoda asosiy to'lov vositasi kumush tangalar (tanga, dirham) va mis
chaqa pullar (pul, fulus) bo'lgan. Bundan tashqari ayrim hollarda natural
ayirboshlash ham amalga oshirilgan.
Tashqi savd
Qo'qon xonligining tashqi savdosi juda keng ko'lamli bo'lib, qo'shni davlatlar
va uzoq mamlakatlar bilan savdo aloqalari o'rnatilgan edi. Tashqi savdo
yo'nalishlari quyidagilar bo'lgan
1. Rossiya bilan savdo – bu savdo Sibir orqali, keyinchalik esa Orenburg va
Petropavlovsk orqali olib borilgan. Rossiyadan metallar, metall buyumlar, mo'yna,
charm, gazlamalar, qand, choy kabi mahsulotlar keltirilgan. Qo'qon xonligidan esa
paxta, ipak gazlamalar, quritilgan mevalar, gilam, jun va boshqa mahsulotlar
eksport qilingan.
2. Xitoy bilan savdo – bu savdo Sharqiy Turkiston orqali amalga oshirilgan.
Xitoydan choy, ipak, chinni idishlar, bo'yoqlar keltirilgan. Qo'qon xonligidan esa
paxta mahsulotlari, teri, qorako'l, otlar eksport qilingan.
3. Hindiston bilan savdo – bu savdo Qashqar va Yarkand orqali yoki
Afg'oniston orqali amalga oshirilgan. Hindistondan dori-darmonlar, bo'yoqlar,
ziravorlar, gazlamalar keltirilgan.
16

4. Eron va Afg'oniston bilan savdo – bu mamlakatlardan asosan gazlamalar,
qurollar, ziravorlar import qilingan.
5. Buxoro amirligi va Xiva xonligi bilan savdo – bu davlatlar bilan savdo-
sotiqda turli xil mahsulotlar ayirbosh qilingan.
Tashqi savdoda karvon yo'llari muhim ahamiyatga ega bo'lgan. Qo'qon
xonligi hududidan bir nechta muhim karvon yo'llari o'tgan, jumladan, Toshkent
orqali Sirdaryo havzasi bo'ylab Rossiyaga, Andijon orqali Qashqar va Xitoyga,
Xo'jand orqali Buxoro amirligiga olib boruvchi yo'llar.
Savdogarlar karvonlari maxsus karvonsaroylarda to'xtagan, bu joylar
savdogarlar uchun yashash joyi, omborxona va savdo maydoni vazifasini bajargan.
Yirik shaharlarda bir nechta karvonsaroylar bo'lgan, har biri ma'lum bir
yo'nalishdan kelgan savdogarlar uchun mo'ljallangan.
Pul muomalasi va bank ishi
Qo'qon xonligida pul muomalasi yaxshi rivojlangan edi. Xonlik o'zining
tangalarini zarb qilgan, bu tangalar "tanga", "dirham" yoki "tenga" deb atalgan.
Mis tangalar esa "pul" yoki "fulus" deb yuritilgan. Bundan tashqari, xonlikda
qo'shni davlatlarning, jumladan, Buxoro amirligi, Rossiya imperiyasi va Xitoy
imperiyasining tangalari ham muomalada bo'lgan.
Bank ishi ham ma'lum darajada rivojlangan bo'lib, savdogarlar o'rtasida
kredit berish amaliyoti keng tarqalgan. Bu ishlar bilan maxsus savdogarlar –
17

"sarroflar" shug'ullangan, ular nafaqat pul almashtirish, balki kredit berish, pul
o'tkazmalari va boshqa moliyaviy xizmatlarni ham ko'rsatganlar.
Qo'qon xonligining savdo-sotiq aloqalari va iqtisodiy munosabatlari
xonlikning barqaror rivojlanishiga va aholining farovonligiga katta hissa qo'shgan.
Bu sohadagi yutuqlar xonlikning siyosiy mavqeini oshirishga va madaniy
hayotining rivojlanishiga ham ta'sir ko'rsatgan.
2.3. Soliq tizimi va moliyaviy siyosat
Qo'qon xonligining soliq tizimi va moliyaviy siyosati davlat boshqaruvining
muhim qismi bo'lib, davlat xazinasini to'ldirish, ijtimoiy-iqtisodiy barqarorlikni
ta'minlash va turli davlat ehtiyojlarini qoplash uchun xizmat qilgan.
Soliq tizimi
Qo'qon xonligida soliq tizimi asosan islom qonunlari (shariat) va o'rta asr
Markaziy Osiyo an'analariga asoslangan edi. Xonlikda quyidagi asosiy soliqlar
mavjud bo'lgan:
1. Xiroj – yer solig'i bo'lib, dehqonlar tomonidan to'langan. Bu soliq odatda
hosilning 1/10 dan 1/3 qismigacha bo'lgan miqdorni tashkil etgan. Xiroj pul yoki
natural shaklda (ya'ni hosil bilan) to'lanishi mumkin bo'lgan. Bu soliq miqdori
yerning sifati, sug'orish imkoniyatlari va boshqa omillarga bog'liq bo'lgan.
18

