Qo'shma gap haqidagi an'anaviy sintaktik nazariyalar tahlili - Tilshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	69.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	22 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tilshunoslik

Sotuvchi

Abbosjon Yulchiev

Ro'yxatga olish sanasi 13 Dekabr 2024

3 Sotish

Qo'shma gap haqidagi an'anaviy sintaktik nazariyalar tahlili

Sotib olish

Qo'shma gap haqidagi an'anaviy sintaktik nazariyalar tahlili
Reja:
KIRISH
ASOSIY QISM
I BOB. Jahon va O‘zbek tilshunosligida qo‘shma gaplar haqida sintaktik
nazariyalar.
1.1.Jahon tilshunosligida qo‘shma gaplar haqida sintaktik nazariyalar.
1.2.O‘zbek tilshunoslarining qo’shma gap haqidagi nazariyalari
II BOB. O‘ zbek tilshunosligida qo‘shma gaplarning tasnifi
2.1.Hozirgi o‘zbek tilshunosligida qo‘shma gaplarning tasnifi
2.2.An’naviy tilshunoslikda qo‘shma gaplar talqini
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI

1

KIRISH
Tilshunoslik fanida qo‘shma gap mavzusi azaldan muammoli bo‘lib keldi va
bugungi kunda ham uni muammolardan xoli deb bo‘lmaydi. Buning asosiy boisi
shundaki, qo‘shma gap fikr ifodasi sintaktik shaklining eng yuqori va murakkab
pog‘onalaridan birini tashkil etadi.
Jahon tilshunosligida qo‘shma gap talqiniga bag‘ishlangan ilmiy-monografik
tadqiqotlar ko‘p bo‘lishiga qaramay, bu sohada hali yechilmagan jumboqlar
anchagina ko‘rinadi. Ular jumlasiga qo‘shma gap tarkibiy qismlarining nomlanishi,
ularning tub strukturaga munosabati,tarkibiy qismlarning o‘zaro bog‘lanishini
ta`minlovchi grammatik va ekstralingvistik omillarning funksional salmog‘ini
aniqlash, qo‘shma gapning ustpredikativ belgisi, uning sintaktik derivatsiyasiga
taalluqli muammolarni va, umuman, «qo‘shma gap» terminining qo‘llanilishi bilan
bog‘liq ko‘plab munozarali masalalarni kiritish mumkin.
O‘zbek tilshunosligida ham sintaktik muammolar talqiniga ta`siri kuchli
bo‘lgan A.M.Peshkovskiyning «Russkiy sintaksis v nauchnom osveshenii» nomli
asarining ham katta bir qismi bog‘langan, bog‘lovchisiz va ergash gapli qo‘shma
gaplar tahliliga bag‘ishlanadi. Bu asarda rus tilshunosligida bog‘langan hamda
ergash gapli qo‘shma gaplarning lingvistik mohiyatini ochib berishga harakat
qilinganini ko‘ramiz. A.M.Peshkovskiyning eng muhim xulosalaridan yana biri
shunda ko‘rinadiki, u qo‘shma gap xususida so‘z yuritganida ohangni til unsuri
hisoblanuvchi bog‘lovchi bilan hech qachon tenglashtirib bo‘lmasligini, ohang
bunda yordamchi vosita ekanligini to‘g‘ri ta`kidlaydi.
Kurs ishining dolzarbligi. Ushbu kurs ishi o‘quvchilarga qo’shma gap va u
haqidagi nazariyalarni yanada osonroq va to‘laroq tushunishga yordam beradi.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilish darajasi . O‘zbek tili va uning boyishi
til imkoniyatlarining kengayishi jarayonida ushbu mavzularga e’tibor qaratish juda
muhimdir. Xususan bu haqda tegishli qonunlarimizda ham qonunlar o‘z o‘rnini
topgan : “O‘zbek tili davlat tilidir” O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 4-
modda
2

Ishning maqsadi va vazifalari . Kurs ishining maqsadi qo’shma gap
haqidagi nazariyalarni aniqlash va uni fanga tatbiq qilish.
Ishning tadqiq obyekti : Q o‘ shma gap haqidagi sintaktik nazariyalarni
o‘rganish ishning tadqiq obyekti hisoblanadi.
Kurs ishining hajmi. Ushbu kurs ishi kirish,xulosa,foydalanilgan
adabiyotlar va 3 reja dan iborat.
3

I BOB. Jahon va O‘zbek tilshunosligida qo‘shma gaplar haqida sintaktik
nazariyalar.
ASOSIY QISM
1.1. Jahon tilshunosligida qo‘shma gaplar haqida sintaktik
nazariyalar.
A.M.Peshkovskiy qo‘shma gap tushunchasining ba`zi g‘aliz tomonlari
borligini eslatadi va bu haqda quyidagilarni yozadi: «U bir necha gapni bir gap deb
atagani uchun turli anglashilmovchiliklarga sabab bo‘lmoqda».
A.M.Peshkovskiy bog‘langan va ergashgan qo‘shma gaplarni teng va ergash
bog‘lanishli so‘z birikmalariga o‘xshatadi, zotan, mazkur birikmalarning ham
birinchisining komponentlari munosabatlari teng huquqlilikka, ikkinchisiniki esa
ergash bog‘lanishga asoslanadi. Bundan tashqari, olim o‘z tadqiqotlarida
bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar tabiati xususida ham so‘z yuritadi va ularni qo‘shma
gapning alohida bir turi sifatida tavsiflaydi.
A.M.Peshkovskiy, garchi o‘z tadqiqotlarida qo‘shma gap tushunchasini
asoslab berishga uringan bo‘lsa ham, aslida «qo‘shma gap» terminiga qarshi edi.
Uning fikriga ko‘ra, til birliklari o‘z-o‘zi bilan qorishib yangi pog‘onani hosil qila
olmaydi.Masalan, morfema tarkibiga ikkinchi morfema, so‘z tarkibiga ikkinchi
so‘z sig‘maydi. Demak, gap tarkibiga ham ikkinchi gap sig‘maydi.
Darhaqiqat, til sistemasining asosiy birliklari munosabatiga e`tibor
berganimizda ham, fonemaning faollashuvi morfema sathida, morfema
aktualizatsiyasi so‘z doirasida, so‘zning real qo‘llanishi esa gap qolipida iyerarxik
(pog‘onali) tarzda voqelanishini ko‘ramiz. Bu, o‘z navbatida,
A.M.Peshkovskiyning «qo‘shma gap» termini xususidagi e`tirozi asosli ekanini
ko‘rsatadi. Chunki har bir til birligining qo‘llanishi (faollashuvi) o‘zidan katta
birlik og‘ushida amalga oshadi. Demak, gapning faollashuvi gap sathida emas,
balki mikro- yoxud makromatn tarkibida sodir bo‘ladi. Ana shu nuqtai nazardan
4

«qo‘shma gap» terminining nechog‘lik to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri ekanligini chuqur
ilmiy mushohada yuritib o‘ylab ko‘rishga to‘g‘ri keladi.
Nemis tilshunosi, yosh grammatikachilar maktabining yirik vakillaridan biri
X.Paul bog‘langan qo‘shma gapni parataktik qurilma deb ataydi va bunday
qurilma komponentlari biri ikkinchisini aniqlamasligini, balki har ikkalasi ham bir-
birini aniqlashini ta`kidlaydi. Bunda, albatta, u qo‘shma gap parataktik xarakterda
bo‘lganda komponentlarining o‘zaro tenglik asosida birikuvini nazarda tutadi.
Hozirgacha mavjud lingvistik adabiyotlarda qo‘shma gaplar grammatik
shakli va komponentlarining munosabatiga qarab bog‘lovchisiz, bog‘langan va
ergash gapli qo‘shma gaplarga bo‘lib o‘rganilayotganini kuzatamiz. Ammo mazkur
ishimizning mavzusi teng komponentli murakkab sintaktik qurilmalar bilan
bevosita bog‘liq bo‘lgani uchun quyida, asosan, qo‘shma gapning bog‘lovchili va
bog‘lovchisiz turlari xususida mulohaza yuritamiz.
Akademik V.V.Vinogradovning fikriga ko‘ra, qo‘shma gapning, shu
jumladan, bog‘langan va bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarning ham tarkibiy qismlari
struktur-sintaktik va mazmuni jihatlaridan bir-biri bilan aloqada
bo‘ladi.Bog‘langan qo‘shma gap tarkibiy qismlari, ergash gapli qo‘shma gap
tarkibiy qismlaridan farqli ravishda, teng bog‘lanishli, teng munosabatli ko‘rinsa-
da, bu tarkibiy qismlarning faqat birinchisini erkin qurilishli deb hisoblash
mumkin, ikkinchisi struktur ko‘rinishi hamda sintaktik holatiga ko‘ra birinchisiga
qandaydir ma`noda tobe bo‘ladi. Bog‘lovchisiz qo‘shma gap tarkibiy qismlari esa
ritm hamda melodik vositalar, leksik unsurlar ishtirokida aloqaga kirishadi va
bunda ham analogik vaziyat kuzatiladi.
Bizningcha, V.V.Vinogradovning mazkur fikri ancha asoslidir. Chunki
bog‘langan va bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar komponentlarining o‘zaro semantik
va sintaktik munosabatlari shundan dalolat beradi. Bu, ayniqsa, qo‘shma gapning
kommunikativ vazifa bajarishida aniqroq namoyon bo‘ladi.Biroq V.Vinogradov
tomonidan qo‘llangan «tobelik» tushunchasini ayni paytda ergash gapning bosh
gapga tobelik darajasi bilan tenglashtirmaslik lozim.
5

