Qo’qon xonligida soliq tizimi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	14000UZS
Hajmi	297.5KB
Xaridlar	4
Yuklab olingan sana	11 May 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Dehqonov

Ro'yxatga olish sanasi 02 Aprel 2024

193 Sotish

Qo’qon xonligida soliq tizimi

Sotib olish

MUNDARIJA
Kirish…………………………………………………………………...……….…2
I BOB. QO`QON XONLIGIDA AMAL QILGAN SOLIQ
MUNOSABATLARI
1.1. Qo’qon xonligida soliqlar rivojlanishi................................................................4
1.2. Qo’qon xonligi soliq
tizimi...............................................................................10
II BOB. XONLIKDAGI SOLIQLARNI RIVOJLANISHI
2.1. . Qo’qon xonligida soliqlar
davrida . ..................................................................20
2.2. Qo’qon xonligidagi soliq hozirgi kunda o’rganish . ...
…....................................23
XULOSA................................................................................................................26
FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO’YXATI..................28
ILOVALAR………………………………………....………………………....…29
1

KIRISH
Mustaqil O`zbekistonning uzoq va yaqin o`tmishiga bo`lgan yuk ortibligi
davrimizning o`ziga xos xususiyatidir. O zbeʻ kiston Respublikasi birinchi
Prezidenti I.A.Karimov ta kidlaganidek ―”Mustaqillik yillari o z o tmishimizni,
ʼ ʻ ʻ
o z madaniyatimizni xolisona bilib olish davridir. Bu jahon hamjamiyati tarix
ʻ
oldidagi vazifalarimizni anglab olish davridir”. 1
O’zbekiston Respublikasi
Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganidek, “Milliy tiklanishdan – milliy
yuksalish sari” degan da’vatkor g’oya hayotimizga chuqur kirib borish. Biz ayni
shu xalqimiz hayotini tubdan yaxshilash, inson huquq va erkinliklari, barqarorligi
va ijtimoiy adolatni ta’minlash, innovatsion taraqqiyot uchun muhim qadamlarni
qo’ymoqdamiz”. Innovatsion taraqqiyot muhim qadamlarni qo’yib kelayotgan
yangi O’zbekistonning har bir inson shaxsi ona yurtimizning xolisona va
mafkuraviy qarashlardan xoli tarixini innovatsion jarayonlarga asoslangan ilmiy
tadqiqothl isaridan o’rgansa lar hamda ezgu niyatlarimiz va buyuk buyuklarimiz.
qurollarimiz ro’yobi – “Uchinchi Renessans”ning mustahkam poydevorini bunyod
qilishga munosib hissa qo’shgan Sh.M.Mirziyoyev Mustaqillik-ezgu niyatlarimiz,
buyuk maqsadlarimiz ro’yobi yo’lida qudrat manbai bo’ladi.
Mavzuning dolzarbligi: Darhaqiqat, o`zbek xalqi tarixi, o`zbek davlatchiligi
tarixi ijtimoiy-iqtisodiy va hayotining shaxsiy shaxsiy tarixi bilan bevosita
madaniy bog`liqdir. Qo`shniligi tashkil topishi, ijtimoiy-siyosiy masalalarni
o`rganib, tadqiq qilish bugungi kundagi hayotiy masalalaridan biri hisoblanadi.
Yuqorida paydo bo’lgan ilmiy ish mavzusining g’oyat faolligidan dalolat beradi.
Kurs ishi tadqiqotining maqsadi: Xonlikning tashkil topish usullarini,
sharoitlarini o’rganib, mavzuni yanada yaxshilashga hissa qo’shish. Buning uchun
ushbu xonlik tarixini, uning ijtimoiy-iqtisodiy hayotini, davlat boshqaruvini ilmiy
boshqaruvini chuqur tadqiq etish muhimdan olib boradi.
1
Karimov I.А. Tarixiy xotirasiz kelajak yo q - T.: O zbekiston, 1998. 12-b
ʼ ʼ
2

Kurs ishining vazifasi: Bu kurs ishida Qo`qon xonligi tarixini o`rganishda
muammolarni bartaraf etishni o`z oldimizga vazifa qilib qo`ydik:
-Qo`qon xonligining siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy hayotiga baho berish;
-Xonlikning davlat boshqaruvini tadqiq etish;
-Xonlikning yerga egalik munosabatlari, savdo-iqtisodiy geografiyasini o`rganish.
Mavzuning o’rganilganlik darajasi: Qo`qonxon xonligi: hududi, ma`muriy
qurilish, markaziy va boshqaruv tartiblari haqidagi tarixiy ma`lumotlar Azamat
Ziyo va Bahodir Eshovlarning O`zbekiston davlatchiligi to`g`risida, Sh.Vohidov,
N.Norqulov, U.Jo`rayev. , R.Shamsiddinov, Sh.Karimovlarning Qo`qon xonligi
tarixi haqidagi asarlari, rus tarixshunosi V.P.Nalivkinning Parij hamda
Moskvalarida Qo`qon xonligi haqida chop ettirgan kitoblari asosiy manbalar.
Davriy (xronologik) chegaralanishi: XVIII boshlaridan, ya’ni xonlik tashkil
topgan davrdan keyin, uning keying arslardagi ijtimoiy ahvoli, ijtimoiy holat
o’rganiladi. kurs ishi asrdagi jarayonlarni ham o’z paydo bo’ladi. Kurs ishi XVIII
asr boshlaridan XIX asr yarmiga qadar bo’lgan davrni oladi.
Ishning hajmi: Ushbu kurs ishi kirish, 2 bob , 4 bo’lim, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxat i va ilovadan iborat.
3

I BOB. QO`QON XONLIGIDA AMAL QILGAN SOLIQ
MUNOSABATLARI
1.1. Qo’qon xonligida soliqlar rivojlanishi
O’zbek xonliklari soliq siyosatida shariat talablariga to’la rioya etilgan deb
bo’lmaydi. Zakot, ushr, fitr sadaqasi kabi to’lovlar, ba’zi mutaxassislar
ta’kidlaganidek, soliq bo’lmay, balki bandaning moliy ibodatlari sanaladi.
Konlardan, xazinadan, harbiy o’ljalardan davlat xazinasiga xums (beshdan biri)
berilgan. Xiroj esa o’rta asrlardan buyon yer solig’i sifatida olib kelingan. Bu
soliqni undirishda yagona qat’iy tartib bo’lmagan. 2
Xiroj solig’ining miqdorini
davlat boshlig’i belgilab bergan. U tayyor mahsulot yoki uning qiymatiga teng pul
shaklida undirilgan. Jizya solig’i musulmon bo’lmagan fuqarolar, ya’ni,
zimmiylardan undirilgan. Jizya solig’ini voyaga yetgan erkak zimmiylar
to’lashgan. Buxoro xonligida shayboniylardan keyin davlat tepasiga kelgan
ashtarxoniylar davrida ham mamlakatni, davlat xazinasini boyitish uchun
soliqlarning turi va miqdori oshirilgan. Jumladan, xiroj, ixrojot, boj kabi soliqlar
qatorida har xil kichik va katta soliqlar ham bo’lgan. Ayniqsa, Subhoniqulixon
taxtga kelganida soliqlarning turi ko’paydi. Uning davrida yetti yillik soliqlarni
oldindan, bir yilda yig’ish bo’yicha maxsus farmon e’lon qilindi. Xonning bunday
qarori aholini qiyin ahvolga solib qo’ydi, yanada qashshoqlashuviga sabab bo’ldi. 3
Chunki mamlakatda asosiy soliq to’lovchilar dehqonlar, hunarmanddar, savdogaru
chorvadorlar bo’lishgan. Aholi soliq to’lashdan tashqari mamlakatda
uyushtiriladigan turli tadbirlarga, majburiy ishlarga jalb qilingan, qo’shimcha
jarimalar ham solingan. Buxoro xonligida ham, boshqa joylarda bo’lgani kabi, xon
marhamat ko’rsatganlar va yetakchi din peshvolari hamda xon imtiyoz bergan
shaxslar barcha soliqlardan ozod qilingan. Xoliqulov A. “Chiroqchi bekligining
Buxoro amirligi siyosiy-iqtisodiy hayotida tutgan o’rni” (XIII-XX asr boshlari).
Xiva xonligida esa boj, jizya kabi soliqlar qatorida salg’ut, ag’ut, miltiq puli, tarozi
2
G’.Xolliyev, X.G’ulomov. O’zbekiston tarixi. T., “Universitet”, 1997. 106 b
3
Muhammad Aziz Marg’iloniy.Tarixi Aziziy. T., “Ma’naviyat”, 1999. 201 b
4