2. Zakat – islom dinining besh asosiy ruknidan biri bo'lib, boylik va
daromaddan olinadigan soliq. Bu soliq savdogarlar, hunarmandlar va chorvachilik
bilan shug'ullanuvchilardan olingan. Zakatning miqdori shariat qonunlariga ko'ra
belgilangan – odatda daromad yoki boylikning 2,5 foizini tashkil etgan.
3. Tanobona – yer maydonining katta-kichikligiga qarab olinadigan soliq.
4. Suvona (obpuli) – sug'orish uchun foydalaniladigan suv uchun
to'lanadigan soliq.
5. Alg'ut-qalg'ut – harbiy ehtiyojlar uchun to'planadigan soliq.
6. Daromat – turli daromadlardan olinadigan soliq.
7. Boj (tamg'a) – savdo-sotiq, karvonlar o'tishi va bozor savdosi uchun
olinadigan soliq.
Bundan tashqari, turli maqsadlar uchun vaqti-vaqti bilan qo'shimcha soliqlar
ham joriy etilgan. Masalan, urush paytida harbiy ehtiyojlar uchun yoki davlat
ahamiyatiga molik qurilishlar uchun alohida yig'imlar o'tkazilgan.
Soliqlarni yig'ish bilan maxsus mansabdorlar – soliq yig'uvchilar
(amaldorlar, zakotchilar, tanobchilar) shug'ullangan. Ular xon yoki mahalliy
hokimlar tomonidan tayinlangan va ma'lum bir hududdan soliq yig'ish vazifasini
bajarganlar. Soliq yig'uvchilar o'z vazifalarini suiiste'mol qilmasliklarini nazorat
qilish uchun maxsus taftish (tekshirish) tizimi joriy etilgan.
Moliyaviy siyosat
19

Qo'qon xonligining moliyaviy siyosati davlat xazinasini boshqarish, pul
muomalasini tartibga solish va davlat xarajatlarini rejalashtirish kabi masalalarni
o'z ichiga olgan.
Davlat xazinasi (biylik, devoni xiroj) davlatning asosiy moliyaviy instituti
bo'lib, unga tushadigan mablag'lar quyidagi manbalardan shakllantirilgan
1. Yuqorida sanab o'tilgan barcha soliqlar va yig'imlar.
2. Davlat yerlaridan tushadigan daromadlar.
3. Savdo-sotiq uchun boj to'lovlari va bozor yig'imlari.
4. O'lja va tovon pullari (urush paytida qo'lga kiritilgan boyliklar).
5. Jarima pullari va boshqa to'lovlar.
Davlat xazinasidan quyidagi asosiy yo'nalishlar bo'yicha xarajatlar amalga
oshirilgan
1. Xon saroyi va uning oilasini saqlash xarajatlari.
2. Harbiy ehtiyojlar – qo'shinni saqlash, qurollantirishva harbiy yurishlarni
moliyalashtirish.
3. Ma'muriy boshqaruv apparatini saqlash – mansabdorlar maoshi, ma'muriy
binolarni saqlash va boshqalar.
20

4. Infratuzilma loyihalari – yo'llar, ko'priklar, sug'orish inshoatlari, shahar
devorlarini qurish va ta'mirlash.
5. Diniy va ma'rifiy muassasalarni qo'llab-quvvatlash – masjidlar,
madrasalar, xonaqohlar va boshqa binolarni qurish va saqlash.
Qo'qon xonligida pul-kredit siyosati ham yuritilgan, jumladan:
1. O'z tangalarini zarb qilish.
2. Pul qadrsizlanishining oldini olish choralarini ko'rish.
3. Savdo-sotiq va iqtisodiy faollikni rag'batlantirish.
Xonlikning moliyaviy siyosati va soliq tizimi davrlar o'tishi bilan o'zgarib
borgan. Ba'zi hukmdorlar soliq yukini kamaytirish va xalqning turmush darajasini
yaxshilash uchun islohotlar o'tkazganlar, boshqalari esa moliyaviy ehtiyojlarni
qoplash uchun soliqlarni oshirganlar.
Qo'qon xonligining soliq tizimi va moliyaviy siyosati umuman olganda o'sha
davr uchun ancha samarali bo'lib, davlatning barqaror rivojlanishini ta'minlashga
va turli ijtimoiy-iqtisodiy loyihalarni amalga oshirishga imkon bergan. Biroq, soliq
yukining og'irligi va soliq yig'uvchilar tomonidan suiiste'molliklar aholi
noroziligining asosiy sabablaridan biri bo'lgan, bu esa ayrim hollarda isyonlar va
g'alayonlarning kelib chiqishiga sabab bo'lgan.
21