Qo‘shma gap ikki yoki undan ortiq sodda gaplarning mexanik tarzdagi
birikuvini emas, balki muayyan kommunikativ vazifa bajarilishi uchun xizmat
qiluvchi shakliy va mazmuniy butunlikni tashkil etgan sintaktik qurilmalar
birikuvini taqozo etadi. Shu bois qo‘shma gap o‘ziga xos murakkab shakl, ma`no
hamda ohang butunligi mahsuli sanaladi.
Rus olimi A.G.Rudnevning fikriga ko‘ra, bog‘langan qo‘shma gaplar ikki
yoki undan ortiq mustaqil sodda gaplarning tenglik asosida birikuvidan tashkil
topadi. Bizningcha, bu mulohaza bilan qo‘shilish qiyin.Sodda gaplarning
mustaqilligi to‘g‘risida faqat bu gaplar qo‘shma gap tarkibiga kiritilishidan avval
gapirish mumkin. Ular qo‘shma gap tarkibiga kiritilgach, biri ikkinchisi bilan
ma`no va grammatik jihatdan bog‘langan bo‘ladi. Bu esa, o‘z navbatida,
bog‘langan qo‘shma gap tarkibiy qismlarining nisbiy mustaqilligidan dalolat
beradi. Shu bois «teng komponentli» tushunchasini ham nisbiy deb bilmoq lozim.
Biroq A.G.Rudnev bog‘langan qo‘shma gaplar komponentlarining
o‘zaro bog‘liqligi quyidagilarga asoslanishini to‘g‘ri ko‘rsatadi:
1.Ular bir paytda sodir bo‘layotgan voqea-hodisa ifodasiga ko‘ra o‘zaro
bog‘langan bo‘ladi.
2.Zamon oqimida ketma-ket ro‘y berayotgan voqea-hodisa voqelanadi.
3.Ikkinchi komponent birinchisida berilayotgan xabarning natijasi
bo‘lishi mumkin.
4.Ro‘y berayotgan voqea-hodisalar ma`nolari o‘zaro zid bo‘ladi.
5.Hodisalar voqelanishining galma-galligi kuzatiladi. Bunda qo‘shma
gap komponentlari munosabati ayiruv bog‘lovchilariga asoslanadi.
6.Ikkinchi komponent birinchisida voqelanayotgan xabarning alohida
ta`kidlanishi uchun xizmat qiladi.
A.G.Rudnev bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar qo‘shma gapning alohida
turi emasligini, ular yo bog‘langan, yoki ergash gapli qo‘shma gaplarning
bog‘lovchi vositalar ishtirok etmagan ko‘rinishini taqozo etishini alohida
ta`kidlaydi. Olimning fikriga ko‘ra, bog‘lovchisiz munosabat qadimda ham, hozir
ham mustaqil ma`noga ega bo‘lmagan.
6

Bizningcha, bu o‘rinda A.G.Rudnevning fikri bilan qo‘shilish qiyin.
Zotan, bog‘lovchisiz qo‘shma gapni mustaqil ma`noga ega emas deb bo‘lmaydi va
shu bois uni bog‘langan yoki ergash gapli qo‘shma gapning bog‘lovchisiz turi
tarzida talqin etish masala tavsifini ancha chigallashtiradi.
A.N.Gvozdev tilshunoslikda qo‘shma gaplarni bog‘langan va ergash gapli
deb ataluvchi turlarga bo‘lish XIX asrlarda kun tartibiga qo‘yilganligini, ammo
buning ilmiy asoslanishi hanuzgacha mukammal talqin etilmaganligini aytadi.
A.N.Gvozdev mazkur tasnifni ilmiy asoslash uchun bog‘langan va ergash gapli
qo‘shma gaplarning har birining o‘ziga xos sintaktik xususiyatlarini puxta
o‘rganish lozimligini ta`kidlaydi va faqat shu orqali ularning alohida grammatik
kategoriyalar sanalishi mumkinmi yoki yo‘qmi ekanligini dalillasa bo‘ladi, degan
xulosaga keladi.
A.N.Gvozdevning fikriga ko‘ra, bog‘langan qo‘shma gaplar bilan ergash
gapli qo‘shma gaplarning asosiy tafovuti ularning sintaktik strukturalarida,
bog‘lovchi vositalarda ko‘zga tashlanadi. Bog‘langan qo‘shma gaplarda ham
uyushiq bo‘laklarda ko‘zga tashlanadigan sintaktik vositalar kuzatiladi va ular
tarkibida qo‘llanadigan bog‘lovchilar ham bir xildir. Shu bois bog‘langan qo‘shma
gaplar komponentlari munosabatlari, gapning uyushiq bo‘laklarida bo‘lganidek,
biriktiruvchi, zidlovchi va ayiruvchi ma`nolarni taqozo etadi. Bundan tashqari,
A.N.Gvozdev bog‘langan qo‘shma gaplarda bog‘lovchi vosita tarkibiy
qismlarining birortasiga taalluqli emasligini va u ikki komponentning oralig‘ida
sintaktik o‘rinlashuvini, ergash gapli qo‘shma gaplarda esa bog‘lovchi yoki uning
o‘rnida qo‘llanilgan grammatik vosita ergash gap tarkibida kelishini ta`kidlaydi.
A.N.Gvozdev bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar haqida gapirganida, ularning
hozirgi tilshunoslikda munozarali ekanligini, zotan, bunday qo‘shma gaplar
tarkibiy qismlari munosabati ergash bog‘lanishga asoslanishi ham mumkinligini
aytadi.
Ko‘rinadiki, A.N.Gvozdev ham bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar tarkibiy
qismlari ergash bog‘lanishga asoslanishi mumkinligini ta`kidlab masala tavsifini
ancha chigallashtiradi.
7

V.G.Admoni bog‘langan qo‘shma gap xususida mulohaza yuritar ekan,
uning tarkibiy qismlarini mustaqil sodda gaplar bilan qiyoslaydi va biri ikkinchisi
bilan mazmunan zich bog‘langan mustaqil qo‘llanilgan sodda gaplar bilan
bog‘langan qo‘shma gap tarkibida faollashgan sodda gaplar o‘rtasidagi farq nisbiy
ekanligini ta`kidlaydi. V.G.Admonining ko‘rsatishicha, mustaqil qo‘llangan sodda
gaplar grammatik jihatdan avtosemantik xarakterga ega ekanligi, bog‘langan
qo‘shma gap tarkibiy qismlari tarzida kelayotgan sodda gaplar grammatik jihatdan
sinsemantik sifatga ega ekanligi ular o‘rtasidagi asosiy farqlardan biri sanalishini
aytadi. Olim bog‘langan qo‘shma gap komponentlarining sinsemantik belgilari
quyidagilarda ko‘rinishini eslatadi: 1. Grafik rejada. 2. Ritmik-intonatsion rejada.
3. Mantiqiy-grammatik rejada.
Bizningcha, bu o‘rinda V.G.Admoni fikrida ba`zi g‘alizliklar ko‘zga
tashlanadi. Buni birinchi galda «avtosemantika» va «sinsemantika» terminlarining
qo‘llanilishida qayd etish mumkin. Boshqacha aytganda, gapning avtosemantik
yoki sinsemantik xarakterda bo‘lishi grammatik jihatdan emas, balki semantik
jihatdan belgilanadi. Bu nuqtai nazardan «avtosemantika» termini aksariyat
hollarda, mustaqil sodda gaplardan tashqari, bog‘langan va bog‘lovchisiz qo‘shma
gap komponentlariga bevosita taalluqlidir, zotan, ularning har biri mazmuniga
ko‘ra nisbiy mustaqil bo‘lishi mumkin. Ana shu jihatdan bog‘langan qo‘shma gap
komponentlari ergash gapli qo‘shma gap komponentlaridan semantik strukturasiga
ko‘ra farqlanadi.
Yuqoridagilar bilan bir qatorda, bu o‘rinda shuni ham aytish lozimki, ergash
gapli qo‘shma gap komponentlari sinsemantik xarakterda bo‘ladi. Bu haqda
YE.V.Guliganing «Hozirgi nemis tilida qo‘shma gaplar nazariyasi»
monografiyasidan kerakli ma`lumotlarni olish mumkin.
Avtosemantik va sinsemantik gaplar xususida N.S.Valgina ham asosli
ma`lumot beradi. Unga ko‘ra, bog‘langan qo‘shma gap komponentlarining teng
huquqlililik asosida bog‘lanishi sintaktik sathda ko‘rinadi, mazmuniy nuqtai
nazardan esa ular nisbiy mustaqildir, zotan, har ikki komponent bir-biriga
bog‘liqdir. Bog‘langan qo‘shma gap qismlarining mazmunan nisbiy mustaqilligi
8

