Qo‘qon xonligida hunarmandchilik taraqqiyoti - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	1.9MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	12 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

107 Sotish

Qo‘qon xonligida hunarmandchilik taraqqiyoti

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH………………………………………………………………………...….2
I BOB. QO QON XONLIGINING IJTIMOIY-IQTISODIY HAYOTI.…..…6ʻ
1.1.Qo‘qon xonligining ijtimoiy hayoti....................................................................6
1.2. Qo qon xonligining iqtisodiy hayoti...….........................................................14
ʻ
II. BOB. QO QON XONLIGIDA HUNARMANDCHILIK………………….21
ʻ
2.1.Qo qon xonligida hunarmandchilikning rivojlanishi………………………..21
ʻ
2.2. Qo qon xonligi savdo aloqalari va hunarmandchilik vositalari savdosi…......28
ʻ
XULOSA………………………………………………….………...……………31
FOYDALANILGAN MANBALAR VA ADABIYOTLAR RO YXATI…….33
ʻ
ILOVALAR……………………………………………………………………...35
1

KIRISH
Kurs ishi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Bugungi kunda
mamlakatimiz xalqining ko p ming yillik madaniyati, milliy qadriyatlari va urf-ʻ
odatlarini tiklash hamda fuqarolarda o zlikni anglash xalqimizning boy moddiy va
ʻ
ma’naviy merosini tiklash , asrab-avaylash bo yicha ulkan ishlar amalga
ʻ
oshirilmoqda. 1
“Milliy o zligimizni anglash, Vatanimizning qadimiy va boy
ʻ
tarixini o rganish, bu borada ilmiy-tadqiqot ishlarini kuchaytirish, gumanitar soha
ʻ
olimlari faoliyatini har tomonlama qo llab-quvvatlashimiz lozim”.
ʻ 2
Tarix ilmi
umuminsoniy qadriyatlar ichida eng asosiysidir. Vatanimiz tarixi va madaniyatida
katta o rin tutuvchi Qo qon xonligining ijtimoiy-iqtisodiy davrini o rganish, o sha
ʻ ʻ ʻ ʻ
davr voqea-hodisalarini, davlat negizini tashkil etgan boshqaruv tizimini ha qq oniy
o rganish bugungi tarix fanining dolzarb mavzularidan hisoblanadi. O zbekiston
ʻ ʻ
davlatchiligi tarixining ajralmas qismi bo lgan – Qo qon xonligi davrida
ʻ ʻ
Movarounnahr va Xurosonning siyosiy hokimiyatining o rnatilishi o rganish
ʻ ʻ
alohida ahamiyat kasb etadi. Mazkur davr O rta Osiyo hududida va Qo qon
ʻ ʻ
xonligining mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy hayotida keskin o zgarishlar yuz bergan
ʻ
davr hisoblanadi. Shu bois, o zbek xalqi davlatchiligi tarixini o rganishda nisbatan
ʻ ʻ
kam tadqiq etilgan hamda e’tibordan chetda qolib kelgan Qo qon xonligining
ʻ
ijtimoiy-iqtisodiy davri ham o ziga xos o ringa ega. O zbek davlatchiligi tarixini
ʻ ʻ ʻ
o rganishga jiddiy e’tibor berilayotgan bugungi kunda Qo qon xonligining tashkil
ʻ ʻ
topishi, markazlashuvi, markaziy va mahalliy boshqaruv hamda unda faoliyat olib
borgan mansablar transformatsiyasining o ziga xos jihatlari, mamlakatda faoliyat
ʻ
olib borgan mansabdor shaxslar hayoti, ijtimoiy-iqtisodiy sohada amalga
oshirilgan tadbirlar, yer egaligi, uning taqsimlanishi bilan bog liq an’analar, suv
ʻ
inshootlari va ularning qurilish mexanizmlari, xorijiy mamlakatlar bilan olib
borilgan diplomatik munosabatlar, savdo-sotiq va boshqa jarayonlarni tadqiq etish
va ochib berishga ehtiyoj benihoya katta. Davlatchilikning muhim tayanchi
bo lgan xonlikning siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy muammolari tarix fanida maxsus
ʻ
1
I.A.Karimov. Yuksak ma`naviyat yengilmas kuch. T., ―Manaviyat , 2008, l 4-bet.
‖
2
I.A. Karimov. O`zbekiston iqtisodiy islohatlarni chuqurlashtirish yo`lida T.. ―O`zbekiston , 1995, l 8-bet.
‖
2

o rganilmaganligi bois mazkur ilmiy muammo tadqiqot mavzusi qilib olindiʻ
hamda tadqiqotda ushbu davlatning siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy tizimiga oid
masalalarni yoritish mavzuning dolzarbligini belgilaydi.
Kurs ishi mavzusi bo yicha adabiyotlar sharhi (tahlili).
ʻ Kurs ishi
mavzuning tarixshunoslik masalalariga bag ishlangan tadqiqotlarni uch guruhga:
ʻ
1) sovet hukumati davridagi adabiyotlar, 2) Mustaqillik yillarida amalga oshirilgan
tadqiqotlar, 3) xorijiy mualliflar tomonidan yaratilgan tadqiqotlarga ajratilib
o rganildi.
ʻ
Birinchi guruhga oid sovet davrida chop etilgan adabiyotlarda sinfiylik
mafkurasining ustunligi yaqqol ko zga tashlanadi. Biroq, tadqiq etilayotgan mavzu
ʻ
mohiyatini ochib berishda bu adabiyotlar muhim ahamiyat kasb etadi. Bu davrda
chop etilgan lar qatoriga quydagi mualliflar: V.V.Bartold, A.A.Semyonov ,
P.P.Ivanov, YE.E. Bertels, A.M.Belenitskiy, G.A.Pugachenkova, R.G.Muqminova,
B.A.Ahmedov, H.Z.Ziyayev va boshqalar asarlarini kiritish mumkin. Ikkinchi
guruhni O zbekistonda mustaqillik yillarida chop etilgan adabiyotlar tashkil etib,
ʻ
o zbek davlatchiligi tarixida alohida ahamiyat kasb
ʻ etadigan Shayboniyxon davri
tarixi nisbatan kamroq tadqiq etildi. Shunday bo lsada, bu davr davlatchilik,
ʻ
ijtimoiy-iqtisodiy tizimi ayrim tarixchi olimlar tomonidan imkon qadar o rganildi.
ʻ
Bu olimlar qatoriga: B.Ahmedov, G.Sultonova, A.Zamonov, A.Ziyo,
G.Agzamova, A.Qandaharov, S.Inoyatov, O.Hayitova, Q.Rajabov, E.Ochilov,
R.Muqminova, B.Eshov, Z.Muqimov, K.Tuxtabekov va boshqalar ilmiy
izlanishlarini kiritildi. Uchinchi guruhga: Xorijiy tadqiqotlar tashkil etib, ularda
Movarounnahr va Xurosonda Muhammad Shayboniyxon siyosiy faoliyati va u
asos solgan shayboniylar sulolasi hamda davlati tarixini yoritishga oid bir qator
ma’lumotlarni berib o tgan. Ularni H.Vamberi (Vengriya), Karter Van Findliy
ʻ
(AQSH), Mustafo Budak, Remzi Kilich (Turkiya), V.V.Poxlebkin (Rossiya),
S.S.Xoseynishirazi (Tojikiston) va boshqa xorijlik tadqiqotchilar ning ilmiy ishlari
tashkil etadi.
3

Shuni ta’kidlash joizki, Qo qon xonligining siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy tarixiʻ
xususida yozilgan manbalar yetarlicha. Ushbu Kurs ishini yaratishda, asosan,
xonlikda tuzilgan turli hujjatlar asosida yaratilgan xrestomatiyalar, XVI asrda
Qo qon xonligiga tashrif buyurgan sayyohlar, elchilar va savdogarlarning
ʻ
kundaliklari, hisobotlari hamda mahalliy tarixchilarning asarlaridan, sovet va
mustaqillik yillarida mavzuga doir amalga oshirilgan ilmiy tadqiqot natijalaridan
keng foydalanildi.
Kurs ishi mavzusining obekti: Markaziy Osiyoning o rta asrlar tarixi
ʻ
kontekstida Qo qon xonligining Movarounnahr va Xuroson davlatchiligi tarixida
ʻ
tutgan o rni, siyosiy hokimiyatining o rnatilishi va ijtimoiy-iqtisodiy hayotini
ʻ ʻ
tadqiq etish hisoblanadi.
Kurs ishi mavzusining predmeti: XVI asr Movarounnahr va Xurosonda Minglar
boshchiligidagi sulolaviy boshqaruv va uning siyosiy hokimiyatining o rnatilishida
ʻ
yuz bergan jarayonlar va davlatning ijtimoiy-iqtisodiy hayotini ochib berishdan
iborat etib belgilandi.
Kurs ishi mavzusining maqsadi: Minglar sulolasining Movarounnahr va
Xurosonda siyosiy hokimiyati uchun kurashi va Farg ona vodiysida hokimyati
ʻ
o rnatilishini va xonlikning hunarmandchilik doirasi va uning rivojlanishini tadqiq
ʻ
qilishdan iborat bo lib, Unda XV asrning ikkinchi yarmi – XVI asrning
ʻ
o rtalarigacha bo lgan davrda Xonlikdagi ijtimoiy-siyosiy voqealar o zida aks
ʻ ʻ ʻ
etgan manbalar ham turli davrlardagi tadqiqotlar tahlili orqali ochib berish.
Kurs ishi mavzusining vazifalari: Qo qon xonligining Movarounnahr va
ʻ
Xuroson davlatchiligi tarixida tutgan o rnini turli ilmiy tadqiqot metodlari asosida
ʻ
o rganish maqsadida quyidagi vazifalar belgilab olindi:
ʻ
- Qo qon xonligi ijtimoiy-iqtisodiy va hunarmandchilikning rivojlanishi davri
ʻ
tarixining o rganilishi natijalarini tahlil qilib, umumlashtirish va ularning XVI asr
ʻ
tarixi va madaniyatini o rganishdagi ahamiyatini ochib berish;
ʻ
4

- Qo qon xonligi ijtimoiy-iqtisodiy hunarmandchilikning rivojlanishi davri tarixiʻ
va madaniyatiga oid to plangan ma’lumotlarni o zbek xalqi davlatchiligi tarixining
ʻ ʻ
yangi sahifalarini yoritishda muhim manba sifatida tahlil etish;
- Qo qon xonligi tarixi O zbekiston va Markaziy Osiyoning XVI asrdagi siyosiy va
ʻ ʻ
iqtisodiy hunarmandchilikning rivojlanishi jarayonlarini qamrab olgan holda
tadqiq etish;
- mavjud ma’lumotlarni qiyoslagan holda Qo qon xonligi siyosiy faoliyatini
ʻ
hunarmandchilikning rivojlanishi o rganish hamda siyosiy masalalariga yangidan
ʻ
baho berish, manbalar va so nggi tadqiqotlar asosida ushbu masalalarni
ʻ
oydinlashtirish, munozarali masalalarga aniqlik kiritish;
- manba va adabiyotlarni tahliliy o rganib, Qo qon xonligi ijtimoiy-iqtisodiy
ʻ ʻ
hayotidagi hunarmandchilikning rivojlanishi faoliyatidagi ilmiy muammolarni,
ularning o rganilishi natijalari, tadqiqotchilar xulosalarini qiyoslab, yangi asoslarda
ʻ
tadqiq etish;
- o zbek xalqining o rta asrlar davlatchiligi tarixida Qo qon xonliginingb tutgan
ʻ ʻ ʻ
o rnini va uning hunarmandchilikning rivojlanishi siyosiy-tarixiy jarayonlarda
ʻ
tutgan mavqeyini yoritib berish.
Kurs ishining hajmi. Kurs ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta paragraf, xulosa,
foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro yxatidan va ilovalardan iborat bo lib,
ʻ ʻ
Kurs ishi umumiy 36 betni tashkil etadi.
5