III BOB. QO'QON XONLIGINING MADANIY HAYOTI VA
INQIROZI
3.1. Qo'qon xonligida ilm-fan va madaniyat
Qo'qon xonligi o'zining madaniy hayoti, ilm-fan va adabiyot sohasidagi
yutuqlari bilan Markaziy Osiyoda alohida o'rin tutadi. XVIII-XIX asrlarda Qo'qon
xonligi hududida madaniy hayot gullab-yashnadi, ko'plab shoir, adib, olim va
san'atkorlar yetishib chiqdi, ilm-fan va madaniyatning turli yo'nalishlari rivojlandi.
Ta'lim tizimi
Qo'qon xonligida ta'lim tizimi asosan an'anaviy islomiy ta'lim muassasalari –
maktab va madrasalarga asoslangan edi. Maktablar boshlang'ich ta'lim
muassasalari bo'lib, ularda bolalar Qur'on, islom asoslari, o'qish, yozish va
hisoblashni o'rganganlar. Madrasalar esa oliy ta'lim muassasalari sifatida faoliyat
ko'rsatgan, ularda islom ilmlari (tafsir, hadis, fiqh), mantiq, falsafa, tibbiyot,
matematika, astronomiya kabi fanlar o'qitilgan.
Qo'qon xonligida ko'plab madrasalar qurilgan, ularning eng mashhurlari
quyidagilar:
1. Qo'qondagi Madalixxon (Muhammadalixon) madrasasi
2. Qo'qondagi Xon (Norbo'tabiy) madrasasi
3. Qo'qondagi Hakim To'ra madrasasi
22

4. Namangandagi Mulla Kirgiz madrasasi
5. Andijondagi Jome madrasasi
6. Toshkentdagi Ko'kaldosh madrasasi
Bu madrasalarda nafaqat xonlikning turli hududlaridan, balki qo'shni
davlatlardan ham talabalar ta'lim olishgan. Madrasa o'qituvchilari (mudarrislar)
jamiyatda yuksak mavqega ega bo'lganlar va ko'pincha davlat boshqaruvida ham
ishtirok etganlar.
Adabiyot va san'at
Qo'qon xonligi davri o'zbek adabiyotining eng yorqin davrlaridan biri
hisoblanadi. Bu davrda ko'plab iste'dodli shoirlar va adiblar yetishib chiqqan.
Ayniqsa, Umarxon (Amiriy) va Nodira davrida adabiy muhit gullab yashnagan,
saroy atrofida katta adabiy markaz shakllangan.
Qo'qon xonligida ijod qilgan mashhur shoirlar va adiblar:
1. Umarxon (Amiriy) – nafaqat xon, balki iste'dodli shoir ham bo'lgan.
2. Nodira (Mohlaroyim) – Umarxonning rafiqasi, o'zbek va tojik tillarida
ijod qilgan.
3. Fazliy Namangoniy – shoir va tarixchi, "Majmuai shoiron" tazkirasining
muallifi.
4. Gulxaniy – "Zarbulmasal" asarining muallifi.
23

5. Uvaysiy – mashhur shoira, Nodiraning zamondoshi.
6. Maxmur – hajviy she'rlar ustasi.
7. Muqimiy – XIX asrning ikkinchi yarmida yashab ijod etgan.
8. Furqat – XIX asrning ikkinchi yarmida yashab ijod etgan.
9. Zavqiy – hajviy she'rlar ustasi.
Qo'qon adabiy muhitida turli janrlar rivojlangan: g'azal, qasida, muxammas,
ruboiy, doston va boshqalar. Shoirlar o'z asarlarida muhabbat, insoniy qadriyatlar,
ijtimoiy adolat kabi mavzularni yoritganlar.
San'at sohasida ham Qo'qon xonligi katta yutuqlarga erishgan. Musiqa, raqs,
miniatyura, xattotlik, naqqoshlik kabi san'at turlari rivojlangan. Xonlik saroyida
maxsus musiqachilar, hofizlar, raqqoslar va boshqa san'atkorlar ishlagan. Qo'qon
xonligining musiqiy merosi o'zbek milliy musiqa san'atining ajralmas qismi
hisoblanadi.
Ilm-fan
Qo'qon xonligida ilm-fan sohasida ham sezilarli yutuqlarga erishligan. Bu
davrda ko'plab olimlar faoliyat ko'rsatib, turli sohalarda ilmiy asarlar yaratganlar.
Xonlikda rivojlangan asosiy ilm-fan yo'nalishlari:
1. Tarix – bu sohada "Tarixi Shohruhiy", "Muntaxab ut-tavorix", "Ansob us-
salotin" kabi tarixiy asarlar yaratilgan.
24

