Qo’qon xonligida madaniy hayot va tarixnavislik

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	1.4MB
Xaridlar	5
Yuklab olingan sana	20 Iyun 2023
Kengaytma	doc
Bo'lim	Diplom ishlar
Fan	Tarix

Sotuvchi

Behruz Temirov

Ro'yxatga olish sanasi 11 May 2023

46 Sotish

Qo’qon xonligida madaniy hayot va tarixnavislik

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI
TARIX VA IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI
T ARIX KAFEDRASI
“5120300 Tarix (m amlakatlar va mintaqalar bo’yicha ) ” ta’lim
yo’nalishi bo’yicha bakalavr darajasini olish uchun
“ Qo’qon xonligida madaniy hayot va tarixnavislik ” mavzusida
yozgan

Qarshi

M U N D A R I J A
Kirish …………………………………………………………………….
I – bob. Qo’qon xonligi madaniy hayoti va uning taraqqiyoti xususiyatlari
I .1. Qo'qon xonligida madaniy hayotining umumiy tavsifi va maorif.
I.2. Xonlikda musiqa -qo’shiqchilik va teatr, xattotlik, askiyachilik va
dorbozlik san’ati.
I.3. Xonlikda me’morchilik va xalq amaliy san’atining taraqqiy etishi
II – bob. Xonlik tarixnavislik va tarixiy asarlar yaratilishi
II.1.Qo’qon tarixnavislik maktabi xususiyatlari
II.2.Tarixnavislik maktabida yaratilgan asarlarda xonlik tarixini yoritilishi.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
Ilova

Mavzuning dolzarbligi: Davlat mustaqilligini qo’lga kiritgan O’zbekiston
Respublikasi milliy davlatchiligini barpo qilish bilan bir qatorda xalqaro
maydonda ham o’zining barqaror tashqi va ichki siyosati, buyuk va qadimiy tarixi,
takrorlanmas ma’naviy merosi va milliy qadriyatlari bilan dovrug’ tarata boshladi.
Garchi mustabid Sho’rolar hukmronligi davrida O’zbekiston tarixi fani to’laqonli
tadqiqotinini amalga oshirish imkoniyatlari cheklangan bo’lsada, o’zbek xalqi
o’zining boy tarixiy merosini ko’z qorachig’idek asrab keldi. Bu haqda so’z
yuritar ekan, O’zbekiston Respublikasi Prezdenti I.A.Karimov quyidagi so’zlarni
alohida takidlagan edi:- ”Beshafqat davr sinovlaridan omon qolgan, eng qadimgi
toshyozuvlar, bitiklardan tortib, bugun kutubxonalarimizda saqlanayotgan 20
mingdan ortiq qo’lyozma, ularda mujassamlashgan tarix, adabiyot, san’at, siyosat,
ahloq, falsafa, tibbiyot, matematika, fizika, kimyo, astronomiya, me’morchilik,
dehqonchilikka oid o’n minglab asarlar bizning beqiyos manaviy boyligimiz,
iftixorimizdir. Bunchalik katta merosga ega bo’lgan xalq dunyoda kam topiladi”. 1
Darhaqiat, o’zbek xalqining tarixi va madaniyati bir necha ming yilliklarni
o’z ichiga oladi. Ajdodlar qoldirgan, asrlar davomida yaratilgan moddiy va
ma’naviy meros esa insoniyat tarixining boy takrorlanmas qismini tashkil etadi.
Ularning katta qismi esa madaniyat sohasida to’plangan boyliklardir. Yuqorida
ta’kidlaganimizdek, Mustaqillik tariximiz uchun qorong’u sahifalarni yanada
oydinroq yoritish imkoniyatini yaratib berdi. O’tgan yillar mobaynida
ajdodlarimizning yuzlab qo’lyozma asarlari dunyo yuzini ko’rdi, respublikamizda
va xorijda minglab nusxalarda nashr etildi. Bu ham tariximizning boy o’tmishiga
va merosiga ko’rsatilgan ehtirom va e’tirofdir. Ayniqsa, o„zbek xonliklari davrida
yaratilgan yuzlab noyob qo„lyozma asarlar bugungi kunda xalqimizning bebaho
ma’naviy merosi sifatida o`z tarkibida madaniy hayotning turli sohalariga ko„plab
ma’lumotlarni yetkazib kelayotganligi bilan bir qatorda davlatchilik jarayonlari,
iqtisodiy va siyosiy hayot tafsilotlari, diplomatik aloqalarga oid qimmatli
ma’lumotlarni jamlagan, ayni vaqtda ularning barchasi bu davrlardagi madaniy
hayotning eng asosiy jihatlarini aks ettiradi.
1 Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. T.: “SHarq”, 1998. 3-4 - bb.

$Shu jumladan o’zbek xalqi madaniyati tarixida Qo’qon xonligi davridagi madaniy hayot jarayonlari ham alohida ahamiyat kasb etadi, o’zbek xalqining madaniy va ma’naviy merosini o’rganish nuqtai nazaridan Qo’qon xonligi adabiy muhiti, tarixnavislik maktabi, madaniy hayotning boshqa sohalarining alohida xususiyatlarini o’rganish dolzarb tadqiqot mavzularidan biri sanaladi. Mavzuning tarixshunosligi : Qo’qon xonligi tarixini o’rganish ilmiy adabiyotlarda uch davrga bo’lib o’rganish tavsiya etilgan. Bunda tarixshunoslik masalalarining birinchi davri XX-asr boshlarigacha bo’lgan davrni o’z ichiga olsa, ikkinchi davr XX - asr 90-yillarigacha, uchinchi davrini esa mustaqillik yillari tarixshunosligi tashkil etadi. Dastlabki davr tarixchilari tomonidan xonlik tarixining turli sohalari dastlabki tasavvurlar va ayrim to’liq bo’lmagan ma’lumotlar asosida yoritib berilganligi bilan alohida xususiyatga ega. Bunday tarixchilar va tadqiqotchilar qatorida XX-asr boshlarigacha ijod qilgan va tarixiy asarlar yozib qoldirgan bir qator rus tarixchilarini ko’rsatib o’tish mumkin. Jumladan, xonlikka elchilik ishlari bilan kelgan kishilar, xususan F.Nazarov, 2 N.I.Potanin, 3 V.VVelyaminov- Zernov, 4 M.N.Galkin 5 hamda A.Nurekin 6 kabilarning asarlarini va elchilik hisobotlarini kiritish mumkin. Bir qator tadqiqotchilar esa xonlik tarixini o’z asarlarida u yoki bu jihatlarini yoritib o’tishga harakat qildilar. Bunday tadqiqotchilar va tarixchilar qatorida B.Bartold, 7 B.Pyankov, 8 E.T. Smirnov, 9 Ostroumov, 10 V.Nalivkin, 11 2 Nazarov F.Zapiski o nekokotorix narodax I zemlyax Sredney chasti Azii.Azii.1821.Takje.Zapiski o nekotorix narodax I zemlyax Sredney chasti Azi i. M.Nauka.1968.76-s. 3 Zapiski o Kokandskom xanstve xorunjego Potanina.Turkestanskiy sbornik. T.389.Voyenniy jurnal.1831.35-s. 4 Velyaminov-Zernov V.V.Istoricheskiy,izvestiya oKokandskom xanstve ot Muhammed Ali do Xudayarxana.1856.327-371ss.Svedeniya o Kokandskom xanstve\\ Vestnik Russkogo Geografichesskogo obshestva. 1856. T.18.108-151-ss. 5 Galkin M.N.Kratkaya zapiska ob istoricheskix pravah Rossii na Kokandskiye goroda Turkestan i Tashkent.Ruskiy Vestnik.1856. Turkestaniskiy sbornik.T.6. 6 Nurekin A.Ocherki istorii Kokanda s 1841 po1864gg.Turkestaniskiy vedomosti.1871. 7 Bartold V.V.Tuzemets о russkom zavoevaniyax. \\ Turkestaniskiy vedomosti. 1898. Turkesta Soch. T.SH. 1963. Kokand. Soch..1965. 8 Pyankov V.Turkestaniskiy dnevnikiI.M.1879.43-s 9 Smirnov Y.T. Sultani Kenisara iSadiq.T: Tip S.I.Laxtina. 10 Ostroumov N.Konstantin Petrovich fon Kaufman.M.1887. 11 Nalivkin V.Kratkaya istoriya Kokandskogo xanstva. Kazan.1886.$

H.Dingelshted, 12
Н . Павлов , 13
А . Н . Куропаткин , 14
va boshqalarni ko’rsatib o’tish
mumkin. Ular o’z asarlari xonlikning Rossiya imperiyasi tomonidan harbiy
bosqinchilik yo’li bilan bosib olingan jaroyonlarni yoritib berganlar.
Sho’rolar davriga kelib xonlik tarixini o’rganish borasida tarixshunoslik
sohasida bir qator o’zgarishlar yuz berdi. Bunda mualliflar tomonidan xonlikning
Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinganligi emas, balki qo’shib olingan»
ligiga urg’u berila boshlandi va bu bilan tarixni buzib ko’rsatish holatlariga yo’l
qo’yildi. 15
XX-asrning oxirlariga kelib Qo’qon xonligi tarixini o’rganish borasida
bir qator yangi fikrlar surila boshlandi. Bunda Rossiya imperiyasi tomonidan
xonlikning bosib olinganligi manbalarga asoslanilgan holda yoritila boshlandi.
Mustaqillik yillarida amalga oshirilgan tadqiqotlar va ilmiy adabiyotlar
masalaning mohiyatiga bo’lgan yondashuv tubdan o’zgarib, endi tarix haqqoniy
ravishda ilmiylikka asoslanilgan holda yoritila boshlandi. Bu davrda yaratilgan
ishlariga. H Ziyoyev, H.Bobobekov, Sh.Vohidov, N.A.Ahmadjonov, Z.Ilhomov,
V.Ishquvvatov, S.Tillaboyev, SH.Mahmudov va boshqalarning ilmiy ishlarini
ko’rsatib o’tish mumkin.
Shuningdek, xonlik tarixi bilan xorijlik bir qator olimlar ham
shug’ullanganlar. Bularning xonlik tarixshunosligining to’rtinchi guruhiga kiritish
mumkin. Ular orasida bizga ma’lum bo’lganlari sifatida E.Bekon, D.Ulier, l.Tillet
va boshqalarni ishlarini ko’rsatib o’tish mumkin 16
.
Mavzuning manbaviy asoslari: Qo’qon xonligi tarixini yorituvchi manbalar
birmuncha salmoqli bo’lib, ular orasida Muhammad Yunus ibn Muhammad Amin
- Muhammad Yunus Toibning “ Tarixi Aliquli Amirlashkar ” , Mullo Avaz
Muhammad ibn Mullo Rozi Muhammad So’fi - Avaz Muhammad Attor
Xo’qandiyning “Tarixi Jahonnamoyi”, Beknazarning “Amirlashkar jangnomasi”,
12 Dingelshted N.Nashi kolonizatsii v Sredney Azii.Vestnik Yevropii.1892.231-237 -ss.
13 Pavlov N.Istoriya Turkestana.T.1911.138-167-ss.
14 Kuropatkin A.N.Zavoveyaniy Turkmenii.1889.Jelbyabujskiy Y.Ocherki zavoveyane Xivi.1875.
15 Usenbayev K.Prisoedineniye Yujnoy Kirgizisii k Rossii.diss.kand ist.nauk.Frunze.1954; Sagatov
S.Prisoedineniya Uzbekistana k Rossii I ego znacheniye.diss.kand.ist.nauk.M.1957; Beknazarov R. Yug
Kazaxstana v sostave Kokandskogo xanstva I ego priosedineniye k Rossi.diss.kand.ist.nauk.Almata.1969; Inayotov
X.Sh. Qo’qon xonligi Rossiyaga qo’shilish arafasidava 1875-1886 yillardagiQo’qon xomligidagi
qo’zg’olon.T.1956 ва бош ^.
16 Bacon E.Central Asiens under Russians Rule. New York. 1966.

Mullo Olim Mahdumxojaning “Tarixi Turkiston”, Ishoqxon Junaydullo o’g’li -
Ibratning “Tarixi Farg’ona”, Mirzo Olim ibn Mirzo Rahim Toshkandiyning
“Ansob us-salotin va tavorix ul-xavoqin”, Muhammad Solih ibn Muhammad
Rahim Toshkandiyning “Tarix jadidi Toshkand” 17
asari va boshqalar ishning
manbalari bo’lib xizmat qildi.
Tadqiqotning davriy chegarasi etib XVIII-asrning 2-yarmi-XIX-asrning 70-
yillari belgilandi.
Ishtning maqsadi va vazifalari : Bitiruv malakaviy ishida Qo’qon
xonligida madaniy hayot tahlilini amalga oshirish asosiy maqsad sifatida
qo’yilgan. Ishni bajarishda esa quyidagi jihatlarni amalga oshirish asosiy vazifalar
sifatida belgilangan:
-Qo’qon xonligida madaniy hayot va tarixnavislik haqida malumot berish; -
Qo’qon xonligida madaniy hayotining umumiy tavsifi va maorifining asosiy
jihatlarini yoritish;
-Xonlikda musiqa-qo’shiqchilik va teatr, xattotlik, askiyachilik va dorbozlik
san’ati haqida malumot berish;
- Xonlikda memorchilik va xalq amaliy san ’ atining taraqqiy etishi asosiy
xususiyatlarini yoritib o ’ tish ;
-Qo’qon tarixnavislik maktabi xususiyatlari asosiy jihatlarini yoritib o’tish;
-Tarixnavislik maktabida yaratilgan asarlarda xonlik tarixini yoritilishining
asosiy jihatlarini yoritish;
-Mavzu yuzasidan dars ishlanmasini ishlab chiqish;
-Tadqiqot yuzasidan umumiy xulosalarni yoritib berish.
Tadqiqotning obektini Qo’qon xonligining madaniy hayoti va
tarixnavislikning rivojlanishiga ta’sir etgan ichki va tashqi omillar, shu davrda
O’rta Osiyo madaniy hayotida va tarixnavisligida tutgan o’rni tadqiqot ob’ekti
hisoblanadi.
Tadqiqotning predmetini Qo’qon xonligida madaniy hayot sohalari
jumladan, maorif, musiqa-qo’shiqchilik, teatr, askiya, dorbozlik san’ati,
17 Sh.Vohidov.Qo’qon xonligida tarixnavislik.T.Akademnashr.2010 y.
6

me’morchilik va xalq amaliy san’ati, tarixnavislikning rivojlanishi masalalarini
izchil o’rganish va tahlil qilish tadqiqot predmetini tashkil etadi.
Tadqiqotning nazariy metodologik asoslarini O’zbekiston Respublikasi
Prezidenti I.A.Karimov asarlarida tarixni o’rganish borasida bildirgan fikrlari,
milliy g’oya va milliy mafkuraning eng muhim jihatlari, milliy davlatchiligimiz va
ma’naviy merosimizni qayta tiklanishi borasidagi fikrlar, asarlar va ularda
ko’tarilgan g’oyalar tashkil qiladi.
Tadqiqotni amalga oshirishda tarixiylik, ob’ektivlik, ilmiylik tamoyillariga
asoslanilgan holda taqqoslash, qiyosiy tadqiqot metodlari, xronologik tahlil kabi
tadqiqot uslublaridan foydalanildi.
Ishning amaliy ahamiyati sifatida ko’rsatib o’tish mumkinki, uning
natijalaridan Qo’qon xonligida madaniy hayot va tarixnavislik bo’yicha
ma’ruzalar va seminar mashg’ulotlarira tayyorgarlik ko’rishda, mustaqil ta’lim
topshiriqlarini bajarish jarayonlarida foydalanish mumkin.
Ishning tuzilishi : Bitiruv malakaviy ishi kirish, ikkita bob va beshta
paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati hamda ilovalardan tarkib
topgan. Ishning umumiy hajmi 65 sahifani tashkil etadi.

I-bob. QO’QON XONLIGI MADANIY HAYOTI VA UNING
TARAQQIYOTI XUSUSIYATLARI.
1.1. Qo’qon xonligida madaniy hayotning umumiy tavsifi va maorif
O’rta Osiyoda XVIII-asr davomida yuz bergan siyosiy parokandalik
natijasida Buxoro xonligi parchalandi va undan asosiy hududlari Farg’ona
vodiysini egallagan Qo’qon xonligi ajralib chiqdi va natijada O’rta Osiyo uch
xonlikka - Buxoro, Xiva va Qo’qon xonliklariga bo’linib ketdi. Har bir xonlik
tepasida turgan hukmdor o’z mustaqil davlatining istiqlolini mustahkamlash va
istiqboli uchun faoliyatini kuchaytirishga harakat qildi. Jumladan, mamalakatning
moddiy va ma’naviy madaniyatini rivojiga alohida ahamiyat berish lozimligi ayon
edi.
Madaniyat uning tarkibiy qismi bo’lgan san’atning barcha turlari sohasida
salmoqli siljishlar, o’sishlar ro’y berdi, uning taniqli namoyondalari yetishib
chiqdi. Bu davrda hunarmandchilik nafaqat yirik shaharlarda, balki qishloq
joylarda ham o’ziga xos yo’nalishda bordi. Aynan shu davrda vujudga kelgan
dostonchilik - baxshichilik keying asrlardagi yuksalishiga va hozirgi rivojiga
mustahkam poydevor bo’lib xizmat qildi.
Ilm-fanning rivoji asosida yuzlab tarixiy-badiiy asarlar, tarjima ishlari
yaratildi. Ular madaniyatimiz xazinasida hozirgi kungacha bebaho meros bo’lib
qolmoqda. Ushbu davrlarda yuzlab turli hajmdagi me’moriy inshootlarning
bunyod etilganligi, ta’mir ishlarining bajarilganligi esa moddiy madaniyatning
rivoji salmoqli bo’lganligidan dalolat bermoqda.
Bu davrda ham ijod ahli kitobat, xattotlik ishlarida amaliy san’at,
musavvirlik va tasviriy san’at namunalaridan samarali foydalanib, o’zlarining
betakror san’atlarini yuzlab asarlarga muhrladilar. Adabiyotda, ayniqsa she’riyat
ijodida yuqori yutuqlarga erishildi, deyilsa mubolag’a bo’lmaydi. Shuni alohida
ta’kidlab joizki, ijodning tarixiy asarlar yaratish, she’riyat sohalari bilan xalqning
deyarli barcha qatlami vakillari shug’ullanadilar. Bu davrda ma’naviy sohalari

ham yuksala bordi. Bu borada shuni ham e’tirof etish lozimki, Turkistonda uch
xonliki vujudga kelishi bilan adabiy harakatchilik ham uch mintaqaga bo’linib
bordi.
XIX-asr boshlarida shakllangan Qo’qon adabiy muhiti ham xonlikning
madaniy hayotida katta o’rin tutgan. Qo’qon hukmdorlarning qator namoyondalari
temuriylar an’anasini davom ettirib, o’zlari ham ilm-ma’rifat bilan shug’ullanib bu
sohani ravnaq topdirishga katta sa’y-harakat qilganlar. Ayniqsa, bunda Qo’qon
xonlaridan Umarxon va Muhammad Alixon davrlari yaqqol ajralib turadi.
Xususan, Akmal Sher, Amiriy, Boqixonto’ra, Gulxaniy, Zavqiy, Zoriy,
Maxmur, Muqimiy, Muhtazib, Mushrif, Nasimiy, Nizomiy, Xo’qandiy, Nodir,
Nozil, Pisandiy, Umidiy, Furqat, Shuxrat va boshqalarni ko’rsatib o’tish mumkin.
XVIII -asr oxiri XIX- asr boshlarida Qo'qon adabiy muhitining
rivojlanishida shoir Akmal Sherning iste’dodli shoirlardan biri bo'lgan. Akmal -
o'z zamonasining ijtimoiy hayotiga ham nazar tashladi. Jamiyatdagi tengsizlik,
pul, mol davlat egalarining har narsaga qodir ekanliklarini, kambag’al
pulsizlarning esa har narsadan hatto yor vaslidan bebahra qolishini kuyunib bayon
qilgan. Akmal o’z she’rlarida o’sha zamonda mavjud bo’lgan tengsizlik,
adolatsizlikni dadil fosh qilib tashlagan edi.
Amiriy (Umarxon Norbo'tabek o'g'li (1787-1822yy) shoir va Qo’qon
xonligining hududining hukmdori edi. Umarxon davrida Qo'qon adabiy muhiti
shakllandi ko'plab madrasa masjid va maktablar barpo etdi. O'zbek mumtoz so'z
san'ati tarixida o'zbek adabiyoti tarixiga «Qo'qon adabiy muhiti» nomi bilan kirgan
ulkan bir adabiy maktabni tashkil etgani va unga homiylik qilganligining o'zi
uning madaniyatimiz oldidagi beqiyos xizmatidir . Binobarin uning boy adabiy
merosi va serqirra madaniy-adabiy faoliyatini chetlab o'tib, XIX- asr birinchi
yarmi o'zbek adabiyoti haqida to'liq tassavur hosil qilish mumkin emas. Amir
Umarxon 70 dan ortiq qalam ahlini atrofiga to'plab butun bir adabiy muhitga asos
soldi uni moddiy va ma’naviy jihatdan qo'llab-quvvatlab turdi unga rahnamolik
qildi. Ko'plab iste’dodlarning ro'yobga chiqishi va xalqqa tanilishida ham
Amiriyning hissasi katta.