I BOB. QO QON XONLIGINING IJTIMOIY-IQTISODIY HAYOTIʻ
1.1.Qo qon xonligining ijtimoiy hayoti
ʻ
Qo qon xonligida aholi sun’iy sug orish mahoratini mukammal egallagan
ʻ ʻ
edi. Suvdan oqilona foydalanilardi, Qo qon xonligi yerlarida bug doy, arpa, tariq,
ʻ ʻ
jo xori, makkajo xori, sholi, mosh, loviya, kunjut, zig ir, paxta, beda; poliz
ʻ ʻ ʻ
ekinlaridan: qovun, tarvuz, bodring, qovoq; mevalardan: uzum, o rik, shaftoli,
ʻ
olma, nok, behi, yong oq, olxo ri, olcha, gilos; sabzavotlardan: sabzi, piyoz,
ʻ ʻ
lavlagi va hokazolar yetishtirilardi. Asosiy g alla ekini bug doy edi. Xonlikda
ʻ ʻ
paxtachilik ham alohida o rin egallagan. Farg ona vodiysining ko pgina dehqonlari
ʻ ʻ ʻ
paxtakor bo lib, paxtachilik yildan yilga rivojlana bordi. Rossiyaning O rta
ʻ ʻ
Osiyodan, avvalo Qo qondan paxta sotib ola boshlashi bu ekin maydonlarining
ʻ
yanada kengayishiga sabab bo ldi. Paxta savdosiga hatto boj ham bekor qilindi.
ʻ
Shu sababli Qo qon savdogarlari Rossiyaga serqatnov bo lib qolishdi. Talabning
ʻ ʻ
o sib borishi bilan paxta narxi ham oshib bordi. Mamlakatdagi butun yer
ʻ
davlatniki edi. Shuning uchun ham xususiy yer egalari aslida yerga emas, balki
undan olinadigan mahsulot hamda shu yerlarda qurilgan imoratlarga egalik qilar
edilar. 3
Mulklarning ko pchiligi 30 sotixdan 60 sotixgacha bo lgan. Bir gektar yeri
ʻ ʻ
bor kishi boy hisoblanar edi. 4
Yerlar ishlov berish uchun dehqonlarga ijaraga
berilar edi. Dehqonlar xon yerlarida ham mehnat qilar edilar. Xon yerlarida ishlash
uchun majburan safarbar etilganlar soni 10 ming nafargacha yetardi. Bunday
dehqonlar mardikor deb atalardi. Xonlikda xususiy yerlarda hosilning 1/4 qismi
uchun yollanib ishlovchi yersiz, ot-ulovsiz tabaqa vujudga kelgan bo lib, ular
ʻ
chorikorlar deb atalar edilar. Bundan tashqari, korandalar deb ataluvchilar ham
bo lib, ular hosilning yarmi uchun yerlarni ijaraga olib, o z mehnat qurollari bilan
ʻ ʻ
3
Бабабеков X. Народные движения в Кокандском ханстве и их социально-экономические и политические
предпосылки (XVIIIXIX вв.). - Ташкент: Фан, 1990. B -112
4
Абдуллаев У.С. Фаргона водийсида этнослар аро жараёнлар. (XIX-XX аср бошлари). - Тошкент, 2005. B -
223
6

yollanib ishlar edilar. Asosiy soliq-xiroj bo lib, uning miqdori ekin ekiladigan yerʻ
maydoni va ekin turiga qarab 1/3-1/5 olinar edi. Ko chmanchi xalqlardan
ʻ
olinadigan zakotning ham turi ko p edi. Ularning asosiylari "qo ra boshi", "tutun
ʻ ʻ
haqi", "yig im soliq" deb atalar edi. "Qo ra boshi" zakoti-ko chmanchi
ʻ ʻ ʻ
chorvadorlardan moli boshiga va qo rasiga qarab olinadigan zakot edi. Bu zakot
ʻ
qishda mollar qo ralarda turganida yig ib olinar edi. "Tutun haqi" zakoti-bu bahor
ʻ ʻ
kelganda yangi o tloqlarga ko chishdan oldin xonadon boshiga bittadan qo y bilan
ʻ ʻ ʻ
olinadigan soliq (zakot) edi. "Yig im soliq" esa zakot to lamaydigan boylar va
ʻ ʻ
ularning qarindoshlarining bekka beradigan 9 buyumdan iborat in’omlaridan tborat
bo lgan.
ʻ
Ahvol shu darajaga borib yetgan ediki, mehnatkash xalq deyarli hamma
narsa uchun sol iq to lar edi. Chunki hamma qo riq yerlar, chakalakzorlar,
ʻ ʻ
to qaylar, daraxtzorlar, ko llar, barcha yaylovlar xonning ixtiyorida edi. Aholi
ʻ ʻ
qal’a devorlarini ta’mirlash, istehkomlar qurishga, kanallar qazishga, ariqlarni
tozalashga, yo l qurilishiga safarbar etilardi. Xonlik hujjatlariga ko ra, Qo qonda
ʻ ʻ ʻ
hunarmandchilikning miskar, zargar, o ymakor, kulol, qog ozgar, to qimachi,
ʻ ʻ ʻ
do ppi tikuvchi, kashtachi, ko priksoz, temirchi, novvoy, aravasoz, baxmalbof,
ʻ ʻ
bo yoqchi, dorukash, devorzan, degrez, ko nchi, miltiqsoz, nayzagar, panjarasoz,
ʻ ʻ
pillakash, po stindo z, taqachi, paranjido z, chevar, chitgar, gilamchi kabi turlari
ʻ ʻ ʻ
bo lgan. Xonlikda oltin ma’dani Kosonsoy (Namangan)dan, Qoratog shimolidagi
ʻ ʻ
Ko krev daryosidan, Chirchiq daryosi bo ylaridan, Chotqol daryosi yuqori
ʻ ʻ
oqimlaridan olingan. Samarqandda bo lganidek, Qo qon xonligida ham qog oz
ʻ ʻ ʻ
ishlab chiqarilgan. Qog oz juvozxonasi Qo qon shahrining Mo yi muborak
ʻ ʻ ʻ
darvozasi orqasida maqbara yonida joylashgan. Qo qonga qo shni shaharlar va
ʻ ʻ
xorijiy mamlakatlardan savdogarlar kelib turgan. Shaharda yakshanba va
chorshanba kunlari bozor bo lgan.
ʻ 5
Qo qon xonligining iqtisodiy hayotida Buxoro ʻ
amirligi, Xiva xonligi, Qashg ar, Hindiston, Afg oniston, Eron va ayniqsa Rossiya
ʻ ʻ
bilan bo lgan savdo katta o rinni egallagan. Masalan, Qashg ar bilan olib borilgan
ʻ ʻ ʻ
5
Илхомов 3. А. Алщули амирлашкар ва унинг Кукон хонлиги сиёсий хаётида тутган урни. Тарих фанлари
номзоди... дисс. - Тошкент, 2004. B -322
7

savdo-sotiq faqat Qo qon orqali bo lar edi. Qo qondan Qashg argacha yuklanganʻ ʻ ʻ ʻ
ot karvoni 14-20 kun yo l yurgan. Qo qondan Qashg arga temir, qizil charm, mato,
ʻ ʻ ʻ
ipak va ipdan to qilgan matolar, oltin olib borilgan. Qashg ardan Qo qonga esa har
ʻ ʻ ʻ
yili 30000 otda choy, 200 otda mato, 200 otda qimmatbaho toshlar, 50 otda attorlik
buyumlari keltirilgan. Qo qon karvonsaroylarida Hindiston, Tibet, Qashg ar,
ʻ ʻ
Buxoro amirligi, Afg oniston, Rossiyadan olib kelingan mollar ayirboshlanardi.
ʻ
Qo qonga savdogarlar karvon yo llari orqali kelganlar. Xonlikning bosh shahri
ʻ ʻ
Qo qon edi. Tarixiy manbalarda Qo qonga oid ma’lumotlar X asrdan boshlab
ʻ ʻ
uchraydi. Qo qonning yoshi 2000 yildan ortiqdir. Ma’lumotlarda "Havoqand",
ʻ
"Ho qand" degan nomlar bilan qayd etilgan. "Havoqand" so zi-"go zal", "yoqimli",
ʻ ʻ ʻ
"xushmanzara", "shamol shahri" degan ma’noni anglatadi, degan fikrlar ham
mavjud. Mahalliy aholi o z shahrini Ho qandilatif yoki Qo qon deb aytganlar.
ʻ ʻ ʻ
Qo qon shahri XVIII-XIX asr birinchi yarmida nafaqat xonlikning, ayni paytda
ʻ
O rta Osiyoning yirik shaharlaridan biri edi. Qo qon mustahkam devor bilan
ʻ ʻ
o ralgan. Shaharga 12
ʻ darvozadan kirilgan. Shaharning 12 darvozali bo lishiga ʻ
sabab uning ma’muriy jihatdan 12 dahaga bo linganligi edi. Bu davrda shaharda
ʻ
30000 aholi yashagan. XIX asr o rtalarida Qo qondagi madrasalar ichida
ʻ ʻ
Madalixon, Norbo tabek, Jome, Hojimoyim, Xoja dodxoh, Mingoyim madrasalari
ʻ
alohida ajralib turadi. Ularning har birida 38 dan 100 tagacha hujrasi bo lgan.
ʻ
Qo qon shahri xonlikning siyosiy, madaniy, iqtisodiy va diniy markazi edi.
ʻ
Marg ilon (Marg inon) shahriga bundan 2000 yil avval asos solingan.
ʻ ʻ
Marg ilondagi Sulton Murodbek saroyi Toshkent yoki Samarqandning badavlat
ʻ
xonadonidan uncha farq qilmasdi. Shahar devor bilan o ralgan edi. Marg ilon
ʻ ʻ
Qo qon xonligidagi pilla sotiladigan asosiy bozor markazi edi. Shaharda ko plab
ʻ ʻ
pillakashlik va shoyi to qish ustaxonalari bor edi.
ʻ 6
Umuman, Qo qon xonligidagi ʻ
shaharlar bir xilda bo lib, ular bir-biridan aholisi, madrasa va masjidlarining soni,
ʻ
mahsulotining sifati bilangina farq qilardi. U yoki bu shaharning ahamiyati uning
strategik mavqeyi bilan belgilanardi. Katta shaharlarga xonning o g illari yoki
ʻ ʻ
yaqin qarindoshlari hokim etib tayinlanardi. Qolgan shaharlarni o zbek, tojik,
ʻ
6
Bobekov H . Qo ʼ qon tarixi . Toshkent. 1996 B-112
8

qirg iz, qipchoq va qozoq zodagonlarining vakillari boshqargan. Andijon "Buyukʻ
ipak yo li"da tashkil topgan. Ayrim manbalarda shahar nomi "andi", "adoq" kabi
ʻ
urug atamalari bilan bog liqligi ko rsatilgan. Arablar istilo qilgan davrda shahar
ʻ ʻ ʻ
"Andukon" deb atalgan, degan rivoyat ham bar. Andijon XV asrdan boshlab
Farg ona vodiysining markazi bo lgan. Zahiriddin Muhammad Bobur davrida
ʻ ʻ
Andijonda xo jalik, fan va madaniyat ravnaq topgan. U "Boburnoma"da Andijon
ʻ
haqida bunday deb’yozgan edi: "Oshlig i vofir, mevasi farovon, qovun va uzumi
ʻ
yaxshi bo lur... Movarounnahrda Samarqand va Kesh qo rg onidin so ngra mundin
ʻ ʻ ʻ ʻ
ulug roq qo rg on yo qtur. Uch darvozasi bor. To qqiztarnov suv kirar". Qo qon
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
xonligi tashkil topgach endi u Andijon bekligining markazi bo lib qolgan. Andijon
ʻ
4 dahaga bo lingan edi. Har dahaning qozisi, mingboshisi bo lgan. Dahalar
ʻ ʻ
oqsoqol boshliq mahallalarga bo lingan. Namangan shahri ham xonlikning yirik
ʻ
shaharlaridan biri edi. 1620-yilda Farg onaning qadimgi poytaxti Axsik
ʻ e nt qattiq
zilzila oqibatida vayron bo lganligi uchun aholi Namangan atrofiga ko chgan.
ʻ ʻ
Namangan tuz koni ("namak kon") yaqinida qurilgan edi. Uning nomi manbalarda
XVII asrdan boshlab uchraydi. XVIII asrda Qo qon xonligi hududiga kirgan.
ʻ
Beklik markazi bo lgan. Namangan aholisi hunarmandchilik bilan shug ullangan.
ʻ ʻ
1819-1822-yillarda Namangan aholisi kuchi bilan katta Yangi ariq kanali qazilib,
shaharning suv ta’minoti yaxshilangan. 1842-1845-yillarda shahar baland devor
bilan o ralgan.
ʻ
Qo qon xonligida hunarmandchilikning turli sohalari rivojlangan edi.
ʻ
Hunarmandchilikning asos iy yo nalishlaridan biri to qimachilik bo lib, uning
ʻ ʻ ʻ
asosiy xomashyosi mahalliy paxta bo lgan. To qimachilik mahsulotining bo z,
ʻ ʻ ʻ
karbas, olacha, chit kabi turlari hunarmandchilikning asosiy mahsulotlari bo lgan.
ʻ
Qo qon xonligida paxta mahsulotlaridan tashqari ipakchilik bo lib, ipak va ipak
ʻ ʻ
matolar chetga ham chiqarilgan. XIX asr 60- yillari oxirlarida Qo qon va
ʻ
Marg ilonning o zida to qqiz
ʻ ʻ ʻ yuzga yaqin xonadon ipakchilik bilan shug ullangan. ʻ
Xonlikda tayyorlangan ipak sifatli hisoblanib, sifatiga qarab - “chilla”, “tafil”,
“samoq” va boshqa navlarga ajratigan. Shuningdek, xonlikda ipak mahsuloti
9

