Qo‘qon xonligining tashkil topishi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	83.6KB
Xaridlar	3
Yuklab olingan sana	09 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Alisher

Ro'yxatga olish sanasi 03 Dekabr 2024

88 Sotish

Qo‘qon xonligining tashkil topishi

Sotib olish

QO‘QON XONLIGINING TASHKIL TOPISHI
MUNDARIJA:
KIRISH.......................................................................................................................3
I BOB. QO`QON XONLIGINING TASHKIL TOPISHI VA UNING
IJTIMOIY SIYOSIY HAYOTI................................................................................5
1.1. Qo`qon xonligining tashkil
topishi.....................................................................5
1.2. Qo`qon xonligining ijtimoiy
hayoti..................................................................10
II BOB. XVIII-XIX ASRLARDA QO`QON XONLIGINING MADANIY
HAYOTI....................................................................................................................17
2.1. Qo`qon xonligida adabiyot va san`atning rivojlanishi.....................................17
2.2. Me`morchilik va hunarmanchilikning ravnaqi. Xalq amaliy
san`ati................21
XULOSA...................................................................................................................25
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR................................................................ 26
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi:
Mustaqil O`zbekistonning uzoq va yaqin o`tmishiga bo`lgan qiziqish ortib
borayotganligi davrimizning o`ziga xos xususiyatidir. O`zbekiston Respublikasi
Prez i d e n t i I. A . K ar i m ov t a k i d l a g a n i d e k ― M u st a q i l l i k y i l la r i o `z
o `t m is h i m iz n i o`z madaniyatimizni xolisona bilib olish davridir. Bu jahon
hamjamiyati tarix o l d i d ag i va z ifa m iz n i a n g l ab o l i s h d a v r id ir
‖ 1
.
―
O `z b e ki s to n Re sp u b l i k a s i mustaqillikka erishgach, o`tmishimizni –tariximizni
tahlil qilib, xolisona o`rganish imkoniyatiga ega bo`ldik. Bu esa biz yosh
tarixchilarning oldida nihoyatda katta masulyat turganidan dalolat beradi. Istiqlol
yillarida milliy ma`naviyatimizning tiklash qadimiy tariximizni keng xalq
ommasiga yetkazish bo r a si da u l k an e z g u i s h lar a m alga os hi r i ld i
‖ . – ― H ar q a y si
x a lq o ` z t a ra q q i y ot in i yuksaltirish uchun –tarixiy xotira masalasi alohida
ahamiyat kasb etadi
‖ 2
–deya ta`kidlagan edi muhtaram Prezidentimiz o`z
asarlarida.
Darhaqiqat, o`zbek xalqi tarixi, o`zbek davlatchiligi tarixi ijtimoiy-
iqtisodiy va madaniy hayotining rivojlanishi alohida shaxslar tarixi bilan
bevosita bog`liqdir.
XVIII-XIX asrlarda Qo`qon xonligida ijtimoiy-siyosiy , madaniy hayot
masalasini o`rganib tadqiq qilish bugungi kunimizning dolzarb masalalaridan
biri hisoblanadi.
Negaki, mustaqillik sharofati bilan o`zgalarga qarashlik tobelik va
bog`liqlik qismatidan butkul xalos bo`ldik. Egilgan, majruhlangan qaddi-
bastimizni tiklab, ona yurt taqdirini qo`lga olib uning chinakam sohibiga aylanib
katta ijtimoiy faoliyatga yo`l tutdik, kelajagi buyuk, huquqiy, demokratik davlat,
ochiq, ozod, rivojlangan fuqarolik jamiyatini bunyod etish borasida jadal sa`y
harakat etmoqdamiz.
Biz shu asnoda buyuk kelajagimizni o`z qo`llarimiz bilan yaratib borar
ekanmiz bunda shubhasiz, baquvat tarixiy ildizlarimiz, teran ma`naviy
3

1 I.A. Ka rimov. O`zbekiston iqtisodiy islohatla rni chuqurlashtirish yo`lida T.. ―O`zbekiston‖, 1995 , l 8-bet. 2
I.A.Ka rimov. Yuksak ma`naviyat yengilmas kuch. T., ―Manaviyat‖, 2008 , l 4-bet.
4

tomirlarimizga mahkam tayanmog`imiz, ulug` ajdodlarimiz kimlar bo`lganini,
bizlarning nasl-nasablarimiz kimlarga borib taqalishini, ular qachonlardan buyon
bu hudud sarhadlarini vatan tutib, unda yashab, keyingi minnatdor avlod,
nasllarga qanday boy moddiy va ma`naviy meros namunalarini qoldirib
kelganligini va nihoyat bu jarayonlar silsilasi davomida ularning o`z shaklu-
shamoili, ma`naviy,ruhiy qiyofasi turmush tarzi har qanday jiddiy o`zgarishlarga
uchrab borganligini bilmog`imiz kerak bo`ladi.
Shu bois mazkur mavzuni ilmiy asosda yoritishni o`rganishni o`z
burchimiz deb bildik.
Mavzuning o`rganish darajasi:
Ushbu ishda ko`rilayotgan mazkur muammo malakaviy ish mavzusi
sifatida va ayniqsa, Qo`qon xonligining tarixiy tadqiqoti sifatida va ayniqsa,
Qo`qon xonligining tarixi tadqiqoti sifatida nisbatan kam o`rganilgan.
Bugungi kunda yosh avlodni tarixini chuqur o`rganmasdan turib kelajak
yo`q shiori ostida tarbiyalash, tarixiy ongni shakillantirish borasidagi ma`naviyt
–ma`rifiy ishlarni rivojlantirishda o`zbek ziyolisi Mirzo Olim Maxdum Hojining
―Tarixi Turkiston‖ asari biz uchun muhimdir.
Umuman Qo`qon xonligi va shu nom bilan ataluvchi davlat haqida
yaratilgan mahaliy, tarixchilarning asarlari soni 30dan oshadi 3
.
Keng ko`lamdagi bu manbalarda xonlikning siyosiy tarixi, madaniyati va
uning turli hududlarida yuz bergan voqealar tafsilotlari bayon qilingan. Qo`qon
tarixchilari maktabi va ularning namoyandalari hamda asarlariga bag`ishlangan
maxsus tadqiqot haligacha yaratilgan emas. Ularning asarlarida juda kam qismi
ilmiy muomalaga kiritilgan yoki tarjima etilib chop qilingan.
Bir i n c h i
― Q o` q on s hu n os h ‖ o li m lar i m iz Q o` qo n ta r i x i v a m a d a ni y at ig a
doir asarlar yozgan mahaliy tarixchilar hisoblanadi.
Kurs ishining mazmuni :
Mazkur bitiruv malakaviy ish Kirish, 3ta bob, 7ta paragraf va xulosa
hamda foydal;anilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat.
5

I BOB. QO`QON XONLIGINING TASHKIL TOPISHI VA UNING
IJTIMOIY SIYOSIY
HAYOTI
1.1. QO`QON XONLIGINING TASHKIL TOPISHI.
XVIII asrning birinchi yarmida Qo‘qon xonligi hududiy jihatdan O‘rta
Osiyodagi yirik davlat edi. Qo‘qon xonligi sharqda Sharqiy Turkiston, g‘arbda
Buxoro amirligi va Xiva xonligi bilan chegaradosh edi. Xonlik hududi shimolda
uchala qozoq juzlarini batamom o‘ziga bo‘ysundirib Rossiya bilan
chegaralanardi. Xonlikning janubiy chegaralari Qorategin, Ko‘lob, Darvoz,
Sho‘g‘non singari tog‘li hududlarni o‘z ichiga olar edi. Bu hududlar uchun
Buxoro amirligi bilan qonli urushlar bo‘lar, ular qo‘ldan-qo‘lga o‘tardi. Qo‘qon
xonligi hududi Buxoro amirligi va Xiva xonligidan farqli o‘laroq sersuv
daryolari, so‘lim vodiylari, serhosil yerlari ko‘p edi. Xonlikning markazi
Qo‘qon, Marg‘ilon, O‘zgan, Andijon, Namangan kabi yirik shaharlar joylashgan
Farg‘ona vodiysi edi. Toshkent, Chimkent, Turkiston, Avliyoota, Pishtak,
Oqmasjid kabi yirik shaharlar ham Qo‘qon xonligi tasarrufida edi. Qo‘qon
xonligida aholi nisbatan zich joylashgan bo‘lib, taxminan, 3 mln. kishi edi.
Xonlikning poytaxti Qo‘qonda sakson ming, Toshkent shahrida oltmish ming
kishi yashar edi.
Qo‘qon xonligi aholisining ko‘pchilik qismi o‘zbeklar edi. Shuningdek,
xonlik aholisi tojiklar, qirg‘izlar, qozoqlar, uyg‘urlar, qoraqolpoqlardan iborat
bo‘lgan. Bular bilan yonma-yon yahudiylar, tatarlar, xindular vakillari yashar
edi.
Minglar urug`idan bo`lgan yirik zodagon Shohruxbiy chodak xo`jalari
yordamida Farg`ona vodiysida buxoro amirligidan mustaqil bo`lgan mavqeini
egallab, 1709-yilda Qo`qon xonligiga asos soladi. 6
.
Tarixchi H.Bobobekov ham boshqa ko`plab musulmon va rus tarixchilari
kabi Qo`qon xonlari sulolasini Oltin Beshik bilan u orqali Bobur bilan bog`laydi.
6