ularning avtosemantik xarakterda ekanligidan dalolat beradi. Bunday vaziyatda
qismlarning har biri leksik nuqtai nazardan to‘liq, bekami-ko‘st bo‘ladi va shu bois
ular mustaqil qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan sodda gaplarni taqozo etadi.
Bog‘langan qo‘shma gapning birinchi komponenti avtosemantik tarzda,
ikkinchisi esa sinsemantik xarakterda bo‘lishi ham mumkin. Chunki ko‘p
paytlarda ikkinchi komponent mazmuniga ko‘ra birinchi komponentga uzviy
bog‘langan holda voqelanadi. Ba`zan esa qo‘shma gapning birinchi komponenti
ham leksik jihatdan to‘liq emasligi kuzatiladi. Bu esa, o‘z navbatida, uning
mazmunan nisbiy mustaqil bo‘lishiga monelik qiladi.
N.Valgina bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar o‘tgan asrning 5O-yillaridan
boshlab mustaqil tur sifatida o‘rganilayotganini aytadi va bunday qo‘shma gap
tarkibiy qismlari, asosan, intonatsiya, fe`l-kesimning grammatik shakli yoki so‘z
tartibi vositasida munosabatga kirishishini ta`kidlaydi.
Aytish lozimki, N.Valgina bog‘langan qo‘shma gap qismlarining
avtosemantik va sinsemantik xarakteri haqida ilmiy e`tiborga molik fikr aytgan
bo‘lsa ham, bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarning sintaktik tabiati xususida biror
yangi fikr bildirmaydi.
V.A.Beloshapkovaning mas`ul muharrirligida chop etilgan «Hozirgi rus tili»
darsligida bog‘langan qo‘shma gaplar teng bog‘lovchili so‘z birikmalariga
qiyosan o‘rganiladi va bu haqda quyidagi mulohazalar bildiriladi: «Qo‘shma gap
komponentlari o‘rtasidagi teng bog‘lanish tarkibiy qismlari teng munosabatli
bo‘lgan so‘z birikmalaridagi bog‘lanish bilan mushtarakdir. So‘z birikmalari (so‘z
formalari) va qo‘shma gap sathida (predikativli birliklar) o‘zaro bog‘lanayotgan
komponentlar bir xil sintaktik vazifa bajaradi».
Ko‘rinadiki, bu o‘rinda komponentlari teng bog‘lanishli bo‘lgan so‘z
birikmasi bilan bog‘langan qo‘shma gap sathidagi sintaktik munosabat aynan bir
xil deb ko‘rsatiladi. Biroq bu fikr bilan to‘lig‘icha qo‘shilish qiyin, chunki
bog‘langan qo‘shma gap komponentlarining sintaktik shakllanishi alohida tub
strukturalarga asoslanishi sababli ular o‘rtasidagi sintaktik bog‘lanish ham o‘ziga
xoslikka egadir. So‘z birikmasi esa har doim hosila qurilmani taqozo etadi, unga
9

tub struktura begonadir. Bundan tashqari, yuqoridagi fikrda ta`kidlangan sintaktik
vazifalar bir xil ekanligi ham ilmiy asoslanmagan. Biroq mazkur darslikda
bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar taqozo etadigan sintaktik sistema ko‘p jihatdan hali
ilmiy izohlarga ehtiyojli ekanligi, ularning tadqiqi tilshunoslik fani oldida turgan
galdagi vazifalarni taqozo qilishi to‘g‘ri qayd etiladi.
A.P.Komarovning mulohazasiga ko‘ra, bog‘langan qo‘shma gap
komponentlari o‘rtasida mantiqiy bog‘lanish mavjudligi sababli, bunda
kuzatiladigan sintaktik aloqa kuchsiz bo‘ladi. Ergash gapli qo‘shma gap
komponentlarining o‘zaro munosabati esa predmetga asoslanadi (predmetnaya
svyaz). Bunda mantiqiy bog‘lanish kuzatilmaydi. Lekin A.P.Komarov bu bilan
logik bog‘lanish faqat bog‘langan qo‘shma gap komponentlari uchun, predmetga
asoslangan munosabat ergash gapli qo‘shma gaplar uchun xarakterli degan
xulosaga kelmaslik kerakligini, bunda qat`iy korrelyatsiya (chegara) yo‘qligini
ham ta`kidlaydi.
YE.A.Referovskayaning ilmiy mushohadalariga ko‘ra, bog‘langan qo‘shma
gap komponentlari ma`no jihatdan o‘z mustaqilligini saqlaydi. Ularning o‘zaro
bog‘lanishi natijasida qo‘shma gapning umumiy mazmuniy salmog‘i shakllanadi.
Demak, bog‘langan qo‘shma gapning mazmuni har doim ikki xabar ifodasining
majmuini taqozo etadi.
YE.A.Referovskayaning fikri bilan qo‘shilish mumkin.Lekin, shuni ham
aytish kerakki, bog‘langan qo‘shma gap komponentlarining mustaqilligi semantik
jihatdan ham, sintaktik jihatdan ham nisbiydir.
YE.A.Referovskaya bog‘langan qo‘shma gaplarni bog‘lovchisiz qo‘shma
gaplardan keskin farqlash lozimligini aytadi. Olimning fikriga ko‘ra, bog‘langan
qo‘shma gaplarning tarkibiy qismlari mazmunan yagona bir butunlikni tashkil
etadi, bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar komponentlari esa bunday imkoniyatdan
mahrumdir.
Bizningcha, YE.A.Referovskayaning mazkur fikriga ijobiy yondashib
bo‘lmaydi. Negaki, nafaqat bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarda, balki qo‘shma
gaplarning barcha turlarida ham umumiy mazmun ifodasi kuzatiladi.
10

Fransuz tilshunosi J.Antuan teng bog‘lanish muammosini talqin etishga
o‘zining ikki jildli monografiyasini bag‘ishlaydi. Asarning birinchi jildida muallif
mavzuga oid lingvistik adabiyotlar tahlilini beradi, ikkinchi jildida esa bog‘langan
qo‘shma gaplarning semantik va sintaktik rejalar asosidagi talqini o‘z aksini
topadi.
J.Antuan bu asarida bog‘langan qo‘shma gapni mantiqiy reja zamirida
o‘rganish lozimligini tavsiya etgan tilshunoslar fikriga qo‘shilmaydi va teng
bog‘lanish tushunchasining mantiq bilan aloqador emasligini, ergash
bog‘lanishning esa mantiq nuqtai nazaridan izohlanishi mumkinligini aytadi.
J.Antuan teng bog‘lanishning asosiy belgisi qo‘shma gap komponentlarining
o‘zaro muvozanat holati ekanligini ta`kidlaydi.
J.Antuanning bog‘langan qo‘shma gap komponentlarining o‘zaro tenglik
asosida bog‘lanishini (bog‘langan va bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarni ) mantiqiy
nuqtai nazardan izohlash noo‘rinligi haqidagi fikri bilan qo‘shilish mumkin, biroq
ergash bog‘lanishning mantiq bilan bog‘liqligi xususidagi mulohazasi, bizningcha,
izohtalabdir. To‘g‘ri, tilshunoslik fani mantiq bilan uzviy bog‘liqdir. Ammo bundan
mantiqiy qonun-qoidalar bilan tilshunoslik qonun-qoidalari mushtarakdir, degan
xulosaga kelib bo‘lmaydi, zotan, tilshunoslik fanining til sistemasi unsurlarining
faqat o‘z doirasida amal qiladigan qonun-qoidalari mavjuddir. Aniqrog‘i, lingvistik
hodisalarning semantik tahlili mantiqiy qoidalar bilan hisoblashishi lozim bo‘lca-
da, ularning formal-sintaktik tahlili sof lingvistik qoidalarga tayanishi darkor. Aks
holda, mantiq bilan tilshunoslik fanlari o‘rtasidagi chegara buziladi.
Turk tilshunosi prof. Leyla Karaxan bog‘langan qo‘shma gapning
komponentlari quyidagi vositalar orqali o‘zaro munosabatga kirishuvini ko‘rsatadi:
ve, veya, da, ne, fakat, ama, läkin, halbuki, meĝer. Olim bog‘langan qo‘shma
gapning har bir komponenti mustaqil jumlani taqozo etishini va ular mazmunan
bog‘lovchi vositalar orqali aloqada bo‘lishini ta`kidlaydi:
Hava bulutlu ve durduĝumuz tepe rüzgârli idi. Gönlümle oturdum da
hüzünlendim o yerde. Ne doĝan güne hükmüm geçer, ne hâlden anlayan bulunur.
11

Ko‘rinadiki, L.Karaxan bog‘langan qo‘shma gap komponentlarini mutlaqo
mustaqil jumlalar tarzida talqin etadi. Bizningcha, ularni nisbiy mustaqil jumlalar
sifatida izohlash maqsadga muvofiq bo‘lar edi, zotan, umumiy bir ma`no ifodasini
berish uchun birikkan jumlalar qandaydir tarzda mustaqilligini yo‘qotadi.
Turk tilshunosi Tahsin Bangu o‘g‘lu bog‘lovchisiz va bog‘lovchili qo‘shma
gaplarni alohida turli qo‘shma gaplarga ajratmaydi va ularni umumlashtirib,
bog‘langan qo‘shma gap nomi bilan ataydi. Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar bunda
biriktiruv (ulama) jumlalar sirasiga kiritiladi va biriktiruv bog‘lovchili qo‘shma
gaplar qatorida tahlil etiladi.
A.N.Baskakov turk tilida bog‘lovchisiz bog‘langan qo‘shma gaplarni ikki
yoki undan ortiq sodda gaplarning intonatsiya vositasida birikuvidan tashkil topgan
mazmuniy butunlik sifatida talqin etadi. Bunda, olimning fikriga ko‘ra,
qo‘shilayotgan sodda gaplar mazmunidan farqlanuvchi yangi ma`no vujudga
keladi. Bizningcha, A.Baskakovning mazkur fikri e`tiborga molikdir, zotan,
qo‘shma gapning har qanday turida ham komponentlari mazmunidan kelib
chiqadigan yangi bir mazmuniy butunlik shakllanadi.
Biroq, shuni ham aytish lozimki, turk tilshunosligida bog‘langan qo‘shma
gapning har bir komponenti mustaqil ega va kesimga ega bo‘lishi masalasiga
e`tibor berilmaydi. Masalan, uyushiq kesimli quyidagi kabi sodda gaplar qo‘shma
gap sifatida talqin etiladi: Hava bir açiyor, bir kapayor.
Hozirgi o‘zbek tilshunosligida bog‘langan va bog‘lovchisiz qo‘shma
gaplarning har biri qo‘shma gapning alohida turi sifatida o‘rganiladi va ularning
ergash gapli qo‘shma gaplardan farqlanuvchi tomonlari ko‘rsatib beriladi.
Jumladan, bog‘langan qo‘shma gaplarni ergash gapli qo‘shma gaplardan
farqlovchi asosiy vosita teng bog‘lovchilar va yuklamalar ekanligi alohida qayd
etiladi. Bu haqda «O‘zbek tili grammatikasi»ning akademnashrida quyidagilarni
o‘qiymiz: «Bog‘langan qo‘shma gapni boshqa qo‘shma gap konstruksiyalaridan
farqlab turuvchi asosiy grammatik belgi ularni tashkil etgan qismlarni bir-biriga
bog‘lovchi teng bog‘lovchilar va yuklamalardir». Bog‘langan qo‘shma gap
komponentlari shaklan mustaqil, mazmunan esa o‘zaro bog‘langan bo‘ladi va
12