yigirilib, kalava ham tayyorlangan. Ipakdan turli matolar to qilgan. Qo qon,ʻ ʻ
Marg ilon, Namangan va Xo jand hunarmandlari ipak (kanoviz, shoyi, atlas va
ʻ ʻ
h.k.) va yarim ipak matolar (beqasam, banoras, adras) ishlab chiqarganlar. Qo qon
ʻ
xonligi hunarmandlari tomonidan tayyorlangan matolar orasida atlas taniqli
hisoblangan. Marg ilonda bu gazlama “atlas” yoki “jiba arqoq” nomi bilan
ʻ
mashhur bo lgan. Lekin, XIX asr boshlaridan O rta Osiyo bozorlariga ingliz va rus
ʻ ʻ
mollarining kirib kelishi bilan mahalliy matolar kasodga uchray boshlagan. Ko p
ʻ
o tmay, Qo qon xonligi ham boshqa O rta Osiyo xonliklari kabi xomashyo
ʻ ʻ ʻ
yetishtiruvchi mamlakatlardan biriga aylanib qolgan. Qo qon xonligida
ʻ
hunarmandchilikning muhim tarmoqlaridan yana biri kulolchilik bo lib, b
ʻ u
mahsulotlarga talab doimo katta bo lgan. Buxoro va Xiva xonliklari kabi Qo qon
ʻ ʻ
xonligida ham o ziga xos kulolchilik maktabi shakllangan edi. Rishton shahrida
ʻ
xonlikdagi eng sifatli xa ridorgir kulolchilik mahsulotlari ishlab chiqarilgan. 7
Bundan tashqari, mahalliy me'morchilik inshootlari uchun g isht pishiruvchi
ʻ
xumdonlar qurilgan. Shu g ishtlardan madrasa, masjid, karvonsaroy va boshqa
ʻ
qurilish ishlarida keng foydalanilgan. Xonlikda yog och va metallga ishlov berish,
ʻ
temir buyumlar ishlab chiqarish ham o ziga xos tarzda rivojlangan. Qo qon,
ʻ ʻ
Toshkent, Namangan va Andijon shaharlarida yog ochga ishlov beruvchi, temir
ʻ
buyumlar ishlab chiqaruvchi va boshqa ko plab ustaxonalar mavjud bo lib, ular,
ʻ ʻ
asosan, bozorlardagi hunarman d chilik do konlarida joylashgan. Ularda
ʻ
tayyorlangan mahsulotlar do konlaming o zida sotilgan. Xonlik shaharlarida
ʻ ʻ
hunarmandlaming bunday do konlari ko pchilikni tashkil etib, XIX asrda birgina
ʻ ʻ
Qo qonning o zida 400 ga yaqin misgar, 100 ga yaqin kandakor faoliyat yuritgan.
ʻ ʻ
XIX asming o rtalariga qadar Toshkentda 100 dan ortiq temirchilik ustaxonasi
ʻ
mavjud bo lgan. Xonlikning daryo bo ylarida va ularga yaqin hududlarda
ʻ ʻ
joylashgan shaharlarda qayiqsozlik va kemasozlik ham tara qq iy etgan. Qo qon,
ʻ
Toshkent, Namangan va Xo jand shaharlari metallga ishlov berish va undan turli
ʻ
buyumlar yasash markazi hisoblangan. Bu shaharlarda yuqoridagi mahsulotlardan
tashqari, miltiq, qilich kabi qurollar tayyorlangan. Temirchilik xonlikning boshqa
7
Ziyo А . O zbek davlatchiligi tarixi. T. Sharq. 2001. B-121
ʼ
10

shaharlarida ham tara qq iy etgan. Xususan, Chust, Shahrixon, Qo qon, Poytug vaʻ ʻ
Qorasuv shaharlari Farg ona vodiysining 5 ta metall buyumlar, asosan, pichoq
ʻ
ishlab chiqarish markazlari bo lib, ulardan uchtasining bozori Andijonda
ʻ
joylashgan. Qo qon xonligida tara
ʻ qqi y etgan o ziga xos hunarmandchilik ʻ
turlaridan biri aravasozlik edi. Aravasozlik Qo qon, Toshkent, Namangan va
ʻ
Marg ilon shaharlarida rivojlangan bo lib, xonlikda tayyorlangan aravalar “Qo qon
ʻ ʻ ʻ
arava” nomi bilan O rta Osiyoda tanilgan. Chunki, Qo qon aravasozlik va egar-
ʻ ʻ
jabduq tayyorlash bo yicha O rta Osiyoda yetakchilik qilgan. Qo qon arava 25-40
ʻ ʻ ʻ
pud (1 pud - 16 kg. ga teng)gacha yuk ko tara olgan va, asosan, otlar yordamida
ʻ
manzilga olib borilgan. Xalq hunarmandchiligi moddiy madaniyatimizning eng
qadimiy va muhim turlaridan hisoblanadi va tasviriy hamda amaliy san‘atining
ko pdan-ko p sohalari bilan uyg unlashib ketadi. Ammo tasviriy va amaliy san‘at,
ʻ ʻ ʻ
buyumlarga badiiy ishlov berish jarayoni hamda xalq hunarmandchiligining o ziga
ʻ
xosligi, yo llari, xususiyatlari bir-biridan farqlanadi. Respublikamizda mavjud
ʻ
bo lgan xalq hunarmandchiligining Toshkent, Samarqand, Buxoro, Nukus, Xiva,
ʻ
Termiz, Urganch, Namangan, Andijon, Farg ona, Chust, Shahrisabz va boshqa
ʻ
markazlarining ta‘limiy-tarbiyaviy imkoniyatlari beqiyos bo lib, o ziga xosligi
ʻ ʻ
jihatidan bir-biridan ajralib turadi. Hunar – muayyan tayyorgarlikni talab etadigan
va tirikchilik manbai bo lgan ijodiy mehnat faoliyati. Hunarli – biror hunarni puxta
ʻ
egallagan shaxs. 8
Hunarmand – biror hunar turi bilan shug ullanuvchi usta.
ʻ
Hunarmandchilikning asosiy belgilari oddiy mehnat qurollari yordamida biror
ishning bajarilishi va ishlab chiqarishning yakka tartibdaligidadir.
Hunarmandchilik musulmon jamiyatida azaldan erkaklar va ayollar o rtasidagi
ʻ
mehnat taqsimotini ko rsatuvchi o ziga xos oyna bo lib kelgan. Erkaklar ko pincha
ʻ ʻ ʻ ʻ
bozorda sotish uchun, xotin-qizlar esa oila ehtiyoji uchun mo ljallangan
ʻ
mahsulotlarni ishlab chiqarish bilan shug ullangan.
ʻ 9
Kulolchilik, kandakorlik,
zargarlik, gazlama ishlab chiqarish, tikuvchilik ustaxonalarida kiyim tikish,
zardo zlik, na
ʻ qq oshlik, yog och va ganch o ymakorligi faqat erkaklar ʻ ʻ
8
O zbek davlatchiligi tarixida Farg ona vodiysi. Farg ona. 2004 B-21
ʼ ʼ ʼ
9
Qosimov А. Qo qon xonligi tarixi ocherklari.
ʼ Namangan. 1994. B-143
11

shug ullanadigan ish sanalgan. Xotin-qizlar esa kashtado zlik, gilam to qish, namatʻ ʻ ʻ
bosish bilan band bo lgan. Ular shuningdek, arzon paxta matolar to qishgan, sopol,
ʻ ʻ
ganch o yinchoq, idishlar yasashgan. XX asrga kelib, bu an‘anaviy turmush tarzi
ʻ
keskin o zgardi. Shahardagi xotin-qizlar an‘anaviy hunarmandchilik bilan mutlaqo
ʻ
shug ullanmay qo yishdi, chekka qishloqlardagi ayollargina ajdodlari kasb-
ʻ ʻ
korlarini saqlab qolishdi. Sho ro davlati tanazzulga yuz tutganidan keyin an‘anaviy
ʻ
hunarmandchilikka munosabatda keskin o zgarish ro y berdi. Xotin-qizlar ehtiyoj
ʻ ʻ
tufayli hunarmandchilik ishlab chiqarishi bilan faol shug ullanishga kirishdilar.
ʻ
Chunki sobiq sho ro davrida iqtisodiyotning barbod bo lishi barchani yangi ish 6
ʻ ʻ
topishga majbur etdi. Iqtisodiy beqarorlik sharoitida tanazzuldan chiqish uchun
an‘anaviy hunarmandchilik bilan shug ullanish maqbul yo l bo lib qolgan edi. Shu
ʻ ʻ ʻ
tariqa kutilmagan o zgarish yuzaga keldi – hunarmand ayollar bozorni egallashdi.
ʻ
Xalq hunarmandchiligi na qq oshlik, ganchkorlik, zargarlik, yo g‘ och o ymakorligi,
ʻ
metal o ymakorligi, kashtachilik, quroqchilik, zardo
ʻ ‘ zlik, gilamchilik, gazlama
to ‘ qish, ko nchilik, pazandachilik, yog
ʻ ‘ ochlarni kuydirib ishlash, kulolchilik,
kosibchilik, mahsido zlik, sangtaroshlik, temirchilik, pichoqchilik, anjomsozlik,
ʻ
qulfsozlik, misgarlik, ignasozlik kabi sohalarga ega bo lib, o zida mehnat va kasb
ʻ ʻ
ta‘limining ko pgina xususiyatlari – amaliyligi, ijodiyligi, milliyligi, mahalliy xom
ʻ
ashyolarni topish va ta‘mirlashning qulayligi, o g il va qiz bolalar mehnatining
ʻ ʻ
o ziga xosligi, murakkab qurilmalar, uskunalar, asboblar va dastgohlar talab
ʻ
qilmasligi; mashg ulotlarni tashkil etishning soddaligi bilan ajralib turadi. Natijada
ʻ
bu sohani yetarlicha o rgangan, ma‘lum kasblarni egallagan yoshlarning ishsiz
ʻ
qolmasliklari, mehnat bozorining raqobatbardoshligi bilan alohida e‘tiborga
molikdir. Bugungi kunda ishlab chiqarilgan hunarmandchilik buyumlarini uch
guruhga bo lish mumkin: ro zg orda foydalanish (asosan qishloq tumanlarida),
ʻ ʻ ʻ
bozor uchun tayyorlangan buyumlar, shuningdek, ko rgazmalarda ishtirok etishga
ʻ
mo ljallangan hunarmandchilik buyumlari. Bu aravalardan ichki va tashqi savdoda
ʻ
faol foydalanilgan. Zargarlik qadimdan O rta Osiyo xalqlari orasida qadrli
ʻ
kasblardan bo lgan. Qo qon xonligida ham bu soha o ziga xos tarzda tara
ʻ ʻ ʻ qq iy
etgan bo lib, O rta Osiyo xalqlari an'analariga mos ravishda zargarlik ustaxonalari
ʻ ʻ
12

yirik shaharlaming markazlarida joylashgan. Zargarlik buyumlari tayyorlash
borasida poytaxt Qo qon yaqqol ajralib turgan va O rta Osiyoda faqatgina Buxoroʻ ʻ
Qo qon bilan raqobat qila olgan. Shuningdek, Toshkent zargarlari ham o z
ʻ ʻ
uslubiga ega bo lganlar. Xonlikda hunarmandchilikning ko nchilik va teriga ishlov
ʻ ʻ
berish yo nalishlari ham rivojlangan. Qo qon, Toshkent, Andijon
ʻ ʻ va O sh ʻ
shaharlarida terini qayta ishlash va undan poyabzal tayyorlash bilan birga teridan
kiyim-kechak, bosh kiyim, suv va qimiz uchun meshlar ishlab chiqarish yo lga
ʻ
qo yilgan. Qo qon shahrida esa chorva terilarini oshlash, ularga ishlov berish, turli
ʻ ʻ
rangga bo yash va ulardan etik, kavush, mahsi tayyorlash ham ancha ravnaq
ʻ
topgan edi. XIX asr 60-yillarida Toshkentda teridan tayyor mahsulot ishlab
chiqarish va sotish bilan 60 ta do kon shug ullangan. Xonlikda tayyorlangan
ʻ ʻ
poyabzallarga mahalliy aholi bilan bir qatorda chorvachilik bilan shug ullanuvchi
ʻ
cho l va tog oldi hududlar aholisi, asosan, qozoq va qirg izlar orasida talab katta
ʻ ʻ ʻ
bo lgan. Qo qon xonligi shaharlarida sovun ishlab chiqarish hunarmandchilikning
ʻ ʻ
eng muhim tarmoqlaridan biri bo lib, mahsulotga ichki va tashqi talab katta
ʻ
bo lgan. Sovungarlar tomonidan tayyorlangan mahsulotlar orqali mahalliy
ʻ
aholining sovunga bo lgan ehtiyoji to la qondirilgan.
ʻ ʻ 10
Marg ilon o zining ipak ʻ ʻ
matolari qatorida kulrang va qora rangdagi sovuni bilan mashhur bo lgan bo lsa,
ʻ ʻ
Toshkentda tayyorlangan kulrang sovunga mahalliy aholi orasida talab katta edi.
Xonlikda tayyorlangan qog oz O rta Osiyoda mashhur bo lib, ayniqsa, ilm ahli
ʻ ʻ ʻ
orasida benihoyat qadrlangan. XVIII asr boshlarida Qo qonda ikkita qog oz ishlab
ʻ ʻ
chiqarish korxonasi mavjud bo lib, ularning biri shahaming “Mo yi Muborak”
ʻ ʻ
darvozasi yaqinida, ikkinchisi shahar yaqinidagi Chorku qishlog ida joylashgan
ʻ
edi. Qo qonda ishlab chiqarilgan qog oz butun O rta Osiyo bozorlariga olib
ʻ ʻ ʻ
ketilgan. Xonlik shaharlarida o simliklardan turli rangdagi bo yoq tayyorlash va
ʻ ʻ
ip-gazlama, ipak hamda ipak matolami bo yash hunari rivojlangan edi. Xonlikda
ʻ
bu sohada Namangan shahri yetakchilik qilgan. Bu shaharda ipakni bo yashda,
ʻ
asosan, norpus (qora anor) bo yog idan foydalanilgan bo lib, xonlikning turli
ʻ ʻ ʻ
hududlaridan bu yerga katta miqdorda ipakni bo yatish uchun olib kelganlar.
ʻ
10
Mirzoolim Mushrif. Qo qon tarixi. Toshkent. G .G ulom. 1995 B-12
ʼ ʼ ʼ
13