2. Tibbiyot – tibbiyot sohasida ko'plab risola va qo'llanmalar yozilgan,
shifobaxsh o'simliklarni o'rganish va ulardan dori-darmonlar tayyorlash amaliyoti
rivojlangan.
3. Astronomiya va matematika – yulduzlar harakati, taqvim tuzish,
matematik masalalarni yechish bo'yicha ilmiy tadqiqotlar olib borilgan.
4. Islom ilmlari – tafsir, hadis, fiqh va boshqa islomiy ilmlar sohasida
ko'plab asarlar yaratilgan.
5. Geografiya – turli hududlarning tabiiy sharoiti, aholi punktlari, savdo
yo'llari haqida ma'lumotlar to'plangan va tizimlashtirliyan.
Qo'qon xonligi davrida kutubxonalar tashkil etilgan, kitoblar ko'chirish va
saqlash ishlari yo'lga qo'yilgan. Xon saroyida va yirik madrasalarda boy
kutubxonalar bo'lgan. Kitoblarni ko'chirish bilan maxsus kotiblar (xattotlar)
shug'ullangan. Qo'qon xonligi davrida yaratilgan qo'lyozma kitoblar bugungi
kunda ham katta ilmiy va madaniy qimmatga ega.
Xalq og'zaki ijodi
Qo'qon xonligi davrida xalq og'zaki ijodi ham faol rivojlangan. Dostonlar,
ertaklar, maqol va matallar, latifalar va boshqa og'zaki ijod namunalari xalq orasida
keng tarqalgan. Bu davrda "Alpomish", "Go'ro'g'li", "Kuntug'mish" kabi xalq
dostonlari keng ommalashgan.
25

Xalq baxshilari va dostonchilari xonlik hududida faoliyat ko'rsatib, tuman-
tuman kezib xalq dostonlarini kuylaganlar. Ular xalq orasida katta hurmatga
sazovor bo'lganlar.
Qo'qon xonligida madaniy hayot, ilm-fan va adabiyot turli millat va elatlar
vakillari o'rtasidagi madaniy almashuvlar natijasida yanada boyigan. Xonlik
hududida o'zbek, tojik, qirg'iz, qozoq, uyg'ur va boshqa xalqlar vakillari yashagan,
bu esa madaniy hayotning rang-barang bo'lishiga olib kelgan.
3.2. Me'morchilik va shaharsozlik an'analari
Qo'qon xonligi davrida me'morchilik va shaharsozlik sohasida ham muhim
yutuqlarga erishilgan. Bu davrda ko'plab shaharlar qayta qurilgan, yangi binolar,
me'moriy ansambllar barpo etilgan. Qo'qon xonligi me'morchiligi o'ziga xos uslub
va an'analarga ega bo'lib, u sharqiy musulmon me'morchiligi an'analarini o'zida
mujassam etgan.
Shaharlar qurilishi va rejalashtirish
Qo'qon xonligining asosiy shaharlari – Qo'qon, Andijon, Marg'ilon,
Namangan, Toshkent, Xo'jand va boshqalar o'ziga xos shaharsozlik an'analariga
ega bo'lgan. Shaharlar odatda quyidagi qismlardan iborat bo'lgan:
1. Shahar markazi (shakhriston) – bu yerda bosh masjid, madrasalar, bozor,
hammom va boshqa muhim inshootlar joylashgan.
26