Keling, shu o`rinda butun e`tiborimizni Oltin Beshik afsonasiga qaratsak:
Yangi tashkil topgan Qo`qon davlati hukmdorlari –o`zbeklar shajaralarini ota
bobolari bilan jangu jadalda olishib, omadi yurishmay, Vatandan bosh olib
ketgan ammo qalami va jasorati tufayli nomini qoldirtgan Bobur Mirzo bilan
bog`lashga urinib g`aroyib afsonalar to`qidilar. Mana shunday hikoyalardan biri
qator tarixiy bitiklarda qayd etilgan Oltin beshik afsonasidir. Biz ushbu afsonani
at oq li ta r i x c h i m iz I s h oq x o n Ju na y d u l l o x o` j a o ` g ` li I br a t n in g ― F a r g ` o na
tar ixi
‖ asari asosida hikoya qilib beramiz 7
.
Ho`qand shahri Farg`ona iqlimida bo`lmagan. Uning o`rnida tevarakda
Targ`ova Chonkat va Saroy degan qishloqlar bo`lgan ekan.
Mana shu qishloqlarning biriga aniqrog`i Targ`ovada bir kishi bo`lib, u bu
qishloqlar xalqi xonzodasi bo`lmasa, itoat qilmasligini bilib bir tadbir ishlatgan
ekan.
U Andijon xonlaridan Bobur ibn Umarshayxning shu qishloqlarga yaqin
joydan qochib o`tganini bilgani uchun o`zining emizikli o`g`liga juda
qimmatbaho liboslar kiydirib, oltin beshik yasatib, beshikni noyob kimxobu
atlaslarga o`rab, Bobur Mirzo o`tib ketgan yo`l chetida yashirib qo`ygan ekan.
Begona odamlar olib ketmasligi uchun bir necha xizmatkorini soqchi ham qilib
qo`yibdi. 8
Bir necha kundan so`ng uch qishloqdan suv ochmoq uchun chiqqan
odamlar mana shu atayin qoldirilgan bola yotgan beshikka duch kelib qolibdilar.
Uch qishloq ahli bola ustida talashib qolibdilar. Oxiri ichlaridan bir kishi chiqib
bu talashni chek tashlash yo`li bilan hal qilishni taklif qilibdi. Hamma rozi
bo`libdi chek tushishiga qarab oltin beshik –saroylik larga uning yopuqlari –
chonkatliklarga bola esa targ`ovulliklarga nasiv qilbdi. Bolani tarbiyalariga
olgan targ`ovulliklar unga Oltin Beshik deb ism berishibdi.
I b r a t u s h b u a s a r i da y a n a qu y id a g i l a r n i b a y on q il a d i.
― bu O l ti n
B e s hi k n i (ng) xalqqa xonzoda ekanligini ravshan qilmoqda necha ilova so`zlar
qo`shilib bolani(ng) boshida bulut soya qilgan ekan, kiyik emizib turgan
7

ekan va qush soya solgan ekan, deb xalqning qulog`iga o`rnatib to ungacha
yigit bo`lib,hurmati va ruxsori ziyoda bo`lib xushaxloq va xushmuruvvat bo`lsa
ham Tirg`ova qishlog`idan bo`lak xalq anqiyot (itoat qilmay) har bir jamoada bir
biy bo`lib kelsa ham Oltin Beshikning biyligi shuhratliroq bo`lib, mundin olti
avlod bir suratda o`tib, yettinchi avlodga kelganda bul kishi xoni Hoqqand
bo`lub...nihoyatda so`zi nufuzli bo`lib xon ismini rivojlantirib Shohruhxon deb
shuxrat topgan... 9
Bu g`aroyib afsona bejiz yaratilmagan. Yillar o`tiv olis Hind tuprog`idan
Bobur Mirzoning sog`inchli g`azallari tog`u sahrolari oshib kelib Farg`ona
qolaversa, butun Movarounnahr ahli dilini zabt etadi. Xalq dilidagi mana shu
o`chmas mehni sezib-bilib yurgan hukmdorlar o`z nasl nasablari vatangado
podshoh nomi bilan bog`lab, shu mehr tufayli xalqning o`zi ham g`aroyib
afsonalar to`qiydi.
Farg`ona vodiysining eng qadimgi shaharlaridan biri Qo`qon to`g`risidagi
dastlabki ma`lumotlar X asrga to`g`ri keladi. Uni XIII asrda mo`g`ullar
xonavayron qilgan. Hozirgi shahar 1732-yilda qurilgan, fusunkor Farg`ona
vodiysiga kiraverishda qulay joyda bo`lganidan tezda qaytadan tiklanadi. Va
xonlik poytaxti bo`lib qoladi 10
.
Qo`qon xonligi Markaziy Osiyodagi feodal davlat bo`lib 1709-1876
yillarni o`z ichiga qamrab oladi. Xonlikni hududi 1841-yilgi ma`lumotga
qaraganda asosan hozirgi Farg`ona, Namangan Andijon, Toshkent, Xo`jand
viloyatlari Qirg`iziston Respublikasi va janubiy Qozog`iston sarhadlarini o`z
ichiga olgan. Orenburg va Omsk shaharlari Rossiya imperiyasining xonlik bilan
chegaradosh viloyat markazlari hisoblangan.
Xonlikning vujudga kelishi to`g`risida to`xtaladigan bo`lsak, XVI asrda
Markaziy Osiyoda tinimsiz o`zaro feodal janjal va urushlar natijasida ikkita
mustaqil musulmon davlati: Buxoro va Xiva xonliklari paydo bo`lgan. Ular ham
bir biri bilan tinimsiz janglar qilib turishdi. Bu janglar natijasida Buxoro xonligi
kuchsizlanib, Buxoro hukmdori Abdulazizxon taxtdan vos kechib Makkaga
8

ketadi. 1680-yil Buxoiro taxtiga Subhonqulixon o`tirib o`z davlatini
mustahkamlamoqchi bo`ldi. Uning hokimlik davrida ham o`zaro urushlar davom
etdi. Xalq qashoqlashdi. Ochlik avj oldi.
1702-yil Subhonqulixon o`ldi. Taxtga esa uning o`g`li Ubaydulloxon
o`tirdi. Uning hukmronlik davrida ashtarxoniylar hukmronligi inqirozining eng
so`ngi cho`qqisiga chiqqan edi. Xon darvishlarning yer egaligini cheklashga
harakat qiladi. Va nufuzli juybar xo`jalari bilan to`qnashadi. Chunki
Ubaydulloxonga ular soliq ham solmoqchi bo`lgandilar. Oqibatda, u darvishlar
jamoasining madadkorligidan o`zini mahrum qilib qo`ydi. 1709-yili Farg`ona
vodiysida chodak xo`jalari qo`zg`alon ko`tarib Shohruhbiyni xon deb e`lon
qildilar va mustaqil davlat tuzdilar.
Shoxruhbiy ibn Ashur Muhammad-Qo`qon xonligiga asos solgan ming
qabilasining boshlig`i. U taxminan 1669—1970-yillarda tavallud topgan. Ming
urug` XVIII asrning boshlarida siyosiy hukumatni xo`jagan sulolasining qo`lidan
kuch bilan tortib olgan edi. 11
Xo`jalar yoki xo`jagan sulolasi ruhoniy nasab sharqiy Turkistonning
hokimlari bo`lgan. Sulolaning asoschisi Maxdumi A`zamxo`ja Ahmad ibn Sayid
Ja lo l id d i n b o` li b, u ― X o` j a g a n ‖ t a r i q a t i ga m a n s u b. ( Y a s h a gan y i l la r i: H i j ri y 9 5 6 -
milodiy 1542 yillar) bu xo`jalar sharqiy va g`arb Turkistonda hukm surgan
chig`atoy hokimlari davrida katta mansab va vazifalarga ega bo`lib iqtisodiy
siyosiy kuchlarga sohib bo`ladilar.
Ushbu xo`jalar –Oqxo`jalar va Qoraxo`jalarga bo`lingan. Qoraxo`jlardan
bo`lmish Offoqxo`ja Sin hukumatini tan olgan. Maxdumi A`zamning o`g`li
Muhammadamin Oqxo`jalarga mansub bo`lib, Sin hukumatini tan olmagan.
Uning avlodlari Xitoy sharqiy Turkistoni bostirib kirganda G`arbiy Turkiston ,
yani Qo`qon xonligiga kirib qoladi
Ma`lumki, xo`jagan jamoasi Maxdumi A`zam Ahmad ibn Jaloliddin
xo`jagan Kasoniy avlodlaridan bo`lib ularning hukmronligi XVII asrda sharqiy
Turkistonga ham tarqalgan edi.
9