puli, darvozabon puli, mushrifona kabi yigirmadan ortiq soliq va yig’imlar ham
to’langan. Bundan tashqari aholi turli majburiyatlarni bajarishi lozim bo’lgan.
Masalan, mulkdorlar ma’muriyatini boqish, harbiylarning vaqtincha to’xtashida
ularning oziq-ovqati va boshqa harajatlari uchun yig’iladigan yig’imlar, suv
ta’minoti bilan bog’liq majburiyatlar shular jumlasidandir. XIX asr boshlarida
davlatni boshqargan El-tuzar soliq bo’yicha islohotlar o’tkazdi. Mamlakatda
aholidan yer solig’i undirildi. Bu soliq xususiy yer egalaridan yer maydoniga qarab
olingan. Yeri bo’lmagan dehqonlar hovlisi hisobidan to’lashgan. Xonlikda soliq
bo’yicha imtiyozga ega bo’lganlar tabaqasiga katta amaldorlar, xonga yaqin
kishilar, din arboblari, saroy xizmatchilari, navkarlar kirishgan. Qo’qon xonligida
ham davlat xazinasi uchun, mamlakatning ehtiyoji uchun soliq undirish tizimi
shakllantirilgan edi. Buxoro va Xiva xonliklariga nisbatan Qo’qon xonligida
soliqlarning turi ko’proq bo’lgan. Mollar va hayvonlardan olinadigan, to’ylardan
olinadigan soliq, meroslarni bo’lishda tushadigan soliq, do’konlar, karvonsaroylar,
omborxonalardan olinadigan soliq, daryo kechuvlaridan o’tish solig’i, tuz solig’i,
xonga qarashli bo’lgan ijaraga berilgan yerlardan olinadigan soliqlar va hokazo...
Xonlikda soliqgarning miqdori xonning ixtiyori bilan tez o’zgarib turgan. Ayniqsa,
harbiy harakatlar paytida soliqlarning turi va miqdori yanada ko’paygan. O’zbek
xonliklarida soliq yig’ishda bekliklarning xizmati katta bo’lgan. Jumladan, Buxoro
amirlariga qarashli bo’lgan Chiroqchi bekligida avorizot (favqulodda holatlarda
yig’iladigan harbiy soliq), qoracherik (Buxoro amirligi qo’shinlarini boqish uchun
beriladigan soliq), yaksara (qo’sh puli; qo’sh ho’kizi borlardan yig’ilgan), cho’p
puli, xarbuz puli (lalmikor yerlarga ekiladigan tarvuzlardan olingan), muhrona
(qozi, mufti, rais va boshqa hukmdorlarning muhri uchun soliq), xizmatona
(qozilarga, beklarga berilgan to’lov) vasiqa puli va boshqa soliq turlari ham
bo’lgan. XVI-XIX asrlar oralishda xonlik va amirlik-larning soliq siyosatida
hukumat belgilagan tartiblarga rioya qilishda shariat qoidalaridan uzoqlashish
ko’zga tashlanadi. Soliqtarning belgilanishi, undirilishi, sarflanishi jihatidan ham
shariat talablaridan chekinilgan. Jumladan, yo’l, ko’prik, madadi lashkar,
qo’nalg’a, boj va boshqa soliqlar hamda yig’imlar shariatda ko’rsatilmagan
5

soliqlardan hisoblanadi. Xonliklardagi nizolar-kelishmovchiliklar ham aholining
moddiy jihatdan yanada qiynalishiga olib kelar edi. Buning ustiga, yangi soliq
turlari ko’payavergan. Masalan, hatto bog’lar, bedazorlar, suv tizimiga qarovchi
miroblar uchun (mirobona), poliz ekinlari uchun ham alohida (tanobona) soliqlar
belgilangan. O’zbek xonliklarida yig’ilgan soliqlar shariatning asosiy manbai
Quroni karimda ko’rsatilganlarga emas, xon tomonidan belgilangan joylarga uning
farmoni bilan yuborilgan. Xonliklarda soliq undirish, uning turlari va miqdorini
belgilash, ularni taqsimlashda shariat talablariga rioya qilish o’rniga, har bir
xonliqda turlicha tartiblar joriy qilingan. Chunki qo’shin taminoti, saroy xarajatlari,
amaldorlarga beriladigan maoshlar va boshqa xarajatlar asosan mamlakat
hududlaridan yig’iladigan soliqlar hisobidan bo’lgan .
O zbekiston davlatchiligi tarixida o z o rniga ega bo lgan Qo qon xonligiʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
(1709-1876) ichki va tashqi siyosatida soliq tizimi muhim ahamiyatga ega
hisoblangan. Chunki xonlik iqtisodiyotining taraqqiyoti, siyosiy boshqaruvning
shakllanishi ham shu soliq tizimi bilan bog liq. Xonlikda yig iladigan soliqlarni
ʼ ʼ
rasmiy va maxsus turlarga ajratish mumkin. Xiroj, zakot, savdodan olinadigan boj,
hayvonlar hisobidan olinadigan soliq, tarozi solig i, daryoni kesib o tganlik uchun
ʼ ʼ
soliq, tuz solig i, ushr solig i singari rasmiy soliq turlari bo lgan. Tanobona, to y-
ʼ ʼ ʼ ʼ
maraka marosimlaridan yig iladigan soliq, meros bo lishdan yig iladigan soliqlar
ʼ ʼ ʼ
maxsus soliqlar turiga kiradi. 4
Sog liqlar asosan davlat xazinasiga, ya ni mutloq
ʼ ʼ
hukmdor – xon bilan joylardagi beklar foydasiga yig ilgan. Soliqlar mextar, sarkor,
ʼ
oqsoqol, amin, zakotchi kabi lavozimlardagi kishilar tomonidan yig ib olingan.
ʼ
Qo qon xonligida mamlakat hududidan tashqaridagi fuqarolaridan ham zakot,
ʼ
savdo bojlarini yig ib olish tizimi shakllangan edi. Jumladan, Rossiyaning Sibirь,
ʼ
Аstraxanь hamda Xitoyning manjurlar hukmronligi ostidagi Sharqiy Turkistoniga
ham o z oqsoqollarini yuborganlar. Xonlikdagi oqsoqollik tizimi haqida А.D.
ʼ
Middendorf, “Oqsoqollik Farg ona vodiysida mahalliy boshqaruv tizimining
ʼ
markazi hisoblanadi. Uning atrofida hamma jamoa boshqaruvining unsurlari
aylanib yuradi, buning ustiga u ajoyib tashkil etilgan”, – deb qayd etgan edi.
4
R.Nabiyev. Qo qon xonligi tarixidan T., “Fan”, 1973. 188 b
ʻ
6

Davlat tepasiga kelgan hukmdor qishloq jamoasini boshqarishda va davlat
soliqlarini o z vaqtida va to liq yig ib olish uchun qishloqlarda faoliyat yuritganʼ ʼ ʼ
oqsoqollarga tayangan. Qo qon xonlari, nafaqat xonlik hududida, balki o zga
ʼ ʼ
davlatlarda istiqomat qilgan Qo qon xonligi aholisiga ham o z oqsoqollari va
ʼ ʼ
yorliqlarini yuborgan. Bunday yorliqlarga ega bo lgan oqsoqollar Rossiya
ʼ
imperiyasining Sibirь hududi hamda Sharqiy Turkistonda istiqomat qilganlar. Bu
haqida H.Ziyoev, “1821-yilda Rossiyaning Petropavlovsk shahrida yashovchi
Qo qon savdogarlari oqsoqoli Kenjatoy Boyjonov bo lib, uning qo lida Qo qon
ʼ ʼ ʼ ʼ
xonining maxsus yorlig i bo lganligi”ni ta kidlaydi. XVIII asrning o rtalarida
ʼ ʼ ʼ ʼ
manjurlar hukumati tomonidan Qo qon savdogarlarining Sharqiy Turkiston
ʼ
bozorlarida savdo qilishiga ruxsat berilgan. Natijada ularning bu bozorlarga kirib
kelishi kuchaygan. Xitoy hujjatlarida “Qo qon savdogarlari Sharqiy Turkistonning
ʼ
ichki bozorlarini asta-sekin qo lga oldilar, mulk va mablag to pladilar,
ʼ ʼ ʼ
uyg urlarning uylarini ijaraga oldilar. Bu yerda ular o zlarining uyushmalarini tuza
ʼ ʼ
boshlaganlar” degan ma lumotlar ko plab uchraydi. Qo qon hukmdorlari Sharqiy
ʼ ʼ ʼ
Turkistondagi musulmon aholi, jumladan, Qo qon fuqarolaridan boj-hiroj yig ib
ʼ ʼ
olishni o z nazoratiga olishga harakat qilgan. Shu maqsadda, o lkaga xon o z
ʼ ʼ ʼ
oqsoqolini yuborgan. Qo qonlik savdogar Rizoquli Yorkenddagi Qo qon
ʼ ʼ
savdogarlarining oqsoqoli sifatida tayinlangan. Ikkinchi oqsoqol esa Qashqarda
tayinlangan bo lib, u toshkentlik savdogar Ne matjon edi. Rus sharqshunosi
ʼ ʼ
А.А.Semenov ham Ne matjonni Sharqiy Turkistonga oqsoqol sifatida yorliq bilan
ʼ
yuborilganligini qayd etgan. Xitoy manbalarida ushbu oqsoqolliklar Qo qon
ʼ
hukmdorining roziligi bilan Yorkend va Qashqar hokimbegilar tomonidan
tayinlangan. Ching imperiyasi ma muriyati bunga rozi bo lgan. Qashqar va
ʼ ʼ
Yorkenddagi qo qonlik savdogarlar bir oyda to rt marta Qashqarning “eski shahar”
ʼ ʼ
qismida oqsoqol huzurida majlis o tkazganlar. Uning amaldagi vazifasi
ʼ
Qashqardagi barcha Qo qon savdogarlaridan va musulmon aholidan boj va zakot
ʼ
soliqlarini yig ib olish edi. Oqsoqollik tizimining Sharqiy Turkistonda qachon
ʼ
o rnatilganligi xususida tarixchilar orasida turlicha fikr bildirilgan. Yapon
ʼ
tadqiqotchisi Toro Soguchi, Norbo tabiy hamda Olimxonning muhri tushirilgan
ʼ
7