bunday bog‘lanish ularning strukturasida, kesimlarning mazmuniy va grammatik
munosabatlarida, umumiy gap bo‘laklarining bo‘lishida kuzatiladi.
Mazkur asarda bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar haqida quyidagilar aytiladi:
«Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar bog‘langan yoki ergash gapli qo‘shma gaplarning
bog‘lovchisiz varianti emas, balki alohida qo‘shma gap tipidir. Bog‘lovchisiz
qo‘shma gaplarning qismlari orasiga teng yoki tobe bog‘lovchisini kiritib
bo‘lmaydi. Bunday bog‘lovchi biror o‘rinda kiritilsa ham, butun bir gap
konstruksiyasi o‘zgaradi».
Bizningcha, bu o‘rinda aytilgan so‘nggi fikrda qat`iyat yo‘qdek ko‘rinadi.
Birinchidan, bog‘lovchisiz qo‘shma gap komponentlari munosabatida biror
bog‘lovchiga ehtiyoj sezilmaydi. Ikkinchidan, uning komponentlari
munosabatlarini bog‘lovchi vositasida shakllantirish mumkin bo‘lsa, bu, so‘zsiz,
sintaktik derivatsiyaning ta`siri imkoniyatlari doirasi bilan bevosita bog‘liq bo‘ladi:
Bahor keldi, gullar ochildi – Bahor keldi va gullar ochildi – Bahor kelgach,
gullar ochildi.
A.N.Kononov qo‘shma gaplarni bog‘langan va ergash gapli turlarga bo‘lib
o‘rganadi. Bunda bog‘langan qo‘shma gaplar bog‘lovchili va bog‘lovchi
vazifasidagi pauzali ikki turga ajratiladi.
Mazkur tasnif, bizningcha, ancha asosli edi. Biroq o‘zbek tilshunosligida u
keyinchalik rivojlantirilmadi.
G‘.A.Abdurahmonov bog‘langan qo‘shma gaplarning tarkibiy qismlari
nisbiy mustaqillikka ega ekanligini, buni qo‘shma gapda qo‘llanilgan bog‘lovchi
vosita ko‘rsatib turishini ta`kidlaydi. Ammo, olimning e`tirof etishicha, bu
mustaqillik grammatik jihatdandir, zotan, bog‘langan qo‘shma gapda ham uning
komponentlari kesimlari alohida olinganda ma`lum bir niyat anglashilmaydi, bir
qism mazmuni ikkinchisini talab etadi.
G‘.A.Abdurahmonov bog‘langan qo‘shma gaplar nafaqat turkiy tillarda,
balki umumiy tilshunoslik doirasida ham eng kam o‘rganilganligini to‘g‘ri
ta`kidlaydi va buning asosiy boisi bog‘langan qo‘shma gaplarning og‘zaki nutqda
kam qo‘llanishida ekanligini eslatadi.
13

G‘.A.Abdurahmonov bog‘langan qo‘shma gaplar, bog‘lovchisiz qo‘shma
gaplardan farqli ravishda, yopiq gap qurilmalarini tashkil etishini aytadi va
ularning ikki tarkibiy qismdan tashkil topishini ko‘rsatadi. Bundan tashqari, olim
bog‘langan qo‘shma gap qismlarining o‘zaro munosabati orqali quyidagi
mazmuniy munosabatlar ifodalanishini va mazkur munosabatlarning har birini
mukammal yoritadi:
1. Qiyoslash munosabati. 2. Biriktiruv munosabati. 3. Ayiruv munosabati. 4.
Sabab va natija munosabati. 5. Izohlash munosabati.
G‘.Abdurahmonov bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarni tashkil etgan sodda
gaplar tobe va teng bog‘lovchilarsiz birikishini aytadi va bunday sodda gaplarning
tuzilishida leksik, morfologik, sintaktik parallellik bo‘lishini ta`kidlaydi.
G‘.Abdurahmonov ta`limotida shu narsa muhimki, unga ko‘ra «bog‘lovchisiz»
atamasining qo‘llanishi shartli ekanligi, chunki qo‘shma gap qismlarining aloqasini
ta`minlovchi turli vositalar keng ma`noda bog‘lovchi sanalishi eslatib o‘tiladi.
O‘ylaymizki, G‘.Abdurahmonovning mazkur fikri bilan to‘liq qo‘shilish
mumkin. Umuman olganda, qo‘shma gap tasnifida «bog‘lovchili bog‘langan» va
«bog‘lovchisiz bog‘langan» terminlaridan foydalanish yanada maqsadga
muvofiqroq bo‘lar edi. Bizningcha, an`anaga ko‘ra qo‘llanib kelayotgan
«bog‘langan qo‘shma gap» termini talabga javob berolmaydi, chunki bog‘lovchisiz
qo‘shma gap komponentlari ham o‘zaro bog‘langan bo‘ladi.
M.Asqarova bog‘langan qo‘shma gapni teng bog‘lovchilar orqali
birikkan,biri ikkinchisiga grammatik jihatdan tobe bo‘lmagan,teng huquqli
predikativ qismlardan tashkil topgan qo‘shma gapli sintaktik qurilma sifatida
talqin etadi va qo‘shma gap tarkibidagi komponentlar o‘zaro biriktiruv,
chog‘ishtiruv, ayiruv, zidlov, inkor munosabatlarini ifodalovchi teng bog‘lovchilar
yoki bog‘lovchi vazifasidagi -da, -u (-yu) yuklamalari vositasida bog‘lanishini
aytadi.
M.Asqarova bog‘langan qo‘shma gap komponentlarining mustaqilligi nisbiy
ekanligini ta`kidlaydi va bu haqda quyidagilarni yozadi: «Qo‘shma gap Ғxususan,
bog‘langan qo‘shma gapҒ tarkibidagi komponentlar alohida-alohida ajratib
14

qaralsa, ularning har biri mustaqil gapga tengday ko‘rinadi, lekin ular qo‘shma gap
tarkibida fikriy tugallikka Ғto‘liq mustaqilikka Ғ ega bo‘lmaydi. Shu jihatdan
bunday komponentlarni mazmunan nisbiy mustaqillikka ega deyish to‘g‘riroqdir».
Ko‘rinadiki, I.Asqarova bog‘langan qo‘shma gap tarkibiy qismlarining har
biri mustaqil gapga tengday ko‘rinishiga qaramay, ular qo‘shma gap tarkibida
mazmuniy jihatdan to‘liq mustaqil bo‘la olmasligini, faqat nisbiy mustaqil
ekanligini to‘g‘ri ta`kidlaydi. Bizningcha ham, bog‘langan qo‘shma gap
komponentlarining nisbiy mustaqilligi mazmuniy jihatdan ham, grammatik
jihatdan ham seziladi. Zotan, bunday sintaktik qurilma komponentlarining har
ikkisi ham alohida ahamiyatga molik bo‘lgan mustaqil tub strukturalarga tayanadi.
Bu esa, o‘z navbatida, ularning nafaqat grammatik jihatdan, balki semantik nuqtai
nazardan ham nisbiy mustaqil ekanligidan dalolat beradi. Chunki tub struktura - bu
ichki semantik struktura demakdir.
Yuqoridagilardan tashqari, M.Asqarovaning bog‘langan qo‘shma gaplarda
birinchi komponent erkin tuzilishi, ikkinchi komponent esa bog‘langan qo‘shma
gap komponentlari orasidagi munosabatga bog‘liq holda qurilishi xususidagi
mulohazalari ham e`tiborga molikdir. Xususan, bo‘lsa, esa so‘zlari ishtirokida
tuzilgan ikkinchi komponent buning dalili bo‘lishi mumkin.
M.Asqarova bog‘lovchi vositalarsiz shakllangan qo‘shma gaplar
komponentlari o‘zaro bog‘lovchilar va grammatik formalarsiz, faqat intonatsiya
bilan sintaktik butunlik hosil qilishini eslatadi. Qo‘shma gapning bu turi
M.Asqarova fikriga ko‘ra, tuzilishi jihatidan ba`zan bog‘langan qo‘shma gapga,
ba`zan esa ergash gapli qo‘shma gapga o‘xshaydi.
Fikrimizcha, bog‘lovchisiz qo‘shma gap komponentlari munosabatini faqat
intonatsiya orqali voqelanadi deyish masala mohiyatini birmuncha chigallashtiradi,
zotan, bu o‘rinda boshqa vositalarning, shu jumladan pragmatik muhitning,
ekstralingvistik omillarning ham ahamiyati salmoqli bo‘ladi. Masalan, qo‘shma
gap komponentlari o‘rtasidagi mazmuniy munosabat buning dalili bo‘lishi
mumkin. Boshqacha aytganda, qo‘shma gap komponentlari (bog‘lovchisiz
15

