Qo’qon xonligi davri tarixiga oid manbalar - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	203.5KB
Xaridlar	8
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

825 Sotish

Qo’qon xonligi davri tarixiga oid manbalar

Sotib olish

QO’QON XONLIGI DAVRI TARIXIGA OID MANBALAR
MUNDARIJA:
Kirish ........................................................................................................ 2
I.Bob.Qo'qon xonligini tashkil topishi .................................................. 4
I.1 Ashtarxoniylar Ubaydullaxon davrida Farg’onada mustaqil
davlatning tuzilishi. Minglar sulolasining hokimiyatga kelishi .......... 4
I.2 Olimxon davrida Qo’qonning siyosiy mavqei kuchayishi.
Toshkent bekligining bo’ysundirilishi. .................................................. 7
I.Bobga xulosa ....................................................................................... 20
II.Bob.Qo’qon xonligining davlat boshqaruv tizimi va madaniyati 21
II.1 Qo’qon xonligining davlat boshqaruv tizimi va ma’muriy
tuzilishi. .................................................................................................. 21
II.2 Madaniy hayot: ta’lim, ilm - fan, adabiyot, tarixnavislik,
me’morchilik va amaliy san’at. ........................................................... 23
II.Bobga xulosa ...................................................................................... 26
Xulosa ..................................................................................................... 27
Foydalanilgan adabiyotlar ................................................................... 31
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi: Xonligiga tobe hisoblangan Farg‘ona vodiysida
18-asr boshlarida yangi davlatga – Qo‘qon xonligia asos solindi. 18-asrda faqat
Farg‘ona vodiysini o‘z ichiga olgan bu davlat 19-asr boshlarida Toshkent
voxasi, xozirgi Qirg‘iziston Respublikasi, Janubiy Qozog‘iston va Shimoliy
Tojikiston hududlarini o‘z ichiga olgan yirik davlatga aylandi.
Ashtarxoniy Subxonqulixon vafotidan so‘ng Buxoro taxtiga o‘tirgan
Ubaydullaxon hukmdorligi (1702-1712) davrida xonlikdagi siyosiy vaziyat
chigallashib markaziy hokimiyat yana zaiflashdi. Bundan foydalangan Chodak
xo‘jalari 1709 yilda Farg‘onada qo‘zg‘olon ko‘tarib, vodiyning bir qismini
egallaydilar. Natijada mustaqil davlat tuzilganligi e’lon qilindi va 1710 yilda
o‘zbeklarning ming qabilasi boshlig‘i Shohruhbiy hokimiyat tepasiga keladi
(1710-1721). Dastlab Qo‘qon, Namangan, Marg‘ilon, Konibodom, Isfara va
ular atrofidagi qishloqlarni o‘z ichiga olgan bu davlat hududi Shohruhbiyning
o‘g‘li va vorisi Muhammad Abduraximbiy (1721-1733) taxtga o‘tirganidan
keyin ancha kengayadi. U Andijon va Xo‘jandda o‘z hukmronligini o‘rnatib
ma’lum muddat Buxoroga tegishli Samarqand va Kattaqo‘rg‘on shaharlarini
egallab, Shahrisakbzga ham tahdid soladi. Abdurahimbiy Qo‘qon qishlog‘i
yaqinida yangi shahar qurdira boshlaydi. U 33 yoshida kasallanib vafot etadi va
taxtga ukasi Abdukarimbiy o‘tiradi. U yangi shahar qurilishini tugallab,
poytaxtni Tepaqo‘rg‘ondan Qo‘qonga ko‘chiradi. Shu tariqa yangi shahar –
Qo‘qon shahri davlatning poytaxti bo‘lib qoldi va keyinchalik bu davlat shahar
nomi bilan Qo‘qon xonligi deb atala boshladi. Abdukarimbiyning hukmronligi
davrida davlat ancha mustahkamlandi, hududlari kengaydi. 1745 yilda Farg‘ona
vodiysiga hujum qilgan qalmoqlar quvib chiqarilib ular bosib olgan O‘sh,
Andijon, Marg‘ilon shaharlari qaytarib olindi.
2

Kurs ishining o’rganilish darajasi: «Qo`qon xonligining so`nggi hukmdori
Sayid Muhammad Xudoyorxon sohibqiron Amir Temurning yigirma uchinchi
avlodi ekanligigni o’rganish Abdukarimbiy vafotidan keyin bir qancha vaqt
davlat tepasida xonlar tez-tez almashib turdilar. Nihoyat uning nabirasi
Erdonabiy ikkinchi bor hokimiyatni qo‘lga kirtiadi. 1755-1769 yillarda taxtni
boshqargan Erdonabiydan so‘ng taxtga Shohruhbiyning uchinchi o‘g‘li
Shodibekning farzandi Sulaymonbek o‘tiradi. U 6 oy hukmronlik qilganidan
keyin suiqasd natijasida o‘ldiriladi va taxtni 1770 yilda Norbo‘tabek (1770-
1801) egallaydi. U markaziy hokitmiyatni mustahkamlashda ancha
muvaffaqiyatlarga erishdi. Chust va Namanganda ko‘tarilgan g‘alayonlarni
bostirganidan so‘ng bu shaharlarga o‘ziga sodiq kishilarni hokim etib tayinladi.
U Xo‘jand shahrini ham o‘z hokimiyati ostiga olishga erishadi. 1799 yilda
Toshkent shahrini egallashga ham urinib ko‘radi, lekin uning qo‘shini
mag‘lubiyatga uchradi.
Kurs ishining maqsadi va vazifasi: Qo’qon xonligini tashkil topishi
haqida ma’lumotlarni yoritish.
1 Ashtarxoniylar Ubaydullaxon davrida Farg’onada mustaqil davlatning
tuzilishi. Minglar sulolasining hokimiyatga kelishi
2 Olimxon davrida Qo’qonning siyosiy mavqei kuchayishi. Toshkent
bekligining bo’ysundirilishi.
3 Qo’qon xonligining davlat boshqaruv tizimi va ma’muriy
tuzilishi.Harbiy - ma’muriy amaldorlar.
4 Madaniy hayot: ta’lim, ilm - fan, adabiyot, tarixnavislik, me’morchilik
va amaliy san’at.
Kurs ishining ob’ekti va predmeti : Qo’qon xonligini siyosiy mavqei
kuchayishi haqida.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi: Kurs ishi kirish qismi, 2 ta bob, 4 ta reja,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxtidan iborat.
3

I.Bob.Qo'qon xonligini tashkil topishi
I.1 Ashtarxoniylar Ubaydullaxon davrida Farg’onada mustaqil
davlatning tuzilishi. Minglar sulolasining hokimiyatga kelishi
Minglar urug`idan bo`lgan yirik zodagon Shohruhbiy Chodak xo`jalari
yordamida Farg`ona vodiysida Buxoro amirligidan mustaqil bo`lgan mavqeni
egallab, 1709 yilda Qo`qon xonligigaasos soladi. Ayrim adabiyotlarda Qo`qon
xonligining hukmdorlari mahalliy yuqori tabaqa vakillari, ruhoniylar va
mashhur Xo`jaAhror Valiy avlodlaridan bo`lgan deb hisoblaydilar.
Tarixchi Haydarbek Bobobekovning ta`kidlashicha barcha musulmon
tarixchilari vaayrim rus mualliflari Qo`qon xonlari sulolasini Oltin Beshik
bilan, u orqali Bobur bilan bog`laydilar. 1
Qo`qon xonlarining nasabnomalarini
Oltin Beshik rivoyati bilan bog`liqligi Niyozmuhammadning «Tarixi
Shohruhiya», Mirzo Olim Mushrifning «Ansabu savalotin va tavorixul
havoqin», Muhammad Solih Toshkandiyning «Tarixi jadidai Toshkand»,
Fozilbek Otabek o`g`lining «Mukammali tarixi Farg`ona», V.Nalivkinning XIX
asr 80-yillari o`rtalarida Qozonda chop etilgan «Qo`qon xonligining qisqacha
tarixi» («Kratkaya istoriya Kokandskogo xanstva), Ibratning «Farg`ona tarixi»,
Mulla Shamsiddin Shavqiyning «Shohnoma» dostonida, Muhammad Aminbek
Xudoyorxon o`g`lining «Turkiston viloyatining gazeti»da 1894 yil sonlarida
o`zbek va rus tillarida e`lon qilingan «Farg`ona viloyati xonlarining xususidagi
voqeatlar» nomli asarlarida, adabiyotshunos, professor Sharif Yusupovning
maqolalarida 2
va boshqa ko`plab manbalarda o`z ifodasini topgan. Prof.Sharif
Yusupov Qo`qon xonlari nasabnomasi tuziladigan bo`lsa, ularning beistisno
hammasi, jumladan, so`nggi xon Sayid Muhammad Xudoyorxon va uning
avlodlari ham Bobur Sultonga, u orqali esa sohibqiron Amir Temurga borib
bog`lanadi, degan xulosaga keladi.
1
Bobobekov Hаydаrbek. Qo’qon tarixi. Toshkent, «Fаn», 1996. 20-21-betlar.
2
Shаrif Yusupov. Buni umr derlаr... «Jаmiyat vа boshqаruv». 2002 yil, 1-son. 18-25-betlar.
4