Fazliy Namongoniy (asl ismi Mulla Abdulkarim) -tarixchi adabiyotshunos
va shoir. XVIII- asrning ikkinchi yarmida Namangan shahrining Anorzor
mahallasida tugilgan. Otadan bevaqt yetim qolib ona tarbiyasida o'sgan. Fazliy
o’zining mahallasida savodini chiqargach o'z davrining bilimdoni muallimi va
shoiri Zokir xojidan tahsil ko'rdi. Yoshligidan boshlab she’riyatga havas qo'ygan
va o'zi ham she’rlar yoza boshlagan Fazliy tez orada el o'rtasida shuhrat qozondi,
xalq og'ziga tushdi. Fazliy g'azallarining avji Qo'qon xoni Amir Umarxonga yetib
bordi. Xon uni Qo'qonga chaqirtirdi va saroyda xizmat qilishga taklif qildi.
O ’ zbek adabiyotshunosligi tarixida ilk marta she ’ riy yo ' l bilan yaratilgan
mazkur tazkirada XIX - asr boshlari Qo ' qon adabiy muhitining 100 dan ortiq
vakillari haqidagi qimmatli ma ’ lumotlar mavjud . Qo ' qon adabiyoti vakillari ichida
o ' sha davr voqea - hodisalarining diqqat bilan kuzatib borgan , turmush va tirikchilik
muamolarini hal qilish haqida bosh qotirgan , xalqning orzu - umidlarini ifodalagan
o ’ zining insonparvarligi bilan alohida ajralib turgan Gulxaniy , Maxmur , Madan ,
Hoziq kabi shoirlar ijodida muhim g ’ oyaviy - badiiy yangiliklar ham ko ’ rinar edi .
XVIII asr oxiri-XIX-asrning boshlari yashab ijod qilgan o'zbek shoiri va
maslchisi Muhammad Sharif Gulxaniy Qo'qon xonligi adabiyotining eng yirik
vakillaridan biridir. Ko'plab mumtoz asarlari o’rgangan va ijod bilan mustaqil
ravishda shug’ullangan shoir o’zining yuksak iste’dodi tufayli Umarxon
hukmronligi davrida saroy shoirlari davrasiga kirib keldi. U asarlarni o'rgangan va
ijod bilan mustaqavishda shug'ullangan shoir o'zining yuksak istedodi tufayli kirib
keldi. O’zi yaratgan asarlarida mehnatkash ommaning ruhiyatini ifodalab ularning
hukmron tabaqalar jabr-zulm ostida azob chekayotganligini ko’rsatib berdi.
Shuning uchun Gulxaniy taxallusi yoniga Jar’ar taxallusi ham qo’shildi. Gulxaniy
g’azali va bir qasida yozgan. Gulxaniyning she’r va qasidalar devoni bo’lgan,
lekin hozirgacha topilgan emas. Uning nasriy asari «Zarbulmasal»dir.
Maxmur -Otasi Shermuhmmad Akmal o'z davrining yetuk shoiridan bo'lib
o'g’li Maxmurning iste’dodidan xabar topgach unga Mir madrasasida tahsil olish
uchun sharoit yaratib berdi. Zamonasining bilimlari chuqur egallagan Maxmur
demokratik yo'nalishdagi shoir bo'lib yetishdi. U o'zining ilg’or qarashlarini

ifodalashda klassik she’riy uslublar, g'azal,qasida muhammaslardan unumli
foydalandi. O'zbek va tojik tillarida ijod qilgan shoir badiiy jihatdan yetuk asarlar
yaratdi va o'z davrining taniqli ijodkorlari g'azallariga muhammaslar bitdi. U o'z
asarlarida saroy amoldarlari fosh etishga mamlakatda tengsizlik va adolatsizlikni
ko'rsatib berishga qaratdi. Muallif o’zining «Xapalak Tarifi viloyati Qurama» kabi
she’rlarida zamonasidagi adolatsizliklarni qoralasa lirik she’rlarida esa insoniy
muhabbat hayot go'zalliklarini madh etadi. Uning 69 asar to'plangan bo’lib, lirik
asarlari esa bayozlarda uchraydi.
Qo’qon adabiy muhitining yana bir muhim xarakterli jihati shundaki, bu
davrda bir qator taniqli va mashhur o’zbek shoiralari istedodi keng rivoj topdi.
Masalan, Dilshod otin, Zebuniso, Mohzoda Begim, Mahzuna, Mushtariy, Nodira,
Nozuk Xonim, Uvaysiylarning ijodi ayricha ahamiyatga molikdir 18
.
Qo'qon adabiyotining yirik va mashhur shoiralaridan biri Nodira-
Mohlaroyim(1792-1842) o'zbek shoirasi ma'rifatparvar» «Komila « va «Mahzuna»
taxalluslari bilan she’rlar yozgan. Nodira bir necha kitoblarni ko'chirtirdi va
shoirlarni yangi -yangi devonlar asarlar, dostonlar yozishga tashviq qiladi. Nodira
bozor va rastalar, masjid va madrasalar, karvonsaroylar qurilishiga e’tibor beradi.
«Mohlaroyim madrasasi» «Dahmai shohon»majmuaasini Nodira qurdirgan.
Nodira she’riyatining asosini lirika tashkil etadi.U muhabbat,sadoqat,vafogo’y
kuychisidir. Shoira go’zallik va sadoqatli Sharq xotin-qizlarning dard-alamlari
ohu-fig’onlari kuylaydi.
Qo'qon adabiyotining ma’rifatparvar vakillaridan biri Zebunisodir. U XIX-
asr o'zbek shoirasi hisoblanadi. U Qo’qonda tug’ilib yashab ijod qilgan vakili
hisoblanadi.
Uning she’rlarida erk va adolat tuyg'ulari ifodalangan. Yana bir
shoiralardan biri Mohzoda begim. U XIX- asrda yashagan shoira hisoblanib
tarjimayi xoli haqida malumotlar kam uchraydi. Shoira o'z davridagi xotin -
qizlarning ayanchli qismati, ularning huquqsizligi va mudhish hayotini tasvirlab,
o'zi yashayotgan tuzumning adolatsizligidan shikoyat qiladi.
18 O’zbekiston milliy ensiklopediyasi. T.2002.6-J. 38- b.

Qo’qon adabiy muhitining samarali tasiri o’laroq bu yurtdan keyinchalik
Muqumiy, Furqat,Zavqiy va boshqa yetuk badiiy so’z san’atkorlari yetishib
chiqdi. Umuman olganda, XIX- asrning o’rtalariga kelib,O’rta Osiyo xonliklarida
adabiyot va tarixshunoslik bilan bir qatorda matematika, tibbiyot, geografiya,
astronomiya, oid hamda diniy asarlar yaratildi. Bu xonliklarda miniatura va
xattotlik san’ati ham o’z o’rniga ega. Bu davrning madaniy hayotida dorbozlik,
askiya, qo’g’irchoq teatri, masxarabozlik, ayniqsa, bastakorlik bir muncha
rivojlandi.
Har uch xonlikda badiiy ijodning «xalq kitoblari»turi rivoj topdi.
«Go’ro’g’li» turkumidagi o’nlab jangnomalar, tarixiy mazmundagi romantik,
qahramonlik dostonlari, Tohir va Zuhra», «Oshiq g’arib va Shohsanam», «Sayyod
va Hamro», «Sanobar», «Yusufbek va Ahmadbek», «Alibek va Bolibek»,
«Xurshid va Malikayi Dilorom» kabi dostonlarning xalq kitobi variantlari
maydonga chiqdi. Shoirlar xalq og’xaki ijodi materiallarini, ba’zan yozma
manbalarni qayta ishlab, o’ziga xos «rivoyat», «qissalar» yaratdilar. Jumladan,
Xorazmda Umar Boqiy Navoiy «Xamsa»sidagi dostonlarni «Qissa» ga aylantirdi.
Sayodiy «Tohir va Zuhra» ning xalq nusxasini qayta ishlab, doston yaratdi.
Hisorlik Sobir Sayqaliy «Qissayi Shahzoda Bahrom va Gulandom» ni kitobat
qildi. Shu davrda ijod qilgan Xo’janazar G’oyibnazar o’g’li Huvaydo mumtoz
she’riyatning deyarli barcha janrida qo’l tebratgan alloma «Ibrohim Adham»
dostoni va « Rohati dil» manzumasini yozib qoldirgan. Asarlarida islom ahloqi va
falsafasi bilan bog’liq g’oyalarni olg’a surgan. 19
Shu davrda Mavloniy Sirojiy, Samarbonu (1837-1891), Salohiddin Soqib
(1839-1910) lar ham sohibi devon shoirlar bo’lganlar. Tabiiyki, an’anaviy
dunyoviy muhabbat mavzudagi g’azallar va dostonlar ham yozildi. Ko’plab
marsiyalar maydonga keldi. Jumladan, Xorazmlik Roqim (1742-1814) ning
devonida o’ndan ortiq marsiya uchraydi. Adiblar Salohiy «Gul va Bulbul»(1740)
nomli masal- dostonini yozdi. Shuningdek, Nishotiy «Xusni dil»(1778) falsafiy-
majoziy dostonini yozdi. Nurmuhammad Andalib «Yusuf va Zulayxo»,»Layli va
19 Alixo’jayev M.O.Qo’qon madaniyati tarixidan Respublika-ilmiy amaliy anjuman materiallari.T.2004.143-
b.

Majnun», «Zayn ul- arab», «Sad va Vaqqos» kabi masnaviy- manzumalar bitdi.
Buxoroda Abdushukur Shukiriy, Kattaqo’rg’onda Shavqiy, Shahrisabz- Kitobda
xalq adabiyoti ohangidagi «Rano va Zebo», «Chor Darvesh», «To’tinomalar»
muallifi Xiromiy yashab ijod etdilar. Komil Xorazmiy g’azal, muhammas,
masnaviy, ruboiy, qasida janrlarida ijod qildi.
Shu davrda tarixnavislik, tarjimalik ancha rivoj topdi. Buxoro va Xiva
xonliklari tarixini yoritishda Muhammad Amin Buxoriy, Muhammad Yusuf
Munshiy, Muhammad Yaqub, Mulla Ibodulla, Muhammad Sharif, Mirza Shams
Buxoriy, Munis, Ogahiy asarlari juda muhim ahamiyatga egadir. Qo’qon xonligi
tarixi Muhammad Hakim, Avaz Muhammad, Niyoz Muhammad, Mulla Olim
Mahdumhoji asarlarida bayon etiladi. Qo’qon xonligida bir necha tarixiy asarlar
yaratildi. Jumladan, Mirza Qalandar Mushrif, Muhammad Hakim Xonto’ra
Ho’qandiy, Mulla Mirza Olim va boshqalarning ijodiy asarlari boy mulkiy me’ros
sifatida katta ahamiyatga egadir.
Shu davr, umuman o’rta asr mahalliy tarixnavisligining mahsuli bo’lgan
aksariyat asarlarda o’tmish odatda rivoyatlar, sun’iy shajaralar asosida,
hukmdorlar faoliyati esa aksariyat madh yoki iste’hzo uslubida bayon etilgan
bo’lsa ham, ammo ularda keltirilgan turli faktik ma’lumotlarda o’sha zamonning
ruhi, mafkurasi-iqtisodiy-ijtimoiy va ma’naviy hayoti, ma’lum darajada o’z
ifodasini topgan. Qo’qon xonligining savdo va hunarmandchilik markazlaridan
bo’lgan Qo’qon, Marg’ilon, Andijon, Namangan, Urganch, Baliqchi shaharlari o’z
davrida madaniyat markazlari ham edilar.
Masalan, Qo’qonda 40 madrasa, 120 ta maktab, Marg’ilonda 10 madrasa, 80
ta maktab bo’lgan. Garchi xonlik madaniy hayotida yuksalishlar va taraqqiyot
darajasi unchalik yuqori bo’lmasada, o’qitish ishlari va maorif tizimi ma’lum
darajada mukammallik kasb etardi. XVIII- asr oxirlarida yuzaga kelgan Qo’qon
xonligidagi madrasalar faoliyatida asosiy e’tibor aniq fanlarga nisbatan diniy
fanlarni o’qitishga ko’proq yo’naltirilgan bo’lsada, maorif tizimidagi o’zgarishlar
ham shu davrlarda yuz bergan ijtimoiy- siyosiy, iqtisodiy jaroyonlar hamda
madaniy- ma’naviy hayotda yuz bergan o’zgarishlar bilan hamohang edi. Farg’ona

vodiysi hududlarida maktab va madrasalar an’anaviy ta’lim maskanlari sifatida
asrlar davomida faoliyat ko’rsatgan. Xonlik tashkil topganidan keyin maktab va
madrasalarni hukmdorlar va uning yaqinlari, hokimlar tomonidan barpo etilgan.
Qo’qon xonligi hukmronligi yillarida mamlakat shahar va qishloqlarida 400
ga yaqin katta-kichik madrasalar bo’lgan. Ulardan Qo’qon, Toshkent, Marg’ilon,
Xo’jand, O’ratepa kabi yirik shaharlarga 20 tadan 50 tagacha, Namangan, O’sh,
Chust, Shaxrihon, Asaka, To’raqo’rg’on kabi kichik shaharlarda 3-10ta atrofida
madrasalar mavjud bo’lgan. Qishloq madrasalari, asosan, aholisi ko’p qishloq
markazida, odatda, 1-2ta bo’lgan. Boshlang’ich ta’lim beruvchi oddiy uslubdagi
maktablar esa xonlik davrida deyarli barcha masjidlar qoshida ishlab turgan.
XIX-asr boshlarida Qo’qon xonligida boshlangan ilmiy, madaniy-adabiy
muhitning shakllanishida va rivojlanishida bevosita xonlikdagi maktab va
madrasalarning o’rni beqiyosdir. Bu ilm o’choqlari xalqni ma’rifatli qilish,
an’anaviy ta’limni va madaniy- ma’naviy hayotni yuksaltirishda katta ro’l
o’ynagan.Qo’qon xonligida ham ko’plab maktabxona va madrasal bo’lib ulardagi
o’qitish xarajatlari ota-onalar zimmasiga tushgan. Maktabxonalarda bolalar bo’yra
yoki sholcha ustida o’tirib o’qishgan, shahardagi har bir maktabxonalrda 10 tadan
30 tagacha bolalar o’qigan, qishloq maktablarida esa undan oz bo’lgan.Odatda
maktablarda asosan o’qish va yozish arifmetika va adabiyot o’qitilar edi. 20
Qorixonalarda esa asosan ko’zi ojizlar o’qib, Qur’on, doston va she’rni
g’azallar yodlar edilar. Maktablar qizlar uchun alohida bo’lgan Qo’qon shahrida
boshqa shaharlarga nisbatan maktablar soni ko’proq bo’lgan. Bu esa
Qo’qonliklarning aksariyat ko’pchiligi savodli bo’lib, o’qish va yozish usta
bo’lganligida dalolat beradi. O’qituvchilar o’z uylarida ochgan xususiy
maktablaridan tashqari o’quv yurtlari turli shaxs va tashkilotlar tomonidan xayriya
qilingan vaqflaridan tushadigan daromad hisobiga ishlar edi. 1841-yilgi
ma’lumotlarga qaraganda Qo’qon shahridagi xonning asosiy madrasasida 1000 ta
mulla o’qigan.
Bu madrasani 2ta bosh mudarris boshqargan. Bular xurmatli insonlar bo’lib,
20 Qosimov Y. Qo’qon xonligi tarixi. T»Namangan» 1994 56-57- bb.

katta ilmga ega edilar. Har bir maktabdor domillaning ham o’zicha o’qitish
uslublari bo’lgan. Ularning ba’zilari bolaning yosh xususiyatlariga alohida e’tibor
bergan xolda kichik yoshdagi o’quvchilarga xusnihat va og’zaki hisobni o’rgatsa,
katta yoshdagi o’quvchilarga esa Qur’onning oyat va suralaridan tashqari fors,
arab, turkiy tillarida yozilgan 10 ta xayotiy kitoblarni ham o’qishni o’rgatar edi 21
.
Maktablarda ta’limning birinchi bosqichi arab alifbosi o’rgatilgan ikkinchi
bosqich «Xaftiyak»(arab tilida) ni xijjalab o’qishgan. Uchinchi bosqichida esa
«Chor kitob» o’qilgan. Unda Xofiz, So’fi Olloyor, Fuzuliy, Ahmad Yassaviy va
boshqalarning asarlari o’qilgan.
Oliy diniy malumot beruvchi o’quv yurtlari-madrasalar bo’lib bunday
madrasalar Samarqand ,Buxoro,Toshkent, Xiva kabi shaharlarda ko’p asrlardan
beri ishlab kelgan. Maktabga borish yoshi ham qat’iy belgilab qo’yilmagan.
Maktabga borish oilaning imkoniyat darajasi va bola qobiliyatidan kelib chiqqan
holda amalga oshirilgan. Aksariyat bolalar 4-5 yoshdan mutolaa qilishni boshlab
maktabga 6-8 yoshdan qatnagan. Maktabda o’qitishning davomiyligi domillaga
bolaning zehniga va oiladagi muhitga bo’liq bo’lgan. Maktablarda o’quvchilarning
soni asosan 30 nafardan oshmagan. Ayrim hollarda esa 8 nafar bola o’qigan.
Maktabda darslar jadvali, qat’iy va muayyan o’quv kursi bo’lmagan. O’qitish sinf-
dars tizimida olib borilmagan, balki bir domladan saboq oluvchilarning hammasi
bir xonadonda o’qigan. Maktablarning mashg’ulotlari juma hayit va Navruz
bayrami kunlaridan tashqari har kuni bo’lgan. Ayrim maktablarda ikki marta
tanaffus qilingan. Birinchisi «nonxo’rak» deb atalgan u ertalabki soat 10-11
atrofida bo’lib bu paytda bolalar uydan olib kelgan shirinliklar bilan tammadi
qilganlar. Tushki soat 13-15 atrofida esa oshxo’rda bo’lib o’quvchilarga issiq
ovqat berilgan. Yozda ota-onalar bilan kelishilgan holda ikki oyga tatilga
chiqilgan. 22
Darslar taxta va qog’ozga yozilgan. Harflar nomi diakritik belgilar
o’rnatilgandan so’ng bo’g’inlarni qo’shish o’rgatilgan. Maktab dasturi quyidagi
21 Alixo’jayev M.O. Qo’qon xonligining madaniy hayotida maktab va madrasalarning tutga o’rni (1800 -
1876) T.2012. 55- b.
22 Xudayqulov T.D. XIX-asrda Qo’qon xonligining ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayoti. Tarix.
fanlar .nom diss.... T. 2009. 129-b.