qo‘shma gap komponentlari ham) mudom muayyan semantik distributsiya
og‘ushida bo‘ladi.
V.V.Reshetovning fikriga ko‘ra, bog‘langan qo‘shma gap komponentlari
teng huquqli ҒravnosilniyҒ bo‘ladi va ular mustaqil sodda gaplarni taqozo etadi.
Bunday gaplarda bog‘lovchilar qatnashadi va ularning sintaktik vazifalari rus
tilidagi analogik vositalar vazifalariga o‘xshaydi. Shu bois o‘zbek tilidagi
bog‘langan qo‘shma gaplar rus tilidagi shunday gaplarning tuzilishi prinsiplari
bilan mushtarakdir. Ammo V.Reshetov bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar xususida
ma`lumot bermaydi.
V.Reshetovning o‘zbek tilidagi bog‘langan qo‘shma gap bilan rus tilidagi
shunday gaplarning tuzilishi prinsiplari bir xil, degan fikri bilan qo‘shilish qiyin.
Chunki har bir tilning o‘ziga xos jihatlari mavjudligi izoh talab qilmaydi. Hatto biri
ikkinchisi bilan yaqin qarindosh bo‘lgan tillar o‘rtasida ham ularning grammatik
qurilishi bobida to‘liq mushtaraklikni kuzatish qiyin.
G‘.Abdurahmonov, A.Sulaymonov, X.Xoliyorov,
J.Omonturdiyevlarning «Hozirgi o‘zbek adabiy tili» qo‘llanmasida bog‘langan
qo‘shma gapning asosiy grammatik belgisi teng bog‘lovchilar ekanligiga alohida
urg‘u beriladi va qo‘shma gapdan farqli ravishda, ayirish mazmuniy
munosabatining keng qo‘llanishi, sabab va natija mazmuni munosabatini
ifodalovchi qurilmalarning mustaqilligi va har bir semantik munosabat ichida
o‘ziga xos mazmun ifodalarining mavjud bo‘lishi qayd etiladi.
1.2.O‘zbek tilshunoslarining qo’shma gap haqidagi nazariyalari
Mazkur ishda mualliflar bog‘langan qo‘shma gapni shakllantiruvchi asosiy
vosita teng bog‘lovchilar ekanligini to‘g‘ri ta`kidlaydilar, zotan,derivatsion nuqtai
nazardan ham teng bog‘lovchilar qo‘shma gap shakllanishiga xizmat qiluvchi eng
faol morfologik unsur sanaladi.
Aytish lozimki, havolada nomi ko‘rsatilayotgan qo‘llanma mualliflaridan
biri G‘.Abdurahmonov bo‘lgani uchun, unda bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar haqida
so‘z yuritilganda yuqorida eslatib o‘tilgan fikr va mulohazalarga asoslaniladi.
16

B.O‘rinboyev tadqiqotlarida ham bog‘langan qo‘shma gaplarda sodda
gaplarni o‘zaro biriktirish uchun teng bog‘lovchilar qo‘llanilishi ta`kidlanadi va
bunda birinchi gap, odatda, erkin holda tuzilgan bo‘lishi eslatiladi.
B.O‘rinboyevning ta`kidlashicha, bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar tarkibidagi
sodda gaplar mazmun va ohang tugalligiga ega bo‘lmaydi. Bog‘lovchisiz qo‘shma
gap tarkibidagi sodda gaplar, bog‘langan va ergash gapli qo‘shma gaplardagidek,
o‘zaro teng aloqaga ham, tobe aloqaga ham kirisha olmaydi.
Bu o‘rinda bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar tarkibiy qismlari munosabati,
asosan, leksik unsurlar, gap bo‘laklarining takrorlanishi, zamon ma`nosi, ohang va
o‘rin kabi vositalar bilan bog‘liq ekanligi to‘g‘ri ta`kidlanadi. Bizningcha, ayni
paytda bunday vositalar jumlasiga semantik distributsiya ham kirishi va asosiy
omillardan biri bo‘lib qolishi eslatilganda yanada maqsadga muvofiqroq bo‘lardi.
N.Turniyozov «bog‘langan qo‘shma gap» va «bog‘lovchisiz qo‘shma gap»
terminlarining qo‘llanilishi maqsadga nomuvofiq ekanligini qayd etadi. Chunki
qo‘shma gapning har qanday turi komponentlari ham o‘zaro qandaydir vosita
orqali bog‘langan bo‘ladi. Shu bois N.Turniyozov «bog‘lovchili bog‘langan
qo‘shma gap» va «bog‘lovchisiz bog‘langan qo‘shma gap» terminlaridan
foydalanish ma`qul ekanligini aytadi. Bundan tashqari, N.Turniyozov bog‘lovchili
va bog‘lovchisiz bog‘langan qo‘shma gaplar tarkibiy qismlarning teng huquqli
ekanligi birinchi galda ularning tub strukturalari qo‘shma gapning tashkil etilishida
alohida ahamiyatga egaligi bilan izohlanishini ko‘rsatadi, zero, bunday gaplar
komponentlarining har biri mustaqil (alohida) tub strukturaga tayanadi. Ergash
gapli qo‘shma gaplarning esa semantik strukturasi ham, sintaktik shakli ham,
asosan, hokim gapning tub strukturasiga asoslanadi. Chunki ergash gap o‘zi uchun
emas, balki hokim mavqega ega bo‘lgan ikkinchi bir gap uchun xizmat qiladi. (Bu
haqda ishimizning ikkinchi va uchinchi boblarida batafsil ma`lumot beriladi).
M.Qurbonovaning fikriga ko‘ra, qo‘shma gaplarning, xususan, ergash gapli
qo‘shma gaplarning tilshunosligimizda amalda bo‘lgan tasnifi nosintaktikdir.
Bog‘langan qo‘shma gaplarni S.Solixo‘jayeva ochiq va yopiq strukturali
turlarga bo‘lib o‘rganadi. Bunda komponentlari sirasini shu gapning grammatik
17

formasi orqali davom ettirish mumkin bo‘lgan sintaktik qurilmalarni ochiq
strukturali bog‘langan qo‘shma gaplar deb atash,komponentlari sirasini
bog‘lovchilar (grammatik forma) orqali davom ettirib bo‘lmaydigan sintaktik
qurilmalarni esa yopiq strukturali bog‘langan qo‘shma gaplar deb atash lozimligi
ta`kidlanadi. Boshqacha aytganda, biriktiruv va ayiruv bog‘lovchili qo‘shma gaplar
ochiq, zidlov bog‘lovchili, bo‘lsa, esa so‘zlari, faqat bog‘lovchisi hamda -u (-yu)
yuklamalari yordamida shakllangan qo‘shma gaplar yopiq strukturali bog‘langan
qo‘shma gaplar sanaladi. Bundan tashqari,S.Solixo‘jayeva -i (-ib) qo‘shimchali
ravishdosh shaklli va fe`lning shart shakli qo‘shimchasi -sa orqali shakllangan
bog‘langan qo‘shma gaplar ham mavjudligini dalillashga harakat qiladi.
Shubhasiz, S.Solixo‘jayeva bog‘langan qo‘shma gaplar muammosini
yoritishga barakali hissa qo‘shgandir. Lekin -i (-ib) hamda -sa qo‘shimchalari
bog‘langan qo‘shma gap komponentlarining birinchisi tarkibida kelsa, u holda
mazkur komponentning kesimi mustaqilligini yo‘qotadi va bu gap ikkinchi
komponentga, hech bo‘lmaganda, ma`lum darajada tobe bo‘lib qoladi. Shu bois
S.Solixo‘jayevaning yuqorida bu haqda bildirgan fikri, bizningcha, ancha
munozaralidir.
Shunday qilib, bog‘langan va bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar o‘zbek
tilshunosligida ham, umumiy tilshunoslik doirasida ham ergash gapli qo‘shma
gaplarga nisbatan kam o‘rganilganini ko‘ramiz. Boshqacha aytganda, bog‘langan
va bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar talqiniga bag‘ishlangan ilmiy monografik
tadqiqotlar juda oz. Mavjud darslik va o‘quv qo‘llanmalarining ham aksariyatida
ular haqida qolipga tushib qolgan bir xil fikr va mulohazalar takrorlanadi.
Vaholanki, bog‘lovchili hamda bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarning (murakkab
sintaktik qurilmalarning) semantik hamda sintaktik talqini bilan bog‘liq
o‘rganilishi lozim bo‘lgan muammolar anchagina ko‘rinadi. Bunday
muammolardan biri mazkur turlardagi murakkab qurilmalarning sintaktik
derivatsiyasi masalasidir.
18