Shohruhbiy ham xo`jalar bilan ittifoq tuzib, hukmronligini mustahkamlash
uchun chodak xo`jalaridan birining qiziga uylanadi. 1709-yili urug` zodagonlari
hamda xo`jalari roziligi bilan Shohruhbiy xonlik taxtiga ko`tariladi. Shohruhbiy
davrida O`sh, O`zgan, Xo`jand hali mustaqil bo`lib Qo`qon davlatining shimoliy
chegarasi Namanganning shohidonigacha cho`ziladi. 12
Shohruhbiy 1721-yili vafot etdi. (Eslatma o`rinda: undan uchta o`g`il-
Abdurahimbiy, Abdulkarimbiy va Shodibiy qoldi. ) Shohruhbiy vafotidan keyin
uning katta o`g`li Abdurahimbiy taxtga o`tiradi. Uning hukmdorlik davrida
dastlab Andijon va Xo`jand, keyinchalik Samarqand va Kattaqo`rg`on zabt
etildi. So`ngra Shahrisabzga ham taxdid bo`ldi. Shahrisabz hokimi
Abdurahimbiy bilan bitim tuzib unga Oychuchuk ismli qizini nikohlab berdi.
Xo`jandga qaytgan Abdurahimbiy qattiq betob bo`lib 33 yoshida vafot etadi.
Undan o`g`li Erdonbek va uch qiz qoldi. Ammo taxtga uning ukasi
Abdulkarimbiy o`tirdi. 13
Muhammad Abdulkarimbiy hijriy 1115, milodiy 1703 yilda tavallud
topgan. U xon bo`lishidan oldin valiahd sifatida Namanganda hokim edi.
Abdulkarimbiy asosiy e`tiborini davlatni mudofaa qilish ishlariga qaratadi.
Uning zamonida Qo`qon shahri atrofi qo`rg`on bilan o`raladi, Isfara, Qatag`on,
Marg`ilon, Haydarbek darvozalari quriladi. 1741-1745 yillarda Farg`ona
jung`orlar hujumiga duch keladi.
Abdulkarimbiy qipchoq –qirg`izlar hamda O`ratepa hokimi Fozilbiy yuz
yordamida ular bilan urushlar olib boradi. Shu vaqtda Abdulkarimbiy ham
To`raqo`rg`on va Samarqandga Abulfayzxon iltimosiga binoan yurishlar qiladi.
1745 yili Miyonholda xitoy qipchoqlar Ibodullohbiy rahbarligida bosh
ko`taradi. XIX asrning boshlarida Xitoy hukumati tazyiqi ostida sharqiy
Turkistondan Farg`ona vodiysiga qalmoqlar, uyg`urlar, qirg`izlar, qoraqalpoq
va qozoq qipchoqlari ko`chib kelishadi.12
Mi rzo Olim, Ma xdum Xo ji. Ta rixi Turkiston. T. ―Ya ngi asr avlodi ,‖ 200 8. 6-b.
11

13 G. Xolliyev, X.G`ulomov. O`zbekiston tar ixi. T., ―Universitet,‖ 199 7, 25-bet.
12

1.2. Qo`qon xonligining ijtimoiy hayoti
Amir Temur va uning o`g`li Mironshohdan boshlangan sulola, Qo`qon
xoni Xudoyorxongacha davom etib kelgan. Adabiyotshunos, professor Sharif
Yusupov o`z maqolalarida shunday takidni ilgari suradi:
Qo`qon xonligining so`ngi hukmdori Sayid Muhammad Xudoyorxon
Sohibqiron Amir Temurning Yigirma uchinchi avlodi xonning ikkinchi o`g`li
Sayid Muhammad Aminbek yigirma to`rtinchi hamda Muhammad Aminbekning
o`g`li Sayid Islombek Sohibqironning yigirma beshinchi avlodi bo`lib chiqadi 16
‖
Temurshunos, Bobirshunos fransuz olimi O`zbekistonning xalqlar
do ` s t l i g i o r d e ni soh i b i L y us e n K e r n h a m o`z in i n g ― S ha h z o da I s l o m be k ‖
maqolasida Qo`qon xonlari temuriy Mironshohga borib taqaladi, degan g`oyani
ilgari suradi.
Qo`qon xonligida tojiklar va qirg`izlar ham katta mavqega ega edilar. Xon
qo`shinlarida ular katta kuch bo`lganlar. 92 o`zbek qabilalaridan biri deb
o`zlarini hisoblovchi qipchoqlarning o`rni ham Qo`qon xonligida ancha katta
bo`lgan ular xonlikning Shahrixon Baliqchi hududlari Qoradaryo bilan Norin
daryosi oralig`idagi yerlarda yashaganlar. Qirg`izlar va asosan Farg`ona
atrofidagi tog`larda va Ketmontepa Oloy singari tog` havzalarida ko`chib yurub
chorvachilik bilan shug`ullanganlar.
Xiva xonligi va Buxoro amirligidagi singari Qo`qon xonligida ham
davlatni boshqarishda ruhoniylarning o`rni va ta`siri katta bo`lgan 17
. Jumladan,
ruhoniy Hazrati Sohib Naqshbandiylar jamoasining xalifasi sifatida 1844-1869
yillar mobaynida amalda davlat ahamiyatiga ega bo`lgan ayrim masalalarni hal
qilishda asosiy ro`l o`ynagan. Hatto Xudoyorxonning o`zi ham u vafot etgach
dafn marosimida oldingi safda borgan.
Ma`muriy boshqaruvi.
16
Sh. Yusupov. Buni umr derlar … Jamiyat va boshqaruv. 2002 y. 1-son, 18-25-bet.
13

17 R.Shamsiddinov, Sh Ka rimov. O`. Ubaydullayev. Vat an tarixi. T., ―Sharq,‖ 2010 , 99-bet.
14

Feodal tuzum asosida tashkil topgan o`zbek xonliklarining ma`muriy
tuzilishi shu jumladan Qo`qon xonligida hamhukron doiralarning manfaatini
himoya qilishga asoslangan edi.
Qo`qon xonligi Marg`ilon, O`sh, Andijon, Namangan Shahrixon Baliqchi,
Navqat, Chust, Buloqboshi, Aravon, Koson, Mahram, Sux, Bobodarxon,
Xo`jand, Toshkent, Turkiston va O`ratepa bekliklariga bo`lingan. 18
Beklar
hokim yoki parvonachi deb nomlangan Qo`qon xonligida Beklarbegi
hisoblangan -Toshkent begi parvonachi yoki qushbegi deb atalgan. Toshkent
bekligi o`z qo`li ostidagi yerlarga to`la hokim bo`lib, u chet davlatlar bilan
o`zaro iqtisodiy va diplomatik munosabatlar bog`lash huquqiga ega edi.
O`rta Osiyoning boshqa xonliklari kabi Qo`qon xonligida ham xonning
huquqi mutlaqo chegaralanmagan. Xonlikda quyidagi mansablar mavjud
bo`lgan: mingboshi, otaliq, shayxulislom, qozikalaon qushbegi, mextar
parvonachi, naqib, dodxoh, eshik og`asi, inoq, shig`avul, to`qsoba mirokur
qorovulbegi va boshqalar. Xo`jakalon, naqib, mirasad, sadr, sudur, uraq
mansablari faqat Muhammad payg`ambar va to`rtta xalifalar avlodlariga mansub
shaxslarga taqdim qilingan 19
Shayxulislom mavlavi, qoziqalon, qoziul, quzzot, qozi askar, qozi mutlaq,
qozi rais, mufti a`lam, mudarris imomlar shunday shaxslar bo`lishi kerak ediki,
ular musulmon maktablarida ta`lim olgan bo`lishlari shart edi. Shayxulislom
unvonini olish uchun bilimdon, o`qimishli bo`lish haqidagi hujjatdan tashqari
tayinli nasl-nasab ham talab qilingan. U xo`jalar avlodidan bo`lishi lozim edi.
Shahardagi tungi tartibni qo`rboshi boshchiligidagi ma`lum miqdordagi soqchi
(mirshab)lar nazorat qilishganlar.
Shuningdek, muxtasiblar lavozimiga odatda axloqiy sifatlari bilan ajralib
turgan va shariat qonunlarini yaxshi bilgan shaxslar tayinlangan, ular rais-a`lam
deb ham atalgan.
18
G.Xolliyev. X. G`ulomov. O`zbekiston tarixi. T., Universitet. 1997, 52 bet.
15