kitoblardan iborat bo'lgan.
1. Chor kitob.
2. Sharif Buxoriyning «Nomi haq». Kulliyot-Chokar Fasl».
3. Muhimmat ul -muslimin».
4. Fariddin Attor-»Pandnomai Attor».
5. Xaftiyak».
6. Axloqnoma»
7. So'fi Olloyor, Fuzuliy, Bedil, A.Navoiy va F.Attor she’rlari va asarlari
o’qitilgan.
Qo’qon xonligida maktablarida o’quv, ta’lim- tarbiya ishlarini yaxshi yo’lga
qo’yishida vaqf mulki va daromadining o'rni katta bo'lgan. Vaqf daromadi
maktabning moddiy bazasi hisoblangan. Vaqf mulki bor maktablarda o'qituvchi
maoshi maktab binosini tamirlash ishlari vaqf daromadi hisobidan amalga
oshirilgan. 23
Vaqf mulklari xonlikdagi maktab va madrasalarning tashkil etilishi va
uzoq xizmat qilishida hal qiluvchi ro’l o’ynagan. Garchi maktablar vaqf
mulklarisiz ham faoliyat olib borsada, madrasalar alohida moliyaviy ta’minot
bo’lmasa ish olib bora olmagan. Odatda, xususiy maktablar vaqf bilan
ta’minlangan. Madrasalarga ajratilgan vaqf mulklari orasida uzoq vaqt saqlanib
turishi mumkin bo’lgan yer maydonlari ekin yerlar, bog’lar va xali
o’zlashtirilmagan qo’riq yerlar ko’pchilikni tashkil etgan.
Maktabni bitirganlarning ayrimlari ustalarga shogird tushib hayot
kechirishga kirishgan. Bir qismi esa madrasalarning o'qigan hamda kelajakda
olimlar, shoirlar, yozuvchilar va boshqa sohalarining yetuk mutaxassislari davlat
arboblari yetishib chiqqan. Madrasa tahsili 21 sentabrdan to 21 martgacha qadar
yani 6 oy davom etgan. Mana shu oyda 180 soat dars o’tilar edi. Madrasa
dasturiga ko’ra darslar ikki guruhga yani «ulumi naqliya yani islomiy» ajratilgan. 24
Ulumi naqliyada - Qur’oni Karim, Hadisi sharif, fiqh ilmlari ularga yozib
o’rgatilgan va sharhlab o’rgatilgan. “Ulumi aqliya”da esa dunyoviy fanlar -
23 23Alixo’jayev M.O. Qo’qon xonligida vaqf yerlaridan foydalanish jamiyat va boshqaruv. T.2010. Maxsus
son.133-134-bb.
24 Qosimov Y. Qo’qon xonligi tarixi ocherklari. T.»Namangan». 1994. 53-b.

falakiyot, riyoziyot, ilmi nujum, al-jabr, kimyo, geometriya, geografiya, tarix,
falsafa, adabiyot, mantiq, arab tili gramatikasi, musiqa, xattotlik san’ati va odob
axloq fanlari o’rgatilgan. Madrasalarda o'quv dasturi asosan uch bosqichdan iborat
bo'lgan; boshlang'ich (adno) o'rta (avsat) va yuqori( alo) bosqichlarda olib borilib
unda uchta til (arab ,fors va turkiy) mukkamal o'rgatilgan.
Madrasalarga talabalar 16-20 yoshdan qabul qilinib, 26 va xattoki 36-40
yoshgacha o'qitilgan. Qo'qon Madrasalarda Qur’oni ilmi, fiqh, handasa, ilmi
nujum, axloq, falsafa, mantiq, adabiyot, jo'g'rofiya, tarix, tabobat fanlari o'qitilgan.
Payshanba kunlari domalalari uylariga ketganlar. Juma kunlari o'qish bo'lmagan.
Talabalar ba’zan bozorga borib maddohlarning hikoya va diniy rivoyatlarini
eshitar edilar. xonligidagi madrasalar faoliyati qo'shni xonliklardan deyarli farq
qilmagan.
1. “Adno”- quyi bosqich hisoblanib «Avvali ilm «deb nomlangan islom
dining asoslarini o'rgatuvchi savol- javob tarzida tuzilgan fors tilidagi o'quv
qo'llanmasini o'rganish bilan boshlangan.
2. “Avsat”- o'rta bosqich. Bu bosqich, bu bosqich talabalari «Aqoid»
tamomlab «Mulla Jalol» gacha bo'lgan kitoblarni o'qiganlar.
3. “A'lo”- yuqori bosqich hisoblanib talabalar «Mulla Jalol «dan «Matnni
faroiz» gacha bo'lgan asarlarni o'rgangan. 25
Biroq madrasalardagi ta’lim bosqichlari aynan shu darsliklar bilan qat'iy
belgilanmagan. Madrasada har bir bosqich uchun belgilangan asarlarni qanday
o'zlashtirganiga qarab bosqichdan bosqichga o'tkazilgan.
Odatda bir bosqichda 3-4 yil o'qilgan. Ba’zan turli sabablarga ko'ra 10
yillab bir bosqichda qolib ketgan talabalarga ham bo'lgan. Bitirganlarga diplom
yoki guvohnoma berilmas edi. Faqat qozilik va devonxona lavozimlarga da’vogar
bo'lganlarga imtihon qilinib so'ng nomzodlik guvohnomasi topshirilgan. O’quv
kunlari haftaning dushanba, seshanba, shanba, yakshanba kunlari bo’lgan. Qolgan
kunlari o’tilgan darslarni takrorlash tabiiy ilmlar bilan shug’ullanish badiiy
asarlarni o’qishga bag’ishlangan. Madrasalarda Ramozon va Qurbon hayiti
25 Rasulova B.M.O’zbekistonda musulmon maktab va madrasalar tarixidan. Andijon. 1996. 39-b.

kunlari, ta’til vaqtida ya’ni martdan sentabrgacha dars mashg’ulotlari bo’lmagan.
O'qish 30 hafta yoki 120 kun davom etgan tahsil olish bomdod namozidan
kechgacha olib borilgan. Madrasa mudarrislar, talabalar, umuman madrasaning
barcha xodimlari ham vaqf mulklaridan olingan daromad hisobiga qarab pul berib
turilgan. Masalan 1-bosqich talabalariga 4-8 so’m, o’rta bosqich talabalariga 8 16
so’mgacha, yuqori bosqich talabalariga 16-32 so’mgacha pul berilgan.
Shunday qilib Qo’qon xonligida ilm -fan, san’at va adabiyot rivojlandi.
Amir Umarxon o’zidan oldingi ma’rifatparvar hukmdorlar singari o’zbek
madaniyati va adabiyoti tarixida munosib o’rin egallab o’chmas iz qoldirdi.
Maorifda yuksalish kuchli bo’lgan. Maktab va madrasalar ilmga chanqoq bo’lgan
juda ko’p yoshlarni o’z bag’riga olgan edi.
1.2. Xonlikda musiqa - qo’shiqchilik va teatr, xattotlik, askiyachilik va
dorbozlik san’ati.
XVIII-asr oxirlari XIX-asr birinchi yarmida o’zbek xonliklarida ma’naviy
madaniyatning barcha sohalari kabi tasviriy san’at, musiqa-qo’shiqchilik, xattotlik,

miniatura rassomchiligida ham muhim siljishlar ro’y berdi. Yuqoridagi
mavzularda bayon etilganidek, bu san’at turlari o’z maromida yuksala bordi. Shuni
ham e’tirof etish lozimki, bu davrda ma’naviy madaniyatini yuksakishi bobida
Temuriylar homiylik an’anasini, ayniqsa Nodirabegim, Muhammad Rahimxon
(Feruz), Amir Olimxon kabi shoh hukmdorlar o’z mamlakatlarida takrorlashga
harakat qildilar. Biroq, o’sha davrda sodir bo’layotgan o’zaro urush va taxt
talashishlar natijasida xonlarning tez-tez almashinib turishidan fan va madaniyat
uzviy rivojlanishi imkoniga ega bo’lmaydi.
XVIII asr oxirida yashagan Farg’onalik ashulachi va sozandalarning
ko’pchiligi serqirra san’atkor bo’lishgan. Bir kishining o’zi ikki-uch cholg’u
sozida chalishni puxta egallagan sozanda, bastakor, xofiz, qiziqchilar ko’pchilikni
tashkil etgan. Ba’zilari o’zlari uchun doimiy kerak bo’lgan cholg’u sozlarini
yasash hunaridan ham xabardor bo’lganlar. Ularning noyob iste’dodi yana shu
jihatdan qadrliki, ular nota yozuvlarisiz qanchadan-qancha xalq musiqa
boyliklarini, shashmaqomlarni yodaki o’rganganlar va esda saqlab qolib, o’z
navbatida shogirdlariga o’tqazganlar. Farg’ona vodiysida xalq professional
musiqasi janriga kiruvchi «Shoshmaqom» ning Farg’ona-Toshkent yo’llari va
ayniqsa katta ashula keng tarqalgan. O’tgan ajdodlarimiz ijodiga mansub, bir
necha yuz yillik tarixga ega bo’lgan maqom va shashmaqom san’ati musiqa-
qo’shiqchiligimizning bebaho va betakror gultojisi hisoblanadi. 26
Ular keyingi asrlar hamda hozirgi-zamon milliy san’atimizning mustahkam
poydevori va asosi, bitmas-tuganmas sarchashmasi bo’lib kelmoqda.
Ko’rilayotgan davrlarda yurtimizning barcha hududlari xalqlari madaniy hayotiga,
xususan, musiqa- qo’shiqchilik yo’nalishiga sinchiklab nazar solinsa, bu davrlarda
hamma o’tgan davrlardadigidek, san’at o’sha davr ajdodlarimiz hayotining ham
doimiy ajralmas qismi bo’lib qolaverganini kuzatish mumkin. O’rta Osiyo
mintaqasida tarixan shakllangan maqomat deyilganda Buxoro shashmaqomi,
Xorazm maqomi, Farg’ona-Toshkent maqomi yo’llari hamda ular zaminida
yuzaga kelgan va kelayotgan zamonaviy navlari nazarda tutiladi. Maqomotning
26 Odilov A. O’zbek xalq cholg’ularida ijrochilik tarixi. T.1995.18-19- bb.
20

uchinchi yirik yo’nalishi Farg’ona va Toshkent vohalari bilan bog’liq bo’lib, bu
hududlarda vujudga kelgan mumtoz musiqa tizimi umumlashtirilib «Farg’ona-
Toshkent maqomi yo’llari» deb ataladi. XVIII-asrda shakllana boshlagan ushbu
yo’nalishi asr oxirlari-XX asr boshlarida Toshkent va Farg’onada har biri alohida
maktab sifatida ko’rilib, mustaqil nomlar bilan yuritilgan. Jumladan, «Toshkent
maqomlari», «Turkiston maqomlari», va «Farg’ona maqomlari» 27
.
O’zining mohiyati va mazmuniga ko’ra Farg’ona- Toshkent maqom
yo’llari shashmaqom, Xorazm maqomlari yoki boshqa bir tizimning ko’chirmasi
emas, balki mahalliy sozandalar tomonidan ishlangan shakldir. Tarixiy asarlar,
musiqiy risolalar va adabiy tazkiralarda Farg’ona vodiysi hamda Toshkentdan
chiqqan yetuk sozandalarning nomlari ko’plab tilga olinadi. Ularning XIX-asrdagi
eng yirik ustozi Xudoyberdi ustoz bo’lib, uning ijodi yo’nalishida Farg’ona va
Toshkent vohalarida bir necha o’nlab shogirdlarga ijod qilganlar. O’z navbatida
ular ham bu an’anani davom ettirib, bu ijodni o’z shogirdlari orqali keyingi
avlodga yetkazganlar.
XIX asr oxiri XX-asr boshlarida ijod qilgan Ashurali Mahramning o’nlab
shogirdlari Toshkent, Andijon, Marg’ilon, Namangan, Chimkent, Qashqar,
Samarqand, Urganch kabi qator shahar viloyat va qishloqlarda samarali ijod
qildilar. 28
Qo’qondagi saroy san’atkorlariga Xudoyberdi ustoz rahbarlik qilgan
bo’lsa, uning shogirdi Ashurali esa saroydan tashqarida erkin ijod qildi. Shuni ham
ta’kidlash joizki, Xudoyarxon hukmronligi davrida malum bir muddat san’atni va
san’atkorlarni taqib etish, tazyiq o’tkazish kabi juda nohish munosabatlar vujudga
kelib, bir qator mashhur san’atkorlarning markazdan uzoqroq joylarga borib
yashashlariga to’g’ri keldi.
Bu davr san’atining yirik vakili Mulla To’ychi hofiz Toshmuhamedovning
ijodi ham juda diqqatga sazovor bo’lib, uning ustoz-shogird munosabatlari rivojiga
qo’shgan hissasi Farg’ona-Toshkent maqomlari avloddan-avlodga o’tqazishni
an’analarini davom etishida muhim o’rin tutdi. O’zbek san’atkorlarining dong’i
27 Hamidov X. XVI-XIX-asrlar yurtimiz madaniyati tarixidan lavhalar. T.»Fan».2009.65- b.
28 O’sha joyda .66 -b.

faqat Turkiston o’lkasidagina emas, balki qo’shni, chet mamlakatlarga ham yetib
borgan. Masalan, Samarqandlik mashhur Hofiz Xoji Abdulaziz Rasulov Eron,
Afg’oniston,Iroq,Hindiston va Yunoniston mamlakatlarida o’z san’atini namoyish
qilgan.
Toshkentlik Mulla Toshmuhammedovning ovozini Yorkent, G’ulja,
Chuguchak xalqlari sevib tinglaganlar. Farg’ona vodiysining bir guruh
san’atkorlari mashhur qiziqchi, musiqachi, raqqos Yusufjon Shakarjonov
boshchiligidagi o’z san’atlarini Qashqarda ham namoyish etganlar. XlX-asrning
70-yillaridan boshlab Rossiyaning markaziy shaharlaridan va chet ellardan kelgan
mashhur san’atkorlar Toshkent, Samarqand,Qo’qon, Andijon, Marg’ilon kabi
shaharlarda spetakllar, konsertlar ko’rsata boshlaganlar. Viloyat markazi bo’lgan
Farg’ona shahrida va boshqa shaharlarda musiqa sozlari savdosi uchun maxsus
do’konlar ochilgan, ularda rus cholg’u asboblari bilan bir qatorda chet ellardan
keltirilgan cholg’u sozlari ham sotilgan. To’ychi Hofiz (1868-1943) - Mulla
To’ychi Toshmuhammedov toshkentlik o’zbek ashulachilik va qo’shiqchilik
san’atining yirik vakili. Kasbi to’quvchilik bo’lgan. To’ychi Hofiz yoshligida
amakisi Qo’chqor otadan ashula aytish sirlarini o’rgangan. Ayniqsa, 1890-yilda
Shojalil hofiz va Shobarot tanburchi jo’rligida «Shaxnoz-Gulyor» ashulalari sikli
To’ychi Hofizga katta shuhrat keltirdi. Keyinchalik esa uning dovrug’i Turkiston
o’lkasining shaharlari (Namangan, Xo’jand, O’sh, Marg’ilon, Andijon, Isfara va
boshqalar) ga tarqalgan.
To’ychi Hofizning o’zi ijro etgan ashulalardan 25 tasi 1905- yili Riga
shahrida, 1911-yil Skobolev (hozirgi Farg’ona) shahrida gramplastinkaga
yozdirilgan. To’ychi Hofizning o’zi ham 1908-1910 yillarda Farg’onadagi
Adolatxon, Mozidaxon nomli ayol xonandalarni ijrosidagi qator qo’shiqlarni ham
birinchi marta gramplastinkaga yozdirgan. 1906-1912 yillardaTo’ychi Hofiz
tashabbusi bilan Andijon, Farg’ona, Xo’jand va boshqa shaharlarda grammafon va
plastinkalar do’konlari tashkil etilgan. Bu do’konlarda o’zbek, rus va yevropacha
kuy, qo’shiq va ashulalar yozilgan plastinkalar sotilgan. To’ychi Hofiz 1900-yilda
Eron, Turkiya, Italiya, Misr, Hindistonda 1913-yilda Sharqiy Turkistondagi

Qashqar, G’ulja, Yorkent kabi shaharlarda, 1914-yilda esa Chuguchak shahrida
bo’lib, o’z san’atini namoyish etgan.
Shu tariqa, XVI-XX-asr boshlari xonliklar davri madaniyati tarixida,
jumladan maqomlar san’ati tarixida ushbu davr ijodkorlari, xususan shu yo’nalish
namoyondalari bu san’atni kelajak avlodga, yetkazish yo’lida o’z ijodlari bilan
salmoqli hissa qo’shdilar. 29
Qo’qonda xattotlik san’ati va me’morchilik ham rivojlangan. Muhammad
Latif Dabir, Abdulg’ozixoja kabi xattotlarning kitob ko’chirish borasida o’zlari
amalga oshirishga xayrli ishlari bilan tarixda nomlari qoldi. 30
Ular o’zlariga xos xattotlar maktabini tashkil qilgan, chunki ularning o’z
uslublari mavjud bo’lib, boshqa shahar xattotlaridan ajralib turar edilar. Ularning
yana bir xususiyati shunda ediki, Qo’qon xattotlarning ko’pchiligi ham shoir,
tarixchi, miniaturachi edi. Ular o’z asarlari bilan Qo’qon xattotlik kasbini milliy
san’at darajasigacha ko’tardilar. Ulardan biri Muhammad Latif - Qo’qonning
mashhur kotiblaridan bo’lib, Shahrisabzlik Muhammad Sharifning o’g’lidir. 1813-
yilda nasta’liq xati bilan Navoiyning «Chor devon»ni ko’chirgan. Devon g’oyatda
xushxat jadvallari ziynatli, zarxal lavhalaridir.
Abdulg’ozi Xo’ja Xo’qandiy - To’raxo’ja Xusayniy Qo’qandiyning
o’g’lidir. U 1848-yilda Alisher Navoiyning «Xamsa» si kitobat qildi.
Mirzo Bobokalon Xo’qandiy - Muhammad Rizo parvonachi Ista-
Ravshaniyning o’g’li. U Abdulvosit Manzur tomonidan 1870-yili fors tilida
Qo’qon xoni Xudoyorxonga atalib, masnaviy tilida yozilib Xudoyorxonga taqdim
etilgan.
Mirzo Sharif Dabir XIX- asrning birinchi yarmida yashagan mashhur Mir
Imod kabi kitobat qiluvchi xat ustasidir. U 1836-yili Fuzuliyning devonini
nasta’liq xatida nihoyatda g’azal ko’chirgan. 1837-yilda Fuzuliyning saylangan
g’azallarini alohida go’zal xattotlik san’ati darajasida ko’chirgan. Alisher
Navoiyning saylangan g’azallarini ham juda ixtimon bilan zebo nasta’liq xati bilan
ko’chirgan. Ko’chirilgan har ikki sahifadagi g’azallar bilan doira ichiga
29 Hamidov H. O’zbek an’anaviy qo’shiqchilik madaniyati tarixi. T.2007.1- b.
30 Qosimov .Y.Qo’qon xonligi tarixi. T.»Namangan». 1994. 78- b.