Amir Temur va uning o`g`li Mironshohdan boshlangan sulola, Qo`qon
xoni Xudoyorxongacha davom etib kelgan. SH.Yusupov shunday xulosa qiladi:
«Qo`qon xonligining so`nggi hukmdori Sayid Muhammad Xudoyorxon
sohibqiron Amir Temurning yigirma uchinchi avlodi, xonning ikkinchi o`g`li
Sayid Muhammad Aminbek yigirma to`rtinchi hamda Muhammad
Aminbekning o`g`li Sayid Islombek sohibqironning yigirma beshinchi avlodi
bo`lib chiqadi". 3
Temurshunos, Boburshunos frantsuz olimi O`zbekistonning xalqlar
do`stligi ordeni bilan taqdirlangan professor Lyus`en Keren o`zining «Shahzoda
Islombek» maqolasida Qo`qon xonlari temuriy Mironshohga borib taqaladi,
degan g`oyani Said Islombek ilgari surgan. Bu ishni o`zbek olimi
Sh.Yusupovdavom ettirib Islombekning hayoti, taqdiri haqida tadqiqot ish olib
bormoqda. Xonlikda tojiklar va qirg`izlar ham katta mavqeiga ega edilar. Xon
qo`shinlarida ular katta kuch bo`lganlar. 92 o`zbek qabilalaridan biri deb
o`zlarini hisoblovchi qipchoqlarning o`rni ham Qo`qon 1
xonligida ancha katta
bo`lgan. Ular xonlikningning Shaxrixon, Baliqchi hududlari, Qoradaryo bilan
Norin daryosi oralig`idagi yerlarda yashaganlar. Qirg`izlar esaasosan
Farg`onaatrofidagi tog`larda va Ketmontepa, Oloy singari tog` xavzalarida
ko`chib yurib chorvachilik bilan shug` ullanganlar.
Xiva xonligi va Buxoro amirligidagi singari Qo`qon xonligida ham
davlatni boshqarishda ruhoniylarning o`rni va ta`siri katta bo`lgan. Jumladan,
ruhoniy Hazrati Sohib, Naqshbandiylar jamoasining halifasi sifatida 1844-1869
yillar mobaynidaamalda davlat ahamiyatiga ega bo`lgan ayrim masalalarni hal
qilishdaasosiy rol o`ynagan. Hatto Xudoyorxonning o`zi ham u vafot etgach
dafn marosimida oldingi safda borgan. Xo`ja Kalon 1852-1863
yillardaAndijonda hokim lavozimini ado etadi. Odatda xonlikningdaadolat
yuritish ishlarida ruhoniylar vakillari qozilar bo`lib xizmat qilardilar.
3
O’sha manba, 20-bet.
1
“Ho’qond” shaharning kelib chiqishi “Ho’p-qand”so’zlaridan tuzilgan bo’lib uning binosini 1709 yilgi voqeaga bog’lashgan.
Vaholanki, ”Ho’qand”shahri X asrda ham shu nom bilan mashhur bo’lgan. Ma’nosi esa “yahshi”, ”latif”so’zlariga to’g’ri keladi.
Hаydаrbek Bobobekov . Qo’qon tarixi. Toshkent, «Fаn», 1996. 268-bet.
5

Qo`qon xonligida yuqori hukmron tabaqaning ijtimoiy va etnik jihatdan
xilma-xil bo`lishligi turli guruhlar o`rtasida muttasil davom etadigan hokimiyat
talash kurashining asosiy sababidir. Xonlikningda hukmronlik qilgan xonlardan
ko`pi saroy to`ntarilishi oqibatida o`ldirilganlar, o`nlab shahzodalar, amaldor va
sarkardalar saroy to`ntarishining qurboni bo`lib qatl etilganlar. Bunday qarama-
qarshi turishliklar va o`zaro kurashlar Qo`qon xonligini oxir oqibatda inqirozga
uchrab, Chor Rossiyasi mustamlakasigaaylanishiga sabab bo`lgan bosh
omillardandir.
Qo`qon xonligi Shohruhbiyning o`g`li Muhammad Abdu Rahimbiy
hukmronligi ( 1721-1733 ) davrida o`z hududlarini kengaytira bordi. U Xo`jand,
Andijon, Samarqand, Jizzax va boshqa yerlarni egallab oldi. Shohruhbiyning
ikkinchi o`g`li Abdulkarimbiy (1733-1750 ) davrida tarixchi Abdulkarim
Buhoriyning yozganiga ko`ra xonlikning hududidagi Qo`qon, Andijon,
Namangan va Marg`ilon shaharlarida savdo va hunarmandchilik taraqqiy etadi.
U O’rta davlatni mustahkamlash va kuchaytirish maqsadida mahalliy
hukmdorlar o`zboshimchaligiga chek qo`yishga qaratilgan siyosat olib bordi.
Shundan keyin to 1770 yilga qadar navbat bilan Abdurahmon, Erdonaxon,
Bobobek, Erdonaxon va Sulaymonbek Qo`qon xonligi taxtini boshqaradilar.
Faqat Norbo`tabiy (1762-1798 ) yurgizgan qattiq qo`l siyosat tufayli ma`lum
darajada bek va biylarning o`zboshimchaligiga chek qo`yiladi. Chust,
Namangan va Xo`jand beklari qarshiligi qattiq qo`llik bilan bostiriladi.
Norbo`tabek davrida ko`pgina tarixchilar o`zlarining qo`lyozmaasarlarida xalq
farovon yashaganligi, narx-navo arzon bo`lganligini ta`kidlaydilar. Biroq
Norbo`tabiy vafot etgach zodagonlarning hokimiyat va davlat talash kurashlari
yangi kuch bilan avj oldi. Qo`qon taxtini egallagan uning o`g`li
6

I.2 Olimxon davrida Qo’qonning siyosiy mavqei kuchayishi. Toshkent
bekligining bo’ysundirilishi.
Olimxon (1798-1810 ) o`zboshimcha beklarga nisbatan qattiq qo`l siyosat
yurgizish va ularning qarshiligini kuch bilan bostirishga majbur bo`ldi. Olimxon
Qo`qon xonlari orasida birinchi bo`lib, xonlikning unvonini qabul qiladi. Undan
boshlab taxt egalariga odatdagidek «biy» emas, balki «xon» unvoni beriladigan
bo`ladi. U harbiy islohotlar o`tkazdi va o`z davlatining qudratini oshiradi.
Qo`qon va Toshkent munosabatlari. Toshkent Qo`qon xonligi tarkibida
bo`lgan. XVIII asrning uchinchi choragida Toshkentda mustaqil davlat yuzaga
kelib, u bilan Qo`qon o`rtasida to`qnashuvlar yuz beradi. Shu munosabat bilan
Toshkentning ahvoliga to`htalish zaruriyati tug`iladi. XVIII asrning 80-yillarida
bu shaharda hokimiyat uchun kurashlarning fojeali oqibatlari yaqqol ko`zga
tashlanadi. Qonli urushlardan va notinchlikdan nihoyatda toliqqan xalq kuchli
hokimiyatga juda muhtoj bo`lib qolgan edi.
XVIII asrning ikkinchi yarmida Toshkent to`rt dahaga: Shayxontohur,
Beshyog`och, Ko`kcha va Sebzorga bo`lingan bo`lib, har bir daha o`zicha
mustaqil davlat edi. 1784 yilda shahar aholisining yordamiga tayanib
Yunusxo`ja hokimiyatni qo`lga oladi va Toshkentni mustaqil davlat deb e`lon
qiladi. Yunusxo`ja hokimiyatni qo`lga olgach Shahar mudofaa istehkomlarini
mustahkamlash masalasigaasosiy diqqat-e`tiborni qaratadi. 1800 yilgi
ma`lumotlarga qaraganda Toshkent yirik shahar bo`lgan, devor quyi qismining
qalinligi 1,8 metr, ustki qismi 0,9 metr atrofida bo`lib, aylanma uzunligi 18
chaqirimdan ortiq, shahar devorining balandligi esa, 7,9 metrga teng bo`lgan.
Shaharning 12 ta darvozasi bo`lgan. Ularning 12 ta oltin kaliti bo`lib, hozir
milliy bankda saqlanmoqda. Shaharda o`sha paytda 10 mingta xonadon, 80
ming aholi yashagan. 1
Yunusxo`ja tarixiy yozma manbalarga qaraganda 6 ming kishilik qo`shin
tuzgan. Uning askarlari asosan pilta miltiq, qilich, nayza, qalqon va to`plar bilan
1
Ahmedov Bo’riboy. Tarixdan saboqlar: Oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlari tarix fakultetlari uchun qo’llanma.-Mas`ul muharrir H.Ziyoev. -T.:
O’qituvchi, 2023, -432 bet.
7

qurollangan edilar. Qo`shin tarkibi asosan turli shaharlardan kelgan musofirlar
vaasirlardan iborat bo`lib, «qoraqazon» deb atalgan.
Yunusxo`ja davlatni boshqarishni ham tartibga soldi. U yakkahokim
tarzida ish yuritdi. Rus tog` muhandislari (aslida Rossiyaning O’rta Osiyodagi
ayg`oqchilari) A.S.Beznosikov va T.S.Burnashevlarning qaydnomalarida
quyidagilarni o`qiymiz: «Toshkent hukmdori (Yunusxo`ja) o`z fuqarolari
ustidan cheksiz hokimiyatga ega. Ammo u o`z atrofidagi eng yaxshi amaldorlar
bilan maslahatlashgan holda hokimiyatni boshqaradi. Bu kengashda
Yunusxo`jaga eng sodiq va ishonchli xo`jalar qatnashadi. Shaharni Bosh xo`ja
mansabidagi amaldorlar boshqarib, u tartib-intizom va obodonchilikka doir
masalalar bilan shug`ullanadi. Bosh xo`jaaybdorlarni jazolash xuquqiga ega.
Ammo kimki uning hukmidan norozi bo`lsa, bevosita Yunusxo`jaga murojaat
qila oladi. Bosh xo`jaaholiga Yunusxo`janing ko`rsatmasi asosida soliqlar
soladi. U hukmdor yo`qligida viloyatni boshqarish xuquqiga egadir». Hukumat
amaldorlariga maosh berilmagan. Bosh xo`ja Yunusxo`jadan keyingi ikkinchi
shahs hisoblangan. Ular faoliyati Yunusxo`ja nazorati ostida bo`lgan. Toshkent
davlatining tartibiga ko`ra har bir jondan bir oyda daromadiga qarab 5 tangadan
10 tangagacha, yerdan olinadigan hosilning 40 dan bir qismi undirib olingan.
Qoraqazonlar harqanday soliqlardan ozod qilinganlar.
Yunusxo`ja hukmronligi davrida Toshkentda hayot ilgarigiga qaraganda
nisbatan yaxshilangan, dehqonchilik hunarmandchilik, chorvachilik va sadvo-
sotiq izga tushgan. Bu davrga kelib Toshkent Qo`qon, Buxoro, Xo`jand,
Chimkent, Turkiston, Samarqand, Andijon va boshqa Turonzamin shaharlari,
Hindiston, Xitoy, Qashqar, Tibet, Rossiya va boshqa bir qator horijiy
mamlakatlar bilan tijorat-savdo aloqalari o`rnatgan.
Yunusxo`ja Toshkent davlati hududlarini ancha kengaytiradi. U 1794
yilda Chimkent va Sayramni 1799 yilda esa Turkistonni bosib oladi. 1800 yilda
Yunusxo`ja Chirchiq daryosining chap qirg`og`ini va Qurama mavzeini
egallaydi. Ayni paytda Parkent, Namdanog`, Adanaq To`ytepa, Qoraucha,
8