19 H.Bo bobekov. Qo`qon xonligi ning qisqacha tari xi. ―Turon tarixi jurnali to`plam ,‖ N-2. T., ―Fan,‖ 2008 , 20bet
16

Xonning daromadini maxsus amaldorlar boshqarishgan: mirzai daftar xon
xazinasining ahvoli haqida maxsus daftarga qayd qilib borgan. Sarkar va inoq
xonlik xazinasiga qabul qilinadigan maxsulotlarni saqlovchi hisoblangan.
Pullarning hammasini mehtar yoki xonning g`aznachisi (kassiri) qabul qilgan,
shuningdek, u xonning barcha qimmatbaho buyumlarini boshqaruvchisi ham
bo`lib hisoblangan.
Odatda, vaqtinchalik hukmronlik qiluvchi guruhning eng nufuzli shaxslari
xonlikdagi yaxshi lavozimlarni egallab olganlar. Barcha masalalarni hal qilish
uchun xonga qarshli doimiy kengash tashkil qilingan edi. Unga xonning o`zidan
tashqari otaliq, mingboshi, parvonachi, sarkar, dasturxonchi, risolachi,
g`aznachi, muxtar, noib, xudaychi, va xonning istagi bilan bazilar amalda esa
mingboshining maslahatiga muvoffiq kiritiladi.
Xonlik hayotida ruhoniylar fuqarolar ishini hal qilishda qozilikka oid
hamma ishlarni oshkor qilardilar. Qozilik ishlarini ma`lum tartibda ko`rish faqat
shariat va odatlar asosida olib borilgan. Qo`qon xonligida mavjud bo`lgan harbiy
unvonlar quyidagicha bo`lgan. Mingboshi –odatda, u vazirlik vazifasini birga
olib borgan. Keyin pansadboshi, yuzboshi, ellikboshi, o`n boshi to`pchiboshi,
zambarakchi va boshqalar. Bulardan tashqari boshqa harbiy mansablar ham
bo`lgan. Qo`qonda yashagan sarboz va to`pchilar faqat alohida vazifadagi noib,
dodxohning doimiy tasarufida bo`lganlar. Urush davrida noib, dodxoh o`z
qismiga harakatdagi qo`shinning hamma sarbozlarini qabul qilgan. Unga
vaqtinchalik boshchilik qilishni maxsus tayinlangan amiri lashkar (bosh
qo`mandon) ga topshirdi. Har bir kishi harbiy xizmatga kirishda hukumatdan
otva om abzali olgan, safarga chiqishdan oldin yuzboshi -2tilla, ellikboshi-1,5
tilla oddiy askar -1tilla olgan. Qo`shinlarni taminlash 1851-yilda pulli unvonlar
va oziq ovqat naturasidan iborat edi. Bir yilda yuzboshi- 147 so`m kumush
tanga, Mingboshi-98so`m, o`nboshi-65so`m, oddiylar 43 so`m olgan. 1860 yilda
17

qo`qonliklarda aslini olganda muntazam hatto bir ozgina bo`lsa ham oldindan
tashkil etilgan qo`shin yo`q edi. 20
Xonlikda tinchlik xotirjamlikni saqlash va qal`a gornizoni uchun haq
to`lanadigan ko`ngillilar xizmat qilardi. Urush vaqtida xizmatga qurol ko`tarib
yurishga layoqatli bo`lgan barcha erkaklar chaqirilgan. Harbiy xizmatga
ko`pincha kuz oylarida chaqirilgan. Quyi mansabdagi xizmatchilar hukumatidan
bir yilda ikki qopdan arpa, oyiga bir tilladan pul olardilar. Bulardan tashqari ayni
zamonda ularga bahorda 4tadan yozlik to`n, ko`ylak, etik, salla, do`ppi va
belbog`, qishda esa issiq chopon, oshlangan po`stin, etik, issiq shapka va ot
berilardi, qurollardan qilich, nayza, miltiq berilgan. Miltiq hammaga emas faqat
otishni biladiganlarga tanlab berilgan, umuman qo`qonliklarning qurol aslahasi
juda yomon bo`lgan. 21
Shunday qilib, tashkil etilgan qo`shinning o`z boshliqlari bo`lgan:
mingboshi asosiy harbiy boshliq, pansadboshi, yuzboshi yasavul, ularning bir
qismi xo`jalik ishlari bilan ham shug`ullanganlar. Xon harbiy yurishlar vaqtida
viloyat va qal`a hokimlariga shuningdek, xalqqa qo`shinlarni belgilangan joyga
ma`lum kunda yig`ish haqida farmon berardi.
Ponsadlar o`zlariga yuzboshi yasavvul va boshqalarni yordamchi qilib
olib, ko`ngilli qo`shin boshlig`i bo`lib, bu buyruqni bajarardilar. Shundan keyin
xon o`zining soqchilari bilan safarga chiqardi. Yo`l boylab garnizon va
qal`alarda qo`shin to`plab unda faqat zarur miqdordagi harbiylarnigina
qoldirgan. Xonga ko`ngillilar ham qo`shilib borgan. Qal`alardan tashilgan har
bir zambarakka 6tadan ot qo`yilgan, bundan tashqari yana zaxirada 25tadan
(kerak vaqtda ishlatish uchun) otlar bo`lgan. Qurollar uchun zaryadlar va miltiq
uchun o`qlar alohida maxsus sandiqlarda tashilgan.
Qo`qonliklar o`z qal`alarini himoya qilganlarida olovli sharlarni ham
ishlatar edilar. Bunday qurolni tayorlash maxsus tayorlangan charmga porox
o`ralib u yo`g`on sim yoki arg`amchi (arqon ) bilan qattiq bog`lanib, trubka20
H/Bob obekov. Qo`qon xonligining qisqacha tarixi. ―Turon tarixi‖ jurnali. To`plam № 2, T., ―Fan.‖2008 , 21-
bet.
21
H. Bo bobekov. Qoqo n xonligi ning qisqacha tari xi. ―Turon tarixi‖ jurnali. To`plam. N-2 T., ―Fan‖, 2008 -yil,
18

tiqib, sharning ustini mum bilan surkashardi va uni yoqib dushman tomon
uloqtirar edi.
Bazi ma`lumotlarga qarganda, xon XIX asrning 50-yillarida 20kun
davomida 40 000ga yaqin kishilik qo`shinni to`plashga va ular bilan safar
qilishga muvaffaq bo`lgan.
Beklar xon tomonidan belgilangan soliqlarni harbiy kuchlarni to`plab
xonga topshirishga majbur edilar. Ammo ular boshqa ishlarni istaganicha
qilardilar. Hatto harbiy kuchlar va soliqlar yig`ish ishlarini ham o`z bilganicha
bajaraverardi.
Turli soliqlardan to`plangan pulning tegishli qismini xonga yuborib,
qolganini bekning o`zi xohlaganicha sarflay berar uni hech kim nazorat qilmas
edi.
Oqsoqol, mingboshi, yuzboshi va ellikboshilar aholi o`rtasida bo`lgan
obro`li kishilardan saylanar edi. Ular bu lavozimlarga masjid nomozlaridan
so`ng aholi o`rtasida saylanardilar.
Beklarga qarshli shaharlarda rais, qo`rboshi mirshab, qozi mirza va
mirzaboshilar qishloqlardan kelgan daromad hisobiga yashar edilar. Masalan,
har ikki uch ponsodboshi (besh yuz boshi) ga ayrim qishloqlar tanho tariqasida
berilib, shundan kelgan daromad ular o`rtasida taqsimlanardi. Masalan,
to`qsaboshi va boshqa yuqori mansabdor harbiy boshliqlarning besh oltitasiga
bir qishloq tanho qilib berilardi: ularning har biriga boshqa daromadlaridan
tashqari O`rta hisobda 100, 80, 70 chorak (7 qadoqqa yani 2kg 800 gm ga teng
bo`lgan og`irlik) to`g`ri kelardi.
Qorovulbegi, miroxur va boshqa amaldorlarning har 15-20tasiga bir
qishloq tanho qilib berilardi. Ularning har biriga boshqa daromadlaridan tashqari
50-30 chorak bug`doy to`g`ri kelardi. Bundan tashqari xon xarbiy boshliqlarga
har yili sarpo kiyg`izish baytlarda har bir ponsodga 1000(200 so`m)
qolganlarining har biriga 500tangadan 80 tangagacha pul berilgan 22
. Urush
20