2. Shahar qal'asi (ark) – bu yerda xon saroyi, harbiy qism, davlat idoralari
joylashgan.
3. Shahar atrofi (rabot) – bu yerda asosan hunarmandlar, savdogarlar va
oddiy aholi istiqomat qilgan.
Shaharlar ko'pincha mudofaa devorlari bilan o'ralgan, shahar darvozalari
bo'lgan. Shahar ichidagi ko'chalar tor va egri-bugri bo'lib, bu issiq iqlim sharoitida
soya berish va shamoldan himoya qilish uchun qulay bo'lgan.
Qo'qon xonligining poytaxti Qo'qon shahri xonlikning eng yirik va go'zal
shaharlaridan biri bo'lgan. Shahar 12 darvozali devor bilan o'ralgan, shahar ichida
ko'plab madrasalar, masjidlar, saroylar, karvonsaroylar va boshqa binolar qurilgan.
Me'moriy inshootlar turlari
Qo'qon xonligi davrida qurilgan asosiy me'moriy inshootlar turlari:
1. Saroylar – xon va uning oilasi, yuqori mansabdorlar uchun qurilgan
hashamatli binolar. Eng mashhuri Qo'qondagi Xudoyorxon saroyi (O'rda) bo'lib, u
o'zining go'zalligi va hashamati bilan ajralib turgan.
2. Madrasalar – oliy diniy ta'lim muassasalari bo'lib, ko'pincha ikki qavatli,
hovlili qilib qurilgan. Madrasalar hujralar (talabalar yashash xonalari), darsxonalar,
masjid va boshqa xonalardan iborat bo'lgan.
27

3. Masjidlar – diniy ibodatlar o'tkaziladigan joylar. Jome (juma) masjidlari
va mahalla masjidlari bo'lgan. Jome masjidlari katta bo'lib, butun shahar aholisi
juma namozini o'qish uchun to'plangan.
4. Maqbaralar – mashhur shaxslar, din peshvolari, xonlar va ularning oila
a'zolari dafn etilgan joylar.
5. Karvonsaroylar – savdogarlar va sayohatchilar uchun qurilgan
mehmonxona vazifasini o'tagan binolar. Ular odatda katta hovli atrofida joylashgan
bir yoki ikki qavatli xonalardan iborat bo'lgan.
6. Hammomlar – aholi uchun yuvinish joylari bo'lib, ular nafaqat gigiyena
maqsadlarida, balki ijtimoiy muloqot joyi sifatida ham muhim ahamiyatga ega
bo'lgan.
7. Minoralar – masjidlar yonida qurilgan, azonga chiqish uchun
mo'ljallangan baland inshootlar.
Me'morchilik uslubi va bezaklar
Qo'qon xonligi me'morchiligining o'ziga xos uslubi shakllangan bo'lib, u
quyidagi xususiyatlarga ega edi:
1. Binolar qurilishida asosan pishiq g'isht, yog'och va ganch ishlatilgan.
2. Binolarning tashqi va ichki qismlari turli naqshlar, kashtalar, ganch
o'ymakorligi, yog'och o'ymakorligi bilan bezatilgan.
3. Islimiy (o'simliksimon) va girih (geometrik) naqshlar keng qo'llanilgan.
28

4. Rang-barang koshinlar (sir berilgan sopol) bilan binolarning tashqi va
ichki qismlari bezatilgan.
5. Yuqori gumbazlar, ayvonlar, peshtoqlar binolarning me'moriy ko'rinishiga
alohida go'zallik bag'ishlagan.
Qo'qon xonligi me'morchiligining eng yorqin namunalaridan biri
Xudoyorxon saroyi hisoblanadi. Saroy 1871-1873 yillarda qurilgan bo'lib, 119
xonadan iborat. Saroy o'zining go'zal peshtoqi, rangli koshinlari, naqshinkor ganch
bezaklari bilan ajralib turadi.
Qo'qondagi Jome masjidi, Madalixxon madrasasi, Toshkentdagi Ko'kaldosh
madrasasi va Baroqxon madrasasi, Namangandagi Xo'ja Amin maqbarasi va
boshqa ko'plab inshootlar Qo'qon xonligi me'morchiligining nodir namunalari
hisoblanadi.
Turar-joy binolari
Oddiy aholi turar-joy binolari odatda bir qavatli, paxsa yoki xom g'ishtdan
qurilgan. Uylar hovli atrofida joylashgan bo'lib, ular ayvon (shiypon),
mehmonxona, yotoxona va boshqa xonalardan iborat bo'lgan. Boyroq oilalar
uylariga ganch o'ymakorligi, devoriy rasmlar, yog'och o'ymakorligi kabi bezaklar
bilan pardoz berishgan.
Qishloq joylarida odatda bir qavatli, keng hovlili uylar qurilgan, shahar
joylarida esa joy tanqisligi tufayli uylar bir-biriga yaqin joylashgan, ko'pincha ikki
qavatli qilib qurilgan.
29