Qo qon xonligida O rta Osiyoning boshqa xonliklari kabi ro yan (marena) debʻ ʻ ʻ
nomlangan butasimon o simlik ildizidan tabiiy qizil rangdagi bo yoq tayyorlangan
ʻ ʻ
va u bilan qizg in savdo amalga oshirilgan. Bu bo yoq ham, asosan, Namanganda
ʻ ʻ
tayyorlangan.
1.2. Qo qon xonligining iqtisodiy hayoti
ʻ
Qo qon xonligida mamlakat poytaxti va boshqa ko plab shaharlar
ʻ ʻ
aholisining asosiy qismi hunarmandchilik va kosibchilik va shug ullanganlar.
ʻ
Hunarmandchilik shaharlarda ixtisoslashgan ko rinishga ega bo lib, buyumlarning
ʻ ʻ
bir turi va biror qismini ishlab chiqarishga yo naltirilgan sohalar mavjud bo lgan.
ʻ ʻ
Hunarmandlar o z kasblarining sir-asrorlarini mukammal o zlashtirgan mohir
ʻ ʻ
ustalari bo lib, ishlab chiqargan mahsulotlarini yuksak san at darajasiga
ʻ ʼ
ko targanlar. Xonlikning deyarli barcha shahar va qishloqlarida
ʻ
hunarmandchilikning tara qq iyoti bir xil bo lgan bo lsa-da, ishlab chiqarish
ʻ ʻ
o zining ayrim xususiyatlari, ya ni, mahsulotning turi, sifati bilan ajralib turgan.
ʻ ʼ
Hunarmandchilikning temirchilik, zargarlik, to quvchilik, degrezlik, kulolchilik,
ʻ
misgarlik va boshqa tarmoqlari keng rivojlangan bo lib, xonlikning har bir shahri
ʻ
muayyan sohada ishlab chiqargan mahsuloti bilan dong taratgan. 11
Misol uchun,
Qo qon shahri zargarlik va qog oz ishlab chiqarish, Shahrixon va Chust tikuvchilik
ʻ ʻ
hamda temirga ishlov berish, xususan, pichoqchilik, Marg ilon, Namangan va
ʻ
Аndijon esa ipak gazlamalari, Toshkent o zining tikuvchilik, to quvchilik,
ʻ ʻ
cho yan, temir-mis mahsulotlari bilan mashhur bo lgan. Butun xonlik hududida
ʻ ʻ
ishlab chiqarish qo l mehnatiga asoslangan bo lib, asosiy hunar turlari – ip va ipak
ʻ ʻ
matolar to qish, oyoq kiyim tayyorlash, teriga ishlov berish, kulolchilik
ʻ
mahsulotlari tayyorlash, temirchilik, egar-jabdug yasash, bo yoqchilik, misgarlik,
ʻ ʻ
zargarlik, duradgorlik, aravasozlik, harbiy qurol ishlab chiqarish, o ymakorlik,
ʻ
mum ishlash, pista ko mir tayyorlash, kashtachilik, do ppichilik, pichoqchilik
ʻ ʻ
kabilar edi. 12
Undan tashqari, xonga tegishli porox ishlovchi va qog oz tayyorlovli
ʻ
11
H.Bobobekov, Qo qon tarixi, T., FАN, 1996, - B. 120
ʼ
12
O zbek davlatchiligi tarixida Farg ona vodiysi. Farg ona. 2004. 30- B.
ʼ ʼ ʼ
14

ustaxonalar ham bo lgan. Xonlikda qurolsozlikka alohida e tibor qaratilgan. Buʻ ʼ
tarmoq shahar hunarmandchilik ishlab chiqarishining obro li sohalaridan bo lib
ʻ ʻ
hisoblangan. Qo qon shahrida zambaraklar, miltiqlar, qilichlar, pichoqlar,
ʻ
xanjarlar, qalqonlar, nayzalar va boshqa harbiy anjomlar tayyorlangan. Xonlikning
hunarmand-kosibchiligi serqirra va mazmunan boy bo lib, ijtimoiy holatiga ko ra
ʻ ʻ
hunarmandlar ikkita – yuqori va quyi tabaqalarga bo lingan. Yuqori tabaqa
ʻ
vakillariga o z ustaxonasi, mehnat qurollari va xom ashyosiga ega bo lgan ustalar
ʻ ʻ
kirgan. Mulkdor tabaqalar qo lidagi ustaxonalar va mehnat qurollaridan
ʻ
foydalanuvchilar, yuqori tabaqaga kiruvchi ustalarning qo llarida kunbay yollanib
ʻ
ishlovchilar quyi tabaqa hisoblangan. Xonlikda hunarmandchilik va kosiblik ishlab
chiqarishini asosan paxtachilik, ipakchilik, chorvachilik tarmoqlari va yer osti
boyliklarini qazib chiqarish sohalari xom ashyo bilan ta minlagan.
ʼ
Hunarmandchilik uchun zarur bo lgan xom-ashyolar xonlik hududidan olinish
ʻ
bilan birga chetdan ham harid qilingan. Аsosiy xom ashyolardan biri bo lgan oltin
ʻ
Sirdaryoning yuqori oqimidan, Qonsuv daryosidan olingan. Shuningdek
Kosonsoydan, Qoratog ning shimolidagi Kukrev daryosidan, Chirchiq daryosi
ʻ
bo ylaridan, Burchmulla yonidan, Chotqol daryosining yuqori oqimidan ham oltin
ʻ
olingan. Hunarmandlar temir rudasini Oloy tog tizmasi etaklaridan, qo rg oshin va
ʻ ʻ ʻ
boshqa ma danlarni Qoratovdan qazib olganlar. Manbalarga ko ra, yer osti
ʼ ʻ
boyliklarini qazib chiqarish shunchalik sodda va kam bo lib, u ehtiyojni talab
ʻ
darajasida qondira olmagan. Shuning uchun ham aksariyat metallar Rossiyadan
olib kelingan. Qo qon xonligi hayotida ichki va tashqi savdo munosabatlari alohida
ʻ
ahamiyatga ega edi. Ichki savdo – o troq dehqonlar, ko chmanchi chorvadorlar va
ʻ ʻ
shahar-qishloq hunarmandlari o rtasidagi an anaviy mahsulot ayirboshlashga
ʻ ʼ
asoslangan. Аholining kundalik ehtiyojlari ishlab chiqaruvchilar tomonidan
tayyorlangan mahsulotlar bilan ta minlab turilgan. Barcha ichki savdo chakana
ʼ
bo lib, ulgurji savdo deyarli bo lmagan. Hunarmandlar va kosiblar savdo orqali
ʻ ʻ
yaqin aloqada bo lganlar.
ʻ 13
Hunarmandlar aksariyat hollarda o z mahsulotlarini ʻ
o zlari sotganlar. Dehqon va chorvadorlar esa, haftaning muayyan kunlari o z
ʻ ʻ
13
Мулла Олим Махдум Х,ожи. Тарихи Туркистон. - Карши: Насаф, 1992. B -24
15

mollarini bozorga olib chi qq anlar. Bozorlardagi narx-navo bir xilda turmagan.
Narx-navo xonlikdagi tinchlik-osoyishtalik, urushlar, ob-havoning yomon kelishi
oqibatida hosildorlikning pasayishi kabi omillarga qarab o zgarib turgan. Qo qonʻ ʻ
xonligining eng asosiy savdo va tijorat markazi Qo qon, Toshkent, Marg ilon,
ʻ ʻ
Аndijon, Xo jand, Namangan, O sh, O ratepa kabi shaharlar bo lib, ular orasida
ʻ ʻ ʻ ʻ
Qo qon nafaqat xonlik, balki butun O rta Osiyoning savdo markazlaridan biri
ʻ ʻ
hisoblangan. Ma lumotlarga ko ra, Qo qon bozorlari o zining mahsulotlarga
ʼ ʻ ʻ ʻ
boyligi va narx – navoning boshqa shaharlarga nisbatan ancha arzonligi bilan
ajralib turgan. Shaharning devorlar bilan o ralgan katta bozorlari mahalliy aholi va
ʻ
chetdan kelgan savdogarlar bilan doimo gavjum bo lgan. Rus manbalarida
ʻ
keltirilishicha, XIX asrning 20-yillarida Qo qonda oltita bozor bo lib, ular
ʻ ʻ
yakshanba, chorshanba va payshanba kunlari ishlagan. Bu bozorlarda qattiq
nazorat o rnatilgan bo lib, xaridor haqiga xiyonat qattiq jazoga tortilgan. Qo qon
ʻ ʻ ʻ
honligining iqtisodiy hayotida tashqi savdo ham muhim ahamiyat kasb etgan.
Mamlakat g arb va janubda Buxoro, Xiva, Аfg oniston, Eron, Turkiya, Hindiston,
ʻ ʻ
sharqda Xitoy (Qashg ar orqali), shimolda Dashti Qipchoq ko chmanchilari va
ʻ ʻ
ayniqsa Rossiya bilan keng savdo aloqalari o rnatgan. Аyrim manbalarda xonlikda
ʻ
yaponiyalik va angliyalik savdogarlar ham kelganligi eslatib o tiladi. Xonlikdan
ʻ
chet elga asosan ipak va ipak matolar, paxta, charm, qimmatbaho toshlar, oltin,
kumush, zargarlik buyumlari va boshqa mahsulotlar chiqarilgan. Chet eldan asosan
choy, metall, chinni, uy-ro zg or buyumlari, tayyor gazlama, kiyim-kechak,
ʻ ʻ
poy a fzal va boshqalar keltirilgan. Xonlikning savdogarlari Buxoro va amirlik
chegaralaridagi shaharlar bilan muntazam savdo aloqalari olib borganlar.
Har ikkala davlatning savdogalari savdo ishlarida faol ishtirok etib,
qo qonlik savdogarlar Buxoro amirligiga xo jalik hayotda zarur bo lgan rus temiri,
ʻ ʻ ʻ
po lat va cho yandan yasalgan buyumlar, tamaki, ro mol, guruch va ba zi xitoy
ʻ ʻ ʻ ʼ
yoki mahalliy ipak gazlamalari, choy, chinni idishlar olib borishgan bo lsa,
ʻ
buxorolik savdogarlar esa Qo qonga hind choyi, surp mato, harir, buyoq, afyun
ʻ
(taryok), zardo zlik mahsulotlari, ip va gazlama olib kelishgan. Rus chiti
ʻ
16

Buxoroning Qo qon xonligi bilan savdosida alohida o rin egallagan. Bu matoʻ ʻ
Orenburg yoki Petropavlovskdan Kazalinskka, undan Buxoro, Samarqand va
Xo jand orqali Qo qonga olib kelingan. Shuningdek xonlikda Mashhaddan olib
ʻ ʻ
kelinadigan ingliz gazlamalari, oz miqdorda bo lsa ham Qobulning to n va
ʻ ʻ
sallalari, hind attorlik mollari ham keltirishgan. Qo qon xonligining Qashg ar bilan
ʻ ʻ
savdo munosabatlari xuddi Buxoro amirligi kabi bo lib, Qashg ardan Qo qonga
ʻ ʻ ʻ
afyun, chinni idishlar, kumush, xitoy ipak matolari, tola va gilamlar olib kelingan.
Qozoq juzlarining Rossiyaga tobe etilishi hukmdor tabaqalar o rtasidagi o zaro
ʻ ʻ
urushlarning to xtashiga sabab bo ldi va bu holat O rta Osiyoning, jumladan,
ʻ ʻ ʻ
Qo qon xonligining Sibir, Ural, Volga bo yi bilan savdo aloqlariga keng yo l
ʻ ʻ ʻ
ochdi. Xo nl ik Hindiston bilan ham muntazam savdo aloqlarini olib borib.
Manbalar ma lumotlariga ko ra, Hindistondan yiliga Qo qon, Toshkent, Buxoro va
ʼ ʻ ʻ
Qashg arga Qobul orqali 10.000 dan 15.000 tuyagacha mahsulot yuborilgan. Ular
ʻ
orasida ip gazlamalar, ipak, echki juni, otlar va boshqalar chiqarilgan. Otlar
savdoning katta foyda keltiradigan manbalaridan biri bo lgan. Hind savdogarlari
ʻ
xonlikdagi shaharlarda yashab tijorat va hatto, sudxo rlik bilan
ʻ
shug ullanganliklari haqida ham ma lumotlar bor. Qo qonlikning tashqi
ʻ ʼ ʻ
aloqalarida Qo qon-Rossiya savdo munosabatlari ham alohida o rin tutgan.
ʻ ʻ
Manbalarga ko ra, 1861 yildan keyin rus sanoatining jadal rivojlana boshlaganligi
ʻ
xom ashyo bazasi va tashqi bozorga bo lgan ehtiyojning yanada kuchayganligi
ʻ
Rossiyaning Qo qon bozorini faol egallab, undan cheksiz foydalanishning asosiy
ʻ
sabablaridan biri bo lgan. Rossiyadan Qo qonga temir, mis, po lat, cho yan va
ʻ ʻ ʻ ʻ
temir buyumlar, chit va sifatsiz gazlamalar, oz miqdorda baxmal, shakar, oynalar,
charm, Rossiyaga tobe bo lgan qozoq cho llaridan qo ylar va uning terisi, charm
ʻ ʻ ʻ
va charm mahsulotlari, kigiz olib kelingan. 14
Xonlikdan esa Rossiyaga asosan
paxta olib chiqilgan. Me morchilik va amaliy san at. XVIII asrning ikkinchi yarmi
ʼ ʼ
— XIX asr boshlarida Qo qon xonligi kuchli markaziy hokimiyatga ega bo lgan
ʻ ʻ
markazlashgan davlat sifatida qaror topishi natijasida iqtisodiyotning birmuncha
14
Бабабеков X. Народные движения в Кокандском ханстве и их социально-экономические и политические
предпосылки (XVIIIXIX вв.). - Ташкент: Фан, 1990. B-114
17