22 G.X olliyev, X.G` ulomov. O`z bekidton tari xi. T., ―Universited‖. 1997, 53b et.
21

davrida yuzboshiga har oyda ikki tilla ellikboshiga bir yarim tilla oddiy
navkarlarga esa bir tilladan aqcha berilar edi va h.k.
Qo`qonda ham boshqaruv tizimi ko`p jihatdan buxorodagi holatni eslttsa-
da ammo uning ham o`ziga xos tomonlari bo`lgan. Qushbegi, devonbegi, otaliq,
parvonachi dodxoh kabi mansablarning mavqei bu yerda ham baland
hisoblangan, holda harbiy lavozim egalarining ayniqsa mingboshining roli bazi
zamonlarda nihoyatda yuqori bo`lganini bilamiz. 23
. Chunonchi, qushbegi,
parvonachi lavozimlaridagi mingboshi harbiy unvoni berilishi fikrimiz dalili
bo`la oladi. Bizga ma`lumki, Musulmonqul mingboshi hatto hokimiyatni qo`lga
olib butun xonlik ishlarini yurgizgan.
Xonlikda yer munosabatlar suniy sug`orish yer muomalasi doimo o`tkir
va dolzarb masalalardan biri bo`lib kelgan va hozirgi kunda ham u o`zining
ushbu xususiyatini yo`qotgani yo`q.
XVIII asrning oxiri va XX asrning boshlarida Markaziy Osiyo
xonliklaridagi yerlar uch qisimga bo`lingan:
Birinchisi- Davlat yerlari (amlok, amloki, podshohiy)
Ikkinchisi- shaxslarning xususiy( mulk) yerlari;
Uchinchisi- vaqf yerlari ;
O`lkadagi yer suvning asosiy xo`jayini bo`lgan xonlar eng katta yer
maydonlariga ega edilar. Masalan, Buxoro xonligidagi barcha hosildor
yerlarning uchdan ikki qism amirning yeri hisoblangan. XIX asr o`rtalarida
Buxoro amirligida sug`oriladigan yerlarning jami 2mln 450 ming desyatina
bo`lgan. Bu yerlarning katta qismi xonbeklar va ularning avlodlari qo`lida edi.
Biz tadqiq qilayotgan Qo`qon xonligidagi asosiy yer maydonlari xon va uning
avlodlari ixtiyorida edi. Bunday yerlar chek yerlar deb atalardi. Masalan,
Andijon atrofida Olimbek cheki deb nomlangan yerlar 296 desyatina (bir
desyatina -1,09ga teng) Sheralixon cheki 291 desyatina bo`lgan. Farg`ona
vodiysida bunday chek yerlar ko`p bo`lgan.
22

XIX asr o`rtalarida chek yerlar yanada ko`paydi. Xususan Xudoyorxon
zamonida xon va uning avlodlari qo`lida juda ko`p chek yerlar to`plangan.
Xudoyorxon , Sultonmurodbek, Nasriddinbek, O`rmonbek va boshqalar
nomidagi cheklar 1845-1875 yillarda ayniqsa kengaygan.
O`rganilayotgan davrda dehqonlar va mohir irrigatorlarning ulkan mehnati
natijasida murakkab suv xo`jaligi barpo etildiki, unga yirik suv xo`jaligi
manbalaridan suv olish ishlarini tashkil etish turli xilo suv olg`ich inshoatlarni
qurish kanallarni tozalash, suvni undan foydalanuvchilarga taqsimlash kirardi 24
.
Umuman sug`orish tarmog`i ulkan sistema bol`ib, uning shahobchalar
suvni juda katta maydon uzra tarqatardi. Ko`pdan ko`p ariqlar ayrim tumanlarni
sug`orar ularning umumiy uzunligi o`nlab kilometrni tashkil etardi. Masalan,
XIX asrning birinchi choragidan boshlab Farg`ona vodiysi daryolaridan suv
oladigan ko`plab ariqlar va kanallar qazildi. Va shular suvi bilan 1903 yilda
Norin daryosidan Yangiariq, Chagaraxon, Uychi, Kisrabot, Chortoq, Mutagan,
Kosatepa, Namangan, Xonabod atrof yerlari suv bilan ta`minlandi. Hammasi
bo`lib 96 ariq chiqarildi. 1819 yilda Umarxon farmoni bilan yangi ariqlar
qazildi. Eskilari kengaytirilib, ularning uzunligi 100chaqirim (chaqirim-
taxminan 1,5 km ga teng) yetkazildi. Natijada Namangan atrofidagi ko`plab
yerlar sug`orildi. 1820 yilda Farg`ona vodiysida sekundiga 7kub sorjin suv oqib
o`tadigan Shahrixon soy kanali qazildi. Shu kanal suvidan hozirgi kunda ham
Shahrixon, Bo`z tumani qishloqlari suv ichib, dehqonchilik qilmoqdalar.
Madalixon zamonida Xonariq chiqarilib Toshkent atrofidagi yerlarniong bir
qismi o`zlashtirildi. Chirchiq daryosidan Bo`zsuv arig`i qazildi. Umuman
chirchiqdan 45ta kanal chiqarildi. Bular orasida eng kattasi Zoxariq bo`lib,
uzunligi 70 chaqirim edi. Andijonsoy, Yangiariq kanallari ham qazildiki, ular
Norin va Qorasuv daryolari qo`shilib hosil bo`lgan Sirdaryo suvini dalalarga
oqizish imkonini berdi. Bu vodiy xo`jaligi samaradorligini ortirishga asos bo`ldi.
Xullas, XVIII asr oxiri va XIX asrning birinchi yarmida O`zbek xonliklarida
sun`iy sug`orish sohasida anchagina ishlar qilingan edi.
16

II BOB. XVIII-XIX ASRLARDA QO`QON XONLIGINING MADANIY
HAYOTI.
2.1. Qo`qon xonligida adabiyot va san`atning rivojlanishi.
XVI –XIX asrning birinchi yarmida O`rta Osiyo xonliklarining xalq
talimi, fan va ma`daniyati haqida gap borganda shuni alohida takidlash kerakki,
ijtimoiy siyosiy hayotning hamma sohalarida birinchi navbatda madaniyat va
mafkurada islom dini g`oyasi markaziy o`rinni egallar edi. O`z boshlang`ich
nuqtasini X-XII asrlardan e`tiboran olgan sofiylik tariqati naqshbandlik g`oyasi
bilan uyg`unlik negizida XV asrga kelib eng yuksak cho`qqiga ko`tariladi, to
XX asrdagi siyosiy to`lqin va lahzalar davriga qadar jamiyat taraqqiyotining
borishida jiddiy ro`l o`ynaydi. 28
XVI –XIX asrning birinchi yarmida O`rta
Osiyodagi har uchala amirlik va xonliklarning madaniy taraqqiyotiga xos
bo`lgan umumiy o`xshashliklar diqqatga loyiqdir. Bu o`xshashliklarning
sabablari ham bir-biriga juda o`xshashdirlar.
Birinchidan, O`rta Osiyo hududi davlatlari XV asrlarda madaniy
taraqqiyotda dunyoda eng yetakchi o`rinlarda turgan bo`lsa, XVI-XVIIasrlardan
boshlab bu hududda tushkunlik boshlanadi. Ikkinchidan, har uchala davlat
birliklari o`zlari alohida mustaqil faoliyat ko`rsatsalarda davlat idora ishlari
o`zbek va fors tilida olib borilardi. Buxoroda fors, Qo`qonda fors-o`zbek,
Xivada o`zbek tili rasman davlat tili hisoblanardi.
Uchinchidan, an`anaga ko`ra fanda, adabiyot va maktabda arab va fors
tilining obro`si saqlanib qolgandi.
17