joylashgan. Doirani quyosh rasmiga o’xshatib nurafshon gullar bilan bezagan,
oltin lal bilan ziynatlangan. 31
Ahmadjon - Qo’qon shahrida qit’a yozuvchi xattotlardan bo’lib, uning asl
kasbi po’stindo’z edi. Kishilarga qit’a va ruboiylar yozish, ko’chirib berish bilan
shug’ullangan. Uning qo’lyozma qit’a ruboiylari va san’ati xatlari kishilar qo’lida
yurgan. Bu xattot Qo’qonda juda mashhur bo’lgan.
Ma’lumotlarga ko’ra xonliklarda 336-nafar xattot bo’lib, ularning madaniy
hayotida tutgan o’rni beqiyosdir. Xattotlik taraqqiyoti asosan 4 ta xusnixat
maktabiga ega bo’lib, bular xonliklar poytaxtlari va Toshkent shahrida
rivojlangan. Qo’qon xattotlik maktabi Buxoro va Xiva xattotlik maktablaridan
ajralib turadigan o’ziga xos xususiyati shundaki bu yerda nasta’liq bilan bir
qatorda badiiy asarlarni kitobat qilishda shikasta xati ham keng istemolda bo’lgan.
Yuqorida nomlari keltirilgan xattotlarning ko’pchiligi o’z iste’dodlarning
boshqa qirralarini ham namoyon eta olganlar, chunki ular xattotlik san’atini
mukammal egallashlari bilan birga ijodkor shoir bo’lib yozgan she’rlarini
nihoyatda chiroyli qilib ko’chirilganlarki, bugungi yosh avlod ularning qoldirgan
merosidan bahramand bo’lmoqda. XVIII asr oxiri-XIX asr boshlariga kelib teatr
sohasida ham birmuncha taraqqiy etib bordi, uning yo’nalishlari ijrodagi o’ziga
xos xususiyatlar, takomollashuvlar, ijodiy yondashuvlar rivojlanib borgan.
Teatrning kulgili turlari- qiziqchilik, masxarabozlik, qo’g’irchoq o’yinlar ham
asta-sekin badiiy tomosha tizimi sifatida tashkil topgan va san’at turiga aylangan.
Ayniqsa, bu davrlarda boshqa hech bir millat ijojdida uchramaydigan o’zbek
askiya san’ati ham rivojlanib borgan. Askiya - arabcha zakiy - o’tkir zehnli,
hozirjavob degan ma’noni bildiradi. O’zbek xalq og’zaki ijodi turidir. U ikki yoki
undan ziyod kishi o’rtasida sayl to’y, bayramlarda, sahnalarda ijro etiladigan
ma’lum mavzu bo’yicha badiiy so’z tortishuvidir.
Bu san’at turi asosan XV- asrlarda shakllangan. XVI - asrda Mavlono
Burxoni Lang, Said G’iyosiddin Sharfa, Mavlono Halil Sahof, Muhammad
Badaxshiy kabi yetuk askiyachilar yetishib chiqqan. XVIII-XIX- asrlarda esa bu
31 Qosimov .Y. Qo’qon xonligi tarixi. T.»Namangan». 1994. 80- b.

ijod Farg’ona va Toshkentda rivojlangan. Farg’onada Dehqon Shernazarov (1860 -
1942), Toshkentda Said Ahmad askiyachi (1880-1940) kabi mashhur askiyachilar
o’tgan va ularning dong’i uzoq hududlarga ham yoyilgan. Askiya san’ati bugungi
kungacha an’anaviy davom etib kelmoqda. Teatr va tomoshalar ko’rsatish
sohalarida esa Qo’qonlik Bidiyorshum nomi bilan tanilgan.
Muhammad Solih (XVIII-asr 2 yarmi-XIX- asr 1 yarmi), XIX-asr 2
yarmida Qo’qonda ijod qilgan Zokir eshon guruhi. Qo’qon qiziqchilar teatrining
taniqli aktyori Matholiq qiziq (1849-1910), Marg’ilonlik o’zbek an’anaviy
teatrining atoqli namoyondasi, xalq qiziqchisi. Zokir eshon truppasida ishlagan
Sadi Maxsum (1825-1889), Zokirjon qiziq guruhida katta qiziqchilardan ta’lim
olgan va Qo’qonda ijod qilgan Normat qiziq sulolasi (1849-1919), xalqimizning
madaniyatini va san’ati tarixida o’z nomlarini qoldirganlar. 32
XVIII asr oxiri- XIX- asr boshlarida Qo’qonda qiziqchilik truppasi
tuzilgan. Uni tuzgan shaxs Bidiyorshum. U kattagina truppa tuzib, uzoq vaqt unga
rahbar bo’ldi. Qo’qon xoni Muhammad Alixon davrida o’tkazilgam katta saylda
ko’rsatgan qiziqchiligi uchun xon unga «sarpolar berib, iltifot qiladi». Qiziqchi
Bidiyorshum ishini Qo’qon shahrida tashkil topgan Zokir eshon boshchiligidagi
qiziqchilar truppasi davom ettirgan. Mazkur truppada davom ettirgan. Mazkur
truppada asosan Qo’qon, Marg’ilon shaharlari va ularning atroflarida to’plangan
Sadi Maxsum, Mulla Hoshim, Usmon qiziq, Marasul qora, Xalimjon kabi
yigirmadan ortiq qiziqchi bo’lgan. 33
XVIII asr an’anaviy teatrining eng yirik va qobiliyatli korformoni
(rejissiyor) deyish mumkin. U eng yirik teatr truppasini tuzib, unga rahbarlik qilish
bilan birga hajvkor ijrochi sifatida ham barcha qiziqchilarga namuna bo’ldi.
Qo’qonda ijod qilgan Normat qiziq sulolasi Zokirjon qiziq guruhida katta
qiziqchilardan ta’lim olgan. Keyinchalik o’zi guruh tuzib unda Ro’ziqov, Ismoil
xo’roz, Boymat qiziq, Shomat qiziq 360 ta qiziqchilik tomoshasini bilgan va bir
32 Ziyoyeva D.H. XIX-asr oxiri-XX-asr boshida Farg’ona vodiysida an’anaviy xalq tomoshalari
transformatsiyasi.» Farg’ona vodiysi tarixi yangi tadqiqotlarda». Respublika ilmiy anjuman
materiallari.2008. 64- b.
33 Solixonov M. O’zbek teatri uchun materiallar. T.1935. 35-36 -bb.

yil davomida har kuni yang i tomosha ko’rsatish imkoniga ega bo’lgan. 34
Ma’lumki xon va beklar iste’dodli ashulachi raqqos sozanda qiziqchilarni
to’plashga intilgan. Xudoyorxon teatridan quyidagi foydalangan: qiziqchi,
birinchidan unga huzur bag’ishlasin uni kuldirsin, ikkinchidan saltanatni shon-
shavkatini bezasin, uchinchidan fe’liga yoqmaganlarni jazolashga yordam bersin,
to’rtinchidan barakasi uchayotgan xazinasini to’ldirishga yordam bersin. Saroyda
xizmat qilgan Zokir eshon truppasining san’ati xalqqa yaqin bo’lgan xalq
manfaatlari uchun ijod qilgan. 35
Zokir Eshon Rustam o’g’li (1815-1892) o’zbek xalq teatri
namoyondalaridan. Bidiyorshumning shogirdi XIX-asrning ikkinchi yarmida
Qo’qon o’zbek professional aktyorlar guruhining korformasi edi. Xalq og’zaki
komediyalar ijodkori uning “ Xon hajvi”, “Zarkokil”, “Mozor”, “Avliyo”, “ Hoji
kampir”, “ Farzand duosi”, “Qalandarlar”, “Dorbozlik kelin tushirdi”, “ Mardikor
va novvoy”, “Attorlik” kabi komediyalarida kuchli ijtimoiy mavzu ko’tarilib
hayotning salbiy jihatlari fosh qilingan. 36
Qo’g’irchoq o’yin - xalq og’zaki ijodiga hamda badihoga asoslangan
ajoyib san’atidir. Uning yozma teksti bo’lmagan. XIX- asning o’rtalariga kelib bu
san’at tur i faollashib bordi.
XVIII asrning oxiriga kelib esa sirk -dorbozlik san’ati ijodi ham o’ziga
xos rivojlanishida davom etib, xalq orasidan ushbu san’at turlarining yetuk
namoyondalari yetishib chiqqanlar va xalqqa sidqildan xizmat qilganlar. 37
Ayol qiziqchilar - o’zbek xotin-qizlari orasida tarqalgan xalq og’zaki
san’atining bir turi. XIX- asrlarda ko’pgina shahar va qishloqlarda bu san’at katta
ro’l o’ynagan. Masalan, Qo’qonda Iqlim dodxo ismli san’atkor rahbarligida ayol
qiziqchilar guruhi bo’lgan. Ularning repertuari turli xil qiziqchilardan, kulgili
hikoyalardan, hajviy qo’shiqlardan va yallardan tashkil topgan. Keyingi davrda
ham ayollar qiziqchiligi va uning an’analari davom etib keldi. Ayollar qiziqchiligi
34 Hamidov H. XVI-XIX-asrlarda yurtimiz madaniyati tarixidan lavhalar. T.»Fan». 93- b.
35 Qodirov M. O’zbek teatri an’analari. T. 1976. 403- b.
36 O’zbekiston milliy ensiklopediyasi. T. 2002.4-J. 25- b.
37 Isaboyeva G.S. XIX-asrda Qo’qon xonligida madaniy hayot. Tarix fanlar nom. diss... T.2010. 74- b.
27

mazmuni badiiy vositalari bilan erkak masxaraboz va qiziqchilar tomoshalariga
yaqin turgan. Farqi shundaki, ayollar qiziqchiligida ijodkor ham, ijrochi ham,
tomashabin ham ayollar. Erkaklar ro’lini ham ayollar o’ynagan.
XVIII asr va XX-asr boshlarida Samarqand viloyati, G’us qishlog’idan
Kursiya Rustamova, Ro’zi Shoimova, Qashqadaryo viloyatidan Xongul Olimova,
Basgul Qudratova, Toshkent viloyatidan Salomat Mutalova, Adolat Tursunova,
Andijon viloyatidan Sojida Niyozmatova, Sottixon Ashurova kabi ayollardan
ko’plab taniqli masxaraboz va qiziqchilar chiqqan. Bosh mavzu xotin-qizlarning
kundalik hayoti, o’y- fikrlari, dardalari, orzu-istakalari, taqdirlari bo’lgan.
Shunday qilib Qo’qon xonligida musiqa-qo’shiqchilik va teatr, xattotlik,
askiyachilik va dorbozlik san’ati taraqqiy etgan va rivojlangan. Bu yerdan ko’plab
mashhur qo’shiqchilar teatr vakillari, mashhur xattotlar yetishib chiqqan. Bu
davrda xonlikda siyosiy vaziyat og’ir bo’lishiga qaramay madaniy hayotda
dorbozlik, qiziqchilik va ayniqsa bastakorlik bir muncha rivojlandi. Xonlikda
san’at, xalq tomoshalar turli o’yin va bayramalar ham mavjud edi.
1.3. Xonlikda me’morchilik va xalq amaliy san’atining taraqqiy etishi.
Bu davrda o’zbek xonliklarida moddiy madaniyat sohasidagi
muammolarga e’tibor ancha susaygan bo’lsada, har uchala xonlikda o’ziga xos
me’morchilik maktabi shakllangan edi. Me’morchilikka e’tibor kuchaygan sari
yangi-yangi muhtasham binolar, saroylar bunyod etildi. Xonlikning markazi
Qo’qon shahrida Marg’ilon, Andijon, Namangan, Toshkent shaharlarida masjid,
madrasalar, kutubxonalar qurildi. Binolarni bezatish uchun gul namunalari keng
qo’llanib, shiftlarga bo’yoqli naqshlar chizish, naqshlarni o’yib solish o’sha

davrning o’ziga xos xususiyatlari hisoblangan. 38
Shuningdek, yog’och va misga o’yib nozik naqshlar solish ham keng
tarqalgan. Qo’qon me’morchilik maktabidagi uslub Xo’ja Amin maqbarasi
(XVIII- asrning 50 yillari), Norbo’tabiy madrasasi ( XVIII- asr oxirlari), Dahmai
Shohon va Modarixon dahmalari (1825), Norbo’tabiy va uning avlodlari
maqbaralari (XVIII-asr 2-yarmi), Xudayarxon o’rdasi (1871), Andijon Jome
masjid madrasasi ( XIX- asr oxiri) va boshqalarda mujassam topgan 39
.
Qo’qon xonlari yodgorlik sifatida ikkita maqbarani qoldirganlar. Bulardan
biri “Daxmai shohon” uch asosiy qismga bo’lingan: gumbazli xona, masjid -
ayvon ikkita ustuni bilan va maqbara bo’lgan. Maqbara uch tarafdan baland
bo’lmagan devor bilan o’ralgan, arklar panjara bilan to’sib qo’yilgan.
Maqbaraning pastak binosi va gumbazi unga salobat berib turadi. Devor bezagiga
ikkita eshik fayz kiritib, to’ldirib turadi, bittasi peshtoqda, ikkinchisi masjidga
kirishda joylashgan. Eshikning ustiga naqshlar bilan “Usto Muhammad
G’iyosxon” deb yozilgan.
Eng diqqatga sazovor me’moriy yodgorliklar sirasiga 1863-1872 yillarda
qurilgan so’nggi hukmdor Xudoyorxon o’rdasini kiritish mumkin. Hozirda bu
saroy o’lkashunoslik muzeyi sifatida faoliyat ko’rsatmoqda. Arxitektura
shakllariga ko’ra Xudoyorxon saroyi O’rta Osiyodagi XIX-asrda yaratilgan
binolardan unchalik farq qilmaydi. Biroq saroyning tashqi ko’rinishida o’ziga
xosliklar ham bor. Moylik bo’yoqlar uyg’unligi Samarqand, Buxoro va Xiva
shaharlaridagi me’moriy yodgorliklarning tashqi ko’rinishiga umuman xos emas.
Xudoyorxon saroyining tashqi qoplamasida kamalakning deyarli barcha bu rang -
baranglik O’rta Osiyodagi boshqa me’moriy yodgorliklarning oqish- havorang
tuslarini qabul qilishga ko’nikkan ko’zni qamashtiradi. Biroq kishi rasmlar va
ranglar uyg’unligini qanchalik ko’p tomosha qilsa, naqshdagi rasmlarning o’ziga
xosligiga shunchalik hayron qoladi va binoning tashqi ko’rinishini hayron qoladi
va binoning tashqi ko’rinishini bezab turuvchi 14 ta tokchadagi naqshlar biron
38 Hamidov H. XVI-XIX-asrlar yurtimiz madaniyati tarixidan lavhalar. T.»Fan» 2009. 91- b.
39 Ismoilova D. «Qo’qon me’moriy yodgorliklar. «Qo’qon asrlar silsilasida». Respublika ilmiy anjuman
materiallari. Qo’qon.2004 yil 14-may. 161- b.

marta takrorlanmasligiga ishonch hosil qiladi. Biroq e’tibor bilan qaralganda bu
tokchalar 13 ta ekaniga ishonch hosil qilasiz. Saroyning o’ng tarafidagi tokchalar
Qo’qonlik ustalar tomonidan chap tarafidagi tokchalar Buxorolik ustalar
tomonidan qurilgan va ular ish uslublari bir-biridan sir tutganligi sababli
tokchalarning soni bittaga farq qilgan. 40
Saroyning ichki xonalari yorqin tusli o’simliksimon naqshlar bilan
bezalgan. Bugungi kungacha saqlanib qolgan saroy majmuasi shahar atrofidagi
yerlarda joylashgan bo’lib, juda yaxshi rejalashtirilgan. Loyiha tuzilishi va bezak
usullarida XIX- asr me’morlarining mahorati aks etgan. Me’morning ismi ham
ma’lum - qurilishiga Mir Ubaydulla boshchilik qilgan. Qurilish 1863- yildan 1870-
yilgacha davom etgan. Jozibali bezaklarni mashhur Rishtonlik ustalar Abdulla va
Jomil, Pskentlik usta Zokir bajargan. Saroy shiftidagi rang-barang bezaklar va
saroy qabulxonasidagi o’yma alabaster bezaklarni Fozilxo’ja, Mamasidiq va
Yo’ldosh Najarboshi ismli ustalar bajargan. Qurilishda 80-ta usta, mingta g’isht
teruvchi va aravakashlar qatnashgan. Saroy egallagan matdon sahni 1 gektarga
teng bo’lib bundan bog’ va oilaviy mozor mustasno edi. Majmua G’arbdan
Sharqqa tomon o’q bo’ylab cho’zilgan saroy va binolar tizimini ifodalab,
darvozaga olib boruvchi bir qator bosib o’tiladigan hovlilardan iborat edi. 41
Me’morchilik-qadimdan yurtimizda ajdodlarimiz tomonidan yaratib
kelingan moddiy madaniyatning eng muhim mahsullaridandir. Me’morchilik
o’tmishda ham xalq amaliy ijodiyotida turli bino va inshooatlarning qurilishi
san’atini ifadolovchi, katta mahorat hamda mehnat talab qiluvchi ijod turi bo’lib,
xalqning bu sohadagi o’ziga xos tarixini, madaniyatini, ijtimoiy-siyosiy qudratini,
diniy va dunyoviy qarashlarini, maishiy hayotini malum shakllarda mujassam
etadi.
Me’morchilik - shaharsozlikning asosi hisoblanadi. Me’morchilik asarlari
qatoriga turli-tuman katta-kichik binolar, uy-joylar, me’moriy majmualar,
maydonlar, turli monumental qurilishlar, usti ochiq va yopiq turli soha, yo’nalish,
kasblarga mo’ljallangan inshootlar kiradi. Ayni vaqtda me’morchilik ijodi va
40 Isaboyeva G.S. XIX-asrda Qo’qon xonligida madaniy hayot. Tarix .fanlar nom. diss ..T.2010. 137- b.
41 Isaboyeva G.S. Dala yozuvlari daftari. T. 2011. 10- b.