Qo'qon xonligi davridagi me'morchilik va shaharsozlik an'analari keyingi
davrlarda ham davom ettirilgan va hozirgi kunda Markaziy Osiyo me'morchiligi va
shaharsozligining rivojlanishiga katta ta'sir ko'rsatgan.
3.3. Qo'qon xonligining inqirozi va Rossiya imperiyasi tomonidan bosib
olinishi
XIX asrning ikkinchi yarmida Qo'qon xonligi chuqur ichki va tashqi
inqirozga duch keldi, bu esa uning zaiflashishiga va oxir-oqibat Rossiya imperiyasi
tomonidan bosib olinishiga olib keldi.
Ichki inqiroz sabablari
Qo'qon xonligining ichki inqirozi quyidagi sabablar bilan bog'liq edi:
1. Siyosiy beqarorlik va taxt uchun kurashlar. XIX asrning o'rtalarida
xonlikda tez-tez hokimiyat almashinuvlari bo'lib turdi, bu esa davlatning siyosiy va
iqtisodiy barqarorligiga salbiy ta'sir ko'rsatdi. 1842-1876 yillar orasida Qo'qon
taxtida 14 ta hukmdor almashinib turdi, ularning ko'pchiligi zo'ravonlik bilan
ag'darilgan yoki o'ldirilgan.
2. Feodal tarqoqlik. Markaziy hokimiyatning zaiflashuvi tufayli mahalliy
hokimlar (beklar, hokimlar) o'z viloyatlarida mustaqil siyosat yurita boshladilar,
ba'zida ular markaziy hokimiyatga ochiqdan-ochiq qarshi chiqdilar.
3. Iqtisodiy qiyinchiliklar. Uzluksiz urushlar, ichki nizolar, soliq yukining
og'irlashuvi iqtisodiyotga salbiy ta'sir ko'rsatdi.
30

4. Ijtimoiy ziddiyatlar. Aholi turli qatlamlari o'rtasidagi ziddiyatlar, soliq
yukining og'irligi, mansabdorlarning o'zboshimchaligi aholi noroziligining
kuchayishiga olib keldi.
5. Diniy ziddiyatlar. An'anaviy musulmon din arborlari va yangi paydo
bo'lgan islomiy oqimlar o'rtasidagi ziddiyatlar ham ijtimoiy-siyosiy vaziyatning
murakkablashuviga olib keldi.
Tashqi inqiroz sabablari
Tashqi inqiroz asosan quyidagi omillar bilan bog'liq edi:
1. Rossiya imperiyasining Markaziy Osiyoga kirib kelishi. XIX asrning 60-
70-yillarida Rossiya imperiyasi Markaziy Osiyoni bosib olish siyosatini faol olib
bordi.
2. Buxoro amirligi bilan nizolar. Qo'qon xonligi uzoq vaqt davomida Buxoro
amirligi bilan kurash olib bordi, bu kurash xonlikni zaiflashtirib qo'ydi.
3. Xiva xonligi va boshqa qo'shni davlatlar bilan munosabatlarning
murakkablashuvi.
4. Xitoynning Sharqiy Turkistonda o'z mavqeini kuchaytirishi, bu esa
Qo'qon xonligining sharqdagi ta'sirini zaiflashtirib qo'ydi.
Xalq qo'zg'olonlari
XIX asrning ikkinchi yarmida Qo'qon xonligida bir qator xalq qo'zg'olonlari
bo'lib o'tdi. Ularning eng yiriklari quyidagilar:
31

1. 1873-1876 yillardagi Pulat (Po'lat) xon qo'zg'oloni. Bu qo'zg'olon keng
xalq ommasi, ayniqsa dehqonlar va hunarmandlar o'rtasida katta qo'llab-
quvvatlashga ega bo'ldi. Qo'zg'olonchilar xonlikdagi zulmga, soliq yukining
og'irligiga, mansabdorlarning o'zboshimchaliklariga qarshi kurash olib bordilar.
2. 1875 yilda Andijon va uning atrofidagi qo'zg'olon. Bu qo'zg'olon ham
keng qo'llab-quvvatlashga ega bo'lib, uning ishtirokchilari xonlikdagi zulmga va
shu bilan birga Rossiya imperiyasining bosqinchilik siyosatiga qarshi kurash olib
bordilar.
Bu qo'zg'olonlar xonlikni yanada zaiflashtirib qo'ydi va uning Rossiya
imperiyasi tomonidan bosib olinishini osonlashtirdi.
Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi
Rossiya imperiyasi Markaziy Osiyoni bosib olish jarayonida dastlab Qo'qon
xonligining shimoliy viloyatlarini egalladi. 1864 yilda rus qo'shinlari Avliyota
(hozirgi Taraz), Turkiston, Chimkent kabi shaharlarni bosib oldi. 1865 yilda esa
Toshkent shahri ham rus qo'shinlari tomonidan egallandi.
1866 yilda Qo'qon xonligi Rossiya imperiyasi bilan shartnoma imzolashga
majbur bo'ldi, bu shartnomaga ko'ra, xonlik Rossiyaning vassaliga aylanib, unga
katta tovon to'lash majburiyatini oldi.
1873 yilda rus qo'shinlari xonlikning Namangan viloyatini bosib oldi. 1875
yilda xonlikda Pulat xon boshchiligidagi qo'zg'olon boshlandi, bu qo'zg'olon
Rossiya uchun Qo'qon xonligini butunlay tugatish uchun bahona bo'ldi.
32