yorliqqa ega bo lgan xudoydo lavozimidagi shaxs Sharqiy Turkistonda savdoʼ
qilayotgan Qo qon savdogarlarini nazorat qilganligini qayd etgan. M.
ʼ
Gurevichning yozishicha, Qo qon hukmdori “Umarxon davrida Qashqardagi
ʼ
Qo qon savdogarlaridan boj yig ishni nazorat qiladigan Qo qon oqsoqoli
ʼ ʼ ʼ
(xudoydo)ni tayinlashga urinib ko rilgan”, – deb yozgan. Qurbon Аli
ʼ
Аyaguziyning fikricha esa bu oqsoqollik tizimi 1832-yilgi Qo qon xonligi va
ʼ
Ching imperiyasi o rtasidagi shartnomadan so ng o rnatilgan, deb hisoblagan.
ʼ ʼ ʼ
“Oqsoqol” atamasi manjurcha “xudoydo”, xitoycha “shangmu” yoki “maimai
touren”, ya ni “savdo oqsoqoli, boshlig i” atamasi bilan tenglashtirilgan. Bu
ʼ ʼ
mansab egasi nafaqat Qo qon savdogarlari faoliyati va ularning haq-huquqlarini,
ʼ
balki Sharqiy Turkistonda muomalada bo lgan Qo qon tanga-pullarini ham nazorat
ʼ ʼ
qilgan.
Manbalarda, qo qonlik oqsoqollar Sharqiy Turkistondagi xonlik fuqarolarining
ʼ
sonini bilgan yoki bilmaganligi haqida ma lumot berilmagan. Shu jumladan, Ching
ʼ
imperiyasi hukumati ham 1759-1828 yillar oralig ida Sharqiy Turkistonda savdo
ʼ
faoliyatini olib borgan xonlik fuqarolarini ro yxatga olmagan. Biroq Jahongirxo ja
ʼ ʼ
qo zg olonidan so ng, qo zg olonning faol ishtirokchisi bo lgan qo qonliklarga
ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
qat iy chora ko rishga majbur bo lgan.
ʼ ʼ ʼ 5
O rta Osiyo xonliklaridan kelganlarni aniq ʼ
sonini bilish uchun Ching hukumati 1828-yilda Sharqiy Turkistonda aholini
ro yxatga olishga majbur bo lgan. Natijada ularning jami soni 5122 ta xonadon
ʼ ʼ
bo lganligi va ulardan 3602 ta xonadon Tyanь Shanning janubida, ya ni Qashqar,
ʼ ʼ
Yorkent, Xo ton, Uchturfon, Yangihisor, Kuchor, Oqsuv va boshqa aholi
ʼ
manzillarida istiqomat qilgan bo lsa, 460 ta xonadon esa shimolida Urumchi,
ʼ
G ulja, Chuguchakda yashaganligi aniqlangan. Ularga kashmirlik, buxoroliklar,
ʼ
badaxshonliklar ham qo shib hisoblangan. Аslida bu vaqtda Sharqiy Turkistonda
ʼ
Qo qon xonligi fuqarolari ko pchilikni tashkil etgan. Manjur amaldori Na Yanchen
ʼ ʼ
rahbarligida olib borilgan aholini ro yxatga olish jarayonida ularning barchasi
ʼ
kiritilmagan. Yuqorida keltirilgan raqamlar faqatgina 1818-1828 yillar oralig ida
ʼ
Sharqiy Turkistonga kelgan Qo qon xonligi fuqarolari soni deb hisoblangan. 1818-
ʼ
5
Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. T., Sharq, 2000. 155 b
8

yildan avval kelib qolgan qo qonliklardan manjurlar hukumati soliq yig ib olishniʼ ʼ
maqsad qilgan. Shu maqsadda ularni Sharqiy Turkistonda istiqomat qiluvchi
uyg urlar deb ro yxatga olgan va ularga yer, turar joy solig i kabi davlat soliqlari
ʼ ʼ ʼ
solgan. Bu vaqtda manjurlar imperiyasi uchun Sharqiy Turkiston tinch hudud
sifatida kerak edi, xolos. Bunda Qo qon elchisi А lam pochcha va Muhammad
ʼ ʼ
Dukarboylarning xizmati katta edi. Qo qon xonligi uchun faqat qo qon
ʼ ʼ
savdogarlardan soliq yig ib olish bilan cheklanmadi. Shu bois, 1833-yilda
ʼ
Muhammad Аlixon Mirza Аyyub ismli elchini yuboradi. Elchi endi soliq faqat
xonlik savdogarlaridan emas, Sharqiy Turkistondagi barcha xorijlik
savdogarlardan ham soliq yig ib olishga ruxsat so ragan. Uchturfonga Isa ismli
ʼ ʼ
qo qonlik savdogar oqsoqol qilib tayinlangan. 1834-yilda Qo qondan yana bir
ʼ ʼ
elchi kelib, Sharqiy Turkistondagi qo qonlik savdogarlardan endi soliq
ʼ
olinmasligini iltimos qilib, Pekinga bormoqchi ekanligini aytgan. 1834-yilda
Pekinga kelgan А lam pochcha badaxshonlik, kashmirlik savdogarlardan savdo
ʼ
bojini olmaslikni ham iltimos qilgan. Sharqiy Turkiston o lkasidan har yili xonlik
ʼ
xazinasiga oqsoqol tomonidan 500 kumush yombu yuborilib turgan. Shu bois, bu
lavozimga alohida e tibor berilgan. Imom Аli Qunduziy va Cho qon
ʼ ʼ
Valixanovlarning yozishicha, “Mazkur mansab Qo qon hukmdorlari tomonidan
ʼ
ijara sharti bilan berilgan mansabdir. Dastlab mazkur mansabga savdogarlar
toifasidan bo lgan odamlar tayinlanganlar, keyinroq esa bu mansabni ko proq
ʼ ʼ
harbiylar egallaganlar. Qo qon xonligi davrida tashkil etilgan oqsoqollik tizimi
ʼ
1876-yilda xonlik tugatilgandan so ng ham o z faoliyatini to xtatmagan. Bu
ʼ ʼ ʼ
oqsoqollik tizimi XIX asr oxiri – XX asrning boshlarida Oqsuv, G ulja, Uchturfon,
ʼ
Yorkent, Xo ton, Kuchor, Qorashahar, Lobnor, Turfon, Xami, Keriya va
ʼ
Dunьxuan kabi shaharlarigacha kengayib borgan.
9

1.2. QO’QON XONLIGIDAGI SOLIQ TIZIMI
XIX asrda O’rta Osiyo xonliklari agrar davlatlar edi. Aholining ijtimoiy
iqtisodiy ahvoli, yerga egalik tartiblari qandayligi, to’g’ridan-to’g’ri soliq va
to’lovlarning miqdori bilan rejalashtirish. Bu davrda yerlarning ko’p qismi,
ayniqsa, ekin maydonlari xon, uning qarindoshlari va yaqinlari hamda bir qancha
yer egalari qo’lida bo’lgan. Aholining alohida katta yer egalariga tegishli ekin
maydonlarida mehnat qilganlar. Dehqonlar ijaraga olingan yerlari uchun bir qismi
(ko’p yillik hosilning 1/5 yoki 1/3 qismi) ni xiroj sifatida to’laganlar. Qo’qon
xonligida soliqlar tizimi qadimdan rivojlanib kelgan soliq tizimiga asoslangan edi.
Xonlik joriy qilgan soliq tizimi shariat qonunlariga asoslangan edi. Qirg’iz va
qipchoqlar yashaydigan hududlar xonlik tarkibiga qo’shib olinishi bilan ularning
hududlari xonlik mulkiga aylandi. Qirg’iz va qipchoq qabilalaridan yer va chorva
mollari soliqlari olina boshlandi. Xonlikda joriy qilingan soliq tizimi shariat
qonunlari asosida tasniflangan va tartibga solingan edi. 6
Qo’qon xonlari joriy
qilgan soliq tizimi mamlakatning barcha aholisiga nisbatan birdek tartibda amal
qilar edi. Bunda o’zbek, tojik, qirg’iz va qipchoq kabi xalqlarning soliq to’lash
tartiblari bir xil edi. Xonlikda joriy qilingan soliqlar tizimi asosan aholi ustidan
o’rnatilgan nazoratning bir ko’rinishi edi. Xonlik viloyatlarining soliq to’lash
imkoniyati mahalliy aholining shug’illanadigan mashg’ulotlariga bog’liq edi.
Aholidan olindigan soliqlar xonlarning kundalik sarf-harajatlarini qoplar edi.
Xonlikning harbiy qo’shinlarining maoshlari xon xazinasidan qoplanar edi.
Bundan tashqari amaldorlarning maoshlari ham aynan mamlakat aholisi
to’laydigan soliqlardan qoplanar edi. Xonlikdagi barcha yerlar xonning mulki
hisoblangan. Xonlar ushbu yerlarni amaldorlar, qarindoshlari, qabila boshliqlari va
boshqalarga yerdan olinadigan soliqlarning bir qismini o’zida qoldirish sharti bilan
6
Плоских В. М. Кыргызское и Коканское ханства. Фрунзе, Илим, 1977. 301 с.
10