Oxangaron daryosi qirg`og`idagi Matin va Qaxronqal`a, Chordara, Niyozbek
Durmancha va Turbat kabi hududlar ham Toshkent davlati tarkibida bo`lgan.
90-yillarning o`rtalariga kelib Toshkentliklarning savdo-hunarmandchilik
faoliyati yuksalib, ular Pyetropavlovsk Ust-Kamenogorsk va Sibirning boshqa
yerlarida yetakchilik mavqega erishadilar. Ish shu darajaga borib yetdiki, Sibir
va Rossiyaning boshqa chekka o`lkalarida rus savdogarlarining o`rni bilinmay
qoladi. Ular savdo karvonlarining qaroqchilar tomonidan yo`llarda talanishini
hisobga olib, Turkiston va Qashqarga juda kamdan-kam kelganlar. Shu boisdan
Rus hukumati bu yurtlarda savdoni olib borishda, asosan toshkentlik
tijoratchilardan vositachi sifatida foydalanganlar, ularga imtiyozlar berib Sibirda
doimiy yashashlari uchun sharoitlar yaratib berganlar. Natijada Sibirda
toshkentliklarning qator mahallalari vujudga kelgan.
Yunusxo`ja Rossiyada tog` sanoati yaxshi rivojlanganligini yaxshi bilardi.
Shu bois u Rossiya yordamida Toshkentda tabiiy boyliklardan foydalanishga
qattiq kirishdi. Yunusxo`janing bundan ko`zlagan bosh maqsadi qo`shinni
zamonaviy qurol bilan qurollantirish va davlat hazinasini mustahkamlashdan
iborat edi.Buni biz Toshkent hokimining 1794 yilda savdo karvoni orqali Sibir
yo`nalishi mahalliy hokimiyatiga maxsus xat bilan murojaat qilib, o`zaro savdo
aloqalarini rivojlantirish va tog` konlari bo`yicha mutahassislarini Toshkentga
yuborishni so`ragan.
Omskka yetib kelgan toshkentlik vakillar rus ma`muriyatiga
Yunucxo`janing og`zaki so`rovini ham yetkazadilar. Unda Toshkent atrofida
oltin koni topilgani va tog` koni bo`yicha yaxshi mutahassis yuborish bayon
etilgandi. Rus hukumati Yunucxo`janing xatiga javob yozishni Sibir yo`nalishi
boshlig`i general-mayor Shtardmandga topshiradi. U esa o`z navbatida
ToshkentgaA.S.Beznosikov va tog` koni bo`yicha muhandis T.S.Burnashev
boshchiligida elchilarni yuborishga qaror qiladi. Elchilar Omskdan Troitsk
qal`asiga keladilar. Bu yerda ularga 80 tuyadan iborat tatar savdogarlarining
karvoni qo`shiladi. Karvon 1795 yilning 25 yanvarida Buxoroga yetib keladi.
9

Chunki karvonga Toshkentga Buxoro orqali borish buyurilgan edi. Rus elchilari
bilan dastlabki suhbatni Buxoro amirining ko`rsatmasigaasosan to`pchiboshi va
yasovullar olib boradilar. Rus elchilari general-gubernator Shtardmand
tomonidan Buxoro amiri Shohmurodxonga, Toshkent hokimi Yunucxo`jaga,
Xo`jand begi Xudoyorbekka va Turkiston shahri atrofidagi qozoq sultoni
Bo`kayga xat bilan murojaat qilinganini aytadilar. Bu xabardan so`ng rus
elchilariga nisbatan amir saroyida munosabat og`ir kechdi. Chunki amirlikning
hukmron doiralari Sibir yo`nalishi boshlig`i Shtardmand nomidan Buxoro
amirligiga yuborilgan xatni mensimaslik ma`nosida qabul qilinadi. Odatda rus
elchilari rus imperatori nomidan maxsus yorliq bilan kelar edilar. Rus elchilarini
Buxoro amiri qabul qilmaydi, ularni qushbegi qabul qiladi. Rus elchilariga
Toshkentga borishga ruhsat etilmaydi, sabab tariqasida olis yo`lda rus
elchilarining hayoti havf ostida qolishi mumkinligi qayd etiladi. Rus
elchilarining kelganligi haqidagi qabarni savdogarlar orqali eshitgan Yunusxo`ja
maxsus odamdan xat jo`natib rus savdo karvonini o`tkazib yuborishni so`raydi.
Ammo elchilarga ruhsat berilmaydi, ular Oryenburg orqali qaytib ketadilar.
Sibir genyeral-gubernatori Shtardmand 1796 yilda ikkinchi marta
Toshkentga rus elchilari D.Telyatnikov vaA.S.Beznosikovni jo`natadi. Ular
O`rta juz qozoq yerlari bo`ylab 27 avgustda Toshkentga yetib keladilar. Elchilar
Toshkentda yaxshi kutib olinadilar. Biroq ular 1797 yilning 1 iyunida
Yunusxo`janing Mullajon Oxun va mingboshi Ashirmat Botir singari elchilari
bilan birga o`z vatanlariga qaytadilar. Rus elchilari Toshkent atrofidagi
tog`larda oltin topa olmaganlari, lekin temir jinslari borligini, tyehnikaning
yo`qligi tufayli ularni ishga solinmaganligini qayd etadilar.
Toshkentlik elchilar Omskka kekgach, Shtarmandga Pyetrogradga borish,
shaxsan rus impyeratori bilan uchrashajaklarini ma`lum qiladilar. Shtarmand rus
hukumatidan bunga ruhsat olgach Yunusxo`ja elchilari Omsk Yekatyerinburg`
Perm, Qozon, Moskva orqali Peterburgga borishadi va Toshkent hokimining
nomasini imperatorga taqdim etadilar. Maktubda Yunusxo`ja rus elchilari
10

Toshkentda o`z vazifalarini bajargani va o`zining javob elchilarini
yuborganligini ma`lum qiladi. Yunusxo`ja rus imperatoridan tog` konlari
bo`yisha bilimdon mutahassislar yuborishni iltimos qiladi. Toshkentlik elchilar
Yunusxo`ja topshirig`iga binoan rus hukumati vakillari bilan savdo-sotiq
masalalari va siyosiy sohaga oid ba`zi bir muammolar to`g`risida ham
muzokaralar olib borganlar.
Tarixiy yozma manba`larning xabar berishicha Yunusxo`janinig
iltimosiga muvofiq Rossiya hukumati M.Pospyelov va T.BurnaShyev singari
tog` konlari injyenyerlarini Toshkentga yuborgan va ular bu yerda bir qator
qidiruv ishlarini olib borganlar, ammo oltin yoki boshqa qimmatbaho jinslar
topa olmaganlar.
Toshkent hokimi Yunusxo`ja nima sababdan ushbu masalada Rossiya
hukumatiga yordam so`rab murojaat qiladi?, degan qonuniy savol tug`iladi.
Tog` konlarini ishga solish harakati Yunusxo`ja boshliq mustaqil Toshkent
davlatining Qo`qon xonligi bilan Buxoro amirligining` ya`ni ikki o`t orasiga
tushib qolganligi bilan izohlanadi. Toshkent masalasida Qo`qon va Buxoro
o`zaro raqobatlashayotgan edi. Buni yaxshi tushungan Yunusxo`ja o`z
qo`shinini qurol-yarog` bilan ta`minlash va mustahkamlashni asosiy vazifa deb
biladi. Buning uchun metallga bo`lgan ehtiyojni sezgan Toshkent hokimi o`z
tog`-kon sanoatini yo`lga qo`yishni rejalagan edi. Ammo bu reja amalga
oshmadi. Masalaning salbiy tomoni shundaki, Toshkent hokimi Janubdagi
o`ziga yon qo`shni va qardosh davlatlar Qo`qon xonligi va Buxoro amirligi
havfidan shubhalandiyu, shimoldagi yanada daxshatliroq ajdar komiga yem
bo`lish havfiga yetarli darajada baho beraolmadi. Natijada elchi-muhandis
qiyofasida Toshkentga tashrif buyurgan ayg`oqchilar Toshkent va uning atrof-
joylari to`g`risida g`oyatda zarur ma`lumotlarni qo`lga kiritdilar. Bu
ma`lumotlar o`lkamiz taqdiri uchun g`oyatdaachinarli oqibatlar keltirgani
ma`lum.
11

Yunusxo`janing tashqi siyosatida Qo’qo`n xonligi alohida o`rin egallaydi.
XVIII asrning 80 yillarida Qo`qon xoni Norbo`tabiy o`z davlati hududlarini
kengaytira borib, Xo`jand, O`ratepa va Jizzaxni o`ziga qaratish uchun urush
harakatlarini olib bordi. Albatta Toshkent Qo`qonga qarshi kuchlar tomonida
bo`ladi. Natijada 1794 yilda Qo`qon xoni Norbo`tabiy Toshkentni bosib olish
niyatida urush harakatlarini boshlab yubordi. Biroq Chirchiq daryosi bo`yidagi
jangda Yunusxo`ja qo`shinlari unga qaqshatg`ich zarba beradilar. Sirdaryoning
o`ng qirg`og`idagi yerlar Toshkentga qo`shib olinadi. 1799 yilda Qo`qon
qo`shinlari Toshkentga yana hujum uyushtiradi va Chirchiq daryosidan o`tadi.
Qorasuv arig`i bo`yida har ikkala tomon o`rtasida qattiq jang bo`ladi. Bu jangda
Yunusxo`ja yana o`z raqibini mag`lubiyatga uchratadi va Qo`qon lashkarboshisi
Xonxojani, 70 nafar nufuzli harbiylar vaaskarlarni asir qilib oladi. 2
Yunusxo'ja Qo`qon xonligi ustidan ikki marta g`alaba qozonganligiga
mahliyo bo`lib, endi uning o`zi harbiy tashabbus ko`rsatib Qo`qonga qarshi
yurish qilishga zo`r tayyorgarlikni boshlab yuboradi.
Bu paytda Qo`qon taxtiga Norbo`tabiyning o`g`li Olimxon kelgan edi. U
O`ratepa, Jizzax va Xo`jandni Buxoro amirligidan tortib olib xonlikning
hududlarini ancha kengaytirgan edi. Shu boisdan mahalliy ulamolar
Yunusxo`jaga Qo`qonga qarshi harakat qilmaslikni maslahat berdilar. Ammo
Yunusxo`jaga bu maslahat kor qilmaydi. U 1800 yilda 7-8 ming kishilik qo`shin
bilan yo`lga chiqadi va Qo`qonga yaqin bo`lgan «Pungon» degan joyga keladi.
Bundan xabar topgan Qo`qon xoni Olimxon Yunusxo`jaga nopisandlik bildirib
«o`zidan past kishi bilan teng kelish»ni or bilib unga qarshi («G’urum»)
«Haramsaroy» mavzyeining hokimi So`fi Alixo`ja Mirasad boshchiligida
qo`shin jo`natadi. Bu jangda Yunusxo`jaaskarlari talofotga uchrab yengiladi.
Qo`qonliklar Yunusxo`ja kuchlarini quvlab Toshkent davlat hududiga qarashli
«Kryauchi» qal`asini egallaydilar. Shundan so’ng Qurama mavzei Qo’qon
xonligi qo’li ostiga o’tadi.
2
Amir Temur Ko’ragon. Zafar yo’li. Nashrga tayyorlovchi B.Ahmedov. –T.: Nur, 2022, -40 bet.
12