jonlanishi madaniy hayotga ta sir etmay qolmadi.ʼ 15
Mamlakat poytaxti Qo qon va ʻ
boshqa shaharlarda bir qator me morchilik obidalari, yo llar, ko priklar,
ʼ ʻ ʻ
hammomlar qurildi, amaliy va hattotlik san ati rivoj topdi. XIX asrning birinchi
ʼ
yarmida xonlikda Umarxon, Muhammadalixon, Nodirabegim, Xudoyorxon, Sulton
Murodbek, Sulton Sayidxon, harbiy boshliqlardan Musulmonquli, Аliquli,
Xolmuhammad mingboshilar va zamonasining ilg or, ma rifatli kishilari
ʻ ʼ
tomonidan me moriy obidalar qurdirildi, shaharsozlik tez sur atlar bilan rivojlandi.
ʼ ʼ
Me morchilikda asosiy e tibor madrasalar, masjidlar, xonaqolar, darvesh va
ʼ ʼ
qalandarlar uchun takyaxonalar, qorixonalar, sardobalar, ko priklar, hammomlar,
ʻ
bozor rastalari barpo etish ishlariga qaratilgan. Me morchilik imoratlarining
ʼ
markazi Qo qon shahri bo lib, 1842 yilgi ma lumotlarga ko ra, bu yerda 15 ta
ʻ ʻ ʼ ʻ
madrasa mavjud bo lib, eng ko zga ko ringanlari Hakim to ra, Mohlar oyim,
ʻ ʻ ʻ ʻ
Muhammadalixon, Norbo tabek, Jomiy, Oliy, Sulton Murodbek, Xo ja dodxoh,
ʻ ʻ
Ming oyim madarasalari bo lgan. Shahar markazi Chorsuda to rtta yirik madrasa
ʻ ʻ
qad ko targan. Ushbu madrasalarning 38 tadan 108 tagacha hujrasi bo lgan. Bu
ʻ ʻ
davrda Toshkent shahrida ham bir qancha madrasalar barpo etilgan. Jumladan,
Umarxon davrida Tinchbof go zarida Shukurxon madrasasi, Ko kcha dahasida
ʻ ʻ
Eshon Bo rixo ja Sanchiqmoni madrasasi qurilgan. Keyinroq Muhammadalixon
ʻ ʻ
farmoni bilan shahar registonida madrasa qad rostlagan va unga Mir Inoyatulloh
bosh mudarris etib tayinlangan. Isoxo ja madrasasi, Charxchiko cha madrasasi,
ʻ ʻ
Mahmud dasturxonchi madrasalari ham shu davrda bunyod etilgan. Shuningdek,
Marg ilonda Saidahmadxo ja madrasasi, Аndijon shahri atrofida Otaqo zi
ʻ ʻ ʻ
madrasasi, Mirzaquli Bo lish madrasasi kabilar qurilgan. Umuman olganda,
ʻ
xonlikning Qo qon, Toshkent, Аndijon, Xo jand, O ratepa, Marg ilon, Turkiston
ʻ ʻ ʻ ʻ
kabi shaharlarida 200 dan ortiq madrasalar barpo etilgan. Xonlikda Jome (juma va
hayit namozlarini o qish uchun) va mahalla (besh vaqt namoz o qish uchun)
ʻ ʻ
masjidlari qurilishiga alohida e tibor qaratilgan. Jome masjidlari o zining
ʼ ʻ
salobatligi bilan ajralib turgan. 16
Ular baland gumbazli va tekis shiftli bo lib, har
ʻ
ikkala turdagi binoning ichki ko rinishidagi shiftiga va tashqi ko rinishidagi
ʻ ʻ
15
Mirzo Olim . Maxdum Hoji. Tarixi Turkiston. T., ―Yangi asr avlodi , 2008. 6-bet.
‖
16
G. Xolliyev, X.G ulomov. O`zbekiston tarixi. T., ―Universitet , 1997, 25-bet.
ʻ ‖
18

gumbaz bezagiga alohida e tibor berilgan. Masjidlar binosining qurilishi vaʼ
ularning ta miri asosan vaqflar hisobidan amalga oshirilgan. Qo qon xonligida
ʼ ʻ
maqbaralar xonlar, sayyid va xo jalar qabrlari ustida barpo qilingan va ularning
ʻ
qurilishi hamda ta mirlanishi savobli ishlardan hisoblangan. Shuningdek
ʼ
maqbaralar qurdirish obro orttirish vositasi ham bo lgan. Farg ona vodiysida
ʻ ʻ ʻ
XVIII – XIX asrlarda qurilgan maqbaralarning ichki ko rinishida XI – XII asrlarga
ʻ
xos an analar ko zatiladi. Xonlik me morchiligi tarixida jamoat binolari sirasiga
ʼ ʻ ʼ
kiruvchi hammomlar alohida o rin egallaydi. Hammomlar pishiq g ishtdan, bir
ʻ ʻ
necha gumbazli qilib qurilgan va ular egasining nomi bilan atalgan. Xonlikda
me morchilikning rivojlanishi savdo-sotiq munosabatlari bilan bog liq bo lgan
ʼ ʻ ʻ
inshootlar qurilishida ham kuzatiladi. Xonlik hududlarida markaziy yo llar bo ylab
ʻ ʻ
rabot va karvonsaroylar faoliyati davom etgan, bozorlar rivojlangan. Jumladan,
Toshkentda Chorsu bozori sakkizta ko chani birlashtirgan. Bu bozor o nga yaqin
ʻ ʻ
savdo maydonlari va qirqa yaqin savdo – hunarmandchilik rastalarini o z ichiga
ʻ
olgan. Rastalar ko chaning ikki tomoni bo ylab joylashgan va ularni ko cha
ʻ ʻ ʻ
o rtasini egallagan baland tim birlashtirgan. Tim yog och tirkagich va to siqlardan
ʻ ʻ ʻ
tashkil topgan. Bunday bino va inshootlar hukmdorlar, alohida amaldorlar va
shaxslar tomonidan qurdirilgan. Xonlik me morchiligiga yog och, temir, pishiq
ʼ ʻ
yoki xom g isht, yupqa sopol g isht, ganch, marmar, xarsang tosh, sog tuproq va
ʻ ʻ ʻ
ohak asosiy qurilish materiallari bo lgan. Temir va yog och kam bo lganligi bois
ʻ ʻ ʻ
qurilishda ko proq pishiq yoki xom g isht, ganch, tosh, loy, somon va ohak
ʻ ʻ
ishlatilgan. Binolar poydevoriga xarsangtosh yoki marmartosh yotqizilgan.
Qurilishda terak, tol, tut, yong oq, qayrag och va archa yog ochlaridan keng
ʻ ʻ ʻ
foydalanilgan. Pishiq g isht, ganch, yupqa sopol g ishtlar maxsus xumdonlarda
ʻ ʻ
pishirib tayyorlangan. Xonlikda qurilgan binolarning umumiy tuzilishi va
rejalashtirishida an anaviylik saqlanib qolgan bo lsa-da, Qo qon me morchiligida
ʼ ʻ ʻ ʼ
tashqi aloqalarning ham ta siri seziladi. Binolarning bezaklarida rang-barang
ʼ
g ishtlar ko p ishlatilgan. Shiplarga solingan gullar O rta Osiyodagi qadimiy
ʻ ʻ ʻ
yodgorliklardan o zining jimjimadorligi, bo yog ining yorqinligi, ularning ba zan
ʻ ʻ ʻ ʼ
ko zni qamashtiradigan darajada aralash – quralash bo lib ketganligi bilan farq
ʻ ʻ
19

qilgan. 17
Qo qon xonligida qurilish va me morchilik bilan birga amaliy san at hamʻ ʼ ʼ
rivoj topgan. Xususan, amaliy san atning na
ʼ qq oshlik, yog och va ganch ʻ
o ymakorligi sohalari yuksak darajada taraqqiy etgan bo lib, ularda
ʻ ʻ
me morchilikda keng foydalanilgan. Аmaliy san atning yuqori darajasi
ʼ ʼ
Xudoyorxon saroyida, Oltiariqdagi Do sti Xudo masjida ayvonida ishlangan
ʻ
nashqlarda Аndijon atrofidagi Otaqo zi madrasasi bezaklaridagi islimiy
ʻ
naqshlarda, Chodak masjidining yog och va ganch o ymakorligida, Rishtondagi
ʻ ʻ
Xo ja Ilg or masjidining shift bezaklarida yaqqol ko zga tashlanadi. Qo qon
ʻ ʻ ʻ ʻ
xonligi me morchiligi va amaliy san atida butun O rta Osiyo uchun xos bo lgan
ʼ ʼ ʻ ʻ
an anaviy uslublar bilan bir qatorda mahalliy xususiyatlar ham saqlangan. Qo qon,
ʼ ʻ
Toshkent me morchilik maktablarining vakillari jamoat binolarini qurish va ularni
ʼ
bezashda, naqshlar tanlashda o z maktablarining an analarini takomillashtirganlar
ʻ ʼ
hamda rivojlantirganlar.
17
R.Shamsuddinov, Sh Karimov, O`. Ubaydullayev. Vatan tarixi. T., ―Sharq , 2010, 100-b.
‖
20

II. BOB. QO QON XONLIGIDA HUNARMANDCHILIKʻ
2.1. Qo qon xonligida hunarmandchilikning rivojlanishi
ʻ
Qo qon va Toshkentning mahalliy me morchilik maktablari o zlarining keng
ʻ ʼ ʻ
rejali, hajmli manzaralari, bezak va jihozlarning g oyat nafisligi, ranglarning
ʻ
sho xchanligi, hamda yog och va ganch o ymakorligi bilan ajralib turadi. Xonlik
ʻ ʻ ʻ
me morchiligida chiroyli qilib aylantirib urg u berilgan, ichiga islimiy naqshlar
ʼ ʻ
tushirilgan, ko proq qizil hamda yashil bo yoqlar bilan jilolangan bezaklar
ʻ ʻ
ko pchilikni tashkil etadi. Bu davrda xonlikda
ʻ x attotlik va kitobat san ati ham rivoj ʼ
topgan edi. Qo qon xonligining o z
ʻ ʻ x attotchilik maktabi bo lib, mamlakatda ʻ
ko plab xattotlar yashab, ijod qilganlar.
ʻ 18
Xattotlarning aksariyati shoir, tarixchi
bo lgan yoki miniatyura san ati bilan shug ullangan. Qo qonlik Muhummad Latif,
ʻ ʼ ʻ ʻ
Аbdulg ozi Xo ja Xo qandiy, Mirzo Bobokalon Xo qandiy, Аhmadjon kotib,
ʻ ʻ ʻ ʻ
Аbdug afur xattot, Mirzo Sharif Dabir, toshkentlik Muhammad Yunus Toyib
ʻ
Toshkandiy, Аbdulvahobxo ja muhrkan, eshon Аbdusami xo ja Xatib o g li
ʻ ʼ ʻ ʻ ʻ
kabilar ko zga ko ringan xattotlardan bo lgan. Bu xattotlar nasx, shikasta, nasta liq
ʻ ʻ ʻ ʼ
kabi yozuv usullarini puxta egallaganlar. Xattotlik san ati asosan Qo qon,
ʼ ʻ
Toshkent, Аndijon, Xo jand, O ratepa kabi shaharlarda ko proq rivoj topgan. O rta
ʻ ʻ ʻ ʻ
Osiyoning boshqa shaharlarida h am ip gazlamalar ko plab to qib chiqarilgan va
ʻ ʻ
ularning ichida bo z asosiy o rin tutgan. Xiva va Qo qon xonligi shaharlarida,
ʻ ʻ ʻ
x ususan, Xivada ip gazlamalar ichida bo z ko p to qiladigan mato bo lib, uning
ʻ ʻ ʻ ʻ
ko k rangga bo yalgani - bo yoq deb atalgan. Toshkentda esa ko k bo z, oddiy
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
bo z
ʻ x illari to qilgan. To qilgan gazlamalarning katta qismini olacha tashkil etgan. ʻ ʻ
Bu gazlama turini to qish shaharlarda nechog lik keng rivojlanganligini XVI asrda
ʻ ʻ
18
Набиев Р. Н. Из историй Кокандского ханства (Феодальноехозяйство Худаяр-хана). - Ташкент: Фан,
1973. B -232
21