Buxoro amirligi Qo`qon va Xiva xonliklarida xalq ta`limining tuzilishi va
faoliyati deyarli bir xil bo`lgan. Ularda madrasalar, maktablar va qo`riqxonalar
mavjud edi.
Madrasalar musulmonlar uchun oliy o`quv yurtlari hisoblangan.
Maktablar masjidlar qoshida va xususiy uylarda tashkil etilgan. Xonlar o`rtasida
esa Xonzoda va zodagonlarniong bolalarini o`qitish uchun maxsus maktab bor
edi.
Odatda maktablarda asosan o`qish va yozish arifmetika va adabiyot
o`qitilar edi. Qo`riqxonalarda esa asosan ko`zi ojizlar o`qib, hunar, doston va
she`rlaru g`azallar yodlash edilar.
Maktablar qizlar uchun alohida, o`g`il bolalar uchun alohida bo`lgan.
Masalan, mashhur shoira Dilshoda Qo`qonda maktab ochgan. U o`zining
m a k t a b d o r l i k fa o l i y ati h a q i da bu nday deb y oz g an e di : ― Me n i ng su h b a t d o s h la r im
va dugonalarim aqlli qizlar va iste`dodli shoiralar edi. Ellik bir yil davomida
men maktabdorlik qildim va yilda o`rtacha 20tadan 30tagacha o`quvchilarim
bo`lib, sakkiz yuz to`qsonta qizlarning savodini chiqardim, bulardan deyarli
chorak qismi, she`riyatga qobiliyatli bo`lib, shoira va o`z davrining aqilli va
dono odamlari edi. 29
Qo`qon shahrida boshqa shaharlarga nisbatan ko`proq maktablar bo`lgan.
Shuning uchun savodlilar ko`p bo`lib, o`qish va yozishga usta bo`lganlar. 1841-
yilgi ma`lumotlarga qaraganda, Qo`qon shahridagi xonning asosiy madrasasida
1000ta mulla o`qigan. Bu madrasani ikkita bosh muzarrix boshqargan: Eshon
Mavloniy va Maxzumi Buxoriy.bu hurmatli insonlar bo`lib katta ilmga ega
edilar.
Har bir maktabdor domlaning ham o`zicha o`qitish usullar bo`lgan.
Ularning bazilari bolalarning yosh xususiyatlariga alohida e`tibor bergan holda
kichik yoshdagi o`quvchilarga husnixat va og`zaki hisobni o`rgatsa, katta
29
Muxtorov.A.Дилшод и его место в истории оьшественной мисли тадомского народа в XIX кагом XX
18

в.в. 301 стр
19

yoshdagi o`quvchilarga esa Quronning oyat va suralaridan tashqari fors, arab,
turkiy tillarda yozilgan o`nlab hayotiy kitoblarni ham o`qishni o`rgatar edi.
O`zbekiston hududidagi xonliklar va amirliklar davrida fan, adabiyot,
san`at birmuncha rivojlangan. Ko`proq xon saroylari doirasida ham diniy, ham
dunyoviy adabiy asarlar yozilgan. 30
Tarixshunoslik ham ancha rivojlangan.
Garchi bu davrdagi tarixchi olimlar yozgan tarix kitoblar ko`pincha o`sha xonlik
va amirliklardagi siyosiy voqealar salnomasiga aylanib qolgan bo`lsa ham biz
uchun bugungu kunda o`sha davrni yoritishda muhim ahamiyatga molikdir.
Adabiyot sohasida juda ko`plab shoir va shoiralar ijod etadilar. Qo`qon
x on i U m ar x o nn i n g o `zi ― A m ir i y ‖ t a xa ll u s i b i l a n o` z b e k t i l i da go ` zal
g`az a l l ar yozgan.
Ko`rilayotgan davrda fan va madaniyat har xolda bit yerda to`xtab
qolmagan. Yuqorida bizlar takidlagan qurilishlar ayniqsa, madrasalar bunyodi
shunga ishoradir. Sovet davri tarixshunosligi iloji boricha XVIII-XIX asrlarda
o`zbek xalqining bu sohalaridagi tarixini bo`yab ko`rsatishga intilib, o`lkani
m a d a n iy q o l o q li k d a a y bla b , b u b i l a n R o s si y a b o sq i ni n i ng
― O ` z b e k is t o n
u c hu n progressiv ahamiyatini
― isbotlashga atayin harakat qilgan. 31
O`tgan sulolalar kabi mang`itlar, qo`ng`irotlar minglardan chiqqan
namoyondalar ham o`z davri va doiralarining o`qimishli shaxslari bo`lganlar.
Mas a l a nn Q o ` q o n xo ni U m ar n i n g
― A m iri y ,‖ M alika M o h l ar o y ning
―
N odir a ‖ ,
―
K o m il a ,‖ ― Ma k n un a ,‖ Xi va x on i M u x a m m ad Raxi m x o n II ― Fer u z‖ ,
U n in g a k a si Ot a j on T o`ra M ur o d
― M ur o d i y ‖ ta x a l l u s i da s h e`r b i t g a n l ar i ni,
Abd u l g ` oziy Ba h o d i r x on n in g
― S ha j arai Tu rk ― , ― S h a j arai T a r o k i m a ― ka b i
o` z b e k ti l id a yozgan asarlarini shu o`rinda eslash joiz.
Fazliy, Mushrif, G`oziy, Afsus, Sodiq, Hijolat, Hoziq, Xotif, Maxmur,
Gulxaniy kabi yetuk qalam sohiblari Farg`ona vodiysida yashab ijod qilganlar.
S h un i ng d e k,
― A fzal a t - T a v or i x ― , ― T ar i xi U m ar x o n ,‖ ― Ris o l a i A ska r i y a ,‖
―
Munt a x a b at-t a v or i x ,‖ ― T ar i x i S h o h r uhi y ,‖ ― T ar i xi J a h o na m o y ,‖ ― X ul o sat a l
20

30 Sh. Ka rimov O`zbekiston tar ixi va madaniyati T. ―O`qitu vchi‖ 1992 , 119-bet. 31
Azamat Ziyo. O`zbek davlatchiligi tar ixi. T., ―Sharq‖, 2000, 800-b
21

axbor , ‖ ― Tasnifi g`arib , ‖ ― Tarixi jadidai Tashkand kabi boshqa ko`plab tarixiy ‖
asarlar ham huddi shu davrda Qo`qon xonligi doirasida yozilgan.
Nodira o`zbek shoirasining taxallusidir, u tengi yo`q. Yakkayu yagona
ma`nosini anglatadi. Nodira faqat o`zbek tilidagina emas balki fors, tojik tilida
ham
― Ma k n un a ‖ , ― Ko m il a‖ t a x a l l u si da sh e`r l ar g` a za l lar b it ga n .
Nodiraning eng oliyjanob va e`tiborga loyiq tadbirlaridan shu bo`ldiki, u
o`z atrofiga zamonasining qobilyatli va ijod egalari bo`lmish shoirlarni to`pladi
va ularga homiylik qildi. Uvaysiy, Mahzuna, Mushtariy va boshqalar uning eng
yaqin maslakdosh va maslahatgo`ylari edilar. 32
Nodira o`zi yashagan feodal tuzumni lanatlab ijod etar ekan, bu
jamiyatdagi o`zbek xotin qizlarining og`ir qismatli hayotiga dardkash bir siymo
sifatida faryod qiladi. U hatto saroyda yashasa ham o`zini baxtiyor hisoblamadi.
N o d ir a b e gim o`z i n i ng b ir g `az a l i da
― T us h di o h i m din b u oq s h om
c h a r x maydoniga dud…
― deb kuylar ekan, bu oh shoiraninggina dardu alami
bo`lmay feodal zulimdan ezilgan xalq ommasining barcha xotin qizlarining ohi
edi 33
Nodira insoniylikni ezgulikni ulug`ladi, hayotbaxsh orzu-umidlarini
tarannum etadi.
1842 yilda Nodira hayotida katta fojia yuz beradi. Buxoro amiri
Nasrulloxon Qo`qonni bosib oladi va Nodirabegimni shariatni buzganlikda
ayblab uni qatl qildiradi. Nodira feodal jaholatning qurboni bo`ladi.
Ha, shoira haq bo`lib chiqdi. Bizning zamonda bir qancha maktab va
ko`chalar uning nomi bilan atalgan. Nodira haqida Turob To`la
― Quvvai
q a hq a ha
― p y e s a s i n i, K . Y o r m atov ― O da m lar ora s i d a‖ ( N o di ra b e gi m )
fil m ini yaratdi.
Bu davrda ijod etgan Fazliy Namanganiy Mushrif, Mushfiqiy kabi shoirlar
o`z zamonasining zabardast siymolari edilar. Masalan: Mushfiqiy Buxoro amiri
Abdulloxon saroyida
― Malik ush-shuaro ‖ unvoniga ega bo`lgan bo`lsa Fazliy
22