Yunusxo`ja biroz vaqt o`tgach dardga chalinib vafot etadi. Uning o`rniga
Sultonxo`ja taxtga o`tiradi. Yunusxo`ja vafotidan xabar topgan Olimxon ukasi
Umarxon boshchiligida Toshkentga qo`shin jo`natadi. Toshkent va uning
atrofidagi yerlar 1805 yilda Qo`qon xonligi tomonidan bosib olinadi. 1809 yilga
qadar Chimkent, Sayram, Turkiston hududlari ham harbiy kuch vositasi bilan
Qo`qon xonligiga qo`shib olindi. Olimxonning markazlashgan davlatni barpo
etish yo`lidagi qattiq qo`l siyosati ba`zi bir bek va biylarning noroziliklariga
sabab bo`ladi. Ular xonga qarshi fitna uyushtirdilar. Olimxon o`ldi deb mish-
mish tarqatishdi va ukasi Umarxonni Qo`qon xoni deb e`lon qilishdi. Olimxon
bundan xabar topib Qo`qonga shoshiladi. Ammo yo`lda otib o`ldiriladi.
Toshkentning qo`lga kiritilishi Qo`qon xonligining kuch-qudratini va
saloxiyatini oshirish uchun katta imkoniyatlar yaratadi. Chunki u mintaqaning
eng yirik shahari edi. Undan boshlab taxt egalariga odatdagidek «biy» emas,
balki «xon» unvoni beriladigan bo`ladi. Ayrim mahalliy manbalarga ko`ra,
Olimxon nihoyatda qattiqqo`l va shafqatsiz kishi hisoblangan. «Bu
Olimxonning laqabi,-deyiladi manbada,-Zolimxon edi. U o`z amakisi Xojibekni
qatl qilib ko`p zulmlar chiqargan ediki, buni g`azabindan va zulmindan
zolimxon ismi mashhur edi..». 1
Umarxon xonlikning qilgan davr (1810-1822) da Qo`qon xonligi
hududlari yanada kengaytiriladi.Turkiston shahri va qozoq dashtlarining
kattagina qismini egallab oldi. Toshkent, Buxoro va Xivadan Orenburgga
boradigan karvon yo`llari tutashgan joyda Oq-machit (hozirgi Qizil O`rda),
CHo`loq va So`zak qal`alari quriladi. Umarxon 1817 yilda O`ratyepani
egallaydi. 1818 yili u «amir al-muslimiyn» unvonini oladi.
Umarxon hukmronligi davrida Qo`qon xonligida bir qator ijobiy va
foydali ishlar amalga oshiriladi. Davlat ishlari tartibga solinadi. Qishloq
xo`jaligi, hunarmandchilik va savdo bir qadar rivojlanadi. Umarxon fan, maorif
va madaniyatga katta e`tibor beradi. Uning o`zi shoirlik qobiliyatiga ega edi.
1
Ibrat . “Farg’ona tarixi”. Meros. T., “Kamalak”, 1991 yil, 287-bet.
13

Shul bois xonlikning saroyida ijod ahlining yetuk namoyondalari makon topgan
edilar. Xalq maorifi ham ancha taraqqiy etadi. Bir qancha madrasa va
maktablar, shu jumladan qiz bolalar uchun alohida maktablar ochiladi.
Bunday oliyjanob ishlarni amalga oshirishda Umarxonning umr
yo`ldoshi, o`z davrining oqila va dono mutafakkiri, ijodkor shoira Komila-
Mohlaroyimning ta`siri va xizmati beqiyos kattadir. U o`zbek adabiyotida
Nodira tahallusi bilan nom chiqargan.
Umuman, Umarxon hukmdorligi vaqti qo`qonliklarning eng kuchaygan
davri bo`ldi. Bunday hol uning o`g`li Madalixon davrida ham ko`zga tashlanadi.
Qo’qon-Buxoro munosabatlari. Umarxon vafot etgach, taxtga uning 12
yashar o`g`li Muhammad Alixon (Madali)(1822-1842) o`tiradi. Muhammad
Alixon davrida daxshatli bosqinchilik urushlari davom etadi. 1834 yilda Qo`qon
askarlari Qorategin, Ko`lob va Darvozni egallaydilar. 1826-1829 yillarda
Qashg`arga qarshi bir necha bor yurishlar uyushtiriladi. Qo`qon-Buxoro
munosabatlari keskinlashib, dushmanlik kuchayadi. Xonlikning dushmanlari,
ya`ni ayrim mahalliy bek va ruhoniylar oshkora bosh ko`tarib chiqishga
botinaolmay, yordam so`rab Buxoro Amiri Nasrulloxonga murojaat etadilar.
Ular Muhammad Alixonni o`z o`gay onasiga uylangan, kofir deb e`lon qiladilar.
1840 yilda Qo`qon bilan Buxoro o`rtasidagi urush Muhammad Alixonning
mag`lubiyati bilan yakunlanadi. Qo`qon xoni o`zini Buxoro amiriga tobe deb
tan olishga, Xo`jand shahrini Buxoroga topshirishga majbur bo`ladi. U ukasi
Sulton Mahmud foydasiga 1842 yili taxtdan voz kechadi. 1842 yil amir
Nasrulloxon yana Qo`qon ustiga lashkar tortib keladi. U shaharni egallab
yondiradi, xalqni talaydi. Atoqli o’zbek yozuvchisi Abdulla Kodiriy o’zining
«Mehrobdan chayon» romanida Nasrulloning islom shariatini himoya qilish
bahonasida Qo’qon xonligiga vahshiylarcha yurish qilib, shahar va qishloqlarni
yondirib, xonavayron qilgani va ming-minglab begunoh oddiy odamlarning
qonlarini to’kkanligini juda ko’plab dalillar asosida va badiiy buyo’qlarda
yoritadi. (Nasrullo xon o’rdasiga kirib, aka-uka Muhammad Ali va Sulton
14

Mahmudxonni so’ydiradi. Har ikkala tomondan ko’plab odam qiriladi. Shular
qatorida Muhammad Alining onasi, mashhur o’zbek shoirasi Mohlaroyim
(Nodirabegim), uning eng yaqinlari Xushxolbibi, Norbibi va boshqalar ham
o’ldiriladi. Nasrulloxon Qo`qon xonligini Buxoro amirligiga qo`shib
olinganligini e`lon qiladi. Qo`qonga Ibrohim dodhohni noiblikka va boshqa
shaharlarga o`ziga sodiq beklarni tayinlab Nasrulloxon Buxoroga qaytib ketadi.
Ammo oradan uch oy o`tgach 1842 yilning yozida Qo`qonda Ibrohim dodhohga
qarshi qo`zg`olon ko`tariladi va Nasrulloxon hokimiyati ag`darib tashlandi.
Qo`zg`olondaasosiy rol o`ynagan qipchoqlar Qo`qon xonligida yetakchi
mavqeiga chiqib oladilar. Norbo`tabiyning ukasi Sherali (1842-1844) xon qilib
ko`tariladi, Ibrohim Dodhoh Xo`jandga qochib ketadi. Xonlikning taxtiga
Sherali o`tirgan bo`lsa-da, lekin amalda barcha davlat ishlarini Mingboshi etib
tayinlangan qipchoq qabilalarining boshlig`i Musulmonqul olib borardi.
Qo`shin ham uning ixtiyorida edi. Chunki qo`shin garnizoni asosan
qipchoqlardan tuzilgandi. Eng mas`uliyatli lavozimlarga qipchoq beklari
tayinlangan edilar. Amir Nasurlloxon o`z mavqeini tiklash maqsadida 1842
yilda Qo`qonga yana qo`shin tortib keladi va shaharni 40 kun qamal qiladi.
Biroq Xiva xoni Olloqulixon Buxoroga hujum qilganligi to`g`risida xabar yetib
kekgach, Nasrulloxon qaytib ketishga majbur bo`ladi. Xo`jand va Toshkent
yana Qo`qon xonligiga o`tadi. Qo`qon xonligi o`zining Umarxon davridagi
chegaralarini tiklashga muvaffaq bo`ladi.
Sheralixon davrida xalqni ezish kuchayadi, buning ustiga qipchoqlar
muhim lavozimlarni egallab olib o`zbek qirg`iz, tojiklar ustidan o`z
hukmronligini o`tkazmoqchi bo`ladilar. Shu sabab xonlikningda qipchoqlarga
nisbatan norozilik kuchaya boradi. Buni Sheralixon ham tushunadi va
Musulmonquldan qutilish yo`lini izlay boshlaydi. Bundan xabardor bo`lgan
Musulmonqul nayrang ishlatishni rejalashtiradi. U qipchoq boshliqlarini maxfiy
yig`inga chaqirib, Sheralixon o`rniga yangi xon qo`yishni taklif etadi. Shu bilan
bir qatorda qipchoqlarga va shaxsan Musulmonqulga qarshi bo`lganlarni ham
15