Buxoroda Olachaboflar maxallasi bo lganligi xam tasdiqlaydi.ʻ 19
XIX asrda
Buxoroda bo lgan A. Vamberi bu yerda "ikki rangli yo l-yo l va yupqa olacha deb
ʻ ʻ ʻ
ataluvchi ip gazlamalar" to qilganligini aytib o tgan. Xivada xam bu gazlama turini
ʻ ʻ
to qish keng tarqalgan. Olacha Qo qon xonligi sha
ʻ ʻ ha rlarida xususan, Namangan va
Toshkentda xam keng ishlab chiqarilgan. XIX asr boshlarida Namangan xaqida
yozgan. F. Nazarov, u yerda "ip matolar fabrikalari" mavjudligini qayd etib o tgan
ʻ
edi. Sha h ar hunarmandlari ishlab chiqargan olacha doimo ham ipdan to qilmagan.
ʻ
U ipakdan ham to qilgan. Oddiy olachaning eng yaxshi navi zibak deb atalgan.
ʻ
Ipaklik olacha esa cheklangan miqdorda va ko roq Buxoroda ishlab chiqarilgan, bu
ʻ
o rinda 1640 yilada Tobolskka Imomqulixon elchilari tomonidan 2460 o ram
ʻ ʻ
"oddiy" olacha va 26 o ram "kengrangdor olacha" olib kelinganligi xaqidagi
ʻ
ma'lumot diQatga sazovordir. To quvchilar ishlab chiqargan ip matolar ichida chit
ʻ
aloxida o rin tutgan. Bu hunar turi bilan shug ullanuvchilar "chitgarlar" deb
ʻ ʻ
atalgan. Ular bo z yoki karbasga turli rangdagi gullarni bosganlar. Gurli qoliplar
ʻ
yordamida matoga gul bosish ancha murakkab ish jarayonini tashkil etgan va
hunarmanddan katta mahoratni talab etgan. Buni Toshkent chitgarlari misolida
kuzatish mumkin. XIX asr muarrixlarining qayd etishicha, Toshkent bo zga gul
ʻ
bosishning yirik markazlaridan biriga aylangan edi. Qo qon va Qashg ardan
ʻ ʻ
Tohkentga juda katta mikdorda oq bo z keltirilib, ular gul bosuvchi chitgarlarga
ʻ
topshirilar edi. Hunarmandlarninig ustaxonalari sha ha r va uning atroflarida
joylashar va "Chitgarxona" deb atalardi. Matoga gul bosuvchi chitgarlar
o simliklardan olinadigan mahalliy bo yoqlar - buzg unj, tuhak, safsar rang, mosh
ʻ ʻ ʻ
rang, ruyan va boshqalardan foydalanganlar. So nggi o rta asr rus manbalarida
ʻ ʻ
"voboyka" nomi bilan mashxur chit boshqa mamlakatlarga xam olib ketilgan.
Tobolsk bojxonasining 1639-1672 yillardagi xujjatlarida qayd etilishicha bu yerga
keltirilgan "keng chitlar", "tor chitlar", "o rtacha chitlar" va "buxoro chitlari" qayd
ʻ
etiladi. Chit ishlab chiqarish Xivada ham rivojlangan. O rta Osiyo sha
ʻ ha rlarida,
xususan, Samarqand, Buxoro, Xiva, Qo qonda turli ipak gazlamalar to qilar
ʻ ʻ
19
Бичурин Н Я Собрани сведени по исторической географии Восточной и Срединной Азии
Чебоксари1960 стр 178
22

edi.Bularga sha h arlarning o zida, qo shni mamlakatlarda ehtiyoj katta edi. XVIʻ ʻ
asrda Samarqandda ipak gazlamalardan bo lgan baxmal keng ishlab chiqarilgan.
ʻ
Zaxiriddin Muhammad Bobur "Samarqandning yana bir matoi qirmizi
bahmaldurkim, atrof va javonibqa eltarlar", -deb yozgan edi. Bu xil mato boshqa
sha ha rlarda xam ishlab chiqarilgan bo lishi kerak. Buni quyidagi daliliy materiallar
ʻ
xam tasdiqlaydi. Xususan, 1676 yilda Xivadan Rossiyaga kelgan elchi Nodir
Baxodir o zi bilan sovg a sifatida "9 ta qizil baxmal" keltirganini bildiradi. XIX
ʻ ʻ
asrga oid Xiva davlat h ujjatlaridan ayon bo ladiki, xonlik sha
ʻ h arlarida qazma
baxmal-guldor baxmal, qipchama baxmal - qizil gulli baxmal turlari ishlab
chiqarilgan. Baxmal Qo qon xonligi sha
ʻ h arlarida ham keng ishlab chiqarilgan.
XIX asrning boshlarida F. Nazarov to qimachilik keng rivojlangan Marg ilonda
ʻ ʻ
"turli fabrikalar joylashgan bo lib, ularda fors parchalari, baxmallar va turli Osiyo
ʻ
gazlamalarini tayyorlaydilar. Ularni Buxoro va Qashg arga yuboradilar", - deb
ʻ
qayd etadi. Shaharlarda parcha, kimxob, tafta va zarboft kabi qimmatbaxo matolar
ham to qilgan. Abulg oziy o zining "Shajarayi turk" asarida XVI-XVII asrda
ʻ ʻ ʻ
mashhur bo lgan matolardan "zarboft" va "yipak kumash"ni eslatib o tadi. Ipak
ʻ ʻ
gazlamalardan yana bir turi shoyi kanaus bo lib, u Buxoro xonligiga qarashli
ʻ
shaharlarda keng ishlab chiqarilgan. Bu gazlama Qo qon va Marg ilonda atlas yoki
ʻ ʻ
jibaarqoq nomida mashhur edi 20
.
Qo qon hunarmandchiligi haqida olim A.P.Xoroshxin "Uni turli deb
ʻ
bo lmaydi. Uning di
ʻ qq atga sazovor yagona sohasi bu Namangan, Qo qon va ʻ
Marg ilon fabrikalarida ipak gazlamalari ishlab chiqarishdir. Bu gazlamalar shoyi
ʻ
(kanaus); adras va beqasabdir. Oxirgi ikkitasi yarim ipakdir. Ularning shu nomdagi
Buxoro gazlamalaridan sifati ancha pastroqdir", - deb yozgan. Toshkentda shoyi-
ipak arqoqlar ishlab chiqarish cheklangan miqdorda bo lgan. Bozorlarda bu
ʻ
gazmol turlari juda kam uchrar, "ularni to qib berishlarini so rab buyurtma berilar
ʻ ʻ
yoki tasodifan sotib olish mumkin edi. Chunki bu gazlamalar oila ehtiyoji uchun
to qilardi", - deb qayd etadi XIX asr namoyondasi. Hunarmandlar jun gazlamalar
ʻ
20
H.Ziyoev. O rta Osiyo va Sibirь. XVI-XIX asralar. – Toshkent. FАN, 1962. – B. 166.
ʼ
23

ham to qiganlar. Buxoro xonligi shaharlarida, xususan, "bosma" nomli gazlama -ʻ
movut to qilgan. Tuya junidan to qiladigan bu mato "qora va och jigarrangda"
ʻ ʻ
bo lgan. Momiqdan foydalanib to qiladigan yana bir jun matosi "bosmai tibit" deb
ʻ ʻ
atalgan. Bu mato turi ancha yumshoq, va nafisligi bilan ajralib turgan. Bulardan
tashqari tuya, echki va qo y junidan to qilgan "qoqma" matosi ham ma'lum edi.
ʻ ʻ
Jundan qoplar ham to qilganki, ulardan karvon savdosida keng foydalanilgan.
ʻ
O rta Osiyo davlatlarida futa to qish ham keng tarqalgan. Bu mato asosan salla va
ʻ ʻ
belbog larga ishlatilgan. Masalan XIX asrning 7
ʻ 0- yillariga, oid ma'lumotlarga
ko ra birgina Samarqandda futa to qiydigan ustaxonalar soni 4
ʻ ʻ 0 ta edi. O sha ʻ
davrlarda hunarmandchilikning rivojlangan turlaridan yana biri bo yoqchilik edi.
ʻ
So nggi o rta asrlar hujjatlarida bo yoqchilik bilan shurg ullangan hunarmandlar -
ʻ ʻ ʻ ʻ
sabbog lar deb (XVI asrga oid xujjatlarda Do st Sabbog , Ibn Ali Sabbo
ʻ ʻ ʻ g‘ , Mirak
Sabbo g‘ , Sayd Islom Sabbog lar) atalganligi eslatib o tiladi. Bo yoqchilik
ʻ ʻ ʻ
to quvchilik hunari bilan uzviy bog liq bo lib, matolar odatda maxsus ustaxonalar
ʻ ʻ ʻ
yoki hunarmandlarning uylarida bo yalar edi. Bo yoqchilik ustaxonalari ko pincha
ʻ ʻ ʻ
bozor yaqinida yoki ular hududida joylashgan bo lardi. Bo yoqchilik
ʻ ʻ
ustaxonalarining ko p hollarda shahar markazlari yoki bozorlarda joylashganini
ʻ
XIX asrga oid xujjatlarda ham kuzatish mumkin. Shu asr namoyondasi
Kattako rg on misolida quyidagilarni qayd etgan. Shaharning masjiddan
ʻ ʻ
Payshanba darvozasigacha yo nalgan ko chasining "O ng va chap tomonlarida
ʻ ʻ ʻ
yaxudiy-bo yoqchilarning do konlari cho zilib ketgan; bostirmalar tagida ularning
ʻ ʻ ʻ
egalarining o zlari o tiradi... Ularning xammasining qo li tirsakkacha yorqin ko k
ʻ ʻ ʻ ʻ
rangdadir. Terining odatdan tashqari bu rangda bo lishiga asosiy sabab
ʻ
bo yoqchilarning ko p xollarda indigo bilan ishlaganlaridadir". Bo yoqchilar o z
ʻ ʻ ʻ ʻ
hunarlari bilan shahar markazi yoki bozordan tashqari uning chekkalari va odatda
ariqlar bo yida ham shug ullanishlari mumkin bo lgan. Xususan, Toshkentga oid
ʻ ʻ ʻ
XIX asr ma'lumotlarida "ariqlarda endigina bo yalgan matolarni chayayotganlarini
ʻ
ko rasiz" - deb qayd etilgan. Bo yoqchilik O rta Osiyoni deyarli hamma
ʻ ʻ ʻ
shaharlarida keng rivojlangan. Bo yoq tayyorlash xam bir san'at bo lib,
ʻ ʻ
hunarmandlar asosan rang beruvchi mahalliy tabiiy vositalardan foydalanganlar.
24

Qizil rang ruyandan, sariq rang isparakdan, tut daraxtida o suvchi po pakdanʻ ʻ
sarg imtir barg rang, bog larda o suvchi daraxtlardan barg rang-tuxmak bo yog i,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
qora rangni gulhayridan olganlar. Qirmiz bo yog ini tayyorlash ancha masha
ʻ ʻ qq atli
jarayon hisoblangan. Chunki u "qirmis" deb ataluvchi hashoratdan olinar edi.
XVIII asrning 20-yillarida Buxoroda bo lgan F.Beneveni "cho lda hashoratlarning
ʻ ʻ
biridan qirmiz deb ataluvchi bir qimmatbaxo bo yoq. olinadi", - deb guvoxlik berar
ʻ
ekan, "yaxudiylar bu hasharotlarni ezib ushbu bo yoqni oladilar", -deb qo shimcha
ʻ ʻ
qilardi. Bo yoqchilar guli-maxsarni qaynatib pushti rang tayyorlaganlar. Bo yoqlar
ʻ ʻ
nafaqat gazlamalar va iplarni bo yashda, balki hunarmandchilikning boshqa
ʻ
sohalarida - ko nchilik, qog oz ishlab chiqarish, qo lyozma kitoblarni bezash,
ʻ ʻ ʻ
siyohlar tayyorlashda h am ishlatilgan. O rta Osiyo sha
ʻ h arlarida ishlab chiqarilgan
bo yoqlarga boshqa davlatlarda
ʻ h am talab bo lgan. Bu esa ushbu mahsulotning ʻ
sifati yuqori bo lganidan dalolat beradi. Jumladan, 1585
ʻ - yidda Abdullaxon
tomonidan Moskvaga yuborilgan elchi Muxammad Ali Podsho Fiyodr Ivanovichga
olib kelgan mollari qatorida "40 pud bo qokni" xam eslatib o tadi.
ʻ ʻ 21
So nggi o rta ʻ ʻ
asrlar O rta Osiyo shaharlarida tikuvchilik bilan bog liq hunarlar xam keng
ʻ ʻ
rivojlavgan. Bu hunar turi bilan mashg ul ustalar tikkan ko ylak, ishton, bosh
ʻ ʻ
kiyimlar, hususan, do ppi, qiyiq., salla, to n va boshqalarga shaxar bozorlarida
ʻ ʻ
talab katta bo lgan. O sha davrda to n asosiy kiyim bo lib, uning xillari ko p edi.
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Xususan, XVI asr muarrixi Muhammad Soli h Shohruxiyaga yurish qilgan
Mu h ammad Shayboniyxonning ukasi Sulton Ma h mud boshchiligidagi qo shinning
ʻ
kiyim-boshi jumlasida sovuqda chidamli "Ichu tosh tunlari borcha tuk-luk" kabi
tavsifni keltiradi. Tikuvchilar to nlarning turli xillarini aloxida buyurtma asosida
ʻ
ham tikkanlar. XIX asrga oid h ujjatlarda yozilishicha ayrim shaxslarga "latta to n",
ʻ
"chit to n", "shoyi to nlar" tiktirib berilgan. Bosh kiyimlar tayyorlash xam aloxida
ʻ ʻ
o rin tutgan. Buxoroda do ppi tayyorlash bilan mashg ul ustalar "taqiyado zlar"
ʻ ʻ ʻ ʻ
deb atalgan. XVI asrga oid hu jjatlarda bunday hunarmandlardan Mir Xoshim
Taqiyado z va ustoz Xovand Taqiyado zlar nomi qayd etiladi. Shaharlarda
ʻ ʻ
taqiyalar bilan bir qatorda sovuq iqlim sharoitida kiyish uchun turli qalpoqlar,
21
.Shamsiddinov, Sh Karimov. O`. Ubaydullayev. Vatan tarixi. T., ―Sharq , 2010, 99-bet.
‖
25