Bu o‘rinda sintaktik derivatsiya nazariyasi haqida qisqacha ma`lumot
berishdan oldin «qo‘shma gap» tushunchasi haqida o‘z mulohazalarimizni bayon
etishni maqsadga muvofiq deb topdik.
Aytish lozimki, nafaqat o‘zbek tilshunosligida, balki jahon tilshunosligida
ham «qo‘shma gap» terminidan (shu jumladan « bog‘langan» va «bog‘lovchisiz»
atamalaridan) foydalanib kelinmoqda. Masalan,(rus tilida «slojnoye predlojeniye»,
ingliz tilida «complex sentence», nemis tilida «Satzreihe», fransuz tilida «phrase
complexe» va h.k.). Biroq hozirgi tilshunoslikda mazkur terminlarning qo‘llanish
darajasi qandaydir ma`noda pasayib bormoqda. Buning asosiy boisi, bizningcha,
ular masalaning tub mohiyatini to‘liq ochib bera olmayotganidadir.
«Qo‘shma gap» termini bugungi kunda ko‘pchilik tilshunoslarni
qoniqtirmayapti. Chunki «qo‘shma gap» tushunchasi til birliklarining iyerarxik
(pog‘onali) munosabati prinsiplarining buzilishiga olib kelmoqda. M.V.Lyapon
ta`biri bilan aytganda: «Agar qo‘shma gap (murakkab jumla) ikki yoki undan ortiq
(kommunikativ salmoqli) tugal fikr anglatayotgan xabarlar birikuvini taqozo etar
ekan,uning sathida matn ifodasining jiddiy belgilari kuzatiladi».
Nutqni mikromatn tarzida o‘rganish haqida aytilgan ba`zi mulohazalar
R.Sayfullayevaning tadqiqotlarida ham uchraydi.Ana shulardan kelib chiqib,
mazkur ishda «bog‘langan qo‘shma gap» va «bog‘lovchisiz qo‘shma gap»
tushunchalari o‘rniga mikromatn tushunchasini taqozo etuvchi «komponentlari
teng bog‘lanishli murakkab sintaktik qurilma» terminidan foydalanmoqdamiz.
Monografiyada teng bog‘lanishli murakkab sintaktik qurilmalarning
derivatsion xususiyatlarini o‘rganish asosiy maqsad bo‘lgani uchun quyida
sintaktik derivatsiya nazariyasi xususida, uning mohiyati va asosiy prinsiplari
haqida ba`zi zaruriy ma`lumotlarni keltiramiz.
Sintaktik derivatsiya nazariyasi Praga tilshunoslik maktabining yirik
namoyandalaridan biri Yeji Kurilovich tomonidan ilmiy asoslab berildi. Uning
1936 yilda fransuz tilida chop etilgan «Leksik derivatsiya va sintaktik derivatsiya»
nomli maqolasida «sintaktik derivatsiya» tushunchasi birinchi bor qo‘llanilgan edi.
19

Aslida «derivatsiya» tushunchasi tilshunoslikda mohiyatan yangi emas.
Chunki bu tushuncha so‘z yasalishi ma`nosida ovrupa tilshunosligida ko‘p
yillardan beri qo‘llanilib kelmoqda.Biroq tilshunoslik fanida sintaktik derivatsiya
tushunchasining faol qo‘llanilishi 60-yillardan boshlandi. Boshqacha aytganda,
Yeji Kurilovichning yuqorida eslatib o‘tilgan maqolasi 1962 yilda rus tilida nashr
etilgandan so‘ng, dastlab rus tilshunosligida bu sohada ilmiy-tadqiqot ishlari
boshlandi va vaqt o‘tishi bilan yirik monografik tadqiqotlar ham bajarildi.
Sintaktik derivatsiya leksik derivatsiyadan keskin farq qiladi, zotan, leksik
derivatsiya so‘z yasalishini taqozo etadi va derivatsion munosabatdagi til belgilari
bunda statik xarakterda bo‘ladi.Sintaktik derivatsiya esa so‘z birikmalari, gap va
matnga taalluqli bo‘lib, u morfologik unsurlarning dinamik xarakterdagi aloqasini
ko‘rsatadi. Lekin, shunday bo‘lishiga qaramay, derivatsiyaning bu ikki turi
o‘rtasida ma`lum darajada bog‘lanish ham mavjuddir. Masalan, nutqda sifatdosh
shaklini yasovchi -gan affiksi bir paytning o‘zida ham leksik derivatsiyani, ham
sintaktik derivatsiyani sodir etuvchi asosiy morfologik vosita bo‘la oladi. Bunga
ravishdosh yasovchi -i (-ib) affiksi ham misol bo‘lishi mumkin.
Yuqoridagilar bilan bir qatorda shuni ham aytish kerakki, «sintaktik
derivatsiya» tushunchasi tilshunoslikda hozirgacha munozarali bo‘lib qolmoqda.
YE.Kurilovich sintaktik derivatsiya tushunchasini birinchi bo‘lib asoslagan bo‘lsa
ham, uning ta`limotida mazkur lingvistik hodisa ancha tor ma`noda ta`riflanadi.
Boshqacha aytganda, YE.Kurilovich sintaktik derivatsiyani transformatsiya
tushunchasidan qariyb farqlamaydi. Shu bois hosila (derivat) qurilmani
funksiyalari o‘zgargan, biroq leksik ma`nolari saqlangan forma tarzida izohlaydi.
II BOB. O‘ zbek tilshunosligida qo‘shma gaplarning tasnifi
20

2.1. Hozirgi o’zbek tilshunosligida qo’shma gaplarning o’rganilish tarixi
Tilshunoslik fanida qo‘shma gap mavzusi azaldan muammoli bo‘lib keldi va
bugungi kunda ham uni muammolardan xoli deb bo‘lmaydi. Buning asosiy boisi
shundaki, qo‘shma gap fikr ifodasi sintaktik shaklining eng yuqori va murakkab
pog’onalaridan birini tashkil etadi. Jahon tilshunosligida qo‘shma gap talqiniga
bag‘ishlangan ilmiy-monografik tadqiqotlar ko‘p bo‘lishiga qaramay, bu sohada
hali yechilmagan jumboqlar anchagina ko‘rinadi. Ular jumlasiga qo‘shma gap
tarkibiy qismlarining nomlanishi, ularning tub strukturaga munosabati,tarkibiy
qismlarning o‘zaro bog’lanishini ta’minlovchi grammatik va ekstralingvistik
omillarning funksional salmog’ini aniqlash, qo‘shma gapning ustpredikativ belgisi,
uning sintaktik derivatsiyasiga taalluqli muammolarni va, umuman, «qo‘shma
gap» terminining qo‘llanilishi bilan bog’liq ko‘plab munozarali masalalarni kiritish
mumkin. Qo‘shma gap komponentlarining munosabati turlarini o‘rganish XX
asrning yigirmanchi yillarida tilshunoslik fanida asosiy mavzulardan biri bo‘ldi va
bu sohada tilshunoslar o‘rtasida ilmiy bahs va munozaralar boshlandi. Bunday
munozaralarning boshlanishiga, masalan, rus tilshunosligida, M.N.Petersonning
«Ocherk sintaksisa russkogo yazika» nomli asarida qo‘shma gap xaqida
bildirilgan mulohazalari sabab bo‘ldi 1 . M.N.Peterson qo‘shma gap tarkibiy
qismlarining tobe va teng bog‘lanishi xususida tilshunoslar tomonidan aytilayotgan
fikrlarning g’oyat chalkash va chuqur ilmiy asosga ega emasligini ta’kidlaydi va
quyidagilarni yozadi: «Mavjud kriteriyalar bosh gapni tobe gapdan, shuningdek,
ergash bog’lanishni teng bog’lanishdan farqlash uchun asos bo‘lolmaydi. Demak,
ergash va teng bog’lanish tushunchalarida lingvistik ma’no yoq». Hozirgacha
mavjud lingvistik adabiyotlarda qo‘shma gaplar grammatik shakli va
komponentlarining munosabatiga qarab bog’lovchisiz, bog’langan va ergash gapli
qo‘shma gaplarga bo‘lib o‘rganilayotganini kuzatamiz. Ammo mazkur
ishimizning mavzusi teng komponentli murakkab sintaktik qurilmalar bilan
bevosita bog’liq bo‘lgani uchun quyida, asosan, qo‘shma gapning bog’lovchili va
bog’lovchisiz turlari xususida mulohaza yuritamiz.Akademik V.V.Vinogradovning
fikriga ko‘ra, qo‘shma gapning, shu jumladan, bog’langan va bog’lovchisiz
21