yo`q qilishni rejalashtirishadi. Buni amalga oshirish uchun juda qulay vaziyat
mavjud edi.
Soliqlar xaddan tashqari oshib ketishidan norozi bo`lgan o`shliklar
qo`zg`olon ko`taradilar. Bu vaziyatdan foydalanmoqchi bo`lgan Musulmonqul
Qo`qondagi mavjud qo`shin bilan O`shga borib qo`zg`olonni bostirmoqchi
bo`ladi. Uning yo`qlik vaqtida Isfara hokimi Samarqandga borib mahrum
Qo`qon xoni Olimxonning o`g`li Murodxonni Qo`qonga olib kelib taxtga
o`tkazishlari lozim edi. Yangi xon taxtga o`tirgandan so`ng qipchoqlarga qarshi
bo`lganlar shubhasiz Murodxonni qo`llab quvvatlashlari lozim edi.
Musulmonqul esa qo`shinlar bilan kelib Qo`qonni «ozod» qilib, «fitnachi»larni
jazolashi lozim edi. 3
Rejaga muvofiq Musulmonqul Qo`qon qo`shinlari bilan qo`zg`olonni
bostirgani O`shga ketadi. Isfara hokimi Sotiboldibek esa Samarqandga jo`naydi.
Ammo, Musulmonqulning rejasini bilmagan Shaxrixon hokimi o`zining
qo`shinlari bilan O`shga borib qo`zg`olonni bostiradi. Musulmonqul, bu xabarni
olgach, orqaga qaytmaydi va O`shga kelib yana ko`plab odamlarni qiradi. Shu
payt Murodxon Qo`qonga keladi. Sheralixon vaziyatni tushunib Murodxonni
o`zi taxtga o`tkazdiradi va uni ko`pshilik oldida tabriklaydi. Ko`plab zodagonlar
yangi xonni tabriklash uchun salomga keladi. Murodxonning buyrug`i bilan
kechasi Sheralixon o`ldiriladi. So`ngra Musulmonqul o`z lavozimida qolganligi
haqida farmon chiqarilib O`shga yuboriladi. Musulmonqul "mamnunlik" bilan
farmonni qabul qiladi va Qo`qon tomonga qarab salom beradi. Qo`shinlari bilan
Namanganga kelib o`zining 12 yashar qizini Sheralixonning o`g`li Xudoyorga
nikox qilib beradi. So`ngra Qo`qonga kelib Murodxonni va unga salom bergani
kelganlarni fitnachilar sifatida qatl etadi. Shunday qilib Musulmonqul
Sheralixondan va o`zining raqiblarining ko`pchiligidan qutiladi. Yosh
Xudoyorni Qo`qon xoni deb e`lon qiladi. Xon yosh bo`lganligi tufayli
3
Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi: (Eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar) //Mas`ul muharrir: B.Ahmedov. –T.: ―Sharq , ‖
2000, -368 bet. Mustaqil O’zbekiston tarixining dastlabki sahifalari: (Davriy to’plam) № 3 // Mas`ul muharrir: D.Alimova; - T.: ―Sharq , 2020, -
‖
224 bet.
16

xonlikningni boshqarishni o`z qo`liga oladi. Xonlikningda qipchoqlar
hukmronlik davri boshlanadi.
Qipchoqlarga, ayniqsa Musulmonqulga nisbatan norozilik kuchaya
boradi. Vaziyatni yumshatish uchun qipchoqlarning boshliqlari Musulmonqulni
mingboshilik lavozimidan bo`shatadilar.
Shu davrda Rossiya qo`shinlari Qo`qon xonligining shimolida joylashgan
Oq-Machit qal`asini bosib olgan edilar. Musulmonqul rus qo`mondonining
rasmiy vakili V.V.Velyaminov-Zernov bilan maxfiy ravishda uchrashadi.
Musulmonqulning raqiblari bundan xabardor bo`lib, u fitna uyushtirishga
tayyorgarlik ko`rishda gumonsiralib, ulg`ayib qolgan Xudoyorxon bilan
kelishilgan holda 1853 yili qipchoqlar qirg`inini uyushtirishadi. Natijada 20
ming qipchoq qirib yuboriladi, Musulmonqul dorga osiladi.
Ana shu davrdan e`tiboran Xudoyorxon o`zi mustaqil davlatni boshqara
boshladi. Uning davrida zulm-zo`ravonliq kuchayadi. Xudoyorxon Qo`qon
taxtiga oraliq tanaffus bilan uch marta o`tiradi. Birinchi marta 1845 yildan 1858
yilgacha bo`lib, 1853 yilgacha taxtni asosan Musulmonqul boshqaradi,
Xudoyorxon esa uning qo`lida qo`g`irchoq edi. Biroq Xudoyorxon ham Qo`qon
taxtida uzoq qolaolmadi. Xalq ommasining noroziligidan foydalangan
Xudoyorxonning akasi Mallaxon ukasiga qarshi isyon ko`taradi va 1858 yilda
Qo`qon taxtini egallaydi. Xudoyorxon Buxoroga qochib ketadi. Mallaxonni
qipchoqlar, qirg`izlar qo`llab-quvvatladilar va yana hokimiyat tepasiga
keladilar. Mallaxon o`z hukmronligi davrida (1858-1862) Qorateginni o`ziga
tobe qilib oladi. Bu davrda Buxoro amiri Qo`qon xonligining Xo`jandgacha
bo`lgan hududlarini egallab olgan edi. Endi u Qo`qondagi ichki o`zaro
nizolardan foydalanib Qorateginni qo`lga kirish maqsadida bu yerga
Xudoyorxon boshchiligida qo`shin yuboradi. Mallaxon vaziyatning og`ir
ekanligini tushunib Marg`ilon hokimi Qanoatshoh rahbarligida Qoratyeginga
qo`shin jo`natadi. Qoratyegin hokimi Muzaffarxon (tojik) va Xudoyorxon tor-
mor qilinadi.
17

1860 yilda Mallaxon chor askarlariga qarshi himoyalanish maqsadida
Toshkentga keladi. Bu yerdan u Rustambek va Nurmuhammad boshchiligida
qo`shin tuzib ruslarga qarshi yuboradi. Ular ruslarning kichik bir otryadi bilan
jang qilib, bir necha asirlarni olib orqaga qaytadilar. Shundan so`ng rus
qo`shinlari To`qmoq va Pishpakka hujum qiladilar, bu joylarni vayron qilib
xalqni taladilar. Mallaxon yana qo`shin to`plab himoya choralarini ko`rishga
majbur bo`ladi. Bo`lgan voqealarni o`z ko`zi bilan ko`rgan Mulla Niyoz
Muhammadning bergan ma`lumotlariga qaraganda, Andijon hokimi Olimbek
dodhoh va yo`lda unga qo`shilgan Toshkent hokimi Qanoatshoh rahbarligida 19
ming kishilik Qo`qon qo`shinlari yo`lga chiqdilar. Ular Olmaota, To`qmoq
vaAshtakni egallab ilgari intilayotgan rus qo`shinlarining harakatini
to`xtatishlari kerak edi. Qo`qon qo`shinlari rus askarlarini o`rab oldilar. Shu
paytda qo`shinga qo`mondonlik masalasida Qanoatshoh bilan Olimbek o`rtasida
kelishmovchilik chiqadi. Olimbek sotqinlarcha orqaga chekinadi. Qozoqlar ham
jang maydonini tashlab chiqdilar. Jang davom etadi. Qanoatshoh Pishpek
qal`asini egallaydi. U Olma-ota, Ashtak hududlarida yashovchi aholining bir
qismini Pishpek, Marka, Avliyoota tumanlariga ko`chiradi va qolgan kuchlarni
orqaga qaytaradi. O`zi esa Pishpekni himoya qilish maqsadida bu yerda qoladi. 1
Mulla Niyoz Muhammadning hikoya qilishicha Qanoatshoh ruslarga qarshi
kurash choralarini kuchaytirish o`rniga qozoqlarni talash bilan ovora bo`ladi.
Qozoqlarning qabila boshliqlaridan biri Tursunboy sovg`a-salomlar bilan
Qanoatshoh oldiga kelib: biz, musulmonlar sizning zulmingiz va siquvingiz
tufayli kofir-ruslarga qo`shildik degan.
Mallaxon ham Qo`qon taxtida uzoq qolaolmadi. U 1862 yilda
uyushtirilgan saroy to`ntarishi oqibatida hokimiyatdan mahrum bo`ladi va boshi
tanasidan judo qilinadi. Taxtga Sarimsoqbekning o`g`li, Sheralixonning nabirasi
Shohmurod o`tiradi . Bu hodisa Qo`qon xonligida va uning tashqarisida
ziddiyatli vaziyatning kuchayishiga sabab bo`ladi. Toshkent hokimi Qanoatshoh
1
N а biyevR.N. «IzistoriiKok а ndskogo x а nstv а ». T.,«F а n», 1973. 58-bet.
18

Mallaxonning qotili hisoblab Shohmurodga qarshi chiqadi va Xudoyorxonni
taxtga taklif qiladi. Qo`qon xonligining dushmanlaridan biri, Sangzor qal`asini
egallab turgan sobiq O`ratyepa hokimi Abdulg`afforbek Buxoro amirligi
nomidan Yom, Zomin, O`ratepani egallaydi. Bu voqealardan ustalik bilan
foydalangan Xudoyorxon tez oradaamir Muzaffar yordamida deyarlik jangsiz
dastlab Xo`jandni, so`ngra Qo`qonni egallaydi va 1862-1863 yillarda xonlik
qiladi. Ammo Farg`ona vodiysining sharqiy hududlarida o`zining to`la
hukmronligini o`rnataolmadi. Mullo Alimqul boshchiligida qipchoqlar 1863
yilda Xudoyorxon vaamir Muzaffar qo`shinlarini Qo`qonni qoldirib Buxoroga
ketishga majbur qiladilar. 1863 yil iyuldan 1865 yil iyulgacha taxt vorisligini
Mallaxonning o`g`li Sulton Saidxon suradi. Bu davrda hokimiyatni amalda
MullaAlimqul boshqaradi. Buning natijasida Qo`qon xonligida qipchoqlarning
ta`sir kuchi tag`in ham ortadi. Yuqori martabali lavozimlardan o`zbeklar
chetlashtirilib, ularning o`rniga qipchoq va qirg`izlar qo`yiladi.
1865 yilda Toshkent uchun Rossiya qo`shinlari bilan bo`lgan jangda
MullaAlimqul qahramonlarsha halok bo`ladi. Sarkardasiz qolgan Qo`qon
qo`shini chekinishga majbur bo`ladi, bir qismi esa Toshkent shahriga kirib
berkinadi. Rus qo`shinlari qattiq janglardan so`ng Toshkentni bosib olishga
erishadi. Amir Muzaffar yordamida Xudoyorxon uchinchi marta hokimiyat
tepasiga keladi va u 1865-1875 yillarda, to ruslar Qo`qon xonligini batamom
bosib olgunga qadar hukmronlik qiladi.
19