hadya qilar edi. Xonlikda yer va suv hukmron tabaqalariniki hisoblanib, yerga
egalik qilishning to’rtta turi mavjud bo’lib ular quyidagilar edi:
1. Xiroj yerlar – yer egalarining xususiy yerlari.
2. Davlat yoki amloq yerlari – xonga qarashli yerlar – o’rmonlar, to’qaylar,
yo’luko’priklar.
3. Xususiy yerlar – xonning maxsus farmoyishi bilan yirik amaldorlarga berilgan
yerlar (suyurg’ol).
4. Vaqf yerlari – diniy muassalar, ya’ni, masjid, madrasa va mozorlarga qarashli
yerlar.
Manbalarga ko’ra, amloq xon ixtiyoridagi yer bo’lib, u “zamini xos”, deb
atalgan. Bunday yerlar xon tomonidan ayrim guruh va mansabdor shaxslarga
berilgan. Yerni olgan kishi unga o’z hisobidan ishlov berib, sug’organ. Olgan
hosilidan esa xonga soliq to’lagan va bu soliq miqdori xiroj (xiroj – hosilning 1/5
dan 1/8 qismigacha tashkil etgan) dan ko’proq bo’lgan. Yerga egalik qilishda
mulk, ijara, urg’u, tanho shakllaridan ham foydalanilgan. Mulk – boylarga qarashli
xususiy yerlar bo’lib, ular dehqonlarga ijaraga berilgan. Ma’lumotlarga ko’ra, ijara
– muayyan shartlar asosida beriladigan barcha ko’chmas va ko’chadigan mulk-yer,
ariq, tegirmon, tim, rasta, ulov av boshqalarni o’z ichiga olgan mulk shakli bo’lsa,
urg’u – musodara qilish yo’li bilan xon mulkiga aylantirilgan yoki gunohkorni
qo’lga olishda jonbozlik qilgan shaxslarga berilgan yer va mol-mulkdir. Tanho –
hukmdor tomonidan alohida xizmat ko’rsatgan kishilarga amloq yerlardan ba’zilari
in’om etilishi tufayli paydo bo’lgan mulk shakli bo’lib, bunday yerlarda soliq
yig’ish huquqi tanho egalari – tanhodorlarga berilgan. U o’ziga berilgan yer, bir
nechta qishloq, hatto, katta mulkning yillik yoki yarim yillik daromadini hadya
sifatida olgan. Ba’zan, amaldorlar bir umr tanhodor bo’lgan va o’g’li xon
marhamatiga sazovor bo’lsa, tanhodorlik meros sifatida davom etgan. Harbiylarga
tanho yoki xiroj taqdim etilsa, u tarxon deb atalgan. Bu davrda xonlikning
daromadi mahsulot va puldan iborat bo’lib, ular asosan soliqlar undirish yo’li bilan
11

hosil qilingan. Soliq va majburiyatlar xonlikning barcha shahar va qishloqlarida
deyarli bir-biri bilan chambarchas bog’liq bo’lgan. Mamlakatda mavjud soliqlar
joriy etilishiga ko’ra, to’rt turga: shariat qonunqoidalariga binoan belgilangan
asosiy soliqlar; rasmiy soliqlar; an’anaviy soliqlar; favqulodda joriy etilgan
soliqlar. Manbalarga ko’ra, shariat qonun-qoidalari asosida joriy etilgan asosiy
soliqlar: – xiroj, ushr va zakot hisoblangan. Dehqonchilikda donli ekinlar
ekiladigan yerlardan olinadigan soliq – xiroj deb atalgan. Bu soliq hosilning
beshdan bir qismini tashkil etib, 5 qop g’allaning bir qop miqdorida undirilgan.
Soliqning bir qismi mahsulot, bir qismi esa pul bilan to’langan. Ushr yerlari –
“zamini ushr” deb yuritilgan yerlardan hosilning undan bir qismi miqdorida ushr
solig’i ruhoniylar foydasiga undirilgan. Zakot – mahsulotdan olinadigan savdo
solig’i yoki chorva mollari hisobidan olinadigan soliq bo’lib, daromadning qirqdan
bir qismini tashkil etgan. Xonlikning savdogarlik sarmoyalari aniq bo’lmaganligi
sababli, sharoitga qarab daromaddan zakot olingan. Shuningdek, chorva mollaridan
ham qirqdan bir ulush hisobida zakot olingan. Arxiv hujjatlarida an’anaviy
zakotdan tashqari – bo’roqi zakoti, elatiya zakoti, sarkarda zakoti kabilar haqida
ma’lumotlar bor. Xonlikda joriy etilgan tanobona, xonsoliq, karvonlardan chegara
yoki maxsus belgilangan shaharlarda, Sirdaryo kechuvidan olinadigan boj
to’lovlari, tuz boji, bozorlarda savdogarlardan, xon mablag’iga qurilgan barcha
inshootlardan olinadigan soliq kabilar rasmiy soliqlarga kirgan. Bog’dorchilik,
sabzavotchilik, polizchilikda ekin ekiladigan yer maydonining hajmiga qarab tanob
solig’i olingan. Soliq yig’uvchi amaldor tanobchi (har bir tanob yerdan soliq
oluvchi), eakot solig’ini yig’uvchi amaldorlar zakotchi deb atalgan. 7
An’anaviy
soliqlarga to’y marosimlaridan, meros bo’linishidan, tarozidan, daryodan o’tish
uchun sollardan, qirg’iz va qozoqlarning chorvasidan olinadigan va shunga
o’xshash soliqlar kirgan. Xonlikda bulardan tashqari yana turli xil favqo’lodda
soliqlar mavjud bo’lib, u tilla puli va mis puli, ulov puli, alaf puli, nafsona,
mushtak, kafsan, yaksara va boshqalardir. Soliqlar qat’iy belgilangan miqdorda
hamda o’z vaqtida yig’ilishi shart bo’lsa-da, xon va amaldorlarning ixtiyori bilan
7
G ’. Xolliyev , X . G ’ ulomov . O ’ zbekiston tarixi . T., “Universitet”, 1997. 122 b
12

bu holat o’zgarib turgan. Harbiy harakatlar paytida, ayniqsa, soliqlarning turi va
miqdori oshirilgan. Xon xazinasiga kelib tushgan soliqlar – xossachi, bek
xazinasiga tushgan soliqlar – beklik deb atalgan. Manbalarga ko’ra, xon
ihtiyoridagi yerlar “zamini xos”deb atalib, undan keladigan barcha daromad
xonning ihtiyorida bo’lgan. Xon xazinasiga tushadigan soliqlarning deyarli
barchasi Qo’qon shahri va uning atrofidagi qishloqlardan yig’ilgan. 8
Chetdan xon
ihtiyoriga mahsulot va chorvadan yig’iladigan zakot, Sirdaryo kechuvdan
olinadigan boj, tuzdan, xossachi joylardan, xon mablag’iga qurilgan barcha
inshootlardan olinadigan soliq, to’y marosimlaridan va meros bo’lishdan
yig’iladigan soliqlar tushgan. Qo’qon xoligida soliqlardan ozod qilingan, ya’ni,
“mulki xur” yerlar ham mavjud bo’lib, ularning egalari bo’lgan sayyid, xo’jalar,
shayxlar va eshonlar xonning maxsus inoyatnomalari asosida barcha soliqlardan
ozod qilinganlar. Shuningdek, xonzoda va to’ralar, ba’zi qozi, rais, amin, darvesh
va so’filar ham tanob solig’idan ozod qilingan. Soliqlardan tashqari aholi majburiy
ravishda turli ishlarga – kanallar qazish, ariqlarni tozalash, obodonchilik ishlari,
turli qurilishlarga, ayniqsa, hukmron tabaqalarning xizmatlariga jalb etilgan. Soliq,
to’lov va majburiyatlarning yildan yilga oshib borishi natijasida Qo’qon xonligida
xalqning noroziligi ortib borib, xonlikdagi ijtimoiy-siyosiy vaziyatning
keskinlashuvi davlatning siyosiy inqirozini ta’minlab bergan edi. 9
Erdonabiy
hukmronligi davrida qirg’izlar yashaydigan hududlarni bosib olishga kirishildi.
XVIII asrning ikkinchi yarimiga kelganda O’ratepa viloyatiga xonlikning
harbiy qo’shinlari hujum uyishtirgan edi. Xonlik hududining kengayish natijasida
boshqaruv tizimlari ham rivojlanib borgan. Xonlikda dastlabki soliqlarni tartibga
solish ishlari aynan Erdonabiy hukmronlik qilgan davrda amalga oshirilgan edi.
Bunda asosan xonlik aholisining soliq to’lash imkoniyatlaridan kelib chiqqan
holda islohot amalga oshirilgan. Qo’qon muarrixlaridan biri Mulla Niyozning
yozishicha xonlikning davlat xazinasi aynan Erdonabiy hukmronlik qilgan davrdan
boshlab ko’paya borgan edi. Xonning qirg’izlar ustidan hukmronligining
8
Muhammad Aziz Marg’iloniy.Tarixi Aziziy. T., “Ma’naviyat”, 1999. 225b
9
R.Nabiyev. Qo qon xonligi tarixidan T., “Fan”, 1973. 192 bʻ
13

o’rnatilishi oqibatida xonning harbiy qudrati ham ortib borgan, xonlik sharqda
Xitoyda hukmronlik qilgan manjurlarning Sin sulolasiga qarshi muaffaqiyatli
kurash olib borgan edi. Norbo’tabiy hukmronlik qilgan davrga kelib xonlikda
soliqlar tartibga solindi. Uning hukmronligi 1770-1801 yillarda Qo’qon xonligida
yerlardan mo’l-ko’l hosil olingan, chorva mollari soni ancha ko’paygan, umuman
aholining turmush sharoitlari ancha yaxshilangan edi. Mamlakatda dehqon va
chorvadorlarning soliq to’lash imkoniyatlari ancha yaxshilangan edi. Savdo-sotiq
ishlari ham yaxshi yo’lga qo’yilgan, qoshni mamlakatlar bilan munosabatlar ancha
iliq ko’rinishda bo’lgan edi. Olimxon hukmronligi davrida (1801-1810) xonlik
harbiy qo’shinlari Janubiy Qozog’iston yerlariga yurishlar qilib, xonlik hududini
kengaytirish siyosatini davom ettirgan edi. Bunda asosan qipchoq va qirg’iz
qabilalari xonlikka bo’ysundirilib, aholining ijtimoiy tarkibi ham kengaydi.
Olimxon Toshkent bekligiga yurish qilib, uni xonlik tarkibiga qo’shib olidi.
Toshkent ustidan Qo’qon xonligining nazoratini o’rnatilishi oqibatida Toshkent
bekligi ta’siri ostida bo’lgan qozoq juzlari ham bevosita Qo’qon xoniga tobe bo’lib
qoldi. Qozoq juzlari tarkibida qipchoq qabilalari ham istiqomat qilar edi. Xonlikka
qipchoq qabilalarining kirib kelish jarayoni aynan Olimxon hukmronligi davrida
sodir bo’lgan edi. Olimxondan keyingi hukmdor Umarxon (1810-1822)
hukmronlik qilgan davrda xaonlikning chegara qal’alari aynan xonlikning shimoliy
hududlarida qurila boshlangan edi. Ushbu chegara qal’alarida qipchoq
qabilalaridan bo’lmish qulon qabilasi yetakchi mavqega ega edi. Umarxon
mamlakat hududini viloyatlarga bo’lib, ularga o’zining mas’ul amaldorlarini
tayinlagan. Amaldorlarning aosiy vazifasi xonlik qo’shinlarini boshqarib,
mamlakat aholisi to’laydigan soliqlarni xon xazinasiga yuborishdan iborat bo’lgan.
Umarxon hukmronlik qilgan davrda xonlikning qirg’iz qabilalari ustidan nazorati
kuchaytirilgan. Qirg’iz qabilalarini markaziy hokimyat bilan bog’lash maqsadida
Umarxon qabila boshliqlariga katta vakolatlar bergan edi. Qirg’iz qabilalaridan
soliqlarni yig’ib xon xazinasiga yuborish ishini asosan qirg’iz biylariga
topshirilgan edi. Umarxon hukmronligi davrida xonlikning xalqaro mavqei
mustahkamlanib qo’shni davlatlar bilan do’stona aloqalar yo’lga qo’yilgan.
14