Namanganiy Qo`qon shoirlariga boshchilik qilgan. Umarxonning topshirig`i
bilan Fazli va Mushrif tomonidan ― Majmuat-ush shuaro ‖ to`plami tuzildi.
XIX asrdagi o`zbek va tojik adabiyoti tarixida salmoqli o`ringa ega
bo`lgan, ammo ijodi yetarli darajada o`rganilmagan shoir va tabib Hoziqdir.
O`zbekiston sharqshunoslik institutida Muhammad Husayn bilg`oriy tomonidan
tu z i l g an
― Mar s ad u t - ta so ni f ‖ n o m l i ( to ` p la m lar n i o` r ga ni sh jo y i)
a n ta lo gi y a d a O`rta Osiyo va Eron shoirlaridan katta bir guruhining shu jumladan
Hoziqning ham o`zbek va tojik tillarida yozilgan 354 misra she`ri bor. 34
Bundan
tashqari Hoziqning bir necha g`azal va qasidalari 1820- 21 yillarda Namanganlik
shoir Fazliy tomonidan Qo`qonda tuzilgan
― Majmuat ush – shuaro ‖ ( shoirlar
anjumani ) qo`lyozma asarida ham uchraydi. Uning o`zbek va tojik tillarida
yozilgan shiorlaridan tuzilgan to`plam Rossiya FA ning Sankt Peturburgdagi
sharqshunoslik institutining bo`limida № 470-C sonli hujjatda saqlanadi. 35
2.2. Me`morchilik va hunarmanchilikning ravnaqi. Xalq
amaliy san`ati.
Qo`qon xonligi me`morchiligining o`ziga xos tomonlarini ko`rib chiqqan
ekanmiz, bu mintaqaning qadim zamonlardan boshlab taraqqiy etgan madaniy
maskanlardan biri bo`lganligini va teran me`morchilik hamda shahasrsozlik
tarixiga ega ekanligini ta`kidlab o`tmoq lozimdir. Qo`qon xonligining
shahaharsozlik madaniyati mil.avv. II-I ming yilliklarga borib taqaladi.
Jumladan, Elaton, Buzilmas, Olis Iskandariya (Aleksandriya, Esxata) Oqtepa
Qultepa Munchoqtepa Mug` qal`a, Ershi singari 2-3 ming yillik tarixni o`zida
mujassamlashtirgan shahar xarobalarining qazib o`rganilganligi bundan dalolat
berib turibdi. 38
Shuningdek, Hoson, Quva, O`zgan, Axsi shaharlari o`rta asr
tarixiy manbalarida ko`p o`rinlarda tilga olinadi.
Ilk o`rta asrlar Farg`onaning yuksak madaniyati haqida Xitoy tarixiy
manbalarida ma`lumotlar saqlangan. Temuriylar davriga kelib esa Umar Shayx
hamda Bobur Mirzo tomonidan barpo etilgan shaharlar tafsiloti shoh asar
‗Boburnoma
‖ da keng yaratilgan.
23

Demak, Qo`qon xonligi me`morchiligi butun O`rta Osiyo me`morchilik
an`analarini o`ziga sindirish bilan birga qadimiy Farg`ona vodiysiga xos mahaliy
madaniyat asosida yuzaga kelgan, shu sababli XVIII asr Qo`qon xonligi
shaharlari asosan o`rta asrlarga oid feodal shaharlarga xos ko`rinishni ifoda
etgan. Shaharlar ark va Shahristondan iborat bo`lgan. Shahriston markazlarida,
ko`chalar kesishgan joy chorsuda odatdagicha bozor joylashgan. Bu ikki asosiy
ko`chaning kesishishi natijasida shahar to`rt dahaga bo`lningan. Dahalar esa o`z
navbatida bir necha mahalla va go`zarlardan shakillangan.
Q o` q o n v a Tos h k e n t a r k l ari ― O `r d a‖d e b at a l ga n . To s h k e n td a g i O `r d a
buzib tashlanganligi bois u haqida juda oz ma`lumot saqlanib qolgan. Ammo
Qo`qondagi Xudoyorxon nomi bilan ma`lum bo`lgan o`rda bugungi kunga qadar
yaxshi saqlanib qolgan.
Qo`oqn o`rdasi XIX asrda bunyod etilgan bo`lib, yaxlid imorat shaklida
birlashgan bir necha katta va kichik hovlilarni o`ziga birlashtirgan. Uning
umumiy sathi 4gektarni tashkil etadi.
Xalq amaliy san`ati.
Hunarmanchilik- o`zbek xonliklaridahunarmandchiliksanoati o`z davriga
yarasha ancha taraqqiy etgan edi. Markaziy Osiyo xalqlari hayotida
to`qimachilik (ipak) muhim ahamiyatga ega edi. Bu hunar egalari paxta, ipak,
jundan turli narsalar to`qishgan. Ipak yegirishdan oldin paxtani chig`iriqdan
o`tkazilgan. Ya`ni chigiti ajratib olingan. Chigiti ajratib olingan paxta tolasi
charxdan yegirilib kalava qilingan va tayyor ipni to`qish do`konlariga jo`natilar
edi. Bo`z to`qish keng avj olgan. Shahrisabz, Buxoro bo`zlari muhim o`rinni
ishg`ol qilardi. Namangan, Andijon to`qimachilari to`qigan olacha, qalami, bo`z,
chit, dokalari yaxshi sifati va bo`yoqlari bilan ajralib turar edi. Buxoroda sifati
baland ikki xil chit, ya`ni chiti sari gaz va chiti chatti to`qilgan. Bu chitlar
nafaqat ichki bozorlarda hatto qo`shni mamlakatlarda, Rossiyaga ham chiqarilar
edi. Ipak mollar tayorlashga ham katta e`tibor berilgan. Xo`jand Andijon,
Namangan va boshqa joylarda ipak kiyimlar to`qish ishlari avj olgan. XIX asr
o`rtalarida o`lkada atlas, shoyi doroyi, oq shoyi, adras, beqasam, banoras gul
24

bosilgan choyshablar va shunga o`xshash ko`p narsalar to`qilar edi.
Gilamchilik.
Gilamdo`z ustalar asrla mobaynida ko`p tarjibalarni to`plashga muyassar
bo`lganlar. Xiva Buxoro, Samarqand, Xo`jand, Andijon shahar va ularning
atroflarida olma gullari ko`plab to`qilgan. Hunarmand oilalarning gilam
to ` q u v c h i l ari c h u v a l n o m li uy-r o `z g ` o r da i sh la ti l a d i g a n ― to`y gila m i ‖
d e g a n
gilam to`qilgan va unga turli ranglarda gullar bosilgan va boshqa turdagi
rangdagi hamda Gudiz gilamlar ko`plab to`qilar edi. To`quvchilar faqat
shaharlardagina emas shu bilan birga qishloqlarda ham rivojlanadi. Ammo
to`quv dastgoxlari to`quvchilik ishlari iptidoiy usulda bo`lib ular oddiy dag`al
matodan to`qish bilan shug`ullanadilar.
Biroq eng moxir to`quvchilar ham kuniga 14-16 soatlab ishlasalar ham
topganlari o`z oilasiga yetmas edi. Qog`oz ishlab chiqarish o`lkadagi
hunarlarning eng qadimgilardan hisoblangan. Qo`qon, Samarqand, Buxoroda
ishlab chiqarilgan qog`ozlar ayniqsa ipakdan ishlab chiqarilgan qog`oz butun
sharqqa nom chiqarilgan edi. 39
1863-yilda Turkistonning ko`plab shaharlarida bo`lgan Vengr
sharqshunosi X.Vamberi. Samarqand va Buxoro qog`ozlari o`zining silliqligi
bilan chet mamalakatlarida shuxrat topganligini qayd etadi. Qo`qon xonligiga
qarashli Charq qishlog`idagi qurilgan qo`g`oz ishxonasi asosan suv kuchidan
f o y dal a n is h g a m osl a s h t i r i l g a n e d i. S h u nin g u c h u n h am bu n i
― q og ` oz
o b ju v o z i
‖ deb atashadi. Bu ishxonada asosan eski latta puttalar objuvoz orqali
tozalanib, turli qog`ozlar tayorlanar edi. Muqavosozlik hunari ham uzoq tarixga
egadir. Buxoro, Samarqand, Xiva, Urganch, Andijon, Namangan, Toshkent,
Xo`jand kabi shaharlarda charm va qalin qo`g`ozlardan muqovalar qilish
kengaygan. Bo`yoq hosil qilish va rangli bo`yoqlar ko`paygan. Bizgund degan
qorabo`yoq va serparak yoki isparak degan to`q sariq bo`yoq ikki xil o`simlik
aralashmasidan tayorlanradi. Turkiston yerlarida bo`yoqli o`simlik ro`yan ko`p
bo`lib yovoyi holda o`sardi. Toshkent atroflarida va boshqa joylarda sarg`imtil
25