qo‘shma gaplarning ham tarkibiy qismlari struktur-sintaktik va mazmuni
jihatlaridan bir-biri bilan aloqada bo‘ladi.Bog’langan qo‘shma gap tarkibiy
qismlari, ergash gapli qo‘shma gap tarkibiy qismlaridan farqli ravishda, teng
bog’lanishli, teng munosabatli ko‘rinsada, bu tarkibiy qismlarning faqat
birinchisini erkin qurilishli deb hisoblash mumkin, ikkinchisi struktur ko‘rinishi
hamda sintaktik holatiga ko‘ra birinchisiga qandaydir ma’noda tobe bo‘ladi.
«Qo‘shma gap xususan, bog’langan qo‘shma gap tarkibidagi komponentlar
alohida-alohida ajratib qaralsa, ularning har biri mustaqil gapga tengday ko‘rinadi,
lekin ular qo‘shma gap tarkibida fikriy tugallikka (to‘liq mustaqilikka) ega
bo‘lmaydi.
Shu jihatdan bunday komponentlarni mazmunan nisbiy mustaqillikka ega
deyish to‘g’riroqdir». Ko‘rinadiki, M.Asqarova bog’langan qo‘shma gap tarkibiy
qismlarining har biri mustaqil gapga tengday ko‘rinishiga qaramay, ular qo‘shma
gap tarkibida mazmuniy jihatdan to‘liq mustaqil bo‘la olmasligini, faqat nisbiy
mustaqil ekanligini to‘g’ri ta’kidlaydi. Bizningcha ham, bog’langan qo‘shma gap
komponentlarining nisbiy mustaqilligi mazmuniy jihatdan ham, grammatik
jihatdan ham seziladi. Zotan, bunday sintaktik qurilma komponentlarining har
ikkisi ham alohida ahamiyatga molik bo‘lgan mustaqil tub strukturalarga tayanadi.
Bu esa, o‘z navbatida, ularning nafaqat grammatik jihatdan, balki semantik nuqtai
nazardan ham nisbiy mustaqil ekanligidan dalolat beradi. Chunki tub struktura - bu
ichki semantik struktura demakdir. Yuqoridagilardan tashqari, M.Asqarovaning
bog’langan qo‘shma gaplarda birinchi komponent erkin tuzilishi, ikkinchi
komponent esa bog’langan qo‘shma gap komponentlari orasidagi munosabatga
bog’liq holda qurilishi xususidagi mulohazalari ham e’tiborga molikdir. Xususan,
bo‘lsa, esa so‘zlari ishtirokida tuzilgan ikkinchi komponent buning dalili bo‘lishi
mumkin. M.Asqarova bog’lovchi vositalarsiz shakllangan qo‘shma gaplar
komponentlari o‘zaro bog’lovchilar va grammatik formalarsiz, faqat intonatsiya
bilan sintaktik butunlik hosil qilishini eslatadi. Qo‘shma gapning bu turi
M.Asqarova fikriga ko‘ra, tuzilishi jihatidan ba’zan bog’langan qo‘shma gapga,
ba’zan esa ergash gapli qo‘shma gapga o‘xshaydi. G’.Abdurahmonov,
22

A.Sulaymonov, X.Xoliyorov, J.Omonturdiyevlarning «Hozirgi o‘zbek adabiy tili»
qo‘llanmasida bog’langan qo‘shma gapning asosiy grammatik belgisi teng
bog’lovchilar ekanligiga alohida urg’u beriladi va qo‘shma gapdan farqli ravishda,
ayirish mazmuniy munosabatining keng qo‘llanishi, sabab va natija mazmuni
munosabatini ifodalovchi qurilmalarning mustaqilligi va har bir semantik
munosabat ichida o‘ziga xos mazmun ifodalarining mavjud bo‘lishi qayd
etiladi.B.O‘rinboyev tadqiqotlarida ham bog’langan qo‘shma gaplarda sodda
gaplarni o‘zaro biriktirish uchun teng bog’lovchilar qo‘llanilishi ta’kidlanadi va
bunda birinchi gap, odatda, erkin holda tuzilgan bo‘lishi eslatiladi.
N.Turniyozov «bog’langan qo‘shma gap» va «bog’lovchisiz qo‘shma gap»
terminlarining qo‘llanilishi maqsadga nomuvofiq ekanligini qayd etadi. Chunki
qo‘shma gapning har qanday turi komponentlari ham o‘zaro qandaydir vosita
orqali bog‘langan bo‘ladi. Shu bois N.Turniyozov «bog’lovchili bog’langan
qo‘shma gap» va «bog’lovchisiz bog‘langan qo‘shma gap» terminlaridan
foydalanish ma’qul ekanligini aytadi. Bundan tashqari, N.Turniyozov bog’lovchili
va bog’lovchisiz bog’langan qo‘shma gaplar tarkibiy qismlarning teng.
Huquqli ekanligi birinchi galda ularning tub strukturalari qo‘shma gapning
tashkil etilishida alohida ahamiyatga egaligi bilan izohlanishini ko‘rsatadi, zero,
bunday gaplar komponentlarining har biri mustaqil (alohida) tub strukturaga
tayanadi. Ergash gapli qo‘shma gaplarning esa semantik strukturasi ham, sintaktik
shakli ham, asosan, hokim gapning tub strukturasiga asoslanadi. Chunki ergash
gap o‘zi uchun emas, balki hokim mavqega ega bo‘lgan ikkinchi bir gap uchun
xizmat qiladi.
23

2.2.An’naviy tilshunoslikda qo‘shma gaplar talqini
Aytish lozimki, nafaqat o‘zbek tilshunosligida, balki jahon tilshunosligida
ham «qo‘shma gap» terminidan (shu jumladan «bog’langan» va «bog’lovchisiz»
atamalaridan) foydalanib kelinmoqda. Masalan rus tilida «slojnoye predlojeniye»,
ingliz tilida «complex sentence», nemis tilida «Satzreihe», fransuz tilida «phrase
complexe» va h.k. Biroq hozirgi tilshunoslikda mazkur terminlarning qo‘llanish
darajasi qandaydir ma’noda pasayib bormoqda. Buning asosiy boisi, bizningcha,
ular masalaning tub mohiyatini to‘liq ochib bera olmayotganidadir. «Qo‘shma
gap» termini bugungi kunda ko‘pchilik tilshunoslarni qoniqtirmayapti. Chunki
«qoshma gap» tushunchasi til birliklarining iyerarxik (pogonali) munosabati
prinsiplarining buzilishiga olib kelmoqda. M.V.Lyapon ta’biri bilan aytganda:
«Agar qoshma gap (murakkab jumla) ikki yoki undan ortiq (kommunikativ
salmoqli) tugal fikr anglatayotgan xabarlar birikuvini taqozo etar ekan,uning
sathida matn ifodasining jiddiy belgilari kuzatiladi». M.N.Peterson nafaqat
komponentlari teng bog‘lanishli, balki tarkibiy qismlari ergash bog’lanishli
qo‘shma gapning ham mavjudligini inkor etadi. Uning fikriga ko‘ra, qo‘shma
gapga taalluqli sintaktik tadqiqotlarda teng va ergash bog’lanishlar xususida emas,
balki so‘z birikmalarining o‘zaro munosabati haqida mulohaza yuritish lozim 13 . Bu
o‘rinda, albatta, so‘z birikmasi keng ma’noda ttushunilad va gapning ham
so‘zlarning o‘zaro birikuvidan tashkil topishi nazarda tutiladi.
O‘zbek tilshunosligida ham sintaktik muammolar talqiniga ta’siri kuchli
bo‘lgan A.M.Peshkovskiyning «Russkiy sintaksis v nauchnom osveshenii» nomli
asarining ham katta bir qismi bog’langan, bog’lovchisiz va ergash gapli qo‘shma
gaplar tahliliga bag‘ishlanadi. Bu asarda rus tilshunosligida bog’langan hamda
ergash gapli qo‘shma gaplarning lingvistik mohiyatini ochib berishga harakat
qilinganini ko‘ramiz. A.M.Peshkovskiyning eng muhim xulosalaridan yana biri
shunda ko‘rinadiki, u qo‘shma gap xususida so‘z yuritganida ohangni til unsuri
hisoblanuvchi bog‘lovchi bilan hech qachon tenglashtirib bo‘lmasligini, ohang
24

bunda yordamchi vosita ekanligini to‘g’ri ta’kidlaydi. A.M.Peshkovskiy qo‘shma
gap tushunchasining ba’zi g’aliz tomonlariborligini eslatadi va bu haqda
quyidagilarni yozadi: «U bir necha gapni bir gap debatagani uchun turli
anglashilmovchiliklarga sabab bo‘lmoqda» A.M.Peshkovskiy, garchi o‘z
tadqiqotlarida qo‘shma gap tushunchasini asoslab berishga uringan bo‘lsa ham,
aslida «qo‘shma gap» terminiga qarshi edi.
Uning fikriga ko‘ra, til birliklari o‘z-o‘zi bilan qorishib yangi pog’onani
hosil qila olmaydi.Masalan, morfema tarkibiga ikkinchi morfema, so‘z tarkibiga
ikkinchi so‘z sig’maydi. Demak, gap tarkibiga ham ikkinchi gap sig’maydi.
Hozirgi o‘zbek tilshunosligida bog’langan va bog’lovchisiz qo‘shma
gaplarning har biri qo‘shma gapning alohida turi sifatida o‘rganiladi va ularning
ergash gapli qo‘shma gaplardan farqlanuvchi tomonlari ko‘rsatib beriladi.
Jumladan, bog’langan qo‘shma gaplarni ergash gapli qo‘shma gaplardan
farqlovchi asosiy vosita teng bog‘lovchilar va yuklamalar ekanligi alohida qayd
etiladi. Bu haqda «O‘zbek tili grammatikasi»ning akademnashrida quyidagilarni
o‘qiymiz: «Bog’langan qo‘shma gapni boshqa qo‘shma gap konstruksiyalaridan
farqlab turuvchi asosiy grammatik belgi ularni tashkil etgan qismlarni bir-biriga
bog‘lovchi teng bog’lovchilar va yuklamalardir». Bog’langan qo‘shma gap
komponentlari shaklan mustaqil, mazmunan esa o‘zaro bog’langan bo‘ladi va
bunday bog’lanish ularning strukturasida, kesimlarning mazmuniy va grammatik
munosabatlarida, umumiy gap bo‘laklarining bo‘lishida kuzatiladi.
Mazkur asarda bog’lovchisiz qo‘shma gaplar haqida quyidagilar aytiladi:
«Bog’lovchisiz qo‘shma gaplar bog’langan yoki ergash gapli qo‘shma gaplarning
bog’lovchisiz varianti emas, balki alohida qo‘shma gap tipidir. Bog’lovchisiz
qo‘shma gaplarning qismlari orasiga teng yoki tobe bog’lovchisini kiritib
bo‘lmaydi. Bunday bog‘lovchi biror o‘rinda kiritilsa ham, butun bir gap
konstruksiyasi o‘zgaradi» Bizningcha, bu o‘rinda aytilgan so‘nggi fikrda qat’iyat
yoqdek ko‘rinadi. Birinchidan, bog’lovchisiz qo‘shma gap komponentlari
munosabatida biror bog’lovchiga ehtiyoj sezilmaydi. Ikkinchidan, uning
komponentlari munosabatlarini bog’lovchi vositasida shakllantirish mumkin
25