Mamlakatda savdo ishlari tartibga solinib, mamlakatda keng obodonchilik ishlari
amalga oshirilgan. Mahalliy muarrixlarning yozishicha aynan Umarxon
hukmronligi davri xonlikning eng yaxshi davrlaridan biri bo’lgan deb ta’kidlanadi.
Qo’qon xonligining harbiy qudrati Muhammad Alixon (1822-1842) hukmronlik
qilgan davrda oshib qo’shni hududlarni bosib ola boshladi. Dastlab mamlakatning
sharqiy hududlariga yurish qilib, Issiqko’lgacha bo’lgan yerlarni (asosan qirg’izlar
istiqomat qiladigan hududlar) Qo’qon xonligi tasarrufiga kiritdi. Muhammad
Alixonning keyingi yurishi xonlikning janubiy o’lkalari Vohan, Shug’non kabi
hududlarga amalga oshirilib, ushbu hududlarga Qo’qon xonligi tobeligini tan
oldirildi. Muhammad Alixon hukmronligi yillarida Sin imperiyasi hukmron
doiralari Sharqiy Turkiston va Qoshg’ar o’lkalarida o’z hukmronligini o’rnatish
maqsadida harbiy harakatlarni boshlab yuborgan edi. 10
Muhammad Alixon Sharqiy
Turkistondagi istilochilar bilan kurash olib borayotgan Jahongirxo’ja boshliq
Qoshg’ar aholisiga yordamga harbiy qo’shin yuboradi. 1840-yilda
Muhammadalixonning bosh maslahatchisi, davlatni boshqaruv ishlarida katta
tajribaga ega bo’lgan Haqquli mingboshining tuhmatga uchrab xon tomonidan qatl
etilishi shusiz ham qaltis bo’lib turgan vaziyatni yanada keskinlashtirib yubordi.
Undan tashqari xon davlat ishlariga loqayd bo’lib, asosiy vaqtini haramida o’tkaza
boshladi. Natijada davlatni boshqaruv ishlarida suiste’molliklardan umumiy
noroziliklar boshlanib, xonni ag’darish uchun fitna tayyorlana boshladi. Umuman
olgan, XIX asrning o’rtalariga kelib Qo’qon xonligidagi siyosiy jarayonlar hamda
ichki ahvol yanada og’irlashgan edi. So’nggi tadqiqotlarga ko’ra, buning sababi
birinchidan, o’troq aholi ko’chmanchi va yarim ko’chmanchi bo’lgan qipchoqlar
hokimiyatni tan olmaganlar. Xonlik hududlaridagi ba’zi viloyat hukmdorlari
Musulmonqo’lga qarshi chiqdilar. Ikkinchidan, hokimiyatda yuqori mavqyeni
egallash hamda xonga ta’sir o’tkazish uchun qipchoqlar orasida ham o’zaro
kurashlar borardi. Bu kurashlarda qipchoqlarning qulon urug’idan bo’lgan
Musulmonquli ham faol ishtirok etgan. Uchinchi sabab esa, qipchoqlarning o’troq
aholiga nisbatan yuritgan siyosati edi. Qipchoqlar o’troq aholiga nisbatan
10
G’.Xolliyev, X.G’ulomov. O’zbekiston tarixi. T., “Universitet”, 1997. 133 b
15

bepisandlik nazari bilan qarab, boshqa elat va etnik guruhlarni kamsitganlar.
To’rtinchidan esa, tashqi omil – Rossiya imperiyasining asta-sekinlik bilan xonlik
hududlariga bostirib kirishi siyosiy jarayonlarning yanada keskinlashuviga sabab
bo’lgan edi. 1852-yilga kelib, Musulmonquli va qipchoqlarga qarshi kurash uchun
o’troq mulkdorlar va toshkentlik zodagonlar Xudoyorxon atrofida birlashdilar. Bu
kuchlar yordamida Xudoyorxon Musulmonqulini 1853-yilda qatl etib, uning
tarafdorlarini yo’q qilgani bilan taxt uchun kurashlarga barham bera olmadi.
Bunday vaziyatda xonlikning ichki ahvoli og’irlashib, u faol tashqi siyosatdan ham
ancha orqada qoldi. 1858-yilda Sheralixonning ikkinchi xotinidan bo’lgan o’g’li
Mallaxon Xudoyorxonni taxtdan ag’darib, o’zini xon deb e’lon qildi. Mallaxon va
Aliquli qirg’iz boshchiligida yangidan tiklangan ko’chmanchilar guruhi uzoq hukm
surmadi. Aynan shu guruh a’zolari Mallaxonga qarshi til biriktirib, 1863-yil 25-
fevralda uni o’ldirdilar. Taxtga esa Xudoyorxonning akasi Sarimsoqbekning o’g’li
Shohmurod o’tqazildi. Lekin, qo’shin boshliqlari va saroydagi ko’pchilik
amaldorlar unga qarshi fitna uyushtirib, Xudoyorxonga yana taxtga o’tirishni taklif
etib, odam yuboradilar. Bu payda Mallaxon o’limini eshitgan Xudoyorxon Amir
Muzaffarning ruxsati bilan Buxorodan Jizzaxga kelgan edi. Turkiston hokimi
Qanoatshoh yordamida qo’shin yig’ib, 1863-yilning mart oyida Jizzaxdan
Toshkentga kelgan Xudoyorxon Qo’qonga qarshi yurish uchun Toshkent qo’shini
bilan Xo’jandga keladi. Bu orada amir Muzaffar ham Buxoro lashkari bilan
Xo’jandga keladi. Xudoyorxon Qo’qonga hujum qilishni rejalashtirayotga paytda,
ya’ni, 1863-yilning 5-mayida shahar aholisi unga shimoliy darvozalarni ochib
berdilar. Natijada Qo’qonda qirg’in boshlanib, Shohmurodxon o’z tarafdorlari
bilan Marg’ilonga qochdi. Xudoyorxon ikkinchi marta (1863) taxtni qo’lga kiritdi.
Ammo, xonlikdagi qirg’iz-qipchoqlar Koson va Chust atroflarida qo’zg’olon
ko’tardilar va To’raqo’rg’onga hujum qildilar. Ular, hatto Toshkent atroflaridagi
qabila boshliqlariga noma yuborib madad berishni so’radilar. Oqibatda Toshkent
atrofida qozoqlar qo’zg’olon ko’tarib, Toshkentni qamal qildilar. 11
Xudoyorxon
tomonidan yuborilgan qo’shinlar bu isyonlarni bostirishga muvaffaq bo’ldilar.
11
Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. T., Sharq, 2000. 172 b
16

Ammo, mag’lubiyatga uchragan qirg’iz-qipchoq boshliqlari taxt uchun kurashni
davom ettirdilar. Xususan, Shodmonxo’ja, Said Mahmudxonto’ra, Aliqulilar
Sulton Saidxon boshchiligida Marg’ilon tomondan kelib Andijonni bosib oldilar va
uning atroflaridagi Baliqchi, Quva, Asaka, Shahrixon, O’sh, Poytug’ mavzelarini
talon-taroj qildilar. 1863-yil 26-aprelda Sulton Saidxonning qo’shini Mingtutga
kelib, Qo’qonni qamal qildi. Amir Muzaffarning Xudoyorxonga yordami tufayli
qirg’iz-qipchoq lashkari Asaka tomonga ketib, Qo’rag’ulcha darasida himoyaga
o’tdi. Qattiq kurashlardan so’ng 1863-yilning 24-iyulida Sulton Saidxon Qo’qon
taxtini (1863-1865) egalladi. Xudoyorxon esa yana Buxoroga qochdi. Xonlikdagi
ichki nizolar tashqi dushmanlarga nihoyatda qo’l kelgan edi. Bunday vaziyatdan
unumli foydalangan chor Rossiyasi qo’shinlari 1864-yilda Turkiston va
Chimkentni bosib oldi. 1865-yil bahorida ular Toshkentga yaqinlashib, Niyozbek
qal’asini egalladilar. Uzoq qamaldan so’ng 17-iyunda Toshkent egallandi.
Qo’qondagi sarosimaliklardan foydalangan Xudoyorxon 1865-yilning yozida
amir qo’shinlari yordamida so’ngi marta Qo’qon taxtini qo’lga kiritdi. Shundan
so’ng u amirning talablariga boshqa itoat etmay qo’ydi. Xudoyorxon 1867-yil
yanvar oyida Rossiya bilan savdo bitimini, 1868-yil 13-fevralda Qo’qon va
Rossiya shartnomasini imzoladi. 12
Xudoyorxon 1868-1873-yillar oralig’ida
Rossiya bilan munosabatlarini yaxshilash maqsadida Toshkentga ko’plab sovg’a-
salomlar yubordi. Shuningdek, Rossiya savdogarlari uchun qulay shart-sharoitlar
yaratib berdi. Natijada Qo’qon xonligi amalda Rossiyaning vassaliga aylanib qoldi.
Xonlik hududida hukm surgan nisbiy osoyishtalik 1873-yilgacha davom etgan
bo’lsa ham, hukmdor, uning yaqinlari va mahalliy hokimlarning jabr-zulmi hamda
qirg’iz-qipqoqlarning qayta bosh ko’tarishi natijasida bu yerlarda o’zaro nizolar,
xalq chiqishlari boshlandi. Hususan, 1873-yilda Po’latxon (asli ismi Mulla Ishoq
Hasan o’g’li) qirg’izlar tomonidan xon qilib ko’tarilib, u boshchiligida qo’zg’olon
ko’tarildi. Saroydagi nufuzli amaldorlardan biri Abdurahmon oftobachi
Xudoyorxonni taxtdan ag’darish va uning o’g’li Sayid Nasriddinbekni xon taxtiga
o’tqazish maqsadida Po’latxon bilan til biriktirdi va O’rdada isyon ko’tardi. Sayid
12
G’.Xolliyev, X.G’ulomov. O’zbekiston tarixi. T., “Universitet”, 1997. 166 b
17