I.Bobga xulosa
Shunday qilib «Tarixi jahonnomai» muallifining yozganlariga ko`ra,
Qo`qon xonligida so`nggi 27 yil mobaynida bo`lgan voqealar amirlar, xonlar,
sultonlar, beklar va hokimlar o`rtasidagi o`zaro mantiqsiz urushlar va kurashlar
xalqni xonavayron qiladi, xonlikningning inqiroz va uzlat uzra yuz tutishiga
sabab bo`ldi. Bundan dushmanlar, Rossiya bosqinchilari foydalandilar va
Qo`qon xonligini o`z mustamlakalarigaaylantirib, xalq ommasi boshi uzra
istibdod va zulmni kuchaytiradilar.
Atoqli o`zbek yozuvchisi Abdulla Qodiriy o`zining «O`tgan kunlar»
romanida Qo`qon xonligining so`nggi yillaridagi ijtimoiy-siyosiy voqealarini
badiiy ravishda quyidagicha tasvirlaydi:»-Maqsadlari juda ochiq!»-deydi xoji.
Bittasi mingboshi bo`lmoqchi, ikkinchisi Normuhammadning o`rniga
minmoqchi, uchinchisi yana bir shaharni o`ziga qaram qilmoqchi...Ittifoqni
nima ekanini bilmagan, yolg`iz o`z manfaati shaxsiyati yo`lida, bir-birini yeb,
ichgan mansabparast, dunyoparast va shuxratparas muttahamlar Turkiston
tuprog`idan yo`qolmay turib, bizning odam bo`lishimizgaaqlim yetmay
qoldi...Biz shu holda ketadigan, bir-birimizning tagimizga suv quyadigan
bo`lsak yaqindirki, chor istibdodi Turkistonimizni egallar va biz bo`lsak o`z
qo`limiz bilan kelgusimizni rus qo`liga qoldirgan bo`larmiz».
20

II.Bob. Qo’qon xonligining davlat boshqaruv tizimi va madaniyati
II .1 Qo’qon xonligining davlat boshqaruv tizimi va ma’muriy tuzilishi.
Qoqon xonligining siyosiy tarixi. XVIII asrning boshlarida Farg‘ona
vodiysida shakllangan yangi davlat – Qo‘qon xonligiga mahalliy aholi vakillari
bo‘lgan ming urug‘i asos soldi. Chunonchi, XVII asrning oxiri – XVIII asr
boshlarida ashtarxoniylarning siyosiy va ijtimoiy hayotida yuz bergan
tushkunlik, Farg‘ona vodiysi iqtisodiy mustaqilligining o‘sishi hamda 1704
yilda Chodak xo‘jalarining isyon ko‘tarib, Farg‘onaning bir qismini egallashi
bunga shart-sharoit yaratib berdi. Ammo, Farg‘onaning shimoli va shimoli –
g‘arbidagi Koson, Asht, Chodak hududlari xo‘jalar qo‘l ostida bo‘lsa – da, ular
mustaqil davlatga asos sola olmadilar. Ma’lumotlarga ko‘ra, ming urug‘ining
boshlig‘i, taxminan 1669-1670 yillarda tug‘ilgan Shohruhbiy ibn Ashur
Muhammad (1709-1721 yy.) Chodak xo‘jalari qo‘lida bo‘lgan siyosiy
hokimiyatni kuch bilan tortib olib, 1709/1710 yilda Farg‘ona vodiysidagi
minglar sulolasi hukmronligiga asos soldi. Ammo, uning hokimiyati hali
ashtarxoniylardan to‘la yoki batamom mustaqil emas edi. Chunki manbalarda
Shohruhbiyning nomi ashtarxoniy Abulfayzxondan so‘ng tilga olinib,
Shohruhbiyga. Bu haqda tadqiqotchilarning ham fikrlari munozaralidir. Nima
bo‘lganda ham, Shohruhbiy Buxoro xonligidan mustaqil ravishda (nisbatan
bo‘lsa ham) siyosat olib borishga harakat qilib, minglar sulolasi tasarrufidagi
yerlarni kengaytira boshladi. Shohruhbiy hukmronligi davrida Qo‘qon,
Namangan, Marg‘ilon, Konibodom, Isfara va ularning atroflaridagi qishloqlar
minglar sulolasi qo‘lida bo‘lgan.
Shohruhbiyning o‘g‘li va vorisi Muhammad Abdurahimbiy (1721-1733
yy.) taxtga o‘tirganidan so‘ng minglar tasarrufidagi yerlar yana kengaya
boshladi. Abdurahimbiy 1724 yilda Andijonni, 1725 yilda Xo‘jandni, 1726
yilda O‘ratepani bosib olib, xonlik hududlariga qo‘shib oldi. U qisqa muddat
bo‘lsa-da Buxoroga qarashli Samarqand va Kattaqo‘rg‘onni egallab,
Shahrisabzga ham tahdid solgan. Abdurahimbiy Qo‘qon (Xo‘qand) qishlog‘i
21

o‘rni va atrofida yangi shaharga (dastlab Qal’ai Rahimbiy deb nomlangan, keyin
esa Qo‘qon) asos soladi va bu shahar xonlikning poytaxtiga aylanadi.
1733-1750 yillarda hukmronlik qilgan Muhammad Abdulkarimbiy ibn
Shohruhbiy asosiy etiborini mudofaa ishlariga qaratdi. U xonlikning poytaxti
Qo‘qonda Isfara, Qatag‘on, Marg‘ilon, Haydarbek nomli darvozalar qurdirib,
shahar atrofini mustahkam devor bilan o‘ratib oldi. Shu bilan birga u 1741-1745
yillardagi qalmoqlar (jung‘orlar) ning Farg‘onaga qilgan hujumlariga zarba
berdi. Abdulkarimbiy qalmoqlarga qarshi kurashda qirg‘iz-qipchoqlar va
O‘ratepa hokimi Fozilbiy yuz yordamiga tayandi hamda xonlik mustaqilligini
saqlab qoldi.
Abdulkarimbiy 1750 yilda vafot etganidan so‘ng xonlik taxtiga uning o‘g‘li
Abdurahmon o‘tirdi. Ammo, u taxtga to‘qqiz oy o‘tirib, so‘ng Marg‘ilonga
hokim etib jo‘natildi hamda taxtga Abdurahimbiyning ikkinchi o‘g‘li Erdonabiy
o‘tirdi. 1753 yilda qalmoqlarning tazyiqi va talabi bilan ularning qo‘lida garov
sifatida o‘shalab turilgan Bobobek xonlik taxtiga ko‘tarildi. Lekin, oradan bir
yil ham o‘tmay O‘ratepa yurishi vaqtida Bobobek Beshariqda o‘ldirildi hamda
Erdonabiy (1755-1769 yy.) qayta Qo‘qon taxtini egalladi. Xitoylik
geograflarning ma’lumotlariga ko‘ra, uning hukmronligi davrida, 1759-1760
yillarda Farg‘ona to‘rtta mulk: Andijon, Namangan, Marg‘ilon va Qo‘qonga
bo‘lingan bo‘lib, ular ichida Qo‘qon yetakchilik qilgan. Erdonabiydan so‘ng
taxtga Shohruhbiyning uchinchi o‘g‘li Shodibekning farzandi Sulaymonbek
o‘tiradi. Uning taxni egallashida urug‘ oqsoqollarining ko‘magi katta bo‘lgan
bo‘lsada u atigi 6 oy hukmdorlik qildi.
1770 yilda Qo‘qon taxtiga Abdurahmonbiyning o‘g‘li Norbo‘tabiy (1770-
1801 yy.) o‘tiradi. Norbutabiy Markaziy hikimiyatni mustahkamlashda,
bo‘ysunmas hokimlar qarshiligini bostirishda nisbatan muvaffaqiyat qozonadi.
U Chust va Namangandagi g‘alayonlarni bostirganidan so‘ng, bu shaharlarga
o‘z odamlarini hokim etib tayinlaydi. Norbutabiy bir qancha urinishlardan so‘ng
Andijon, O‘sh, Xo‘jand va yaqin atrofdagi qo‘shni hududlarni bosib oladi. U
22

1799 yilda Toshkentni ham bosib olishga harakat qildi, ammo, uning yuborgan
qo‘shinlari mag‘lubiyatga uchradi.
Norbutabiydan so‘ng uning o‘g‘li Olimxon (1801-1810 yy.) taxtga o‘tirib,
Qo‘qon xonligining siyosiy qudratini mustahkamlash, mamlakat hududlarini
kengaytirishga alohida e’tibor berdi. Natijada Qo‘qon xonligining siyosiy
mavqyei oshib bordi. Olimxon davriga kelib Qo‘qon xonligidagi davlat
boshqaruvi oldingi davlatlar boshqaruv tizimidan deyarli farq qilmas edi. Uning
davrida Qo‘qon davlati kuchayib borishi bilan davlatning siyosiy maqomi ham
o‘zgaradi. Agar Qo‘qonning dastlabki hukmdorlari “biy” va “bek” unvoni bilan
mamlakatni idora qilgan bo‘lsalar, Olimxon davridan boshlab (1805 yil)
hukmdorlar rasman “xon” deb yuritila boshlandi.
O‘z davrida Olimxon harbiy yurishlar qilib o‘ziga yangi viloyatlarni ,
jumladan Ohangaron vohasi, Toshkent, Chimkent, Turkistonni bo‘ysundirishga
muvaffaq bo‘ldi. Qisqa muddat O‘ratepani ham egalladi, Jizzax va Zominga
yurishlar qildi. Harbiy islohatlar o‘tkazib, markazlashgan va kuchli davlat tuzish
uchun harakat qilayotgan Olimxonning siyosatidan norozi bo‘lgan ayrim
zodagonlar guruhi unga qarshi fitna tayyorlay boshladilar. Olimxon o‘z
hokimiyatini mustahkamlash maqsadida ukasi Rustambekni, bir nechta
sarkardalarni, din peshvolarini o‘ldirtirib yuboradi. Manbalarning ma’lumot
berishicha, bu voqyealardan so‘ng kuchayib ketgan fitnachilarga Olimxonning
ukasi Umarbek boshchilik qilgan. Natijada, 1810 yilda Olimxon Toshkentdan
Qo‘qonga qaytayotganda, Oltiqush mavzesida o‘g‘li Shohruhbek bilan birga
Qambar Mirza tomonidan otib o‘ldiriladi.
II.2 Madaniy hayot: ta’lim, ilm - fan, adabiyot, tarixnavislik,
me’morchilik va amaliy san’at.
Manbalarga ko‘ra, Umarxon (1810-1822 yy.) hukmdorligi davrida yirik yer
egalari, harbiy sarkardalar va ruhoniylarning mavqyei yanada oshadi. U davlat
boshqaruvi ishlarida izchil tartib, qonun – qoidalar o‘rnatdi va diniy ishlarni
23