movutdan yasalgan bosh kiyimlar tikilgan. Mu ha mmad Soli h ning
"Shayboniynoma" asarida askarlardan birining boshida quloqlarini yopib turuvchi
junli bosh kiyimlar bo lgan deyilgan satrlar bor.ʻ 22
Hunarmandlar dasht ahli uchun
xam movutdan turli bosh kiyimlar tikkanlar. Maxalliy kiyim tikuvchilar orasida
po stindo zlar o z ishining mo
ʻ ʻ ʻ h ir ustalari hisoblanib, ular tikkan po stinlarning ʻ
dovrug i ketgan edi.
ʻ
Bu o rinda Abulg oziyning quyidagi ma'lumoti di
ʻ ʻ qq atga sazovordir. Uning
yozishicha, XVI asr Xorazm hukmdorlaridan biri Aqatoyxonning o g li Temur
ʻ ʻ
Sultonning "ustunda, zarboft toshli, oltin tugmali qish po stini bor" edi.
ʻ
Po stindo zlar o z navbatida turli qimmatbaxo mo ynalardan po stin tikuvchi
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
mo ynado zlarga va shuningdek, ancha arzon qo y po stagidan po stin tikuvchi
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
po stindo zlarga bo linar edilar. Buni XVI asr muarrixi Zayniddin Vosifiyning
ʻ ʻ ʻ
quyidagi ma'lumoti ham tasdiqlaydi. Uning yozishicha, XVI asr boshlarida
Samarqandda kuzatilgan sovuq paytida unga "mo ynali po stin", o n xurosanlik
ʻ ʻ ʻ
talabaga esa "qo y po stini, ko ylak va ishton" taqdim etilgan. 1637-1698 yili
ʻ ʻ ʻ
Taraga keltirilgan mollar ro yxatida "mo ynali po stinlar va oddiy po stinlar" qayd
ʻ ʻ ʻ ʻ
etiladi. XIX asr birinchi yarmida xam sha h arlarda po stinlar ko plab tikilgan.
ʻ ʻ
Xususan, Buxorodagi Abdullajon karvonsaroyida po stin bilan savdo qiluvchilar
ʻ
turli sha ha rlardan olib kelingan po stinlarni saqlaganlar va sovuqlar boshlanishi
ʻ
bilan bu mahsulot turi savdosini amalga oshirganlar. Tikuvchilar nafaqat kiyim
bosh, balki kundalik turmush uchun zarur bo lgan ko rpa, ko rpacha va yostiqlar
ʻ ʻ ʻ
xam tikkanlar. Xiva xonlari xujjatlaridan birida yozilishicha, Xivada Otajonto ra
ʻ
ismli shaxsga "farangi ko rpa", xon hazratlariga "qazma baxmal ko rpacha"
ʻ ʻ
bozordan sotib olib berilgan edi. Shahar va qishloqlar ahli orasida doimo arzon va
pishiq sopol idishlarga talab katta bo lgan. Bu talabni qondirishda kulollarning
ʻ
mehnati diqqatga sazovor. Ular o z mahsulotlari bilan nafaqat shahar, balki
ʻ
qishloqlar va dasht ahlining ehtiyojlarini h am qondirar edilar. XIX asr muallifi
A.Kushakevich sha h arlarda kulollar yasagan mahsulotlarni 3 guruhga bo lgan.
ʻ 23
22
Бобобеков X- Кукон тарихи. - Тошкент: Фан, 1996 B -21
23
Bobobekov H. Qo qon tarixi. Toshkent, 1996. –B. 149.
ʼ
26

Bular oddiy tuproqdan tayyorlangan va sirlanmagan mahsulotlar (tandirlar, xumlar,
ko zalar, ko zachalar, xumcha va x.k.); oddiy tuproqdan tayyorlanib, sirlanganʻ ʻ
mahsulotlar (sirlangan g isht-koshinlar, uy-ro zg or buyumlari, piyolalar, laganlar,
ʻ ʻ ʻ
kosalar va boshqalar); oq tuproqdan tayyorlanib sirlangan fayans (ganch aralash
loy) idishlardir. Temirchilar ustaxonalari asosan bozorlarda joylashgan. Qo qon
ʻ
bozorlarini tahlil etgan Nalivkin va M.Nalivkinalar do konlarda temirchilar,
ʻ
sarrojlar, egarchilar, tikuvchilar, kumush bilan ishlovchi hunarmandlar va
misgarlar ishlab shu yerning o zida o z mahsulotlarini sotganliklarini ko rsatib
ʻ ʻ ʻ
o tadilar. Temirchilik Qo qon xonligining boshqa sha
ʻ ʻ h arlarida ham keng
rivojlangan. Namanganda xam temirchilar o zlari yasaydigan mahsulot turiga
ʻ
qarab xilma-xil mutaxassisliklarga bo linar edilar. Ular orasida ayniqsa pichoqsoz
ʻ
ustalar mashxur bo lib, Chust va Namangan pichoqsozlari yaratgan mahsulotlarga
ʻ
ehtiyoj yuqori edi. Toshkent temirchilari esa qaychilar, ustaralar, taqalar va
boshqalarni yasashga ixtisoslashishgan. Qizil misdan turli-tuman uy-ro zg or
ʻ ʻ
buyumlari yasashda Qo qonlik temirchilarga yetadigani yo q edi. Cho yandan turli
ʻ ʻ ʻ
buyumlar quyuvchi ustalar - degrezlar deb atalib, ular qozonlar, chirog donlar,
ʻ
ko chma o choqlar va boshqalarni yasaganlar. E.K.Meyendorf XIX asrning 20-
ʻ ʻ
yillarida Buxoro haqida yozar ekan "Qozonchilarning taqur-tuquriga qaraganda
ularning ishlari ko p bo lsa kerak", -deb qayd etgan edi. Rixtagarlar deb ataluvchi
ʻ ʻ
hunarmandlar asosan bronzadan turli buyumlar yasaganlar. Masalan, qozonlar,
kosalar, shamdonlar, eshiklar uchun dasta shular jumlasidandir. Ular yana atirlar,
turli yoqimli hidli yog lar, bo yoqlar uchun kichkina idishchalar, qoshiqchalar
ʻ ʻ
yasab, bularga bezak berganlar. Zargarlik h am o sha davrda rivojlangan bo lib,
ʻ ʻ
sha h ar hayotida muhim ro l o ynagan zargarlik ustaxonalari sha
ʻ ʻ h arlarning
markazida joylashardi. Zargarlar turli metallar va qimmatba h o toshlar yordamida
xilma-xil zeb-ziynat buyumlarini - ziraklar, soch popuklar, bargak, tillaqosh,
tumor, burunbuloq, bilaguzuklar yasaganlar. Toshkentda h atto kumushdan paranji
tugmalarini yasash rasm bo lgan. Bu mahsulotlar shaxar bozorlarida sotilib, ularga
ʻ
talab katta bo lgan. Ular
ʻ ha tto boshqa sha h ar, qishloq, qo shni dasht hamda uzoq, ʻ
27

mamlakatlarga ham olib ketilgan. Sha h ar hunarmandlari dasht ayollari uchun oltin
bilan birgalikda ancha arzon metallar-kumush va misdan ziraklar, bilaguzuklar,
to g nog ichlar va boshqalarni yasaganlar. ʻ ʻ ʻ Hunarmandchilikning asosiy
markazlari Qo qon, ʻ Toshkent, Andijon, Marg ilon, O sh ʻ ʻ Turkistonda yaxshi
rivojlangan edi.
2.2. Qo qon xonligi savdo aloqalari va hunarmandchilik vositalari
ʻ
savdosi
Bu soha vakillari to qimachilik, miskarlik, ʻ kulolchilik. Zargarlik, ipak va
shoyi mtolar to qish va ʻ boshqa ko plab hunarmandchilik turlari va kasb ʻ
sohalarida o z mahsulotlarini san’at asarlari darajasiga yetkazib ʻ tayyorlash
bilan birga, aholining hunarmandchilik mahsulotlariga bo lgan talablarini ʻ
qondirish va tashqi bozorga ham chiqarar edilar.
Xonlikning ichki va tashqi
siyosati bir muncha murakkab bo lishiga qaramasdan ichki va tashqi savdo ʻ
munosabatlari o z ʻ tara qqi yotida davom etdi. Ichki savdoda Qo qon ʻ g
Marg ilon, Andijon, Toshkent, CHimkent, O ratepa va boshqa shu kabi ʻ ʻ yirik
shaharlar asosiy o rin egallasa, bu shaharlardagi ʻ ixtisoslashgan bozorlar va
karvonsaroylar savdo -sotiq rivojining asosiy omillaridan edi.
Tashqi savdoda
xonlik Rossiya, Xitoy, Hindiston va boshqa davlatlar bilan keng aloqalar olib
borardi. Tashqi davlatlardan asosan fabrika mahsulotlari, choy va ziravorlar
kabi tovarlar keltirilsa, tashqariga qishloq xo jalik mahsulotlari, ʻ
hunarmandchilik buyumlari asosiy tovarlar hisoblanardi.
Xonlikda asosiy soliq
turi xiroj va zakot bo lib, ʻ bundan tashqari turli xil soliqlar va yig imlar yig ib ʻ ʻ
olinardi. 24 Shuningdek aholi turli vaqtlarda majburiy hashar ishlariga ham jalb
etib turilardi. Harbiy harakatlar vaqtida esa soliqlar miqdori va turlari o zgaribʻ
turardi.
Rossiya bilan o rnatilgan savdo aloqalari asosan bir guruh boylar qo lida ʻ ʻ
bo lib, ular madaniy aloqalarga, fan texnika tara
ʻ qq iyotini kirib kelishiga aytarli
ta’sir ko rsatmadi va o lkadagi iqtisodiy, ijtimoiy – siyosiy vaziyat chor
ʻ ʻ
24
Бобобеков X- Кукон тарихи. - Тошкент: Фан, 1996 B -36
28

Rossiyaning o z agressiv maqsadlari uchun sharoit yaratib berdi. Natijada Rossiyaʻ
O rta Osiyoni osonlik bilan bosib oldi.
ʻ qo ʻ qon xonligining aholisi , asosan ,
o ʻ zbeklar , tojiklar , qirg ʻ izlar , qozoqlar , uyg ʻ urlar , qoraqalpoqlardan iborat edi .
Qo qon xonligida ham yerga egalik qilish va undan foydalanish turli xil bo lgan.
ʻ ʻ
Xonlikka qarashli bo lgan yerlar amlok yerlar, vaqf yerlari, mulki xiroj va mulki
ʻ
ushriyaga taqsimlangan. Dehqonlar o rtasida yakka dehqon xo jaligi ham
ʻ ʻ
rivojlangan. O z yerlaridan ajralgan kambag al dehqonlarning ko pchiligi yirik yer
ʻ ʻ ʻ
egalari qo lida chorakorlik qilganlar.
ʻ 25
Yerning bahosi uning unumdorligi va
qanchalik suv bilan ta minlanganligiga qarab belgilangan. Xonlar sug orish
ʼ ʻ
tarmoqlari katta daromad manbai bo lganligi sababli ma lum darajada ularni
ʻ ʼ
saqlashga, sug orish inshootlarini yanada kengaytirishga yaxshi e t
ʻ ʼ i bor berishgan.
Qo qon xonligida ko plab paxta va poliz ekinlari yetishtirilgan, bog -dorchilik
ʻ ʻ ʻ
hamda pillachilik tara qq iy etgan. Hunarmand-kosibchilik mazmunan boy va
serqirra bo lgan. Bular: misgarlik, zargarlik, o ymakorlik, harbiy qurol ishlab
ʻ ʻ
chiqarish, sopol va ko zagarlik, qog ozgarlik, badiiy to qimachilik, do ppichilik,
ʻ ʻ ʻ ʻ
kashtachilik, ko priksozlik, temirchilik va shahrik. Bulardan tashqari, xonlikda yer
ʻ
osti boyligi ham ma lum darajada qazib olingan. Osiyo xonliklarida ichki savdo,
ʼ
asosan, qad imgi davrdan beri o zaro ko chmanchi chorvador, o troq dehqonlar va
ʻ ʻ ʻ
shahar-qishloq hunarmandlari mahsulotlariga asoslangan edi. 26
Aholi o zining
ʻ
ehtiyojlarini asosan o z xonligidagi mahsulotlar bilan qondirishgan. Qo qon
ʻ ʻ
xonligining iqtisodiy hayotida Buxoro, Xiva, Qashqar, Hindiston, Afg oniston,
ʻ
Eron va ayniqsa, Rossiya bilan bo lgan tashqi savdo katta o rinni egallagan.
ʻ ʻ
Rossiya bilan olib borilgan savdo munosabatlari Qo qon xonligi qishloq xo jaligi
ʻ ʻ
ayrim tarmoqlarining rivojlanishiga olib keldi va rus madaniyatining ba zi jihatlari
ʼ
aholi turmush tarziga kira boshladi. Qo qon xonligi Rossiyaning xomashyo
ʻ
bazasiga va tashqi savdo bozoriga aylana bordi. Rossiya sanoati tovarlarining olib
kelinishi mahalliy sanoat korxonalarini va ayrim hunarmandlarning inqirozga
uchrashiga sabab bo ldi. Qo qon, Marg ilon va Namangan shaharlarida ip va ipak
ʻ ʻ ʻ
25
H.Bobobekov. Qo`qon xonligining qisqacha tarixi. ―Turon tarixi jurnali to`plam , N-2. T., ―Fan , 2008, 20bet
‖ ‖
26
G.Xolliyev. X. G ulomov.
ʻ O`zbekiston tarixi. T., Universitet. 1997, 52 bet.
29