Nasriddinbek Abdurahmon oftobachi ko’magida xon deb (1875-1876) e’lon
qilindi. Xudoyorxon Nasriddinbek foydasiga taxtdan voz kechib, avval, Xo’jandga,
undan Toshkentga qochdi. Nasriddinbekning hokimiyat tepasiga kelishi ham
mamlakatdagi siyosiy vaziyatning keskinligini bartaraf eta olmadi. Buni tushunib
yetgan Abdurahmon oftobachi xonlik aholisini Rossiyaga qarshi kurashga safarbar
qilmoqchi bo’ldi. Ammo, ruslarning qattiq qarshiligiga duch kelib Mahram
yaqinidagi jangda ulardan yengildi. Po’latxon ham ruslarga qarshi kurashish
maqsadida Qo’qonga hujum qilmoqchi bo’lib turgan vaqtda, ya’ni, 1875-yil 25-
sentyabrda Nasriddixon Rossiya imperiyasi hukumati bilan bitim tuzdi. Bu xabar
tezda butun Qo’qonga yoyilib aholi yana isyon ko’tardi va O’rdaga hujum qildi.
Nasriddinxon taxtni tashlab Xo’jandga qochdi. Marg’ilonda Rossiya imperiyasi
askarlariga qarshi aholini safarbar qilayotgan Po’latxon qo’shiniga shaharliklar,
madrasa talabalari va ko’chmanchi aholi vakillari kelib qo’shildi. Ularga
qo’zg’olon vaqtida bosqinchilar bilan hamkorlik qilgan qishilar va xon oilasi
vakillarini qatl etish buyurildi. Bu paytda Namanganda bo’lgan Skobelev Rossiya
imperiyasining topshirig’iga asosan 1876-yil fevralida Qo’qon xonligini butunlay
bosib olishga kirishdi. Abduraxmon oftobachi va Po’latxon qo’lga olindi.
Abduraxmon oftobachi Rossiyaning Yekaterinoslav guberniyasiga, Nasriddinxon
esa Vladimir nuberniyasiga surgun qilindi. Shu tariqa, 1876-yil 19-fevralda 150
yildan ko’proq hukm surgan Qo’qon xonligi tugatilib, uning hududlari Rossiya
imperiyasi tomonidan bosib olindi va uning o’rniga Farg’ona viloyati tashkil etildi.
Manbalarga ko’ra, amloq xon ixtiyoridagi yer bo’lib, u “zamini xos”, deb
atalgan. Bunday yerlar xon ayrim guruh va mansabdor shaxslarga berilgan. Yerni
kishi unga o’z yosh olgan berib, sug’ organ. Olgan hosilidan esa xonga soliq
to’lagan va bu soliq miqdori xiroj (xiroj - hosilning 1/5 dan 1/8 qismigacha tashkil
etgan) dan ko’proq bo’lgan. Yerga egalik qilishda mulk, ijara, ur’u, tanho
tarzdadan ham foydalanilgan. Mulk - boylarga qarashli xususiy yerlar bo’lib, ular
dehqonlarga ijaraga berilgan. Ma’lumotlarga ko’ra, - belgilangan shartlar asosida
ijaraga olingan barcha ko’chmas va ko’chadigan mulk-yer, ariq, tegirmon, tim,
18

rasta, ulov va boshqalarni o’z ichiga olgan mulk shakli bo’lsa, urg’u – musodara
qilish yo li bilan xon mulkiga aylantirilgan yoki gunohkorni qo lga olishdaʻ ʻ
jonbozlik qilgan shaxslarga berilgan yer va mol-mulkdir. 13
Tanho - hukmdorga
tegishli xizmat ko’rsatgan kishilarga amloq yerlardan ba’zilari in’omlanishi tufayli
paydo bo’lgan mulk shakli bo’lib, bunday yerlarda soliq yig’ish huquqi tanho
egalari - tanhodorlarga berilgan. U o’ziga berilgan yer, bir nechta qishloq, hatto,
katta mulkning yillik yoki yarim yillik daromadini olgan. Ba’zan, amaldorlar bir
umr tanhodor bo’lgan va o’g’li xon marhamatiga mukofot bo’lsa, tanhodorlik
meros sifatida davom etgan. Harbiylarga tanho yoki xiroj taqdim etsa, u tarxon deb
atalgan. Bu davrda xonlikning daromadi mahsuloti va puldan iborat bo’lib, ular
asosan soliqlar undirish yo’li bilan hosil qilingan. Soliq va ishlabatlar xonlikning
barcha shahar va qishloqlarida bir-biri bilan chambarchas bog liq bo lgan.
ʻ ʻ
Mamlakatda mavjud soliqlar joriy etilishiga ko’ra, to’rt turga: shariat
qonunqoidalariga muvofiq belgilangan soliqlar; rasmiy soliqlar; an’naviy soliqlar;
joriy qilingan soliqlar. Manbalarga ko’ra, shariat-qoidalari asosida joriy qilingan
qonun-qoidalar: – xiroj, ushr va zakot hisoblangan. Dehqonchilikda donli ekinlar
ekiladigan yerlardan olingan soliq - xiroj deb atalgan. Bu soliq hosilning beshdan
bir qo’llanishi etib, 5 qop g’allaning birp miqdorida undirilgan. Soliqning bir qismi
mahsulot, bir qismi esa pul bilan to’langan. Ushr yerlari – “zamini ushr” deb
yuritilgan yerlardan hosilning undan bir qismi miqdorida ushr solig’i ruhoniylar
foydasiga undirilgan. Zakot - mahsulotdan ishlab chiqarilgan savdo solig’i yoki
chorva mollari ishlab chiqarishni tashkil etgan. Xonlikning savdogarlik
sarmoyalari aniq bo’lmaganligi tufayli, sharoitga qarab daromaddan zakot
olingan. , chorva mollaridan ham qirqdan bir ulush olingan zakot olingan.
Xonlikda joriy qilingan tanobona, xonsoliq, karvon chegara yoki maxsus
shaharlarda, Sirdaryo kechuvidan mahsulotlardan boj to’lovlari, tuz boji, tuz boji,
xonlikda joriy qilingan tanobona, xonlikdagi mablag’ savdogarlardan, xonlikdagi
mablag’ savdogarlardan, xonlikdagi bozor soliq kabilar rasmiy soliqlarga kirgan.
Bog’dorchilik, sabzavotchilik, polizchilikda ekin ekiladigan yer maydonining
13
R.Nabiyev. Qo qon xonligi tarixidan T., “Fan”, 1973. 206 b
ʻ
19

hajmiga qarab tanob solig’i olingan. Soliq yig’uvchi amaldor tanobchi (har bir
tanob yerdan soliq oluvchi), eakot solig’ini yig’uvchi amaldorlar zakotchi deb
atalgan. An’anaviy soliqlarga to’y marosimlaridan, meros bo’linishidan, tarozidan,
daryodan o’tish uchun sollardan, qirg’iz va qozoqlarning chorvasidan yig’ishgan
va shunga o’xshash soliqlar kirgan. Xonlikda bulardan tashqari yana turli xil
favqo’lodda soliqlar mavjud bo’lib, u tilla puli va mis puli, ulov puli, alaf puli,
nafsona, mushtak, kafsan, yaksara va boshqalardir. Soliqlar qat’iy qabul qilish
hamda o’z vaqtida yig’ilishi shart bo’lsada, xon va amaldorlarning ixtiyori bilan bu
holat o’zgarib turgan. Harbiy tashvish, ayniqsa, soliqlarning turi va miqdori
oshirilgan. Xon xazinasiga tushgan soliqlar - xossachi, bek xazinasiga tushgan
soliqlar - beklik deb atalgan. Manbalarga ko’ra, xon ixtiyoridagi yerlar “zamini
xos” deb atalib, undan chiqadigan barcha daromad xonning ihtiyorida bo’lgan.
Xon xazinasiga tushadigan soliqlarning hammasi Qo’qon shahri va uning
atrofidagi qishloqlardan yig’ilgan. Cheetdan Xon Ixtiyoriga Mahsulot va
Chorvadan Yig iladigan Zakot, Sirdaryo Kechuvdan Olinadigan Boj, Tuzdan,ʻ
Xossachi Joylardan, Xon Mablag Ga Qurilgan Barchay Intsho Otlardan Olinadigan
ʻ
Soliq, To y Marosimlaridan va Meros Bo Lishdan Yig iladigan Soliqlar Tushgan.
ʻ ʻ ʻ
Qo’qon xoligida soliqlardan ozod qilingan, ya’ni, “mulki xur” yerlar ham mavjud
bo’lib, hujjat egalari bo’lgan sayyid, xo’jalar, shayxlar va eshonlar xonning
maxsus inoyatnomalari asosida barcha soliqlardan ozod qilinganlar. Ishdan,
xonzoda va to’ralar, ba’zi qozi, rais, amin, darvesh va so’filar ham tanob solig’idan
ozod qilingan. Soliqlardan ko’p miqdorda aholini tozalash turli ishlarga -
kanalizatsiya qazish, ariq, obodonchilik ishlari, turli qurilishlarga, ayniqsa,
hukmron tabaqalarning xizmatlariga jalb qilingan. Soliq, to’lov va
samaraliatlarning yildan yilga oshib borishi natijasida Qo’qon xonligida noroziligi
ortibrib, xonlikdagi ijtimoiy-siyosiy vaziyatning keskinlashuvi davlatning siyosiy
faoliyatini ta’minlab bergan. Erdonabiy hukmronligi orqali qirg’izlar ushlab
turishga kirishildi. XVIII asrning yarimiga kelganda O’ratepa viloyatiga
xonlikning harbiy qo’shinlari hujum uyushtirgan edi. 14
Xonlik hududini boshqarish
14
Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. T., Sharq, 2000. 198 b
20