isparak o`simligi o`sib unda sariq bo`yoq olingan. Boshqa turdagi bo`yoqlar –
Hindiston, Avg`oniston, Eron va Rosiyadan keltirilardi.
Misgarlik katta shaharlarda (Buxoro, Qarshi, Toshkend, Samarqand,
Xo`jand, Qo`qon, Andijon, Namangan) alohida misgarlik rastalari bo`lar edi.
Misgarlik qo`mg`on, tovoq, cho`mich, qozon, ko`za barkash, choyidish, obdasta,
samovar, choynak, paqir, lagan, siyohdon, karnay va shu kabi narsalar
yasashardi. Idishlarda gul kelish san`ati takomillashgan edi. Turkistonda
hunarlar orasida eng qadimiylaridan biri zargarlikdir. Zargarlik asosan oltin,
kumush va qimmatbaho rangli tolalardan xilma-xil shishalardan turli narsalar
yasashardi.
Turkistonda kulolchilik keng yoyilgan edi kulollar ro`zg`orga kerakli har
xil tovoq, piyola, kosa, ko`za, xum, tog`ora, tandir va boshqa narsalar yasardilar,
g`isht quyardilar 40
Juvozkashlik o`lkada hunarlar orasida muhim o`rinni egallardi, juvozlarda
asosan zig`ir moy va kunjut yog`i chiqarilardi. Urug`larda yog` olinardi. XIXasr
o`rtalarida Toshkend shaharlarining o`zidagina 500 juvoz bor edi. Butun o`lkada
esa bir necha o`n ming juvozxona bo`lgan. Duradgorchilik – ancha yetakchi
bo`lgan. Duradgorlar qoshiq, cho`mich, qozon, qopqoq, xamir taxtasi, o`xlog`i,
karson, sandal, beshik, panshaxa kurak, charx, chig`iriq, to`quvchilik do`koni
dastgohi, omoch bo`yinturuq va boshqa asboblarni tayyorlar edi.
Duradgorlarning ikkinchi guruhi esa uy, madrasa va machitlar uchun eshik
darvoza tuynuk, darcha, kursi va boshqa narsalarga juda ustalik bilan o`yma
gullar ishlar edilar.
O`lkaning katta shahsrlarida o`nlab va yuzlab aravasozlik ustaxonalari bor
edi.Toshkend shahridagi aravasozlik ustaxonalarida 200 kishi ishlar edi.
Hunarmandchilik sanoatida poyabzal ishlab chiqarish katta o`rinni tutardi. Bu
hunar etikdo`zlik, kovushdo`zlik, maxsido`zlik dev nomlanar edi va h.k. lar.
Erkaklar kiyim kechagi. Kiyim kechak, moddiy-madaniyat
ko`rinishlaridan biridir. Unda etnik tarix, ijtimoiy- munosabatlar mafkuraning
26

ayrim unsurlari – e`tiqodlar, estetik me`yorlar aks etadi. Kiyim kechakda jamiyat
a`zolarining ijtimoiy tengsizligi aniq namoyon bo`ladi.
27

XULOSA
Xulosa shuki XVI-XIX-asrlarda vatanimiz hududidagi xalqlar hududiy
tarqoqlik, xo`jalik va iqtisodiy tushkunlik holatida bo`lsalarda fan madaniyat
taraqqiyotida bir qator ijobiy yutuqlar va salmoqli muvoffoqiyatlarga erishdilar.
Bu bilan ular jaxon madaniyati va sivilizatsiyasi taraqqiyotiga munosib
ulushlarini qo`shdilar. Ammo XVII-XIX asrlarda O`rta Osiyo va undagi
davlatlar jaxon sivilizatsiyasi jarayonidan tobora chetda qolaverdi, ilg`or
davlatlardan orqada qoldi. Yurtboshimi Islom Karimov xonliklar davri tarixiga
yangicha nazar tashlar ekan, tarixchi mutaxassislarga quyidagi savollar bilan
m ur o j at q i l d i: ― N e g a j a x o n da A x m ad Fa r g` on iy M uxa m m ad X ofi z i y , I b n S i no,
Abu Rayxon Beruniy, Imon Buxoriy, Amir Temur, Mirzo Ulug`bek, Alisher
Navoiy, Bobur kabi buyuk siymolarni bergan bu millat XVII-XIX asrlarga kelib
to shu chog`gacha erishgan yuksalish jarayonlaridan tushib ketdi? Nega so`ngi
uch asr mobaynida boshimiz qaloqlikdan chiqmay qoldi? Ajdodlarimizning
qattiq qarshiligiga qaramay chor Rossiyaning o`lkamizni nisbatan oson zabt
etishida mana shu qaloqlikning ham o`rni bo`lmaganmikin.
Darxaqiqat XVII-XIX- asrlar jaxon tarixiga moddiy va madaniy yuksalish
davri bo`lib qaralganligi ma`lum. Xususan Yevropadagi bir qator mamlakatlarda
ishlab chiqarish sezilarli darajada o`sdi, zavod fabrikalar qurilib, yangi texnik
uskunalar bilan jixozlandi, temir yo`llar qurildi dengiz yo`llari ochildi, mehnat
unumdorligi oshdi, odamlarning moddiy va madaniy turmush darajasi ko`tarildi.
O`rta Osiyo xonliklari ana shunday ijobiy jarayonlarda chetta qoldi. Qaloqlikka
yuz tutti
25

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1. K ar i m ov I .A . T ar i xiy xot i r a s iz k ela j a k y o` q . T ., ― S har q ,‖ 1 9 9 8 .
2. A.Nabiyev Mustaqillik uchun kurash Yoxud parchalangan Turkiston
tar i xi. T .,
― Y oz u v c hi ‖ 1 9 9 8 .
3. G . X oli y e v . X .g ` u l o m ov. O `z b e k i s to n t a ri x i. T .,
― U n ive r s i t e t ‖ 199 7 .
4.O`zbekiston tarixi. R.G.Muqminova, N.N. Habibullayev,
G.A.Azamova,
E.E.Karimov, A.A.Tojiboyev. tahr. T., O`qituvchi
‖ ‖ 1994.
5. N.Norqulov, U.Jo`rayev. O`zbekiston tarixi. T., Sharq
‖ ‖ 2010.
6. M. G . A h m e d o v . O `r t a Os i y o m e ` m orc h i l i gi t a r i x i . T .
―
O `z b e k i s to n ‖ 1995.
7. R.Shamsiddinov, Sh Karimov, O`. Ubaydullayev. Vatan tarixi. T.
Sharq. 2003.
8. A za m at Z i y o. O `z b ek d a v l a t c h i l i gi ta r i x i . T .,
― S har q ,‖ 20 00.
9. H . Bo bo be ko v. Qo q o n xo n li g i n in g q i s q a c h a tar ix i.
― T ur o n ta r i xi ‖
j ur n a l i . T o ` pla m . N -2 T . ,
― Fa n ‖ , 2 0 0 8 .
10. Sh. Yusupov. Buni umr derlar … Jamiyat va boshqaruv. 2002 y. 1-
son.
11. M ir z o Ol i m , Ma x dum Roj i . T ar i x i T u r k i s to n . T .
― Y a n gi a sr avl o di ,‖
2008.
12. Ishoqxon Jo`naydullaxo`j` o`g`li Ibrat. Farg`ona tarixi. T.,
―
Ma` n a v i y a t ,‖ 2 0 0 5 .
13. mirza Olim Mushrif. Qo`qon xonligi tarixi. (Ansov us-salotin va
ta v o r i x u l - x a b o ni n) T .,
― G `. G ` u lo m ,‖ 19 9 5.
14. M u ha m m ad A ziz Mar g ` i l o ni y . T ar i x i A zi z i y . T :
― Ma` n a v i y at ,‖ 1 99 9.
15. S h. Vo h id ov. Q o ` q o n x on l i g i da u n vo n va m a n s a bl a r
― S harq y ul d u z i ,‖
T.,!995, №3,4.
16. R.Nobiyeb. из историм Кокондского хантва T., Fan ,
‖ ‖ 1973.
26

Qo‘qon xonligining tashkil topishi

Sotib olish