tartibga soldi. Natijada, 1818 yilda Umarxon ruhoniylarnng roziligi bilan “amir
al-muslimin” unvonini olib ham diniy, ham dunyoviy hokimiyatga ega bo‘ladi.
Muhammad Hakimxon ma’lumotlariga ko‘ra, Umarxon davrida Amir
Temur va Sulton Husayn Boyqaro zamoniga taqlidan unvon va lavozimlar joriy
etilib, ularga hokimiyatga yaqin shaxslar tayinlanadi. Shuningdek, Olimxon
zulmidan qochib ketgan ayrim amaldorlar Umarxon xizmatiga qaytib kelib,
lavozimlarni egallaydilar.
Manbalarning guvohlik berishiga qaraganda, Qo‘qon xonligining O‘rta
Osiyo mintaqasidagi siyosiy jarayonlar va o‘zaro munosabatlarga faol
aralashuvi ham Umarxon davridan boshlanadi. O‘z darvida Umarxonning
elchilari Xiva, Xitoy va Turkiya davlatlariga jo‘natilganligi ma’lum.
N.Petrovskiy Umarxon hukmronligi davri haqida quyidagi ma’lumotlarni
beradi: “Umarning xonligi ham oldingi xonlarnikidek davom etdi, ya’ni, u o‘z
yerlarini kengaytirdi. Bu xon davrida Turkiston viloyati musulmonlarning
Hazrat (Sulton al-orifin Ahmad Yassaviy davf etilgan Turkiston) shahri bilan
birga zabt etildi. Umarxon halq sevib ardoqlagan xonlardan biri bo‘ldi.
Qo‘qonda ikki qator she’r tarqalgan bo‘lib, unda Umarxon haqida juda iliq va
yaxshi so‘zlar aytilar edi”.
1822 yilda Umarxon kasallanib vafot etganidan so‘ng taxtga uning o‘g‘li
Muhammadalixon (Madalixon) (1822-1842 yy.) o‘tiradi. Uning hukmronligi
davrida Qo‘qon honligining hududi yanada kengayib, qirg‘izlarning ba’zi
tumanlari xonlikka qo‘shib olinadi hamda Ko‘lob, Hisor, Badaxshon, Darvoz,
Maschoh kabi viloyatlar Muhammadalixon hukmronligini tan oladilar.
Manbalarga ko‘ra, Muhammadalixon hukmronligining dastlabki yillari
yaxshi va odilona kechgan. U 1826-1831 yillar davomida Qashg‘arga yurishlar
qilib, bu yerdagi musulmonlarni xitoyliklar zulmidan ozod qildi hamda 70 ming
uyg‘ur musulmonlarini Andijon viloyatiga ko‘chirib keltirdi. Natijada din
peshvorlari Muhammadalixonga “G‘oziy” (“din homiysi”, “din yo‘lida
kurashuvchi”) unvonini berdilar.
24

1840 yilda Muhammadalixonning bosh maslahatchisi, davlatni boshqaruv
ishlarida katta tajribaga ega bo‘lgan Haqquli mingboshining tuhmatga uchrab
xon tomonidan qatl etilishi shusiz ham qaltis bo‘lib turgan vaziyatni yanada
keskinlashtirib yubordi. Undan tashqari xon davlat ishlariga loqayd bo‘lib,
asosiy vaqtini haramida o‘tkaza boshladi. Natijada davlatni boshqaruv ishlarida
suiste’molliklardan umumiy noroziliklar boshlanib, xonni ag‘darish uchun fitna
tayyorlana boshladi.
Lekin o‘z kuchlari bilan fitnani amalga oshirishga ko‘zi yetmagan bir
guruh Qo‘qon amaldorlari boshqa xon saylash maqsadida Buxoro amiri
Nasrulloga noma yozib, undan yordam so‘rashdi. Qo‘qon yurishi uchun bahona
topolmay turgan Amir Nasrullo bu taklifni tezda qabul qilib, 1842 yil aprelda
Qo‘qonni bosib oldi. Qo‘qondan oilasi bilan Namangan tomonga qochgan
Muhammadalixon tutib keltirilib, oilasining bir qismi bilan qatl ettirildi.
Amir Nasrullo Qo‘qon xonligining Buxoroga qo‘shib olinganligini e’lon
qilib, Qo‘qonda o‘z noibi Ibrohim dodhoh Mang‘itni qoldiradi. Ammo, Ibroxim
dodhohning Qo‘qon halqiga o‘tkazgan jabr-zulmi, soliqlarning haddan tashqari
oshib ketishi natijasida aholi qo‘zg‘olon ko‘tarib, Buxoro hukmronligidan ozod
qilish uchun qipchoqlarni yordamga taklif etadilar. Qipchoqlar
Muhammadalixonning qarindoshi Sherali boshchiligida Qo‘qonga kelib,
buxoroliklarni tor-mor etdilar hamda Sheralixon (1842-1845 yy.) taxtni
egalladi. Qipchoqlar esa shu vaqtdan boshlab uzoq vaqt xonlikda yetakchi
mavqyega ega bo‘ldilar.
25

II.Bobga xulosa
Xulosa qilibaytganda Qo‘qonda bo‘lgan voqyealardan xabar topgan amir
Nasrullo 1842 yilning kuzida yana Qo‘qonga yurish qildi, ammo bu safar unga
omad kulib boqmadi. Muhammadalixon davrida yuzboshi bo‘lgan
Musulmonquli qipchoq Nasrulloning ishonchiga kirib Qo‘qonga keladi va
qo‘qonliklarni taslim bo‘lishga ko‘ndirish o‘rniga bir tan – bir jon bo‘lib amir
Nasrulloga qarshi kurashga chorlaydi. Uning maslahatiga ko‘ra Qo‘qonda
himoya vositalari kuchaytirildi. Bir oydan ziyodroq Qo‘qonni qamal qilgan amir
Nasrullo o‘ziga qarshi suiqasd uyushtirilayotligi hamda xivaliklar chegaraga
joylashgan Buxoro qishloqlariga hujum qilayotganligi haqidagi xabarni olib
Buxoroga qaytishga majbur bo‘ldi.
Buxoroliklarning ketishi bilan Qo‘qon xonligida bir muddat tinchlik va
osoyishtalik hukm surdi. Sheralixon keksa odam bo‘lib oqko‘ngil va muloyim
inson edi. Uning davrida barcha davlat lavozimlarini qipchoqlar egallab, davlat
boshqaruvini o‘z qo‘llariga oldilar. Ammo, 1845 yilda Buxoroda bo‘lgan
Olimxonning o‘g‘li Murodxon (Qo‘qonda 11 kun xon bo‘lgan) amir
Nasrulloning yordami bilan Qo‘qonga kelib Sheralixonni qatl etadi va taxtni
egallaydi. Bu paytda Namanganda bo‘lgan mingboshi Musulmonquli bu
voqyeadan xabardor bo‘lgach Sheralixonning besh o‘g‘lidan biri Xudoyorxonni
olib Qo‘qonga keladi hamda uni xonlik taxtiga o‘tqazadi (1845-1853, 1863,
1865-1875 yy.). 16 yoshga kirgan Xudoyorxonning yoshligidan foydalangan
Musulmonquli mamlakatni deyarli o‘zi boshqardi. Xudoyorxonning birinchi
xonligi davrida ikkita kuch – o‘troq aholi va ko‘chmanchi turkiy qabilalar
o‘rtasida hokimiyat uchun kurash xonlikning asosiy muammosiga aylandi.
26

Xulosa
Umuman olgan, XIX asrning o‘rtalariga kelib Qo‘qon xonligidagi siyosiy
jarayonlar hamda ichki ahvol yanada og‘irlashgan edi. So‘nggi tadqiqotlarga
ko‘ra, buning sababi birinchidan, o‘troq aholi ko‘chmanchi va yarim
ko‘chmanchi bo‘lgan qipchoqlar hokimiyatni tan olmaganlar. Xonlik
hududlaridagi ba’zi viloyat hukmdorlari Musulmonqo‘lga qarshi
chiqdilar. Ikkinchidan, hokimiyatda yuqori mavqyeni egallash hamda xonga
ta’sir o‘tkazish uchun qipchoqlar orasida ham o‘zaro kurashlar borardi. Bu
kurashlarda qipchoqlarning qulon urug‘idan bo‘lgan Musulmonquli ham faol
ishtirok etgan. Uchinchi sabab esa, qipchoqlarning o‘troq aholiga nisbatan
yuritgan siyosati edi. Qipchoqlar o‘troq aholiga nisbatan bepisandlik nazari
bilan qarab, boshqa elat va etnik guruhlarni kamsitganlar. To‘rtinchidan esa,
tashqi omil – Rossiya imperiyasining asta-sekinlik bilan xonlik hududlariga
bostirib kirishi siyosiy jarayonlarning yanada keskinlashuviga sabab bo‘lgan
edi.
1852 yilga kelib, Musulmonquli va qipchoqlarga qarshi kurash uchun
o‘troq mulkdorlar va toshkentlik zodagonlar Xudoyorxon atrofida birlashdilar.
Bu kuchlar yordamida Xudoyorxon Musulmonqulini 1853 yilda qatl etib, uning
tarafdorlarini yo‘q qilgani bilan taxt uchun kurashlarga barham bera olmadi.
Bunday vaziyatda xonlikning ichki ahvoli og‘irlashib, u faol tashqi siyosatdan
ham ancha orqada qoldi. 1858 yilda Sheralixonning ikkinchi xotinidan bo‘lgan
o‘g‘li Mallaxon Xudoyorxonni taxtdan ag‘darib, o‘zini xon deb e’lon qildi.
Mallaxon va Aliquli qirg‘iz boshchiligida yangidan tiklangan ko‘chmanchilar
guruhi uzoq hukm surmadi. Aynan shu guruh a’zolari Mallaxonga qarshi til
biriktirib, 1863 yil 25 fevralda uni o‘ldirdilar. Taxtga esa Xudoyorxonning
akasi Sarimsoqbekning o‘g‘li Shohmurod o‘tqazildi. Lekin, qo‘shin boshliqlari
va saroydagi ko‘pchilik amaldorlar unga qarshi fitna uyushtirib, Xudoyorxonga
yana taxtga o‘tirishni taklif etib, odam yuboradilar.
27