tizimlarining ham rivojlanib borgan. Xonlikda ishlab chiqarilgan soliqlarni tartibga
solish ishlari aynan Erdona hukmronlik ishlab chiqarish jarayonida amalga
oshirilgan edi. Bunda asosan xonlik aholisining soliq to’lashdan kelib chiqqan
holda islohot amalga oshirilgan. Qo’qon muarrixlaridan biri Mulla Niyozning
qonunicha xonlikning xazinasi aynan Erdonabiy hukmronlik qilgan davrdan keyin
ko’paya borgan edi. Xonning qirg’izlar ustidan hukmronligining o’zgarishiga
qarab xonning harbiy ham ortib borgan, xonlik sharqda Xitoyda hukmronlik qilgan
manjurlarning Sin sulolasiga qarshi muaffaqiyatli kurash olib borgan edi.
Norbo’tabiy hukmronlik qilgan davrga kelib xonlikda soliqlar tartibga
solindi. Uning hukmronligi 1770-1801 yillarda Qo’qon xonligida yerlardan mo’l-
ko’l hosil olingan, chorva mollari soni ancha ko’paygan, umuman aholining
turmush sharoitlari ancha yaxshilangan edi. Mamlakatda dehqon va
chorvadorlarning soliq to’lash uchun ancha yaxshilangan edi. Savdo-sotiq ham
yaxshi yo lga qo yilgan, qo shni korxonalar bilan munosabatlari ancha yaxshiʻ ʻ ʻ
ko rinishda bo lgan edi. Olimxonronligi davrida (1801-1810) xonlik harbiy
ʻ ʻ
qo shinlari Janubiy Qozog iston yerlariga yurishlar qilib, xonlik hududini
ʻ ʻ
hukmronlik siyosatini davom ettirgan edi. Bunda asosan qipchoq va qirg iz
ʻ
qabilalari xonlikka bo ysundirilib, aholining ijtimoiy tarkibi ham kengaydi.
ʻ
Olimxon Toshkent bekligiga yurish qilib, uni xonlik tarkibiga qo’shib olidi.
Toshkent ustidan Qo’qonligining nazoratini o’rnatilishi tufayli bekligi ta’siri ostida
Toshkent bo’lgan qo’zoq juzlari ham bevosita Qo’qon xoniga tobe bo’lib qoldi.
Qozoq juzlari ichida qipchoq qabilalari ham istiqomat qilar edi. Xonlikka qipchoq
qabilalarining kirish jarayoni aynan Olimxon hukmronligi sodir bo’lgan edi.
Olimxondan keyingi hukmdor Umarxon (1810-1822) hukmronlik qilgan davrda
xaonlikning chegara qal’alarida aynan xonlikning shimoliy tuzilishida qurila
boshlangan edi. Uch chegara qal’alarida qipchoq qabilalaridan bo’lmish qulon
qabilasi bozor mavqega ega edi. Umarxon mamlakat hududini viloyatlarga bo’lib,
ularga o’zining mas’ul amaldorlarini tayinlagan.
II BOB. XONLIKDAGI SOLIQLARNI RIVOJLANISHI
21

2.1. . Qo’qon xonligida soliqlar davrida
Qo’qon xonligida soliqlar tizimi qadimdan rivojlanib kelgan soliq tizimiga
asoslangan edi. Xonlik joriy soliq tizimi shariat qonunlariga erkin edi. Qirg’iz va
qipchoqlar turgan asosli xonlik tarkibiga qo’shib olinadigan hujjatlar bilan bog’liq
bo’lgan xonlik mulkiga aylandi. Qirg’iz va qipchoq qabilalaridan yer va chorva
mollari soliqlari olina boshlandi. Xonlikda joriy qilingan soliq tizimi shariat
qonunlari asosida tasniflangan va tartibga solingan edi. Qo’qon xonlari joriy
qilingan soliq tizimi mamlakatning barcha aholisiga nisbatan birdek ishlaydigan
amal qilar edi. Bunda o’zbek, tojik, qirg’iz va qipchoq kabi xalqlarning soliq
to’lash tartiblari bir xil edi. Xonlikda joriy qilingan soliqlar tizimi asosan aholi
ustidan o’ziga nazorat qilishning bir ko’rinishi edi. Xon viloyatlarining soliq
to’lash ehtiyojlarida aholining shug’ullanadigan mashg’ulotlariga bog’liq edi.
Aholidan olindigan soliqlar xonlarning kundalik sarf-harajatlarini qoplar edi.
Xonlikning harbiy qo’llarining maoshlari xon xazinasidan qoplanar edi. Bundan
tashqari amaldorlarning maoshlari ham aynan mamlakat aholisi to’lovchi
soliqlardan qoplanar edi. Xonlikdagi barcha yerlar xonning mulki hisoblangan.
Xonlar ushbu amaldorlar, qarindoshlari, qabila boshliqlari va boshqa yerdan
soliqlarning bir qismini o’zida qoldirish sharti bilan hadya qilar edi. 15
XIX asrning
ikkinchi yarmida Xo’qand, Toshkent, Qurama, Xo’jand, Namangan, O’ratepa,
O’sh, Andijon, Shahrixon, Quva, Marg’ilon shaharlari Qo’qon xonligiga Xiroj (yer
solig’i), Tanabona (Bog’ va polizlardan olinadigan tanob puli) va zakot (mulkning
qirqdan bir qismi miqdorida) soliqlar to’lashgan. Xiroj (yer solig’i) g’alla bilan
chorak o’lchovida (1 chorak – 72 kilogramm) hisoblangan bo’lsa, Tanabona va
zakot tilla hisobida yuritilgan. Xonlik xazinasiga har yili eng katta soliqni Xo’qand
(1 million 10 ming tanga), Namangan (859 ming tanga) va Toshkent (663 ming
tanga) to’lashgan. Andijon uyezdi bir yilda g’aznaga faqat 25 ming tilla tanga
zakot, O’sh uyezdi esa faqat 12 ming tilla tanga xiroj to’lagan bo’lsa, Quva shahri
15
Muhammad Aziz Marg’iloniy.Tarixi Aziziy. T., “Ma’naviyat”, 1999. 238 b
22

barcha soliqlardan ozod etilgan. Xonlik xazinasiga asosiy soliqlardan tushgan bir
yillik daromad 8 million 620 ming tilla tanga bo’lgan. Solishtirish uchun 1 Qo’qon
tilla tangasi Rossiyaning 3 so’m 80 tiyiniga teng bo’lgan.
2.2. Qo’qon xonligidagi soliq hozirgi kunda o’rganish
O’zbekiston davlatchiligi tarixida o’z o’rniga ega bo’lgan Qo’qon xonligi
(1709-1876) ichki va tashkilot siyosatida soliq tizimi muhim korxona ega
hisoblangan. Chunki xonlik iqtisodiyotining taraqqiyoti, davlat boshqaruvining
boshqaruv ham shu soliq tizimi bilan bog’liq. Xonlikda yig’iladigan soliqlarni
rasmiy va maxsus turlarga mumkin. Xiroj,zakot, savdodan oziq-ovqat mahsuloti
boj, hayvonlar oziq-ovqat mahsuloti solig’i, daryoni kesib o’tgan uchun soliq, tuz
solig’i, ushr solig’i kabi rasmiy soliq turlari bo’lgan. Tanobona, to’y-maraka
marosimlaridan yig’iladigan soliqlar, meros bo’lishdan yig’iladigan soliqlar
maxsus soliqlar turiga kiradi. Sog’liqlar asosiy davlat xazinasiga, ya’ni mutloq
hukmdor - xon bilan joylaridagi beklar foydasiga yig’ilgan. Soliqlar mextar,
sarkor, oqsoqol, amin, zakotchi kabi joylardagi kishilar tomonidan yig’ib olingan.
Qo’qonligida mamlakat zakhirasidagi birlashganidan ham savdo bojlarini yig’ib
olish tizimi shakllangan edi. Jumladan, Rossiyaning Sibir, Astraxan hamda
Xitoyning manjurlar hukmronligi ostidagi Sharqiy Turkistoniga ham o’z
oqsoqollarini yuborganlar. Xonlikdagi oqsoqollik tizimi haqida A.D.Middendorf,
“Oqsoqollik Farg’ona vodiysida nazorat qilish markazi. Uning atrofida hamma
jamoa boshqaruvining notlari aylanib yuradi, buning tashqi u ajoyib tashkil
etilgan,” deb qayd etgan edi. Davlatsiga kelgan hukmdor qishloq jamoasi tepasini
boshqarishda va davlat soliqlarini o’z vaqtida va to’liq yig’ib olish uchun
qishloqlarda faoliyat yuritgan oqsoqollarga tayangan. 16
Qo’qonxonlari, tabiatxonlik
muammosi, balki o’zga davlatlarda istiqomat qilgan Qo’qon xonligi aholisiga ham
o’z oqsoqollari va yorliq yuborgan. Bunday yorliqlarga ega bo’lgan oqsoqollar
16
Плоских В. М. Кыргызское и Коканское ханства. Фрунзе, Илим, 1977. 316 с.
23