mehnati o’ziga turli xil san’at namunalarini ham mujassam etadi. Qadimgi dunyo
tarixida mashhur bo’lgan “Yetti mo’jizasi” ning barchasi ham inson dahosi bilan
yaratilgan me’moriy san’at asarlari bo’lgani bejiz emas. 42
Markaziy Osiyo, xususan O’zbekiston me’morchiligi ham juda qadimiyligi
turli-tuman me’moriy yodgorliklari, yuksak nafosat mujassami bo’lgan mahobatli
osori- atiqalari bilan doimo barchani diqqat-etiborini tortib kelgan. Yurtimizda
o’tgan bir necha yuz yilliklar davomida, jumladan, XVI-asr boshlarida boshlangan
o’zbek xonliklari hukmronligi davrlarida ham me’morchilik madaniyati rivojida
o’ziga xos yuksalish jaroyonlari ro’y berib bordi.
To’g’ri, ushbu asrlarda har uchchala xonliklar o’rtasida tez-tez bo’lib
turadigan urushlar, ziddiyatlar, shuningdek, har bir xonlikning o’zidagi turli
maqsaddagi ichki kurashlar madaniyatning barcha sohalari qatori me’morchilik
sohasi rivojiga ham salbiy ta’sir etmay qolmagan. Lekin, shunga qaramay, xalq
me’morchiligida O’rta Osiyo me’morchiligining ajoyib an’analari to’xtab
qolmadi. Bu ulkan hududda yashovchi o’zbek, tojik, qozoq, qirg’iz, turkman,
qoraqalpoq xalqlarining yashash va turmush tarsi bu me’morchilikning o’ziga xos
milliy tomonlarini belgilashda va davom ettirishda muhim ro’l o’ynadi.
O’zbekiston me’morchiligi asrlar davomida avloddan-avlodga o’tib kelayotgan
an’ana va qonun-qoidalari xonliklar hukmronligi davrida ham o’ziga xos
yo’nalishda davom etdi, yuzlab turli me’morchilik madaniyati asarlari bunyod
etildi. Quyida ularning ayrimlari haqida qisqa ma’lumotlarni berib o’tish mumkin:
Kosonsoy jome masjidi (XVIII-asr). Namanganda. Atrofi devorli
maydonga qurilgan. Masjid eshigi naqshinkor. Bino bezagida oq va novvot
ranglardan unumli foydalanish.
Miyon Xazrat madrasasi ( XVIII-asr). Qo’qonda. Madrasa ko’p hovlili.
Ko’p ustunli masjid ham bor. Hovlilar atrofi hujralardan iborat. Bezaklari oddiy.
Mavlonbuva maqbarasi ( 1860). Namangan. Shoir Mavlonbuva madrasasi
janubrog’ida peshtoq-gumbazli ziyoratxona qad ko’targan. Ziyoratxona ichi ganch
suvoqli, moybo’yoq bilan gul solingan.
42 Hamidov H. XVI-XIX- asrlar yurtimiz madaniyati tarixidan lavhalar.T.»Fan».2009. 73- b.
30

Modarixon maqbarasi (1825). Qo’qonda. Modarixon ( xon onasi)
xazirasiga xon avlodlariga mansub ayollar qo’yilgan. Hozir maqbaraning
gumbazli xonasi, ikki minorasi saqlanib qolgan.
Kaptarli majmuasi (XIX-asr). Marg’ilonda. Masjid, minora, maqbara va
uning hovlisida gumbazli darvozaxona hamda to’rt bo’lakli kaptarxonadan iborat
bo’lgan bino va inshootlardan iborat.
Kamol qozi madrasasi ( XIX-asr). Qo’qonda. Darsxona, ayvonli masjid va
xujralardan iborat. Bezakli, hashamatli qurilma. Darsxonaning tomi gumbazli.
Devona Buva maqbarasi (XIX-asr). Namanganda. Ziyoratgoh-hazira.
Go’rxona va ayvondan iborat. Oldi peshtoqli, tom gumbazli, to’rt tomonida eshik
o’rni bor. Naqsh va o’ymakorlikdan yaxshi foydalanilgan.
Abulqosim madrasasi (XIX-asr). Toshkentdagi me’moriy yodgorlik.
Madrasa, masjid va xonaqohdan iborat. Shayx Abulqosim tomonidan bunyod
etilgan. Madrasa bosh peshtoqi sharqqa qaragan va ikki qavatli qilib pishiq chorsi
g’ishtdan qurilgan. Bosh peshtoqni bezatishda me’moriy hajm va shaklning
o’zidan foydalanganlar, to’rt markazli ravoq ikki qavat balandligida qilib, yon
asoslari esa turli yuzalikdagi berk vertikal ravoqlar simmetrik joylashtirilgan.
Peshtoq madrasa devor sathidan 1,82m chiqarilgan, uning balandligi 16m. Bosh
tarzining chekka qismlari ustki mezanali guldastalar bilan chegaralangan.
Hashamatli peshtoqning kirish qismi, chuqur yarim sakkiz qirrali bo’lib, uch
qirrasiga, ikkala qavatiga ravoqli darchalar ishlangan. Bosh tarzining birinchi
qatori berk bo’lib, ikkinchi qavati ravoqli ayvonli qilingan. Qolgan tarzlariga
me’moriy ishlov berilmagan, silliq pishiq qatorida qoldirilgan. Eski binosi -
xonaqoh Mo’yi Muborak 1820-yilda qurilgan, madrasa esa 1850 yilda barpo
etilgan. 1983-yildan buyon O’zbekiston tarixiy va madaniy yodgorliklarni
muhofaza qilish jamiyatining Toshkent bo’limi hamda xalq hunarmandchiligi
ustaxonalari joylashgan.
Mo’yin xalfa bobo maqbarasi ( XIX-asr). Toshkentda. Bu inshoot hozirda
qayta qurilgan va me’moriy majmua tarkibidan joy olgan. Ma’lumotlarga ko’ra
oldingi maqbarani Samarqandlik xalfa, yani ustalar boshlig’i Mo’yi - buva o’zi

uchun qurdirgan. Kelib chiqishi dehqonlardan bo’lgan Mo’yin xalfa Qarshida
ta’lim olgan. Bino qurilishiga u Samarqandlik ustalari chaqirgan. Maqbarada
ikkita qabr bo’lib, biri-Mo’yin boboning, ikkinchisi-uning o’g’li Umarxonga
taalluqli bo’lib, u 1845-yili tugallangan. An’anaviy yechimdagi bir xonali peshtoq
gumbazli maqbara tarxida to’g’ri to’rtburchakli, kvadrat xonasi devorlarida
ravoqli tokchalar qilingan. Maqbara pishiq chorsi g’ishtdan loy qorishmada
tiklangan. Ravoq va gumbazlar ganch qorishmada qilingan. Tashqi va ichki bezagi
saqlanmagan. Xona g’arbiy devoridagi chorsi g’ishtin panjara o’rnatilgan yagona
darcha orqali yoritilgan. Xonaqoh shifti ikki ustunda ko’tarilgan bo’lib, shifti
to’sin vassal qurilmadan iborat. Ayvon qo’sh ustunli bo’lib, shifti to’sin -vassali
qilingan.
Do’sti xudo masjidi (XX-asr boshlari). Farg’onada. Eshon Alixon
buyurtmasi bilan usta Yaqub rahbarligida qurilgan. Xonaqoh va ikki yoni
ayvondan iborat. Naqshlar bilan bezatilgan.
Yuqorida ko ’ rsatib o ’ tilgan me ’ morchilik inshootlari bilan bilan birgalikda
quyida nomlari keltiriloyatgan yana o ’ nlab me ’ moriy obidalari ham Qo ’ qon
xonligining so ’ nggi yillarida barpo etilgan .
Amir Umarxon Turkiston va uning atroflarini oroldan Yettisuvgacha
egallab, Oqmasjid (Qizil O’rda) Avliyoota ( Janbul), Pishpak ( Bishkak)
qal’alarini bunyod etdi. Uning davrida Qo’qonda va boshqa joylarda ko’plab
xayrli ishlar qilgan. Norbo’tabiy madrasasi (1799), Muhammad Alixon madrasasi,
Madrasayi Kalon qozi (1820), Madrasayi Tunqator, Madrasayi Mohlaroyim,
Madrasayi Haqquli Mingboshi (1825), Madrasayi Miyon Xazrat, Madrasayi
Mohlaroyim, Madrasayi Xakim To’ra (1795), Madrasayi Xonxo’ja eshon (1789),
Madrasayi Buzruqxo’ja (1801), Madrasayi Pirmuhammad Yasovul (1802),
Madrasayi Xojabek (1805), Madrasayi Oxund devonbegi Jome (1871), Madrasayi
Norbo’tabiy( 1872) shular jumlasidandir.
Qo’qon xonligidagi xalq hunarmandchiligi milliy san’atimizning ajralmas
qismining tashkil etadi. Yog’och va ganch o’ymakorligi, naqshu-nigorlari, maishiy
va me’moriy kulolochilik, ma’dan kandakorligi va zargarlik sa’nati, to’qimachilik

va gazmolga gul bosish, kashtachilik, zardo’zlik va ko’plab boshqa
hunarmandchiliklar o’z yaratuvchilarning dunyoni his etish va badiiy didining
bemisl namunasinini o’zida jo etgan.
Qo’qon xonligida poytaxtdan tashqari Toshkent, Turkiston, O’ratepa,
Marg’ilon va Andijonda shaharliklar hunarmandchilikning ko’pgina turlari bilan
mashg’ul bo’lganlar. Xonlikning ko’p shaharlarida misgarlik, temirchi,
kulolchilar, bo’zchilar, zanjirlik, degrezlik, parchabof, kamongar va boshqa hunar
egalarining mahallalari bo’lar edi. 43
Hunarmand va kosiblar qadimdan meros bo’lib kelayotgan ishlar bilan
mashg’ul, o’z kasblarida mohir va usta bo’lib ketgan edilar. Asosiy
hunarmandchilik sohalariga ip va ipak matolar to’qish, oyoq kiyimi tayyorlash,
teri ishlash, sopol idishlar tayyorlash, temirchilik, egar-jabduq yasash,
bo’yoqchilik, misgarlik, zargarlik, duradgorlik, arava hamda omoch yasash, mum
ishlash, qamish tomlar yopishdan iborat bo’lgan.
Qo’qon hunarmandlari tomonidan tayyorlangan ipak matolar o’zining
pishiqligi, chiroyligigi va arzonligigi bilan ajralib turgan. Shu bois bu matolar
haridorgir bo’lib, hatto Yevropa mamlakatlarida ham o’z mijozlariga ega bo’lgan.
Qo’qon xonligi hunarmandchiligining rivojlanishida Marg’ilon shahrida
ishlab chiqarilgan ipak matolar alohida ahamiyatga ega bo’lgan. Ayniqsa,
Marg’ilonda abr nusxali matolar yengil, nafis va ranglarning tiniqligi bilan ajralib
turadi. 44
Xalq amaliy san’atining ko’hna va barhayot turlaridan yana biri
kashtachilik hisoblanadi. Bu hunarmandchilik sohasi juda qadimiy bo’lib,
hududumizda tikilgan so’zana, choyshab, palak, gulko’rpa, do’ppi kabi san’at
durdonalari butun jahonga mashhur bo’lgan.
XVIII- asr zargarlari zumrad, durru marvarid, yoqut, feruza, aqiq, sadaf,
kabi qimmatbaho toshlarni oltin va kumushga qadab serjilo, jozibali zeb-ziynat
buyumlar yaratishgan. Ularga bolg’alab, hallab o’yib, bo’rttirib naqsh yasab,
43 ...................................................................................................................................................... Isaboyeva G. XIX-
asrda Qo’qon xonligida madaniy hayot. Tarix fanlar nom. diss ...................................................... T.2010 .100-b.
33
44 Ismoilova J. XIX-XX-asrlar Marg’ilon liboslari. Moziydan sado.2007. 44- b.

bosib,qoliplash usullaridan ishlov berilgan. Zargarlar o’z mahsulotlari uchun xom
ashyoni Qo’qon va Marg’ilon bozorlaridan sotib olardilar. Xonlik zargarlari har
xil xalqalar, tavq, tilla-qosh, uzuklar, bilakuzuk, bozuband, tumordan yasab, qilich
dastalarini, ularning g’iloflarini murassa bezatishda usta edilar.
Zargarlikning muhim ashyosi bo’lgan feruza, yoqut, lal, zumrad, qizil-
yoqut, lojuvard aqiqalar esa Xo’jand atrofida, So’x va Isfara tog’larida Oltoyda
bor edi. Ular Qo’qon, Marg’ilon, Toshkent bozorlarida sotilardi. Qo’qon shahrida
misdan tayyorlangan mahsulotlar alohida ko’rinishiga ega bo’lgan. Xalq amaliy
san’atining bu turi taraqqiy etishiga xon saroyiga bog’liq maxsus ustaxonalar
qurilishi sabab bo’lgan edi. Qo’qon mis idishlari hajmining kichikligi, naqshlar
jimjimadorligi va nozikligi bilan ajralib turgan. Qopqoq, dastak, jumraklarga zeb
berish, naqshlash Qo’qon ustalariga xos bo’lgan. Naqshlarga ahyon-ahyonda
rangli shisha parchalari yoki oyna parchalari o’rnatilgan. Feruza toshi ham ustalar
tomonidan ishlatilgan.
Zeb-ziynat buyumlari-zargarlik san’atida yaratiladigan bezak buyumlari,
taqinchoqlar ayollar libosini boyitib, ularni yanada nazokatli jozibali va ko’rkam
qilib ko’rsatishga xizmat qilgan. Asosan, oltin kumush va boshqalarni yasalib,
javohirlar qo’yib bezatilgan, jimjimador qilib rahkori, kumushni qoraytirib
sovodkori, panjarali qilib shabaka va boshqa usullarda o’yma va bo’rtma naqshli
qilib turlicha ishlangan, shokilalar bilan bezatilgan. Taqilishiga ko’ra, bosh,
bo’yin-ko’krak, soch, quloq va qo’llarga taqilgan. Zargarlik buyumlari o’ziga xos
mahalliy xususiyatlari bilan bir-biridan farq qiladi. Masalan uchun Xorazmlik
zargarlar tayyorlagan zargarlik buyumlari salmoqdorligi, serhashamligi va
ko’rinishi bilan ajralib turgan.
Qo’qonda kandakorlik maktabi rivojlanganlanganligini ko’rish mumkin.
Hunarmandchilikning o’ziga xos yo’nalishi bo’lgan, bu usul o’ymasi sayoz, lekin
aniqligi bilan ajralib turgan. O’simliksimon naqshlari ajoyib gullar hosil qiluvchi
mayda qismlar, islimiy va girih naqshlari jozibador bo’lgan. XIX-asr oxirlaridan
bu san’atda naqsh tarkibida me’moriy obidalar, afsonaviy hayvonlar va odamlar
tasvirlana boshladi. Shuningdek, fabrikada ishlab chiqarilgan idishlar mashhur

bo’la boshladi.
Qo’qon xonligining yirik shaharlarining yirik shaharlarida yog’och
o’ymakorligi yaxshi rivojlangan. O’yib ishlangan xontaxta, quticha va javonlar
ko’p vaqt va mehnat talab qilgan. Shuning uchun ular bozorlarida qimmat narxda
sotilgan. XVIII-asrning ikkinchi yarmiga kelib xonlikda xalq amaliy san’atining
asosiy sohalari kulolochilik, gilamdo’zlik, duradkorlik va boshqalar bo’lgan.
Xonlik hududidagi ayrim shaharlar Qo’qon shahar hunarmandchiligining
rivojlanishiga ta’sir etgan. Ayniqsa, Rishton kulolchiligi nafaqat Qo’qon
xonligida, balki boshqa davlatlarda ham mashhur bo’lgan. Rishton kulollari
ishqor, sir, sozloy kabi xom ashyolarni o’zlari tayyorlashib, topgan ranglari
sirlarini mahfiy saqlashgan. 1870-yillarda Rishton kulollarining 130 ta xususiy
ustaxonasi bo’lib, ularda 250 dan ortiq kulol va yordamchi xizmatchilar ishlar edi.
Ish taqsimoti usta-shogird an’anasi tartibida tashkil etilar edi.
Qo’qon xonligida qurilish va me’morchilik bilan bir qatorda amaliy san’at
ham rivoj topgan. Jumladan, amaliy san’atining naqqoshlik, yog’och va ganch
o’ymakorligi yo’nalishlari yuksak darajada taraqqiy etgan bo’lib, ulardan
me’morchilikda keng foydalanilgan. Xonlikda amaliy san’atining yuqori darajada
rivojlanganligini Xudoyorxon saroyida ko’zga yaqqol tashlanadi. Saroyni qurish
va bezashda Abdulla usta, Marasul usta, Masoliq usta, Hakimboy usta va So’fi
Yo’ldosh kabi mohir naqqosh ustalar faol qatnashib , xalq amaliy san’atining
yuksak namunasini yaratgan.
Shunday qilib Qo’qon xonligida me’morchilik va xalq amaliy san’atining
taraqqiy etgan. Me’morchilikda sharq uyg’unligi asosida qurilgan. Ularda turli
ramz va ma’nolar, mohiyati va qadriyatlar mavjud. Xonlikda moddiy madaniyat
an’anaviy tarzda davom etgan. Me’morchilikda asosan masjid madrasa xonaqohlar
qurilgan. Qo’qon shahrida me’moriy yodgorliklar misolida o’ziga xos Qo’qon
me’morchilik maktabi shakllangan deb aytish mumkin. Xalq amaliy san’atida
zargarlik, kandakorlik, kulolchilik, to’quvchilik boshqa sohalar rivojlangan. Ularga
juda kata e’tibor berilgan. Zargarlik san’atida juda katta yutuqlarga ega bo’lgan.

II-bob. XONLIK TARIXNAVISLIK VA TARIXIY ASARLAR
YARATILISHI.
2.1. Qo’qon tarixnavislik maktabi xususiyatlari.
Qo’qon xonligi tarixi eng avvalo shu yerlik tarixnavislarning asarlarida
o’z aksini topgan. XIX-asr va XX-asr boshlarida saroy tarixchilar hamda saroyda
yashamagan muarrixlar yaratgan qator tarixiy va adabiy asarlarda Qo’qon
xonligining tashkil topishi. U yerda hukmronlik qilgan xonlarning faoliyati,
xonlikdagi siyosiy ahvol, xo’jalik va madaniy hayot bayon qilingan. Mahalliy
tarixnavislarning asaralari xonlik tarixini o’rganishda birinchi darajadagi
ahamiyatga ega bo’lgan tarixiy manbalar hisoblanadi.