Bu payda Mallaxon o‘limini eshitgan Xudoyorxon Amir Muzaffarning
ruxsati bilan Buxorodan Jizzaxga kelgan edi. Turkiston hokimi Qanoatshoh
yordamida qo‘shin yig‘ib, 1863 yilning mart oyida Jizzaxdan Toshkentga
kelgan Xudoyorxon Qo‘qonga qarshi yurish uchun Toshkent qo‘shini bilan
Xo‘jandga keladi. Bu orada amir Muzaffar ham Buxoro lashkari bilan
Xo‘jandga keladi. Xudoyorxon Qo‘qonga hujum qilishni rejalashtirayotga
paytda, ya’ni, 1863 yilning 5 mayida shahar aholisi unga shimoliy darvozalarni
ochib berdilar. Natijada Qo‘qonda qirg‘in boshlanib, Shohmurodxon o‘z
tarafdorlari bilan Marg‘ilonga qochdi. Xudoyorxon ikkinchi marta (1863 y.)
taxtni qo‘lga kiritdi.
Ammo, xonlikdagi qirg‘iz-qipchoqlar Koson va Chust atroflarida
qo‘zg‘olon ko‘tardilar va To‘raqo‘rg‘onga hujum qildilar. Ular, hatto Toshkent
atroflaridagi qabila boshliqlariga noma yuborib madad berishni so‘radilar.
Oqibatda Toshkent atrofida qozoqlar qo‘zg‘olon ko‘tarib, Toshkentni qamal
qildilar. Xudoyorxon tomonidan yuborilgan qo‘shinlar bu isyonlarni bostirishga
muvaffaq bo‘ldilar. Ammo, mag‘lubiyatga uchragan qirg‘iz-qipchoq boshliqlari
taxt uchun kurashni davom ettirdilar. Xususan, Shodmonxo‘ja, Said
Mahmudxonto‘ra, Aliqulilar Sulton Saidxon boshchiligida Marg‘ilon tomondan
kelib Andijonni bosib oldilar va uning atroflaridagi Baliqchi, Quva, Asaka,
Shahrixon, O‘sh, Poytug‘ mavzelarini talon-taroj qildilar. 1863 yil 26 aprelda
Sulton Saidxonning qo‘shini Mingtutga kelib, Qo‘qonni qamal qildi. Amir
Muzaffarning Xudoyorxonga yordami tufayli qirg‘iz-qipchoq lashkari Asaka
tomonga ketib, Qo‘rag‘ulcha darasida himoyaga o‘tdi. Qattiq kurashlardan
so‘ng 1863 yilning 24 iyulida Sulton Saidxon Qo‘qon taxtini (1863-1865 yy.)
egalladi. Xudoyorxon esa yana Buxoroga qochdi.
Xonlikdagi ichki nizolar tashqi dushmanlarga nihoyatda qo‘l kelgan edi.
Bunday vaziyatdan unumli foydalangan chor Rossiyasi qo‘shinlari 1864 yilda
Turkiston va Chimkentni bosib oldi. 1865 yil bahorida ular Toshkentga
28

yaqinlashib, Niyozbek qal’asini egalladilar. Uzoq qamaldan so‘ng 17 iyunda
Toshkent egallandi.
Qo‘qondagi sarosimaliklardan foydalangan Xudoyorxon 1865 yilning
yozida amir qo‘shinlari yordamida so‘ngi marta Qo‘qon taxtini qo‘lga kiritdi.
Shundan so‘ng u amirning talablariga boshqa itoat etmay qo‘ydi. Xudoyorxon
1867 yil yanvar oyida Rossiya bilan savdo bitimini, 1868 yil 13 fevralda
Qo‘qon va Rossiya shartnomasini imzoladi. Xudoyorxon 1868-1873 yillar
oralig‘ida Rossiya bilan munosabatlarini yaxshilash maqsadida Toshkentga
ko‘plab sovg‘a- salomlar yubordi. Shuningdek, Rossiya savdogarlari uchun
qulay shart-sharoitlar yaratib berdi. Natijada Qo‘qon xonligi amalda
Rossiyaning vassaliga aylanib qoldi.
Xonlik hududida hukm surgan nisbiy osoyishtalik 1873 yilgacha davom
etgan bo‘lsa ham, hukmdor, uning yaqinlari va mahalliy hokimlarning jabr-
zulmi hamda qirg‘iz-qipqoqlarning qayta bosh ko‘tarishi natijasida bu yerlarda
o‘zaro nizolar, xalq chiqishlari boshlandi. Hususan, 1873 yilda Po‘latxon (asli
ismi Mulla Ishoq Hasan o‘g‘li) qirg‘izlar tomonidan xon qilib ko‘tarilib, u
boshchiligida qo‘zg‘olon ko‘tarildi. Saroydagi nufuzli amaldorlardan biri
Abdurahmon oftobachi Xudoyorxonni taxtdan ag‘darish va uning o‘g‘li Sayid
Nasriddinbekni xon taxtiga o‘tqazish maqsadida Po‘latxon bilan til biriktirdi va
O‘rdada isyon ko‘tardi. Sayid Nasriddinbek Abdurahmon oftobachi ko‘magida
xon deb (1875-1876yy.) e’lon qilindi. Xudoyorxon Nasriddinbek foydasiga
taxtdan voz kechib, avval, Xo‘jandga, undan Toshkentga qochdi.
Nasriddinbekning hokimiyat tepasiga kelishi ham mamlakatdagi siyosiy
vaziyatning keskinligini bartaraf eta olmadi. Buni tushunib yetgan Abdurahmon
oftobachi xonlik aholisini Rossiyaga qarshi kurashga safarbar qilmoqchi bo‘ldi.
Ammo, ruslarning qattiq qarshiligiga duch kelib Mahram yaqinidagi jangda
ulardan yengildi. Po‘latxon ham ruslarga qarshi kurashish maqsadida Qo‘qonga
hujum qilmoqchi bo‘lib turgan vaqtda, ya’ni, 1875 yil 25 sentyabrda
Nasriddixon Rossiya imperiyasi hukumati bilan bitim tuzdi. Bu xabar tezda
29

butun Qo‘qonga yoyilib aholi yana isyon ko‘tardi va O‘rdaga hujum qildi.
Nasriddinxon taxtni tashlab Xo‘jandga qochdi. Marg‘ilonda Rossiya imperiyasi
askarlariga qarshi aholini safarbar qilayotgan Po‘latxon qo‘shiniga shaharliklar,
madrasa talabalari va ko‘chmanchi aholi vakillari kelib qo‘shildi. Ularga
qo‘zg‘olon vaqtida bosqinchilar bilan hamkorlik qilgan qishilar va xon oilasi
vakillarini qatl etish buyurildi.
Bu paytda Namanganda bo‘lgan Skobelev Rossiya imperiyasining
topshirig‘iga asosan 1876 yil fevralida Qo‘qon xonligini butunlay bosib olishga
kirishdi. Abduraxmon oftobachi va Po‘latxon qo‘lga olindi. Abduraxmon
oftobachi Rossiyaning Yekaterinoslav guberniyasiga, Nasriddinxon esa
Vladimir nuberniyasiga surgun qilindi. Shu tariqa, 1876 yil 19 fevralda 150
yildan ko‘proq hukm surgan Qo‘qon xonligi tugatilib, uning hududlari Rossiya
imperiyasi tomonidan bosib olindi va uning o‘rniga Farg‘ona viloyati tashkil
etildi.

30

Foydalanilgan adabiyotlar
Asosiy adabiyotlar
1. Mirziyoyev Sh.M. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik har bir rahhar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak”.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016-yil yakunlari va 2017
yil istiqbollariga bag‘isiilangan majlisidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
nutqi. Xalq so‘zi gazetasi, 2017-yil 16-yanvar, №11.
2. Mirziyoyev Sh.M. “Buyuk kelajaginiizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan
birga quramiz”. O‘zbekiston, 2017-yil.
3. O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar
strategiyasi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni. O‘zbekiston
Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 6-son, 70-modda. 2017-yil.
4. Mirziyoyev Sh.M. “Qonun ustuvorligi - inson manfaatlarini ta’minlash
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. “O‘zbekiston”, 2017-yil.
5. R.A.Mavlonova, D.Abdurahimova. “Pedagogik mahorat”. O‘quv qo‘llanma.
Toshkent. Fan va texnologiya. 2012-yil.
Qo’shimcha adabiyotlar
1. Ahmedov Bo’riboy. Tarixdan saboqlar: Oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlari
tarix fakultetlari uchun qo’llanma.-Mas`ul muharrir H.Ziyoev. -T.:
O’qituvchi, 2023, -432 bet.
2. Axmedov B. O’zbekiston tarixi manbalari (Qadimgi zamon va o’rta asrlar):
Tarix mualimlari, talabalar va yuqori sinf o’quvchilari uchun qo’llanma. –
T.: ―O’qituvchi , 2021, - 352 bet.‖
3. Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi: (Eng qadimgi davrdan Rossiya
bosqiniga qadar) //Mas`ul muharrir: B.Ahmedov. –T.: ―Sharq , 2000, -368
‖
bet. Mustaqil O’zbekiston tarixining dastlabki sahifalari: (Davriy to’plam)
№ 3 // Mas`ul muharrir: D.Alimova; - T.: ―Sharq , 2020, - 224 bet.
‖
31

4. Bichurin N.YA. Sobranie svedeniy o narodax obitavshix v Sredney Azii v
drevnie vremena. V 3-x tomax. M – L.; 2015-1953.
Internet saytlari.
1. http://Zivonet.uz
2. http://edu.uz
3. www.nadlib.uz
4. http://teoriya.ru
32

QO’QON XONLIGI DAVRI TARIXIGA OID MANBALAR

Sotib olish