1876 yil 19 fevralda Rossiya imperatori Aleksandr II "Qo'qon xonligini
tugatish va uning hududlarini Rossiya imperiyasi tarkibiga kiritish to'g'risida"gi
farmonni imzoladi. Shu tariqa, Qo'qon xonligi rasman tugatildi va uning hududlari
Rossiya imperiyasi tarkibiga Farg'ona viloyati sifatida kiritildi.
Qo'qon xonligining tugatilishining oqibatlar
Qo'qon xonligining Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi va
tugatilishi quyidagi oqibatlarga olib keldi:
1. Siyosiy va ma'muriy tizimning o'zgarishi. An'anaviy boshqaruv tizimi
o'rniga Rossiya imperiyasining ma'muriy-hududiy tizimi joriy etildi.
2. Iqtisodiy tizimning o'zgarishi. Rossiya imperiyasi manfaatlariga xizmat
qiladigan yangi iqtisodiy tizim shakllandi, Markaziy Osiyo Rossiya sanoati uchun
xom ashyo bazasi va tayyor mahsulotlar bozori vazifasini bajaradigan bo'ldi.
3. Ijtimoiy-madaniy sohadagi o'zgarishlar. An'anaviy madaniy qadriyatlar va
turmush tarzi bilan bir qatorda, Yevropa madaniyati elementlari ham kirib kela
boshladi.
4. Milliy ozodlik harakatining shakllanishi. Rossiya imperiyasining
mustamlakachillik siyosatiga qarshi kurash, milliy o'zlikni anglash jarayoni
kuchaydi.
Qo'qon xonligining inqirozi va Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi
Markaziy Osiyo tarixidagi muhim burilish nuqtalaridan biri bo'ldi. Bu voqealar
33

natijasida mintaqada yuz yillar davomida shakllangan an'anaviy siyosiy, iqtisodiy
va madaniy tizim o'zgardi, yangi tarixiy davr boshlandi.
34

XULOSA
Qo’qon xonligi tarixiy jihatdan Markaziy Osiyoda shakllangan eng muhim
va ta’sirchan siyosiy tuzilmalaridan biri bo’lib, XVIII asr oxiri va XIX asr
davomida mintaqaning siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayotida muhim o’rin
egallagan. Kurs ishida olib borilgan tahlillar asosida quyidagi xulosalarga kelish
mumkin:
Birinchidan, Qo’qon xonligi o’zining tashkil topish bosqichida mahalliy
bekliklar ustidan markaziy nazoratni o’rnatishga intilgan, barqaror siyosiy
boshqaruvni yo’lga qo’ygan davlat sifatida shakllangan. Ilk hukmdorlar, xususan
Shahruxbiy, Nodir Muhammadxon va Olimxon davrida xonlik ichki siyosiy
birlikka erishish va hududiy kengayishga erishgan.
Ikkinchidan, xonlikda o’ziga xos siyosiy va ma’muriy tizim mavjud bo’lib,
markaziy hokimiyat bilan bir qatorda mahalliy boshqaruv shakllari ham faoliyat
yuritgan. Xonlikda harbiy tuzilma, soliq tizimi, moliya boshqarmasi hamda adliya
organlari faoliyat yuritgan bo’lib, bu davlat boshqaruvining nisbatan
rivojlanganligini ko’rsatadi.
Uchinchidan, Qo’qon xonligi iqtisodiy jihatdan qishloq xo’jaligi va
hunarmandchilikka tayangan. Sug’oriladigan dehqonchilik, ipakchilik, temirchilik,
kulolchilik kabi sohalar keng rivojlangan. Savdo-sotiq aloqalari, karvon yo’llari
orqali boshqa davlatlar bilan bo’lgan iqtisodiy munosabatlar xonlik
iqtisodiyotining muhim asoslaridan biri bo’lgan.
35