Qo’qon tarixnavislarining asarlari o’z janr va uslublari jihatidan O’rta
Osiyo va sharq tarixnavislik an’analari asosida yaratilgan. Ma’lumki, musulmon
tarixshunoslik konseptsiyasi, shu jumladan Qo’qon xonligi muarrixlari ilgari
surgan konseptsiyalar Qur’on Karim, hadislar va agiografik ( diniy yo’nalishdagi
tarjimayi hol) adabiyotlarga asoslanadi. Sharq mamlakatlari va Qo’qon xonligida
tarixiy tafakkur kosmogonik ( dunyoning kelib chiqishi), kosmologik ( koinotning
tuzilishi), teologik ( diniy ta’limot), sotsiologik va esxatologik ( dunyoning oxiri-
qiyomat-qoyim) ta’limotlarga asoslanadi. Olamning yaratilishi, ilk odamning
paydo bo’lishi, turli qabila va xalqlarning kelib chiqishi, ezgulik va yovuzlik
o’rtasidagi kurash kabi masalalar ularning asarlarida muhim o’rin tutadi.
Musulmon mualliflari va ular qatorida Qo’qon tarixnavislarning maktabi
vakillari tarixni”boshidan”, ya’ni olamning, Yer va unda hayotning yaratilishidan,
Odam Ato va Momo Havoning paydo bo’lishidan to o’zlari yashagan davrgacha
yoritish zarur deb hisoblaganlar. Shuning uchun ham ko’pincha Qo’qon xonligi
tarixiga bag’ishlangan asarlar ’’olamning yaratilishi” dan boshlanib, ularda
payg’ambarlar, xalifalar, davlatlar tarixi sulolaviy - xronologik tartibda bayon
etiladi va asarning so’nggi fasllarida bevosita xonlik tarixi yoritiladi. Qo’qon
xonligi muarrixlari o’z asarlarini yaratishda oldingi zamonlarda musulmon
Sharqida yozilgan tarixiy asarlarga tayanganlar. Shu bilan birga mualliflarning
o’sha zamonda yashaganligi, ko’p tarixiy voqealarni shohidi va ishtirokchisi
bo’lganliklari ham ular uchun boy materiallar bergan. Mahalliy tarixnavislarning
asarlari o’z manbaviy ahamiyati nuqtai nazaridan bir xil emasdir. Saroy tarixchilar
yoki hukmron sulolaga yaqin muarrixning asarlari Qo’qon xonligi o’tmishiga oid
ishonarli faktlarga boydir, chunki mualliflar mamlakatda ro’y bergan voqealarga
xususida yetarli darajada xabardor bo’lganlar. Ammo poytaxtdan yiroqda yashab
ijod etgan tarixchilar esa ba’zi hollarda tarixiy voqealar haqida boshqalardan
eshitganlarini yozganlar, shuning uchun ularning asarlarida talay noaniqliklar
uchraydi.
Yuqorida ta’kidlab o’tilganidek, musulmon mualliflari tarixga teologik
( diniy) nuqtai nazardan yondashganligi sababli ko’pincha voqealarning asosiy

sabab va oqibatlarini to’g’ri talqin qilmaydilar. Tarixiy shaxslar faoliyatiga baho
berishda ham ularning ijtimoiy mavqei muhim rol o’ynagan. Jumladan,
hukmdorlarni maqtab, ularning siyosatig tanqidiy jihatdan yondoshmaslik saroy
tarixchilari asarlariga xos bo’lgan nuqsonlardan biridir.
Qo’qon tarixnavislari asarlarini asosan ikki guruhga bo’lish mumkin: 1
tarixiy-adabiy asarlar. Bu asarlarda tarixiy voqealar bayoni birinchi o’rinda turadi;
2 adabiy-tarixiy asarlar. Bu asarlarda tarixiy voqealar sabablariga asosiy e’tibor
qaratiladi. Mahalliy tarixnavislarning Qo’qon xonligi tarixiga bag’ishlangan
asarlari asosan o’zbek va fors-tojik tillarida yozilgan. 45
Tarixiy asarlarni qaysi tilda yozilganiga qarab arab, fors-tojik va turkiy
guruhlarga bo’lish mumkin. Ularning har biri o’z navbatida umumiy tarixga
bag’ishlangan yoki alohida mamlakatlar tarixiga taalluqli asarlarga bo’linadi.
Qo’qon tarixnavislari asarlari asosan arab, fors va turkiy tillarda bitilgan
manbalarga tayanadi. Qo’qonlik tarixnavislarning asarlarida ko’proq quyidagi
manbalardan foydalanilgan: Rashiduddin Fazlulloh ibn Umar ud-davla Abulxayr
Hamodoniyning “Jome ut-tavorix” nomli asari. Xulagular sulolasiga mansub Eron
hukmdori G’ozonxon (1295-1304) ga bag’ishlab yozilgan. Bizgacha asarning
faqatgina I va II qismlari yetib kelgan. Asarning II qismi Hofiz Abru tomonidan
tahrir qilingan va “Majma at-tavorix”, “Zubdat ut- tavorix” (Tarixlar sarasi)
nomlari bilan mashhur.
1. “Zayli majma al-ansob”. G’iyosiddin Ali Noib Faryumadiy asari. 1381-
1382 yillarda yozilgan.
2. “Zafarnoma” Hamdulloh Mustavfiy Qazviniyning nazmiy asari.
3. Sharafuddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma”si.
4. “Muntaxab at-tavorix”. Hasan ibn Muhammad ash-Sheroziy asari.
5. “Muhit ut-tavorix”. Muhammad Amin ibn Mirzo Muhammadzamon
Buxoriy So’fiyoniy asari. Ashtarxoniylar zamoni amaldori Ibrohim qushbegi
topshirg’I bilan yozilgan.
45 Vohidov Sh.H. XIX-asr ikkinchi yarmi-XX-asr boshlarida Qo’qon xonligida tarixnavislikning
rivojlanishi.Tarix fanlar doktorlik ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya. T.1998. 94- b.
38

6. “Taboqoti Nosiriy”. 1258-1260- yillarda Minhojuddin Juzjoniy
tomonidan yozilgan asar.
7. “Tarixi Abulxayrxoniy”. Mas’ud ibn Usmon Ko’histoniy asari. 1540-
yilda Abulg’ozi Sulton Abdullatif Bahodirxon Shayboniy topshirig’i bilan
yozilgan.
8. “Tarixi guzida” ( Tanlangan tarix). Hamdulloh ibn Abu Bakr Qazviniy
asari. Asar G’iyosuddin Muhammad ibn Rashiduddinga bag’ishlangan.
9. “Tarixiy Narshaxiy”. Abu Bakr Muhammad ibn Ja’far an-Narshaxiy
asari. 1128-yilda Abu Nasr Ahmad Quboviy tomonidan tojik tiliga o’girilgan.
Bizgacha Muhammad Zufar ibn Umar tomonidan qisqartirilgan variantining
nusxalari yetib kelgan.
Yuqorida sanab o’tilgan asarlar qatoriga Rudakiy va Firdavsiydan boshlab
XVIII-asrning ma’rifatparvar shoirlargacha bo’lgan adiblarning asarlarini kiritish
mimkin. Ularning asarlaridan Qo’qonlik tarixchilar tomonidan she’riy bezak
sifatida foydalanganlar. 46
Qo’qon tarixchilari uchun manba bo’lib xizmat qilgan yana bir manba-
bu folklor, xalq og’zaki ijododir. Bu rivoyatlar, ertakalar, dostonlar, asotirlar,
matallar va maqollar hind- eron va turkiy xalqlar, sulolar va ayrim tarixiy
shaxslarning kelib chiqishi, shajarasi to’grisidagi fantastik syujetlarida. Misol
tariqasida, Ming sulolasini afsonaviy asoschisi Oltin Beshik haqidagi hikoyalarni
ko’rsatib o’tish mumkin.
Shunday qilib Qo’qon tarixshunoslik maktabining vujudga kelishida
oldingi zamon tarixchilarning asarlari, shuningdek, Sharq mutaffakirlarning
tarixnavislik an’analari muhim rol o’ynadi. Ma’lumki, musulmon Sharqida tarixiy
asar faqat sof xronikal mavzudagi asar bo’lmasdan, balki ayni vaqtda badiiy-
tarixiy janrga mansub adabiy asar ham edi. An’anaga ko’ra, Sharq tarixchisi,
ma’lum bir dunyoqarash, estetik did va qadriyatlarga sohibi sifatida tarixiy
voqealarni badiiy tasvirning boy vositalarini qo’llagan holda bayon etadi. Aks
holda elitar o’quvchi uning asarini qabul qilmas edi.
46 O’sha joyda 22- b.

Tarixchilarning yozuvchilardan farqi shundaki, ular faqat o’z davri ruhini
berib qolmay, balki xalq hayotini ma’lum zamon jaroyonida tasvirlaydilar.
Shuning uchun ham tarixiy asarlar o’z manbaviy ahamiyatini yo’qotmaydilar,
aksincha, vaqt o’tishi bilan ularning ahamiyati ortib boradi. Har bir tadqiqotchi-
manbashunos o’z qo’lidagi yodgorlikning manbaviy imkoniyatlarini o’zi
belgilaydi. Bu holda manbaning ahamiyati va qiymati doimiy bo’lmay, balki
o’zgarib turishi mumkin.
Qo’qon tarixnavislik maktabida yaratilgan asrlar o’zbek va tojik tillarida
ham nasriy, ham nazmiy shaklda yozilgan. Ular tarixnavislik va adabiyotning turli
janrlarga mansubdir. Tarixiy asarlar doston, qissa, esdaliklar shaklida yozilgan.
Ular orasida «sof» xronikal asarlari ham uchraydi, bu holda tarixiy mazmun va
faktologik bayon manbaning boshqa imkoniyatlarini cheklab qo’yiladi. Tarixiy
asarlar ayrim epizodik mavzularga bag’ishlangan. Qo’qonlik mualliflarning
ko’pgina asarlari tarixni dinamik holda, ya’ni doimiy o’zgarishlar shaklida aks
ettiradi. 47
Qo’qon xonligining birinchi tarixnavisi Fazliy Farg’oniy bo’lib u
“Umarnoma” nomli kitob muallifidir. Fazliy Farg’oniy keng ma’lumotli va
original shoir edi. U “malik ul-shuaro” unvoniga ega bo’lib, Qo’qon adabiy
muhitida ulkan obro’ga ega bo’lgan. Fazliy yuqorida ko’rsatib o’tilgan asarni
Amir Umarxonning ko’rsatmasi bilan yozgan. “Umarnoma” tojik tilida she’riy
yo’l bilan yozilgan. Mazkur asarning yagona nusxasi Rossiya FA Sankt-Peturburg
bo’limi fondida saqlanmoqda.
“Umaroma” Amir Umarxonga ma’qul bo’lmadi, chunki uning talablariga
javob bermas edi. Mushrif Isfarangiyning qalamiga mansub ushbu asarining
nasriy variant bilan taqqoslab, shunday xulosaga kelishi mumkinki, Fazliy
Farg’oniy bir necha ”xatoliklarga” yo’l qo’ygan. Birinchidan, Minglar
sulolasining asoschisi Oltin Beshik haqidagi rivoyatni keltirmaydi. Bu rivoyat
Umarxonnig Bobur orqali Temur va Temuriylar bilan qarindoshligini isbotlashi
kerak edi. Ikkinchidan, Amir Umarxon o’zini amir al-muslimin deb e’lon qilib,
47 .............................................................. Vohidov SH.V. XIX-asr ikkinchi yarmi-XX-asr boshlarida
Qo’qon xonligida tarixnavislikning rivojlanishi. Tarix fanlar dok. diss T.1998. 95- b.

islom va din peshvosi ro’liga da’vo qilgan edi. Bu da’voni tarixiy jihatdan asoslab
berish zarur edi. Mushrif Isfarangiy esa Umarxonning sayyidlar avlodidan
ekanligini asoslab berishga harakat qildi. U xonning shajarasini tuzib, u ona
tomonidan Muhammad payg’ambarning qizi Fotimaning avlodidan ekanligi
isbotlab berdi. 48
Mushrif Isfarangiy hali Umarxon saroyida keng ma’lumotli kishilardan edi.
1818-yilda Amir Umarxon uni qoziaskar etib tayinlaydi. O’sha davrda bu eng
yuqori mansablarbdan biri edi. 1821-yili Umarxon Mushrif Isfarangiyga Fazliy
asarini qayta ishlashni topshiradi. Mushrif” Umarnoma” ni nasriy yo’l bilan bayon
etib uni ”Shohnomayi nusratpayom”( Shohning g’alabalari haqida xabar beruvchi
kitob) deb ataydi.
Bu ikki asarni bir-biriga qiyoslab, shunday xulosalar chiqarish mumkin.
Fazliy o’z asari bilan erkin adib sifatida gavdalanadi.U o’zining estetik didi,
prinsiplari, istoriografik konseptsiyasiga sodiq qoladi va ko’z o’ngimizda tarixiy
obektivizm vakili sifatida gavdalanadi.
Umarxon hukmronligi davri va xonlikning madaniy hayoti haqida ma’lumot
beruvchi muhim manba- bu Dilshodi Barno qalamiga mansub ”Tarixi muhojiron”
nomli asardir. ”Tarixi muhojiron” tarixiy-epizodik xarakterdagi asar hisoblanadi.
Muallif esdalik tarzida Umarxonning 1816-yilda O’ratepaga qilgan navbatdagi
asarning odamni asir etib, ularni Farg’ona vodiysiga Shahrixon yaqinidagi o’ttiz
adir shahrida 1800-yilda tug’ilgan.Qo’qonda u va yana 2 nafar qizni Umarxon
haramiga tanlab olishadi, ammo u o’zining o’jarligi va xonga qo’rslik bilan javob
qaytarganligi bois haramga tushmay qoldi. Keyinchalik u turmush qurib, uzoq umr
ko’rdi va XX-asr boshlarida vafot etdi. Dilshodi Barno o’z ona tili-tojik tilida va
o’zbek tilida ijod qilgan. U shoira va tarixchi sifatida o’ziga xos iste’dod egasi edi.
Bu uning asarlarida yaqqol sezilib turardi. ”Tarixi muhojiron”- emotsional-
dramatik va ma’lum ma’noda tragik asardir.
Hoji Muhammad Hakimxon To’ra Xuqandiy undan 1843-yilda yozib
tugallangan. ”Muntaxab at-tavorix” asaridir. Hakimxon to’ra XVI-asrda yashab
48 O’sha joyda. 104- b.

o’tgan mashhur ulamo Maxdumi xojining avlodi bo’lmish Sayid Ma’sumxon
to’raning o’g’li edi. Uning onasi - Oftob oyim Norbo’tabeyning qizi edi.
Hakimxon to’ra 1807-yilda tug’ilgan. Uning otasi Sayid Ma’sumxon to’ra
Norbo’taxonning o’g’illari Olimxon va Umarxonlar davrida shayxuislom
lavozimini egallar va bu xonlarning maslahatchisi hisoblanar edi.
Hakimxon To’ra yoshligida o’zining tog’alari Olimxon va Umarxonlarning
harbiy ishlarida ishtirok etdi, saroy shoirlari bilan muloqotda bo’ldi va ularning
turli ishlarida qatnashdi. U o’zbek va tojik tillarini mukammal egalladi va tarix
bilimdoni sifatida shuhrat topdi. Hakimxon To’ra Shahrisabzda yashgan davrida
o’zining ”Muntaxab at-tavorix” nomli asarini yozdi. Asar o’zbek tilida yozilib,
birdan tojik tiliga tarjima qilinadi. Muallif dastlab o’zining o’tmish haqidagi
qarashlarini bayon etadi, so’ngra Shayboniylardan to Mang’itlar hukmronligi davri
haqida fikr yuritadi. Asarning eng qimmatli qismi - bu Qo’qon xonligining bir
asrdan ko’proq tarixi bayon etilgan manbadir. Asarning so’ngida Hakimxon To’ra
o’zining sayyohatlari paytida ko’rgan - kechirganlarni haqida ma’lumotlar beradi.
Muallif qator tarixiy yozma manbalardan, shuningdek o’zi shohid bo’lgan
hamda voqealarning guvohi bo’lgan kishilardan so’rab-surishtirib to’plagan
materiallardan foydalangan. Asarni yozib tugatganida, Muhammad Hakimxon
To’ra chamasi 40 yoshlarda bo’lgan. Demak, u Olimxon va Umarxon saroyidagi
voqealarni hali yaxshi asar saqlagan. Shuning uchun ham ”Muntaxab at-tavorix”
ning Qo’qon xonligi tarixiga oid qismini ishonarli tarixiy manba, deb
hisoblashimiz mumkin.
Shunisi e’tiborga loyiqki, muallif asarda xonlikning qo’shni mamalakatlar,
jumladan Buxoro amirligi, Xorazm va Qoshg’ar bilan aloqalari haqida,
Afg’oniston va Turkiyadagi ayrim voqealar haqida ham ma’lumotlar beradi.
Asarda diqqatga sazovor jo’g’rofiy ma’lumotlar hamda xonlikning madaniy
hayotiga doir xabarlar uchraydi. Hakimxon To’ra ayrim amaldorlarning o’z
lavozimlaridan suiste’mol qilishini ham etibordan chetda qoldirmaydi.
«Muntaxab at-tavorix» ning xarakterli xususiyatlaridan biri shundan
iboratki, unda faqat Qo’qon xonligi, balki Rossiya, Turkiya, Eron va Iroqning

XIX-asrning birinchi yarmidagi ahvoli xususida ham original ma’lumotlar
keltiriladi. Jumladan, muallif Rossiyaning sharqiy gubernalari hamda Orenburg,
Samara, Astraxan va Irbit singari shaharlari, ularning aholisi, bu shaharlardagi
savdo munosabatlari va unda O’rta Osiyolik savdogarlarning ishtiroki haqida
ma’lumotlar beradi. Ammo «Muntaxab at-tavorix» ning Muhammad Alixon
hukmronligi davriga oid qismidan foydalanishda ehtoyotkorlik, tanqidiy ruhda
yondashish zarur, chunki xon va muallif o’rtasidagi adovat tufayli Hakimxon
To’ra Muhammad Alixon shaxsiga ba’zansubektiv baho bermaydi. Hakimxon
To’ra 1842-yilda Amir Nasrulloning Qo’qonga yurish qilishi tashabbuskorlaridan
biri bo’lgan.XIX-asr o’rtalarida yaratilgan asarlarning mazmun va mavzularini
tahlil etish borasidagi xulosalar qilish imkoniyatini beradi. Birinchidan, mazmun
jihatidan bu asarlar hukmdorlarning taxtga chiqishi va taxtga chiqishi va taxtga
da’vogar bo’lgan shaxslarning olib borgan kurashi, markaziy hokimiyatning
qipchoqlarga qarshi kurashi, rus qo’shinlariga qarshi dastlabki janglar, xonlikka
qarshli Turkiston, Avliyota, Chimkent, Toshkent, Jizzax, O’ratepa, Xo’jand
singari shahar va qal’alarni mudofaa qilish masalalariga bag’ishlangan. Bu
masalalar «Tarixi Jahonnoyi», «Tarixi Alimquli amirlashkar», «Tarixi Shohruhiy»
nomli asarlarda, shuningdek «Xulosat ul-ahvol» nomli avtobiografik asarida
yoritilgan 49
.
Turkistonlik davlat arboblarining taqdiriga bag’ishlangan asarlardan biri
Muhammad Umar Umidiyning «Maktubchayi xon» nomli she’riy asaridir. 50
Asar
o’zbek tilida yozilgan bo’lib, unda Xudoyorxonning shaxsi bilan bog’liq holda
Qo’qon xonligi tarixining ayrim qirralari yoritiladi. Orenburgga yuborilgan sobiq
xon u yerdan qochib, Makkai mukarrama va Madinayi Munavvarani tavof etib, haj
ahkomlarini bajaradi va Afg’onistonga keladi. U o’limidan oldin Istambuldagi rus
konsuli orqali podshohga xat yozib, vatanga qaytishiga ruxsat so’raydi. Podshoh
unga Toshkent shahrida yashashga ruxsat beradi. Ammo qaytish paytida Hirot
shahri yaqinidagi Kuruh qishlog’ida Xudoyorxon vafot etadi. Umidiyning asari
49 O’sha joyda .1199-213- bb.
50 Arslonzoda R.A.Qo’qon xonli tarixi manbashunosligi va tarixshunosligi.Farg’ona.2010.55-b.
44