Rossiya imperiyasining Sibir hududi hamda Sharqiy Turkistonda istiqomat
qilganlar. Bu haqida H. Ziyoyev, “1821-yilda Rossiyaning Petropavlovsk shahrida
yashovchi Qo’qon savdogarlari oqsoqoli Kenjatoy Boyjonov bo’lib, uning qo’lida
Qo’qon xonining maxsus yorlig’i bo’lganligi”ni ta’kidlaydi. XVIII asrning o’rta
manjurlar hukumatlarida Sharqiy Turkiston bozorlarida savdo qilishiga ruxsat
berilgan. Xitoy hujjatlarida “Qo’qon savdogarlari Sharqiy Turkistonning ichki
bozorlarini asta-sekin qo’lga oldilar, mulk va mablag’ to’pladilar, uyg’urlarning
uylarini ijaraga oldilar. Bu ular o’zlarining korxonalarini tuza oladigan korxonalar”
degan ma’lumotlar ko’plab mavjud. Qo’qondorlari Sharqiy Turkistondagi
musulmon aholi, fuqarolar, Qo’qon fuqarolaridan boj-hiroj yig’ib hukm o’z
nazoratiga harakat qilgan. Shu maqsadda, o’lkaga xon o’z oqsoqolini yuborgan.
Qo’qonlik savdogar Rizoquli Yorkenddagi Qo’qon savdogarlarining oqsoqoli
sifatida tayinlangan. Ikkinchi oqsoqol esa Qashqarda tayinlangan bo’lib, u
toshkentlik savdogar Ne’matjon edi. Rus sharqshunosi A.A.Semenov ham
Ne’matjonni Sharqiy Turkistonga oqsoqol sifatida yorliq bilan yuborilganligini
qayd etgan. Xitoy manbalarida ushbu oqsoqolliklar Qo qon hukmdorining roziligiʻ
bilan Yorkend va Qashqar hokimi tayinlangan. Ching imperiyasi ma muriyati
ʼ
bunga rozi bo lgan.
ʻ
Qashqar va Yorkenddagi qo’qonlik savdogarlar bir oyda to’rt marta
Qashqarning “eski shahar” tasviri oqsoqol huzurida majlis o’tkazganlar. Uning
amaldagi Qashqardagi barcha Qo’qon savdogarlaridan va musulmonlardan boj va
zakot soliqlarini yig’ib olish edi. Oqsoqollik Sharqiy Turkistonda qachon o qishligi
ʻ
xususida tarixchilar orasida turlicha fikr bildirilgan. Yapon hamda tadqiqotchisi
Toro Soguchi, Norbo’tabiy Olimxonning muhri tushirilgan yorliqqa ega bo’lgan
xudoy savdo savdodagi shaxsiy Sharqiy Turkistonda savdo Qo’qongarlarini
nazorat qilganligini qayd etgan. M.Gurevichning tavsiyaicha, Qo’qon hukmdori
“Umarxon nazorati ostida Qashqardagi Qo’qongarlaridan boj yig’ishni nazorat
qilish Qo’qon oqsoqoli (xudoydo)ni tayinlashga urinib ko’rilgan”, – deb yozgan.
Qurbon Ali Ayaguziyning fikricha esa bu oqsoqollik tizimi 1832-yilgi Qo’qon
24

xonligi va Ching imperiyasi o’ birlashmasidan so’ng o’qish, deb hisoblagan.
“Oqsoqol” atamasi manjurcha “xudoydo”, xitoycha “shangmu” yoki “maimai
touren”, ya’ni “savdo oqsoqoli, boshligi’i” atamasi bilan tenglashtirilgan. Bu
mansab egasi natiq Qo’qon savdogarlari faoliyati va huquq-huquqlarini, balki
Sharqiy Turkistonda muomalada bo’lgan Qo’qon tanga-pullarini ham nazorat
qilgan.
Xulosa
25

Xulosa qilib aytganda Qo qon xonligi aholisining ko pchiligi o zbeklar bo lib,ʼ ʼ ʼ ʼ
mamlakat shahar va qishloqlarida tojiklar ham yashagan. Xonlikda yana qirg izlar
ʼ
va qipchoqlar ham istiqomat qilganlar. Ular Sirdaryoning boshlanish joylaridan
Balxash ko ligacha bo lgan tog li rayonlardan to Qashg ar chegarasigacha bo lgan
ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
yerlarda, Yettisuv, Talas vodiysi, Oloy tog lari, Badaxshon, Farg ona vodiysi
ʼ ʼ
oldida ko chmanchi va ko yarim chmanchi hayot kechirishgan. Bundan tashqari,
ʼ ʼ
Farg ona vodiysida qoraqalpoqlar, Toshkent atroflarida qozoqlar, xonlikning
ʼ
sharqiy joylari, Qo qon xonligini Buxoro va Rossiyadan alohida turadigan
ʼ
cho llarda ko chmanchi qozoqlar yashaganlar. Manbalarning ma lumotlariga
ʼ ʼ ʼ
ko ra, XIX asrning boshlarida qirg izlar, qalmoqlar, uyg urlar, qoraqalpoq, qozoq
ʼ ʼ ʼ
va qipchoqlar . ishdan, xonlikning ayrim shaharlarida lo lilar, hindlar, afg onlar,
ʼ ʼ
arablar va boshqa Osiyo xalqlari istiqomat qilganlar. Turkiston general-
gubernatorligi tashkil topganidan so ng yahudiylar, armanlar va boshqa millat
ʼ
vakillari ham yashaganlar. O zbeklarning ming qabilasi (urug i) boshliqlaridan biri
ʼ ʼ
Shohruhbiy asos solgan Qo qon xonligidagi davlat boshqaruv tizimi o rta asrlarda
ʼ ʼ
Movarounnahrda hukm surgan musulmon davlatlari boshqaruv tizimidan farq
qilmas edi. Xonlikda Buxoro amirligida bo lgan kabi Xonlikda eng oliy va
ʻ
markaziy unvon xon unvoni bo lib, uning hukumati cheklanmagan. Farmon berish
ʼ
va uning xavfsizligini nazorat qilishlari bo’yicha bo’lgan qo’li. Xonlikning ming
qabilasidan bo’lgan hokimlar turli yillarda Shahrisabz, Urgut, Mog’iyon, Urmitan
viloyatlari va beklik ham hukm surganlar. Olimxon davrigacha (1798) ming urug i
ʼ
boshliqlari XIX asrning boshlarida biy unvoni bilan hokimiyatni boshqarganlar.
Olimxon 1805-yilda o zini rasman xon deb e lon qildi. Xon unvoni bilan
ʼ ʼ
hokimiyatni boshqargan Umarxon (1810-1822) 1818 yilda o zini “amir ul-
ʼ
muslimin” deb e lon qildi. 1822-yilda Muhammad Alixon ham hon unvoni bilan
ʼ
taxga o tirgan. Xon avlodlari xonzoda, amirzoda, mirzoda, shahzoda, to ra deb
ʼ ʼ
atalganlar. Xonlik davlat nizomi mutlaq yakka hokimlik bo lib, xonning o zi
ʻ ʼ
cheklanmagan hokimiyatga ega bo lsa-da, ma lum tarixiy davrlarda boshqaruvi va
ʼ ʼ
hokimiyati cheklanib, saroy amaldorlari hamda qo shin boshliqlarining xonga
ʼ
ta siri kuchli bo lgan. Bunga Musulmonqulining mingboshi va otaliq bo lganni
ʼ ʼ ʻ
26

(Xudoyorxon davri, 1844-1852) yoki Aliqulining amirlashkarlik va vazirlik davrini
(Sulton Sayidxon, 1863-1865) misol qilib keltirish mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar va manbaalar ro’yxati:
27

Rahbariy adabiyotlar:
1.Karimov I.А. Tarixiy xotirasiz kelajak yo q - T.: O zbekiston, 1998. 12-bʼ ʼ
Umumiy va maxsus adabiyotlar:
1. Muhammad Aziz Marg’iloniy.Tarixi Aziziy. T., “Ma’naviyat”, 1999.
2. Sh.Vohidov. Qo’qon xonligida unvon va mansablar “Sharq yulduzi”, T., 1995.
3. R.Nabiyev. Qo qon xonligi tarixidan T., “Fan”, 1973.
ʻ
4. Плоских В. М. Кыргызское и Коканское ханства. Фрунзе, Илим, 1977.
5. Rossiyaning Masalskiy shahrida. Vatanimizning to’liq geografik tavsifi.1913
6. G’.Xolliyev, X.G’ulomov. O’zbekiston tarixi. T., “Universitet”, 1997.
7. Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. T., Sharq, 2000.
8. Джамгерчинов Б. Очерки политической истории Киргизии XIX века.
Фрунзе, «Кыргызстан», 1966.
ILOVALAR
28

1-ilova
Qo’qon ko’chalari
2-ilova
29

Qo’qon xonligi hududi
30

Qo’qon xonligida soliq tizimi haqida

Sotib olish