To’rtinchidan, madaniy hayotda ham Qo’qon xonligi yuksak darajaga
erishgan. Ilm-fan, adabiyot, diniy ta’limot va me’morchilik sohalarida yirik
namoyandalar yetishib chiqqan. Xususan, mashhur adib va mutafakkir Muhammad
Aminxo’ja, Hofiz Tanish Buxoriy, Nodira, Uvaysiy kabi shaxslar madaniyat
rivojiga katta hissa qo’shgan.
Beshinchidan, XIX asrning ikkinchi yarmida xonlik ichki ziddiyatlar,
kuchayib borayotgan Rossiya bosqinchiligi va markaziy hokimiyatning zaiflashuvi
tufayli inqirozga uchragan. 1876 yilda Qo’qon xonligi Rossiya imperiyasi
tomonidan tugatilib, uning hududi Turkiston general-gubernatorligiga qo’shib
yuborilgan.
Xulosa qilib aytganda, Qo’qon xonligi o’z davrida iqtisodiy va madaniy
yuksalish darajasiga erishgan, mustaqil siyosiy tuzilma bo’lib, o’zbek davlatchiligi
tarixida chuqur iz qoldirgan. Uning tajribasi va madaniy merosi bugungi kun
uchun ham muhim ahamiyat kasb etadi, ayniqsa, milliy o’zlikni anglash, tarixiy
xotirani asrash va davlatchilik an’analarini tiklashda katta o’rin tutadi.
36

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. Abduraimov M. O rta Osiyo davlatlari tarixi. – Toshkent: O’zbekiston,ʻ
2005.
2. Abduazizov A. Qo’qon xonligi va uning tarixiy roli. – Toshkent: Fan,
2003.
3. Ahmedov B. O’zbek davlatchiligi tarixidan. – Toshkent: Sharq, 1998.
4. Aliev H. O’rta Osiyoda xonliklar davri. – Toshkent: Universitet, 2001.
5. Ashurov A. Qo’qon xonligi va uning siyosiy tizimi. – Andijon: Andijon
nashriyoti, 2010.
6. Bobojonov A. O’zbek xalqi tarixi. – Toshkent: Fan, 2004.
7. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. – Toshkent: O’zbekiston,
1998.
8. Muminov N. O’rta Osiyo xalqlari tarixidan. – Toshkent: Fan, 1987.
9. Nazarov Q. Qo’qon xonligining iqtisodiy asoslari. – Toshkent:
Iqtisodiyot, 2009.
10. Norqobilov A. Xonliklar davri va ularning taraqqiyoti. – Toshkent:
Ma’naviyat, 2012.
11. Qosimov B. O’zbek davlatchiligi asoslari. – Toshkent: Sharq, 2006.
37

12. Rahimov T. Qo’qon xonligi tarixi. – Toshkent: Fan, 2008.
13. Saidov S. O’zbek xalqining siyosiy tarixi. – Toshkent: O’zbekiston,
2001.
14. Usmonov M. O’rta Osiyo xonliklari: siyosat va iqtisod. – Toshkent:
Iqtisodchi, 2015.
15. Zohidov P. O’zbekiston tarixi: qadimgi davr – XIX asr. – Toshkent:
O’zbekiston, 2000.
QO’SHIMCHA ADABIYOTLAR RO’YXATI
O’zbekiston milliy ensiklopediyasi. – Toshkent: O’zbekiston milliy
ensiklopediyasi davlat ilmiy nashriyoti, 2002–2007.
Bartold V.V. Turkiston tarixi. – Toshkent: Fan, 1993.
Mukarramov A. Sharq davlatlari siyosiy tizimi. – Toshkent: Universitet,
2016.
Islom Karimov nomidagi Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti darsliklari
va ilmiy to’plamlari.
INTERNET MANBALARI
1. www.lex.uz – O’zbekiston Respublikasining qonun hujjatlari bazasi
38

2. www.ziyonet.uz – O’zbek ta’lim portali
3. www.natlib.uz – O’zbekiston Milliy kutubxonasi rasmiy sayti
4. www.kitob.uz – Elektron kutubxona (ilmiy va tarixiy adabiyotlar)
5. www.history.uz – O’zbekiston va Markaziy Osiyo tarixiga oid maqolalar
bazasi
6. www.academia.edu – Qo’qon xonligi haqida ilmiy maqolalar
7. www.elibrary.ru – Rossiya ilmiy maqolalari bazasi (Qo’qon xonligi
bo’yicha tadqiqotlar mavjud)
8. www.Wikipedia.org – “Qo’qon xonligi” maqolasi (faqat tekshiruv
maqsadida foydalanilgan)
9. Google Scholar – Qo’qon xonligi bo’yicha akademik maqolalar
39

Qo’qon xonligi 2

Sotib olish