1885-yilda Xudoyorxon hayoti bilan qiziqib Farg’onaga kelgan Turkiya fuqarosi
Abdurahim afandining iltimosiga ko’ra yozilgan edi.
Shunday qilib XVIII-asrga kelib O’rta Osiyo-Turon zaminida Qo’qon,
tarixnavislik maktabi. Buxoro amirligi va Xiva xonligi tarixnavislik maktablari va
tarjimonlik maktablari shallanadiki, bu o’z navbatida mang’it va qo’ng’irot
sulolarining hukmronlik davriga tegishli. Qo’qon tarixnavislik maktabi turli
janrlarda ijod qilib tarixiy asarlar yaratildi. Bu tarixiy asarlar o’zining
xususiyatilari bilan ajralib turadi.
2.2. Tarixnavislik maktabida yaratilgan asarlarda xonlik tarixini
yoritilishi .
Qo’qon xonligida tarixnavislikning shakllanishi va uning o’ziga xos maktab
darajasida rivojlanishi, xonlikning ichki va tashqi siyosiy hayoti, ijtimoiy va
iqtisodiy jaroyonlarni yoritib beruvchi jihatlari bilan Buxoro amirligi va Xiva
xonligi tarixnavisligidan ancha farq qilib, asosiy farqi eng avvalo manbalar
sonining ko’pligi, tarixnavislarning tarix kitoblarini yaratishdagi sermahsulligi,
voqealarni anchayin batafsil va mukkamal darajada yoritib bera olishida ko’rinadi.
Shuningdek, Qo’qon xonligi tarixnavisligida tarixiy shaxslar ( Xudayarxon,
Aliquli Amirlashkar, Mullo Xolbek va boshqalar) hayotini aks ettiruvchi biografik
mazmundagi asarlar, tashqi va ichki dushmanlar bilan olib borilgan To’qnashuvlar
jarayonlarini ochib beruvchi jangnomalar ( Zafarnomayi Xudoyorxoniy,» O’rus

lashkarining Turkistonda tarix 1269-1282-yillarda qilg’on futuxotlari») kabi
asarlar ham mavjudki, bunday asarlarni Buxoro yoki Xiva tarixnavisligida
uchratmaymiz. 51
XIX-asrning 60-yillari ikkinchin yarmi - 70-yillarida Beknazar hamda Avaz
Muhammad Attor Xo’qandiylar tomonidan yaratilgan manbalarda bo’lib o’tgan
voqealarga obektiv nuqtai-nazardan yondashish kuzatiladi. Beknazar va Avaz
Muhammad Attor Xo’qandiy asarlari voqealarning xolisona, jonli va ishonarli
tarzda yoritilganligi bilan ajralib turadi.
Beknazarning «Amirlashkar jangnomasi» xijriy 1269 ( milodiy 1878) yilda
Muhammad Niyoz Ohund tomonidan ko’chirilgan bo’lib, 17 varaqdagi 238
baytdan iborat she’riy asardir. «Amirlashkar jangnomasi» arab alifbosida,
nasta’liq xatida o’zbek tilida yozilgan bo’lib, Beknazar o’z asariga maxsus
sarlavha qo’ymagan. Muallif chor Rossiyaning xarbiy bosqinchiligiga qarshi
kurashlarda faol ishtirok etib, ko’plab janglarning guvohi bo’lish bilan birga
Qo’qon xonligining ichki siyosati bilan aloqador bir qator voqealarni ham yoritib
beradi.
Mullo Avaz Muhammad ibn Mullo Ro’zi Muhammad So’fi- Avaz
Muhammad Attor Xo’qandiyning « Tarixi jahonnamoyi» asari ikki jilddan iborat
bo’lib, tojik tilida, arab alifbosining nasta’liq xatida yozilgan. Bu asar
manbashunos olim Sh.H.Vohidov tomonidan chuqur o’rganilgan. Olimning
ta’kidlab o’tishicha,» Tarixi jahonnamoyi» asarining birinchi jildi bugungi kunda
Rossiya Fanlar Akademiyasi Sharqshunoslik Institutining Sank-Peturburg bo’limi
qo’lyozmalar xazinasida saqlanadi. 52
Avaz Muhammad Attor Xo’qandiy o’z asarida Qo’qon xonligi siyosiy
hayoti masalasi bilan bog’iq ko’plab qimmatli malumotlarni keltirib o’tadi.
Muallif Qo’qon xonligining chor qo’shinlariga qarshi olib brogan kurashlari
tarixini yoritar ekan, unda Qo’qon xonligining sarkardasi Aliquli Amirlashkarning
faoliyatiga alohida to’xtalib o’tadi va uni juda yuqori baholaydi. Ayrim hollarda
51 ............................................................... Vohidov Sh.H. XIX-asr ikkinchi yarmi-XX-asr boshlarida
Qo’qon xonligida tarixnavislikning rivojlanishi. Tarix fanlari dok. diss T.1998.150- b.
52 Muhammad Y.T. Tarixi Amirlashkar Alimqul. Sharq yulduzi.1996.1-2- b.

uning malumotlarida mubolag’a xolatlari uchrasada, o’z navbatida malumotlar
ham mukammalligi bilan boshqa asarlarga nisbatan ajralib turadi.
Bunday asarlar qatoriga Muhammad Yunus Toibning «Tarixi Aliquli
Amirlashkar» asarini ham kiritish mumkin. Toibning «Tarixi Aliquli Amirlashkar»
asari 196 bet (98 varaq) dan iborat bo’lib, o’zbek tilida , arab alifbosining nasta’liq
xatida nasriy usulda yozilgan asardir. 53
Muhammad Yunus Toib Qo’qon xonligida 1860-1865-yillar davomida
shig’ovul mansabida faoliyat yuritgan va asosan soliq ishlarini nazorat qilish
hamda elchilik ishlari bilan mashg’ul bo’lgan. U Mallaxon, Sulton Sayyidxon
hamda Aliquli Amirlashkar yuritgan siyosatining faol ishtirokchisi bo’lgan.
Muhammad Yunus Toib maslahati bilan XIX-asrning 60-yillari o’rtalarida Qo’qon
xonligida Xitoy, Hindiston,Afg’oniston, Turkiya, Angliya va Rossiyaga elchiliklar
uyushtirilgan. Toib Aliquli Amirlshkar bilan birgalikda Avliyoota, Turkiston,
Chimkent, Toshkent mudofaalarida faol ishtirok etgan, har bir jang harakatlari va
xonlik ichki siyosatida Aliquli Amirlashkar tomonidan olib borilayotgan siyosatda
unga yaqindan ko’mak bergan. Keyinchalik Muhammad Yunus Toib Aliquli
Amirlashkar hayoti va faoliyatini yoritib beruvchi « Tarixi Aliquli Amirlashkar»
asarini yozadi. Aliquli Amirlashkar hayoti va faoliyati yoritilgan asarlar orasida
«Tarixi Aliquli Amirlashkar» o’zining eng mukammaligi va ishonchligigi bilan
alohida o’rin egallaydi. Bu asar turli vaqtlarda Sh.Vohidov, R. Shamsutdinovlar
tomonidan mustaqil tarzda hozirgi yozuvga o’girib o’rganilgan. 54
Tarixchi Z. Ilhomovnong yozishicha, ularning har ikkisida ham tarjimada
ayrim xatolarga yo’l qo’yilib, Aliqulining ismi «Alimqul» tarzida noto’g’ri
ko’rsatilgan. Keyinchalik Sh.Vohidov bu fikrning noto’g’riligini e’tirof etib,
Amirlashkarning ismi «Aliquli»emas,balki «Aliquli»ekanligini ta’kidlab o’tgan
edi. 55
Muhammad Yunus Toibning «Tarixi Aliquli Amirlashkar»asari Aliquli
53 XIX-asr ikkinchi yarmi-XX-asr boshlarida Qo’qon xonligida tarixnavislikning rivojlanishi150- b.
54 Muhammad Y.T.Amirlashkar alimqul tarixi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat
qurilishi Akademiyasi. O’zbekistonning yangi tarix markazi. T.1997. 12-54- bb.
55 Ilhomov Z. Aliquli Amirlashkar va uning Qo’qon xonligi siyosiy hayotida tutgan o’rni. Tarix fanlar
nom.diss ....... 2004.

Amirlashkar shaxsi va faoliyatini yoritib beruvchi tarjimayi hol tarzidagi
asardir.Bu asarda yuqorida aytilgan ma’lumotlar bilan birga Qo’qon xonlari
Mallaxon,Sulton Sayyidxon va boshqalar haqida ham qimmatli ma’lumotlar
uchraydi.
Qo’qon xonligi tarixi va chor Rossiyaning O’rta Osiyo xonliklarini bosib
olishi tarixi masalalarini yoritib beruvchi manbalardan yana biri Mullo Holbek Ibn
Mullo Muso Andijoniyning « Aliquli jangnomasi va Mullo Holbek
sarguzashtlari»asaridir. Asar o’zbek tilida, arab alifbosining nasta’liq xatida
yozilgan bo’lib, 75 varaqdan iborat. Asarning saqlanib qolgan nusxasi to’liq
bo’lmay, uning oxiri varaqlari qo’lyozmadan tushib qolgan yoki yo`qolgan.
Mullo Holbekning asari Qo’qon xonligi tarixiga bag’ishlangan bo’lib, uning
Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi, Aliquli Amirlashkar va uning xarbiy
yurishlari, uning Toshkent mudofaasida halok bo’lishi voqealarini bayon etadi.
Shuningdek asarda chor hukumatining mustamlakachilik siyosati, turli jinoiy
ishlari va mazlum xalqning azob-uqubatlari haqida aniq va ishonarli dalillar bilan
yoritilishi asarning manbaviy qimmatini yanada oshiradi. Mullo Holbek chor
hukmronligiga qarshi chiqib, axloqning buzilishi, Farg’ona ahlidan birlik,
ittifoqning ketganligini sababchi deb biladi. Chor qo’shinlari bilan kurashlarda
katta mahorat ko’rsatgan Aliquli Amirlashkar, Mingboy parvonachi kabi
sarkardalarga yuqori baho berib, ular tarixda iz qoldirganligini ta’kidlab o’tadi. Bu
asar Qo’qon xonligi tarixi, chor hukumati mustamlakachiligi siyosati tarixi hamda
Aliquli Amirlashkar hayoti va faaoliyatini o’rganishda muhim manba sanalishi
shubhasiz.
Qo’qon xonligi tarixi haqida qimmatli ma’lumotlarni beruvchi mukammal
bitilgan manbalardan biri «Tarixi jadidi Toshkand»asaridir. Bu asar Muhammad
Solihxo’ja Toshkandiy qalamiga mansub bo’lib, xonlik tarixiga oid yirik
manbalardan biridir. Asar arab alifbosining nasta’liq xatida o’zbek tilida yozilgan
bo’lib, bir necha nusxasi mavjud. 56
Muhammad Solih Toshkandiy chor Rossiyasining Qo’qon xonligiga qarshi
56 O’sha joyda. 219- b.

harbiy yurishlariga qarshi kurashlarda, xususan Toshkent mudofaasida eng faol
ishtirok etgan tarixchilardan biridir. U bo’lib o’tgan jangler va to’qnashuvlar,
ularda sodir bo’lgan voqealarni o’z ko’zi bilan ko’rgan va ularda bevosita ishtirok
etgan. Shu jihatdan olganda «Tarixi jadidayi Toshkand» asari Qo’qon xonligi
tarixini o’rganishda eng asosiy manbalardan biri bo’lib xizmat qildi.
Muhammad Solih Toshkandiy Toshkent mudofaasida olib brogan janglarni
tasvirlar ekan, eng mayda tafsilotlargacha ma’lumot berib o’tadi. Ayniqsa,
Toshkent shaxriga yetib kelgan Qo’qon lashkarlarining xalq tomonidan katta umid
va ishonch bilan kutib olinganligi, mudofaada shaharning barcha aholisi faol
ishtirok etganligi to’g’risida qimmatli ma’lumotlarni berib o’tadi. Qo’qon
sarkardasi Aliqulining jangdagi ishtiroki va halok bo’lishi tafsilotlarini turli
guvohlarning ko’rsatmalari asosida aynan tasvirlabnayotganligiga alohida urg’u
beri o’tadi va bu ma’lumotlarning eng to’liq tafsilotlari ham aynan Muhammad
Solih Toshkandiy asarida uchraydi.
«Tarixi jadidayi Toshkand»asridan bir qator tadqiqotchilar o’z ilmiy
ishlarida foydalanganlar, Sh. Vohidov, Z.Ilhomov, ayniqsa H.Z.Ziyoyev o’z
asarlarida bu manbadan nihoyatda keng foydalanganligi to’g’risidagi qimmatli
ma’lumotlarni o’z o’rnida keltirib o’tgan. 57
XIX-asr ikkinchi yarmida Qo’qon xonligi tarixi haqida yozilgan
manbalardan yana biri Mulla Niyoz Muhammad Ho’qandiyning «Tarixi
Shoxruhiy» asaridir. Muhammad Niyoz Ho’qandiy saroy amaladorlari safiga
kirganligi uchun Sheralixon hukmronligidan XIX-asrning 70-yillarigacha yuz
bergan siyosiy jaroyonlarda bevosita ishtorok etgan. Muallif o’z asarida xonlik
ichki siyosiy hayotining barcha tomonlarini atroflicha yoritish bilan birga ,
xonlarning tashqi siyosatiga munosabati, harbiy ahvolning yomonligi va
achinarlisi, harbiy ahvolning shunday qolib ketganligi, hattoki chor Rossiyasining
dastlabki harbiy yurishlarida xonlik askarlarining mag’lubiyatga uchrashi va
shaharning qo’ldan boy berilishini xonlarning beparvoligi oqibatida edi, deya
baholaydi. 58
57 Ziyoyev H.Z. Turkistonda Rossiya tajovuzi va hukmronligiga qarshi kurash. T.Sharq.1998. 101-195- bb
58 Beysembiyev T.K. Tarixi Shoxruxi kak istoricheskiy istochnik. Almata. Nauk.1987. 199-200-bb.

Shuningdek asarda Xudoyarxon va Mallaxon davri siyosiy guruhbozlikning
kuchayishi, bundan avvalroq yuz bergan qipchoqlar voqealari ham batafsil yoritib
berilgan.
«Tarixi Shoxruhiy» asari XIX-asr oxirlaridayoq tarixchilar tomonidan
tadqiqot obekti sifatida o’rganila boshlangan asarlardan biri sanaladi. Rus
tarixchisi N.N.Pantunsov 1876-yildayoq asarning rus tilidagi tarjimalarini nashr
qildira boshlagan bo’lsa, 1885-yilda uning to’liq nusxasini rus tilidagi tarjima va
izohlar bilan nashr qildirdi. Shuningdek, T.K.Beysembiyev ham «Tarixi
Shoxruhiy» asarini chuqur o’rganib, unda yozilgan ma’lumotlar asosida Qo’qon
xonligi va Sharqiy Turkiston tarixiga oid bir qator masalalarni tadqiq etgan.
Qo’qon xonligi tarixi va chor Rossiyasining O’rta Osiyo xonliklarini bosib
olishi tarixini yoritib beruvchi mahalliy tarixchilar tomonidan yozilgan ayrim
qo’lyozma manbalarning bugungi kunga kelib bironta ham nusxalari saqlanib
qolmagan. A.Navoiy nomidagi O’zbekiston Respublikasi Markaziy Davlat
kutubxonasida N.I.Veselovskiy tomonidan yozilgan «Kirgizskiy rasskaz o russkix
zavoevaniyax v Turkestanskom krae» asari saqlanadi. 59
Bu asar aslida Mullo Holiboy Mambetov qalamiga mansub bo’lib, «O’rus
lashkarining Turkistonda tarix 1269-1282 sanalarda qilg’on futuxotlari» deb
nomlanadi. Bu asar Toshkentlik savdogar va tarix ixlosmandi Akram Asqarov
iltimosiga ko’ra yozilib, keyinchalik N.I.Veselovskiyga tuhfa etilgan va olim
tomonidan rus tilidagi tarjima va izohlar bilan nashrdan chiqarilgan.
Oqjar volostining Chorbuloq ovulida 1856-yilda tug’ilgan va qozoqlarning
Shanishqli urug’idan bo’lgan Mullo Holiboyning otasi Qo’qon xonligi
qo’shinlarining, asosan Aliquli Amirlashkar qo’shinida alambardor lavozimida
bo’lib, Oqmasjidning bosib olinishidan Toshkent mudofaasigacha bo’lib o’tgan
janglarda ishtirok etgan. Keyinchalik uning aytib bergan tafsilotlari asosida Mullo
Holiboy o’z asarini yozib qoldirgan.
Kitobning N.I.Veselovskiy tomonidan chop etilgan nashrida rus tilidagi
59 Kirgizskiy rasskaz o russkix zavoevaniyax v Turkestanskom kraye, perevod I
orolejeniya.1894.Qarang: Ilhomov Z. Turkiston bosqini. T.2009.
50

tarjima va izohlar bilan birga, arab alifbosidagi qo’lyozma variant ham to’liq
berilgan va uning umumiy xajmi har biri 16 satrdan iborat 105 betni tashkil etadi.
Asar asosan she’riy yo’l bilan yozilgan.
Mullo Holiboy o’z asarini Oqmasjid beegi Yoqubbekning chor qo’shinlariga
qarshi mudofaa kurashlari tafsilotlaridan boshlaydi. Asarda Qo’qon xonlarining
bosqinchilarga qarshi kurashlarda tutgan choralari,har bir shahar va qal’a uchun
olib borilgan janglar, har bir jangni boshqarib brogan sarkardalar va ularning
faoliyatlari, Avliyoota,Turkiston,Chimkent,Toshkent shaharlarining chor
qo’shinlari tomonidan bosib olinishi voqealarning keng sharhlab berishga harakat
qiladi. U o’z asarida Mullo Aliquli Amirlashkar va uning faoliyatiga yuqori baho
beradi. Ayniqsa, Amirlashkarning jang qilish uslublari ,harbiy islohotlarni amalga
oshirish yo’lidagi say-harakatlari, Iqon jangidagi muvaffaqiyati va Toshkent
mudofaasidagi olib borgan janglarini to’liq yoritib beradi. Asarning yana bir
xususiyatli tomoni shundaki, unda boshqa manbalarda mutlaqo uchramaydigan
Aliquli Amirlashkarning o’limi oldidan Toshkent mudofaachilarga qilgan
vasiyatlari ham o’rin olgan. 60
Asl qo’lyozma nusxasi yo’qolib ketgan yana bir shunday asar Muhammad
Yunus Toshkandiyga tegishli. U asli Toshkentlik bo’lib, ancha o’qimishli odam
bo’lgan. Keyinchalik esa Qo’qon xonligi saroyida mirzo, zakotchi lavozimlarida
ishlagan. U saroydagi xizmati davomida siyosiy hayotda ro’y berayotgan juda
ko’p voqealarga guvoh bo’lgan. Muhammad Yunus Toshkandiy o’ziningn ko’rgan
kechirganlari va eshitganlariga hamda avval yozilgan kitoblarga asoslanob,
Qo’qon xonligining 1805-1865-yillarga taaluqli tarixini yozib qoldirgan. Bunda u
Olimxon, Umarxon va Muhammad Alixon hukmronligi davriga qisman to’xtalib
o’tadi. Asarning asosiy mazmuni esa Aliquli Amirlashkarning hayoti va
faoliyatiga bag’ishlangan.
Muhammad Yunus Toshkandiyning ushbu asari yo’qolib ketgan bo’lsada,
rus olimi Y.T.Smirnovning «Sultani Kenisara I Sadiq» asarida keltirilgan. 61
Y.T.Smirnov chor Rossiyasining O’rta Osiyo xonliklarini mustamlaka
60 O’rus lashkarining Turkistonda tarixi 1269-1282 sanalarda qilg’on futuhotlari. 2000. 4-5-bb.
61 Smirnov Y.T.Sultani Kenisara I Sadiq. S.I.Laxtina.1889.