matolar (atlas, shoyi, beqasam, adras, chit, bo z va boshqalar) to qilgan.ʻ ʻ
Shuningdek, boshqa hunarmandchilik tarmoqlarida xo jalik asboblari,
ʻ
dehqonchilik uchun kerakli uskunalar, qurol-yaroqlar, zargarlik buyumlari, qog oz
ʻ
va boshqa nar-salar ishlab chiqarilgan. Yer osti boyliklaridan neft, oltin, kumush,
mis, rux, temir, qo rg oshin va boshqa ham ma lum miqdorda qazib olingan.
ʻ ʻ ʼ
Xonlikda paxta va poliz ekinlari yetishtirilgan, bog dorchilik va pillachilik ham
ʻ
tara qq iy etgan. Qo qon xonligidan chet davlatlarga quritilgan mevalar, jun, teri,
ʻ
ipak, gilam, paxta va ipak matolar chiqarilgan. tashqi mamlakatlardan esa turli
metall rudalari, metall buyumlar, qand va boshqa mahsulotlar keltirilgan.
30

Х UL О S А
XVIII а srd а must а qil d а vl а t sif а tid а m а yd о ng а chi qq а n Qo ʻ q о n хо nligi
butun а sr d а v о mid а sh а kll а ndi v а riv о jl а ndi . Ayniqsa madaniyat va
hunarmandchilikning sohalari va xillari bo ʻ yicha boshqa xonliklarga qaraganda
ancha oldinda edi . А yn а n О lim хо n d а vrid а Qo ʻ q о n хо nligi must а qil d а vl а t sif а tid а
хо nlik d е b e ’ l о n qilindi .
XIX а srning birinchi yarmid а Qo ʻ q о n хо nligi must а qil d а vl а t sif а tid а qo ʻ shni
d а vl а tl а r t о m о nid а n e ’ tir о f etildi . Bu v о q е lik хо nlikning qo ʻ shin d а vl а tl а r bil а n
t е ng d а vl а tl а r sif а tid а siyos а t yuritishig а z а min yar а tdi . Х uddi shu d а vrd а Qo ʻ q о n
хо nl а ri hududl а rini k е ng а ytirish siyos а tl а rini о lib b о rdil а r . О lim хо n , Um а r хо n v а
Ма d а li хо n d а vrid а хо nlik hududi а nch а k е ng а ydi v а qo ʻ shni d а vl а tl а r bil а n t е ng
а l о q а l а r о lib b о rishg а h а r а k а t qildi . А yniqs а uning d а vrid а Х it о y bil а n t е ng
m а nf аа tli sh а rtn о m а l а r tuzilishi Qo ʻ q о n хо nligi nufuzini yan а d а о shirib yub о rg а n .
L е kin Ма d а li хо n hukmr о nligi d а vrining ох irig а k е lib d а vl а t а nch а z а ifl а shdi .
М ingl а r sul о l а si bil а n birg а likd а b о shq а urug ʻ v а kill а rining h а m h о kimiyatg а
k е ltirilishi mingl а r а rb о bl а rining q а rshiligig а s а b а b bo ʻ ldi v а d а vl а t ichid а ichki
kur а sh а vj о ldi . Bu n а rs а Qo ʻ q о n хо nligini Bu хо r о а mirligi t о m о nid а n b о sib
о linishig а s а b а b bo ʻ ldi . Bu хо r о ning Qo ʻ q о n хо nligini b о sib о lishi хо nlikning
t а r а qq iyotd а n а nch а о rq а d а q о lishig а s а b а b bo ʻ ldi . Bu хо r о likl а r b о sqinid а n k е yin
h о kimiyat t е p а sig а k е lg а n Sh е r а li хо n d а vrid а es а Qo ʻ q о n хо nligi t а r а qqi yotid а u
q а d а r k а tt а siljish bo ʻ lm а di . Sh е r а li хо n а nch а q а t ’ iyatsiz hukmd о r bo ʻ lg а nligi
а h о li о r а sid а “ Sh е r а li sh а vl а”, “ Sh е r а li а t а l а” d е g а n n о ml а rni о lishig а s а b а b
bo ʻ ldi . Uning d а vri qipch о ql а r h о kimiyatini o ʻ rn а tilishi v а must а hk а ml а nishi
bo ʻ ldi . Bu v о q е lik хо nlikd а ichki kur а shl а rning а vj о lishig а v а kuchsizl а nishig а
s а b а b bo ʻ ldi . Sh е r а li хо nd а n k е yin t ах tg а k е lg а n o ʻ g ʻ li Х ud о yor хо n d а vrid а хо nlik
qudr а ti bir q а d а r ko ʻ t а rildi v а qipch о ql а r h о kimyatig а хо tim а b е rildi . А yn а n uning
d а vrid а Qo ʻ q о n хо nligi Т urkiya v а А fg о
ʻ nist о n bil а n f ао l t а shqi siyos а tl а rni
o ʻ rn а t а о ldi . H а tt о М uh а mm а d А ziz Ма rg ʻ il о niyning b е rg а n m а’ lum о tig а ko ʻ r а
Х ud о yor хо n s а ll о tl а ri uchun Ist а n buld а n miltiql а r о lib k е ltirdi . Хо nlikning h а rbiy
31

qudr а ti h а m а nch а о shdi . L е kin k е yingi siyosiy v о q еа l а r а ksinch а f о j еа li tus о ldi
v а Qo ʻ q о n хо nligi R о ssiya t о m о nid а n b о sib о lindi . Х uddi shu d а vrd а хо nlikning
t а shqi d а vl а tl а r bil а n а yniqs а, R о ssiya bil а n f ао l t а shqi mun о s а b а tl а r о lib b о rishi
t а ri х iy z а rur а t bo ʻ lg а n . Chunki , хо nlikning а tr о fid а gi eng kuchli d а vl а t u d а vrd а
R о ssiya bil а n bo ʻ lg а n . А yn а n shu d а vrd а Qo ʻ q о nnning а s о siy iqtis о diy sh е rigi
R о ssiya imp е riyasi bo ʻ lib , o ʻ z а r о siyosiy mun о s а b а tl а r а n а shu iqtis о diy
mun о s а b а tl а r n а tij а si bo ʻ lg а n . Shung а q а r а m а sd а n Qo ʻ q о n хо nligid а XIX а srning
birinchi yarmid а iqtis о diy , ijtim о iy v а m а d а niy h а yot riv о jl а ndi . Bir q а nch а
t а ri х iy , ilmiy v а b а ddiy а s а rl а r yar а tildi . Ха lq ichid а n sh о irl а r y е tishib chiqdi .
Ul а rning а ks а riyati Qo ʻ q о nd а yash а g а nlikl а ri uchun Qo ʻ q о n – sh о irl а r sh а hri
d е g а n n о m о ldi .
Shu bil а n birg а , Qo ʻ q о n хо nligid а XIX а sr d а v о mid а m а kt а b v а m а dr а sl а rning
riv о jl а nishi d а v о m etdi . O ʻ rt а О siyoning b о shq а d а vl а tl а ri sing а ri bu y е rd а h а m
o ʻ qitish ishl а ri d а stl а b unch а lik riv о jl а nm а g а n bo ʻ ls а d а, k е yinch а lik , m а dr а s а l а r
f ао liyati shu q а d а r kuch а ydiki , bu y е rg а h а tt о b о shq а d а vl а t а l а rd а n h а m t а l а b а l а r
k е lib t а hsil о l а b о shl а dil а r . F а q а t bu m а d а r а s а l а rd а gi o ʻ qitish ishl а ri m а’ lum bir
t а rtibg а s о linm а g а nligid а n , duny о viy biliml а rning y е t а rli d а r а j а d а
o ʻ qitilm а g а nligid а n o ʻ quv f ао liyatining n а tij а l а ri u q а d а r s е zil а rli bo ʻ lm а g а n d е b
his о bl а sh mumkin . Bundan tashqari bu davrdagi Q o ʻ qon xonligining
hunarmandchiligi boshqa xonliklarda bo ʻ lgani kabi an ` ananaviy usulda yasalishni
va faoliyat yuritishni davom ettirdi .
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR VA MANBAALAR RO YXATI:ʻ
Rahbariy adabiyotlar:
32

1.Karimov I.А. Tarixiy xotirasiz kelajak yo q. T.: O zbekiston, 1998. B-31ʻ ʻ
Umumiy va maxsus adabiyotlar:
1. A.Nabiyev Mustaqillik uchun kurash Yoxud parchalangan Turkiston
tarixi. T., ―Yozuvchi 1998.
‖
2. G.Xoliyev. X. G ulomov. O zbekiston tarixi. T., ―Universitet 1997.
ʻ ʻ ‖
3.O zbekiston tarixi. R.G.Muqminova, N.N. Habibullayev, G.A.Azamova,
ʻ
E.E.Karimov, A.A.Tojiboyev. tahr. T., O qituvchi 1994.
‖ ʻ ‖
4. N.Norqulov, U.Jo rayev. O zbekiston tarixi. T., Sharq 2010.
ʻ ʻ ‖ ‖
5. M.G. Ahmedov. O rta Osiyo me`morchiligi tarixi. T. ―O zbekiston
ʻ ʻ ‖
1995.
6. R.Shamsiddinov, Sh Karimov, O . Ubaydullayev. Vatan tarixi. T.
ʻ
Sharq. 2003.
7. Azamat Ziyo. O zbek davlatchiligi tarixi. T., ―Sharq , 2000.
ʻ ‖
8. H. Bobobekov. Qoqon xonligining qisqacha tarixi. ―Turon tarixi
‖
jurnali. To plam. N-2 T., ―Fan , 2008.
ʻ ‖
9. Mirzo Olim, Maxdum Roji. Tarixi Turkiston. T. ―Yangi asr avlodi ,
‖
2008.
10. Аlixojiev M.O. Qo qon xonligi madaniy hayotida maktab va madrasalar o rni.
ʻ ʻ
Toshkent Milliy universiteti. 2012.
11. Babadjanov B.M. Kokandskoe xanstvo: vlastь, politika, religiya. Tokio-
Tashkent. 2010
12. Bobekov H. Qo qon tarixi. Toshkent. 1996
ʻ
13. Bo riev O., Sultonov O . Toshkentning XIX asrdagi ma naviy-ma rifiy hayoti
ʻ ʻ ʼ ʼ
tarixidan (Muhammad Solihxo janing “Tarixi jadidayi Toshkand” asari
ʻ
asosida)//Toshkent 2007-yilda Islom madaniyati poytaxti. Toshkent
kollektsiyalarida islom qo lyozmalari. 2007.
ʻ
14. Ziyo А. O zbek davlatchiligi tarixi. T. Sharq. 2001
ʻ
15. Ziyoev H. O rta Osiyo va Sibirь. XVI-XIX asrlar. Toshkent. FАN. 1962
ʻ
33

16. Ziyaev X. Ekonomicheskie svyazi Sredney Аzii s Sibiryu v XVI-XIX vv.
Tashkent. FАN. 1983
17. Qosimov А. Qo qon xonligi tarixi ocherklari. Namangan. 1994ʻ
18. Luning B.L. Istoriya Uzbekistana v istochnikax. Tashkent. Fan. 1990.
19. Mirzoolim Mushrif. Qo qon tarixi. Toshkent. G .G ulom. 1995
ʻ ʻ ʻ
ILOVALAR
34

1-ilova
Qo qon xonligi hunarmandchilik bozori.ʻ
2-ilova
35

Qo qon xonligi spool xum bozori.ʻ
3-ilova
36

Farg ona hunarmandchilik mahsulotlari namunalari.ʻ
37

Sotib olish