aylantirilishi masalalari bilan shug’ullanar ekan,bunga mahalliy tarixchilarning
munosabatlarini bilishga harakat qiladi. Shu maqsadda olim tomonidan to’plangan
bir qator ma’lumotlar yuqorida nomi keltirilgan asarga ilova tarzida kiritiladi. Shu
joydan o’rin olgan Muhammad Yunus Toshkandiyning asari nomlanganligi uchun
mazkur manbani tadqiq qilgan va ilmiy muomalaga kiritgan Z.Ilhomov tomonidan
asar shartli ravishda «Mullo Yunus Toshkandiy xotiralari» deb nomlangan. 62
Muhammad Yunus Toshkandiy o’z xotiralarida keltirilgan ma’lumotlar
Avaz Muhammad Attor Ho’qandiyning «Tarixi jahonnamoyi», Muhammad Yunus
Toibning «Tarixi Aliquli Amirlashkar» asarlarida keltirilgan ma’lumotlarni
to’ldirib keladi va o’ziga xos yaxlitlikni yuzaga keltiradi.
Shunday asarlardan yana biri muallifi noma’lum «Mirot ul-futux»
«G’alabalar ko’zgusi» asaridir. Bu asarning hozirda qo’lyozma nusxasi ham,
undan foydalanib yozilgan boshqa nusxalari ham yo’q. R.N.Nabiyev o’z asarida
A.A.Semyonovda mavjud nusxasini o’z ko’zi bilan ko’rganligi va undan ayrim
ma’lumotlarni olganliginui yozib qoldiradi. 63
Qo’qon xonligining chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishiga qarshi
kurashlari tarixi haqida qimmatli ma’lumotlar berishi mumkun bo’lgan ushbu
asarni topib o’rganishning imkoni bo’lmaganligi manbashunos olim
SH.H.Vohidov ham o’z tadqiqotlarida ta’kidlab o’tgan. 64
XIX-asr ikkinchi yarmi va XX-asr boshlarida chor Rossiyasi
mustamlakachilik siyosati eng avjiga chiqqan bir vaqtda vaziyatga
moslashuvi,hukmron mafkura manfaatlari nuqtai-nazarini ifadolovchi mualliflar
tomonidan ayrim asarlar ham yaratilganki, bularda asl voqelikdan chetga chiqish,
voqealar tafsilotlari hamda tarixiy shaxslar faoliyatlarining mohiyatini noto’g’ri
talqin qilish hollari uchraydi. Tarixchilarning bunday yo’l tutishlariga XX-asr
boshlariga kelib ijtimoiy va siyosiy hayotning barcha sohalarida mustahkam
hukmronligini o’rnatgan chor hukumatining senzurasi sabab bo’lgan bo’lishi sir
62 Ilhomov Z. Aliquli Amirlashkar va uning Qo’qon xonligi siyosiy hayotida tutgan o’rni. Tarix fanlar nom.
diss ................ T. 2004.
63 Nabiyev R.Iz istorii Kokakdskogo xanstva. T. Fan.1974. 12-b.
64 Vohidov Sh .H. XIX-asr ikkinchi yarmi-XX-asr boshlarida Qo’qon xonligida tarixnavisikning
rivojlanishi. Tarix fanlari dok. diss ........... T. 1998.233-b.

emas. Ular tomonidan yaratilgan asarlar avvalgi manbalar asosida yozilgan
bo’lishiga qaramasdan, ayrim ma’lumotlarning noto’g’ri yoki nbuzib talqin qilish
hollari uchraydi. Masalan, Is’hoqxon Ibrat Mallaxoninig o’ldirilishi voqealariga
to’xtalib, «1278 hijriyda vazirlari Mullo Olimquli va Olimbek qirg’izlari va necha
inoqlar qo’lida Mallaxon o’ldirildi. Bu ishda Mullo Aliquli bosh ekan»,-deya baho
beradi. 65
Boshqa manbalarda esa Aliquli Amirlashkarning bu ishga aloqasi
bo’lmaganligini va aksincha u fitnachilarni jazolaganligi ko’rsatiladi.
Yana bir muallif- Mirzo Olim Mushrifning «Ansob us-salotin va tavorix ul
xavoqin» asari Qo’qon xonligi tarixining tashkil topishidan so’nggi kunlarigacha
bo’lgan tarixiy voqealarni yoritishda muhom o’rin tutadi. 66
Bu asarda XIX-asrning 50-60-yillarida sodir bo’lgan siyosiy voqealar
tahliliga katta o’rin beriladi. Xudoyarxon,Mallaxon,Shohmurod,Sulton
Sayyidxonlarning taxtda o’tirgan vaqtlarida yuritgan siyosatlari, shu vaqtda
xonlikdagi umumiy ahvolni yoritishga katta o’rin beradi. Mirzo Olim Mushrif
asarida ham ayrim ma’lumotlada noaniqliklar ko’zga tashlanadi.
Bunday holatni Mullo Olim Mahdumxojaning «Tarixi Turkiston» asarida
ham uchratish mumkun. «Tarixi Turkiston» asari Mullo Olim Mahdumxoja
tomonidan yozilgan Qo’qon xonligi tarixiga bag’ishlangan tarixiy asar bo’lib,
uning bugungi kunda toshbosma nusxasi saqlanib qolgan. 67
Mullo Olim Mahdumxoja yashagan davr va asarning yozilishi vaqti asarda
keltirilgan voqealardan ancha keyin bo’lganligi uchun hamda chor hukumatining
mahalliy tarix asarlariga senzura oqibatida ayrim hollarda voqealarning buzilgan
talqini uchraydi.
Shulardan ko’rinib turibdiki, manbalarda tarixiy voqelikka bo’lgan
munosabat turlicha va bu manbalarning asosiy xususiyatlarini, tarixiy zamonning
ta’siri va mualliflarning qarashlaridan kelib chiqqan holda har bir manbaning
murakkab xarakterga ega ekanligini anglatadi. Mahalliy tarixchilar tomonidan
65 Ibrat. Farg’ona tarixi. T.Meros. 1991.32-b.
66 Mirzo Olim Mushrif.Qo’qon xonligi tarixi.T.1995. 46-b.
67 Tarixi Turkiston..65-b.

yaratilgan asarlar orasida Muhammad Yunus Toibning «Tarixi Aliquli
Amirlashkar» va Muhammad Yunus Toshkandiyning xotiralari, Mullo Xoliboy
Mambetovning «O’rus lashkarining Turkistonda tarix 1269-1282-yillarda qilg’on
futuhotlari» asarlarini alohida ko’rsatib o’tish lozim. Bu asarlar biografik ruhda
yozilganligi bilan birga ular Rossiya imperiyasi bosqinchilarga qarshi kurashgan
va xonlikning siyosiy boshqaruvida ishtirok etgan odamlar tomonidan yozilganligi
uchun voqealar tafsilotiga nisbatan haqqoniyroq baho berilgan. Shu bilan birga
ushbu manbalarda Qo’qon xonligining ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy,diplomatik va
harbiy sohalar tarixi o’sha davr sharoitiga asosan yoritib berilgan. 68
Qo’qon xonligi tarixini faqatgina yuqorida keltirilgan mahalliy tarixchilar
asarlari asosidagina yoritilsa, bir yoqlamalikka yo’l qo’yilishi tabiiy. Mahalliy
manbalar bilan birgalikda arxiv hujjatlari ham xonlik tarixini o’rganishda muhim
va zarur manbalar bo’lib xizmat qiladi va ularni o’rganmay turib, xonlikning
so’nggi davrlari tarixini mukammal o’rganib bo’lmaydi.
Keyingi yillarda chop etilgan Ibrtaning «Farg’ona tarixi», Mullo Olim
Maxdumxojaning «Tarixi Turkiston», Mirzo Olim Mushrifning «Ansob us-salotin
va tavorix ul-xavoqin», Muahammad Azia Marg’iloniyning «Tarixi Aziziy»,
«Sharq Yulduzi» oynomasida nashr ettirilgan Avaz Muhammad Attor
Xo’qandiyning «Tarixi jahonnamoyi» va Muhammad Yunus Toib qalamiga
mansub «Tarixi Aliquli Amirlashkar»asarlari manbalarga bo’lgan e’tiborning
sezilarli ravishda o’sganligi va ularning ilmiy izlanishlarning asosiy manbalari
sifatida katta o’rin tutayotganligini ko’rsatib turibdi. Biroq, faqat bu asarlar bilan
kifoyalanib, Qo’qon xonligi tarixini chuqur o’rganib bo’lmaydi, albatta. Bu esa
o’z-o’zidan manbashunoslar oldida ulkan vazifalar turganligini, tarixning
o’rganilmagan yoki kam o’rganilgan qirralariga yanada ko’proq e’tibor berish
zarurligini ko’rsatadi.
Shunday qilib xulosa qilish mumkinki Qo’qon xonligida yaratilga tarixiy
asarlar o’zining qimmatli malumotlarim bilan ajralib turadi. Qo’qon xonligida
68 Vohidov Sh.H. XIX-asr ikkinchi yarmi-XX-asr boshlarida Qo’qon xonligida Tarixnavislikning
rivojlanishi. Tarix fanlari dok. diss.... T.1998. 234-247-b.
54

yaratilgan tarixiy asarlar xonlikning tarixi iqtisodiy -siyosiy jihatdan
mustahkamligi qaysi hukmdor davrida gullab yashnaganligi bayon etilgan.
XULOSA
Madaniy hayot insonlarning muhim ijtimoiy munosabatlar sohasini tashkil
qiladi. Madaniyatga oid boyliklar asrlar davomida yig’ilib har bir avlod tomonidan
qayta ishlanib, to’ldirilib ommaviy ko’rinishda yashab keladi. O’zbek xalqi-
Markaziy Osiyoda eng boy va qadimiy madaniy merosga ega hisoblanadi. Hozirgi
avlodga meros sifatida o’nlab madaniyat va ma’naviyat markazlari minglab
falsafiy adabiy dunyoviy va ilmiy asarlar qoldirganlar. Mustaqillikga erishguncha
madaniyatimiz birinchidan hukmron mafkura va istibdod tuzumi tazyiqida G’arb
madaniyatiga tahlil ruhida rivojlandi. Mazkur bitiruv malakaviy ishi yuzasidan
tadqiqotlarni amalga oshirish jarayonlarida Bitiruv malakaviy ishida Qo’qon
xonligida madaniy hayot tahlilini amalga oshirish asosiy maqsad sifatida qoyilgan
edi. Mazkur vazifaning amalga oshirilishi jarayonida qo`lga kiritilgan natijalar
yuzasidan quyidagi xulosalarga kelindi:

Birinchidan, Qo’qon adabiy muhit vakillari orasidan umuminsonparvarlik,
vatanparvarlik g’oyalarini tinmay targ’ib etgan, zamonning mudhish zulmlaridan
fig’on qilgan Nodira, Dilshod, Zebuniso va boshqa shoiru-shoiralar yetishib
chiqdi. Ular o’z asarlari orqali muhabbat, adolat va yaxshilikning g’alaba
qozonishiga ishonch tuyg’ularini targ’ib qildilar. Bu adabiy merosdan xalqimiz
bugungi kunda bahramand bo’lmoqda.
Ikkinchidan, XIX-asrda Qo’qon xonligida maorif ancha yuksalgan. Diniy
boshlang’ich ta’lim beruvchi maktab hamda o’rta va oliy ta’lim beruvchi
madrasalarda asosan o’g’il bolalar o’qigan. Madrasa talabalari uch bosqichda
o’qishgan.
Uchinchidan, Madaniy hayotda amaliy san’atining qo’shiqchilik, dorbozlik,
qo’g’irchoq oyinlari aktiyorlik, askiyachilik, teatr musiqa-qo’shiqchilik kabi turlari
muhim o’rin egalladi.
To‘rtinchidan, Qo’qon va Toshkentda xattotlik maktablari taraqqiy etib,
uning madaniy hayotda tutgan o’rni beqiyosdir. Qo’qon xattotlarining o’z
uslublari mavjud bo’lib boshqa shahar har xattotlaridan ajralib turar edi.
Beshinchidan, Xonlikda me’morchilikka alohida e’tibor berilgan. Bu yerda
ko’plab masjid va madrasa, xonaqoh,qorixona, maktab barpo etilgan. Ulardan
ba’zilari bizgacha yetib kelgan. Ular xonliklar davri me’morchiligining yorqin
durdonasidir. Me’morchilik sohasida ham madrasalar bezagi alohida ajralib turadi.
Oltinchidan, xalq amaliy san’atining yog’och va mis oymakorligi, xilma xil
mato to’qish, zargarlik, miskarlik, duradgorlik, to’quvchilik, kandakorlik,
kulolchilik va boshqa turlari ham rivojlandi.
Yettinchidan, Qo’qon xonligining adabiy muhitida yuzaga kelib shakllangan
va rivojlangan tarixnavislik maktabi shu hududlarda yashagan jamiyatning
man’aviy hayorida katta o’rin egallaydi. Qo’qon tarixchilari o’z asarlarida yillar
davomida insonlarning iqtisodiy-ijtimoiy, siyosiy va madaniy hayotlarini aks
ettirgan. Qo’qon xonligida ma’naviy va madaniy hayot ham jonlanib qimmatli
asarlar yaratildi. Qo’qon adabiy muhitida aynan shu davrda birinchi tarixiy asarlar
yaratildi, tarix fani va tarixnavislikka bo’lgan an’anaviy munosabat ham yangi

sharoitda qayta uyg’onib rivojlandi.
Umumiy xulosa sifatida aytib o„tish mumkinki, Qo`qon xonligida yuzaga
kelgan adabiy muhitning ta’sirida O`rta Osiyoning an’naviy madaniy hayoti
sohalarining barcha jabhalari ma’lum bir vaqt oralig„ida o„z yuksalishini boshdan
kechirdi. Bu davrda O`rta Osiyo xalqlari madaniyatiga xos bo„lgan adabiyot,
me’morchilik, tarixnavislik, xalq amaliy san’ati sohalari va boshqa bir qator
sohalarning rivojlanishi natijasida bunyoda etilgan va dunyo yuzini ko„rgan
ma’naviy va moddiy madaniyat namunalari bugungi kunda o`zbek xalqining
bebaho ma’naviy merosining salmoqli bir qismini tashkil etmoqda.

FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO’YXATI:
1. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning asarlari.
2. Karimov I.A.O’zbekiston Milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura.-
Toshkent: O’zbekiston, 1996 yil.
3. Karimov I.A.Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir.-Toshkent:
O’zbekiston, 1996 yil.
4. Karimov I.A.Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q.-Toshkent: Sharq, 1998 yil.
5. Karimov I.A.Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot-pirovard
maqsadimiz.-Toshkent: O’zbekiston, 2000 yil.
6. Karimov I.A.Imperiya davrida bizni ikkinchi darajali odamlar, deb
hisoblashar edi.-Toshkent: O’zbekiston, 2005 yil.
7. Karimov I.A.Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch.-Toshkent:
Manaviyat, 2008 yil.
8. Karimov I.A Ona Yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yo‘lida
xizmat qilish-eng oliy saodatdir Toshkent , 2015.
ADABIYOTLAR:
1. Agzamova G.A.So’nggi o’rta asarlar O’rta Osiyo shaharlarida
hunarmandchilik va savdo- Toshkent, O’zbekiston, 2000 yil
2. Ahmedov B.R. O’zbekiston xalqlari tarixi manbalari. Toshkent, 2001 yil.
3. Atayeva A. Madrasalar tarixiga bir nazar- Moziydan sado. 2008 yil.
4. Alixo’jayev M.O. Qo’qon madaniyati tarixidan. Respublika ilmiy-amaliy
anjuman materiallari.-Toshkent, 2004 yil.
5. Alixo’jayev M.O. Qo’qon xonligida vaqf yerlaridan foydalanish jamiyat
va boshqaruv. –Toshkent, 2010 yil.
6. Arslonzoda R.Qo’qon xonligi tarixi manbashunosligi va tarixshunosligi.-
Farg’ona, 2010 yil.
7. Azimov I. O’zbekiston naqshu nigorlari,-Toshkent: Gafur G’ulom, 1987 yil.
8. Bobobekov H. Qo’qon tarixi.-Toshkent: Fan, 1996 yil.

9. Bobobekov H.H. Po’latxon qo’zg’oloni-Toshkent. 1996 yil.
9. Beysembiyev T.K.T арихи Шзхрух как ист o рический ист o чник , -
Алмата : Наука .1987 г o д .
10. Ilhomov Z. Turkiston bosqini. Toshkent. 2003 yil.
11. Ilhomov I. Yakobjanov Y. Qo’qonga sayohat qilgan rus olimi, ТДПУ
имени Низами . 2008 год.
12. Ilhomov Z.A. Qo’qon xonligi tarixshunosligining ayrim masalalari,-
Toshkent. 2007 yil.
13. Ismoilova D.Qo’qon me’moriy yodgorliklar: Qo’qon asrlar silsilasida
Respublika ilmiy anjuman materiallari,- Qo’qon. 2004 yil 14-may.
14. Ismoilova Y. XIX-XX asrlar Marg’ilon liboslari. Moziydan sado. 2007 yil.
15. Ismoilova J.XIXasr oxiri-Xxasr boshlarida Farg’ona vodiysi tarixi yangi
tadqiqotlarida: Respublika ilmiy anjuman materiallari. 2007 yil.
16.Ishanov S.X.Каталoг MoHeT ^ канд XVIII-XIX вв . Та шк ент: Фан. 1970 год.
17. Karimov SH. Shamsuddinov R. Ubaydullayev O’. Vatan tarixi,- Toshkent:
Sharq.2003 yil.
18. Hamidov H. O’zbek an’anaviy qo’shiqchilik madaniyati tarixi,-Toshkent.
2007 yil.
19. Hamidov H. XVI-XIX asrlar yurtimiz madaniyati tarixidan lavhalar, -
Toshkent: Fan. 2009 yil.
21. Odilov A. O’zbek xalqi cholg’ularida ijrochilik tarixi,- Toshkent. 1995 yil.
22. Qayumov A. Qo’qon adabiy muhiti,- Toshkent. 1961 yil.
23. Qodirov M. O’zbek teatri an’analari,-Toshkent, 1976 yil.
24. Qosimov Y.Qo’qon xonligio tarixi,- Toshkent:Namangan, 1994 yil.
25. Rasulov B M. O’zbekistonda musulmon maktab va madrasalar tarixidan-
Andijon, 1996 yil.
26. Solixonov M. O’zbek teatri uchun materiallar,-Toshkent, 1935 yil.
27. Smirnov Y . T . Cултани Кенисара и Садик. Лахтина 1889 год.
28. To’rakulov F. Isaxonova M. Qo’qon xonligida xattotlik san’ati
tarixidan- Qo’qon asrlar silsilasida Respublika ilmiy anjuman materiallar,-

Qo’qon 2004yil 14 may.
29. Ziyoyev h.z. Turkistonda Rossiya tajovuzi va hukmronligiga qarshi
kurash,- Toshkent: Sharq. 1998 yil.
30. Ziyoyeva D.H.XIX asr oxiri-XX asr boshlarida Farg’ona vodiysida
an’anaviy xalq tomoshalari transformatsiyasi. Farg’ona vodiysi tarixiy
tadqiqotlarda Respublika ilmiy anjuman materiallari. 2008 yil.
30 Velyaminov Zernov. Svediniya V. О K O ^ HACKOM ханства . 1856 год.
32. Патуншв Н Н. Теварахи Шахрухие: Туркестанслий BeAoMocra -
1876 год.
MANBALAR :
1. Mirzo Olim ibn Mirza Rahim Toshkand. Ansob-us-salotin va tavorixi al-
xavoqin. Toshkent: Fan.2001 yil.
2. Mirzo Olim Mahdum Xoji. Tarixi Turkiston. Toshkent: Yangi asr avlodi.
2008
yil.
3. Mullo Holiboy Mambetov.Turkiston bosqini. Nashrga tayyorlovchi
Ilhomov Z. Toshkent.2009 yil.
4. Muhammad Aziz Marg’iloniy.Tarixi Aziziy.Toshkent: Man’aviyat. 1999 yil.
5. Ibrat. Tarixi Farg’ona. Toshkent: Meros. 1991 yil.

Qo’qon xonligida madaniy hayot va tarixnavislik

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Qo’qon xonligida madaniy hayot va tarixnavislik

O'xshash dokumentlar