bo‘lsa, bu, so‘zsiz, sintaktik derivatsiyaning ta’siri imkoniyatlari doirasi bilan
bevosita bog’liq bo‘ladi: Bahor keldi, gullar ochildi – Bahor keldi va gullar ochildi
– Bahor kelgach, gullar ochildi. G’.Abdurahmonov bog‘lovchisiz qo‘shma
gaplarni tashkil etgan sodda gaplar tobe va teng bog’lovchilarsiz birikishini aytadi
va bunday sodda gaplarning tuzilishida leksik, morfologik, sintaktik parallellik
bo‘lishini ta’kidlaydi.G’.Abdurahmonov ta’limotida shu narsa muhimki, unga
ko‘ra «bog’lovchisiz» atamasining qo‘llanishi shartli ekanligi, chunki qo‘shma gap
qismlarining aloqasini ta’minlovchi turli vositalar keng ma’noda bog’lovchi
sanalishi eslatib o‘tiladi. O‘ylaymizki, G’.Abdurahmonovning mazkur fikri bilan
to‘liq qo‘shilish mumkin. Umuman olganda, qo‘shma gap tasnifida «bog’lovchili
bog’langan» va «bog’lovchisiz bog’langan» terminlaridan foydalanish yanada
maqsadga muvofiqroq bo‘lar edi. Bizningcha, an’anaga ko‘ra qo‘llanib kelayotgan
«bog’langan qo‘shma gap» termini talabga javob berolmaydi, chunki bog’lovchisiz
qo‘shma gap komponentlari ham o‘zaro bog’langan bo‘ladi. Masalan, qo‘shma gap
komponentlari o‘rtasidagi mazmuniy munosabat buning dalili bo‘lishi mumkin.
Boshqacha aytganda, qo‘shma gap komponentlari (bog’lovchisiz qo‘shma gap
komponentlari ham) mudom muayyan semantik distributsiya og’ushida bo‘ladi.
V.Reshetovning o‘zbek tilidagi bog’langan qo‘shma gap bilan rus tilidagi shunday
gaplarning tuzilishi prinsiplari bir xil, degan fikri bilan qo‘shilish qiyin. Chunki har
bir tilning o‘ziga xos jihatlari mavjudligi izoh talab qilmaydi. Hatto biri ikkinchisi
bilan yaqin qarindosh bo‘lgan tillar o‘rtasida ham ularning Grammatik qurilishi
bobida to‘liq mushtaraklikni kuzatish qiyin. Bu o‘rinda bog’lovchisiz qo‘shma
gaplar tarkibiy qismlari munosabati, asosan, leksik unsurlar, gap bo‘laklarining
takrorlanishi, zamon ma’nosi, ohang va o‘rin kabi vositalar bilan bog’liq ekanligi
to‘g’ri ta’kidlanadi. Bizningcha, ayni paytda bunday vositalar jumlasiga semantik
distributsiya ham kirishi va asosiy omillardan biri bo‘lib qolishi eslatilganda
yanada maqsadga muvofiqroq bo‘lardi. Bog’langan qo‘shma gaplarni
S.Solixo‘jayeva ochiq va yopiq strukturali turlarga bo‘lib o‘rganadi. Bunda
komponentlari sirasini shu gapning Grammatik formasi orqali davom ettirish
mumkin bo‘lgan sintaktik qurilmalarni ochiq strukturali bog’langan qo‘shma
26

gaplar deb atash,komponentlari sirasini bog’lovchilar (grammatik forma) orqali
davom ettirib bo‘lmaydigan sintaktik qurilmalarni esa yopiq strukturali bog’langan
qo‘shma gaplar deb atash lozimligi ta’kidlanadi. Boshqacha aytganda, biriktiruv va
ayiruv bog’lovchili qo‘shma gaplar ochiq, zidlov bog’lovchili, bo‘lsa, esa so‘zlari,
faqat bog’lovchisi hamda -u (-yu) yuklamalari yordamida shakllangan qo‘shma
gaplar yopiq strukturali bog‘langan qo‘shma gaplar sanaladi. Bundan tashqari,
S.Solixo‘jayeva -i (-ib) qo‘shimchali ravishdosh shaklli va fe’lning shart shakli
qo‘shimchasi -sa orqali shakllangan bog’langan qo‘shma gaplar ham mavjudligini
dalillashga harakat qiladi. Shubhasiz, S.Solixo‘jayeva bog’langan qo‘shma gaplar
muammosini yoritishga barakali hissa qo‘shgandir. Lekin -i (-ib) hamda -sa
qo‘shimchalari bog’langan qo‘shma gap komponentlarining birinchisi tarkibida
kelsa, u holda mazkur komponentning kesimi mustaqilligini yo‘qotadi va bu gap
ikkinchi komponentga, hech bo‘lmaganda, ma’lum darajada tobe bo‘lib qoladi.
Shu bois S.Solixo‘jayevaning yuqorida bu haqda bildirgan fikri, bizningcha, ancha
munozaralidir. Shunday qilib, bog’langan va bog’lovchisiz qo‘shma gaplar o‘zbek
tilshunosligida ham, umumiy tilshunoslik doirasida ham ergash gapli qo‘shma
gaplarga nisbatan kam o‘rganilganini ko‘ramiz. Boshqacha aytganda, bog’langan
va bog’lovchisiz qo‘shma gaplar talqiniga bag’ishlangan ilmiy monografik
tadqiqotlar juda oz. Mavjud darslik va o‘quv qo‘llanmalarining ham aksariyatida
ular haqida qolipga tushib qolgan bir xil fikr va mulohazalar takrorlanadi.
Vaholanki, bog’lovchili hamda bog’lovchisiz qo‘shma gaplarning (murakkab
sintaktik qurilmalarning) semantik hamda sintaktik talqini bilan bog’liq
o‘rganilishi lozim bo‘lgan muammolar anchagina ko‘rinadi. Bunday
muammolardan biri mazkur turlardagi murakkab qurilmalarning sintaktik
derivatsiyasi masalasidir.
27

XULOSA
Til millat qiyofasining bir bo’lagi. Shu sababli hali mustaqillikka ilk
qadamlar tashlanayotgan davrdayoq ona tiliga davlat maqomi berish masalasi kun
tartibiga qo’yilgan va bu ish amalga oshirilgan edi. Istiqlol tufayli milliy
tilshunoslikda tub burilishlar yuz berdi. Til va nutq hodisalarining farqlanishi, gap
bo’laklari, xususan, kesim va qo’shma gap qurilishi bilan bog’liq ta’limotning
o’zgarishi mavjud ko’pgina qoidalarni qayta ko’rib chiqish ehtiyojini yuzaga
keltirdi. Uzluksiz ta’limda qo’shma gap turlarining nomlanishi, ular orasida
ishlatiladigan tinish belgilari, tobe tarkibli qo’shma gap turlarini ajratish, qo’shma
gaplarning qurilish qoliplarini belgilash bilan bog’liq qator muammolar yuzaga
keldi.
Qo‘shma gap va uning turlari masalasi tilshunosligimizda an’anaviy
usullarda
ham, formal-funksional usulda ham mukammal o’rganilgan. F.Kamol,U.Tursunov,
F.Abdullayev,A.G„ulomov,A.Rustamov,G’.Abdurahmonov,M.Asqarova,A.Hojiyev
, Sh.Rahmatullayev, A.Abduazizovлар o’zbek tilida qo‘shma gap ta limotiga tamal‟
toshlarini qo‘yishgan bo’lsa,keyinchalikA.Berdialiyev, N.Mahmudov,
A.Nurmonov, H.Ne'matov, R.Sayfullayeva,M.Qurbonova, L.Raupova,
B.Mengliyev va boshqalar qo‘shma gapni yangicha usul – formal-funksional
(shakl-vazifaviy) tadqiq yo‘nalishida o‘rgandilar.Ta kidlash kerakki, an anaviy
‟ ‟
tilshunoslikda qo‘shma gap va uning turlarini o‘rganish borasida fundamental
tadqiqot ishlari bajarilgan bo‘lishiga qaramay,tilshunoslarimiz nazaridan chetda
qolgan ba zi masalalar ham mavjud ko‘rinadi.Buni qo‘shma gap turlarining
‟
belgilanishida, muayyan bir tur ichida shu turgakiruvchi gaplarning tasnifida,
28

bog’lovchi vositalarning funksional salmog’ini aniqlashda va shu kabi qator
masalalar talqinida kuzatish mumkin.Bunday masalalar jumlasiga yana murakkab
sintaktik qurilma shakllanishida tub va tayanch strukturalarning mavqei,
ustpredikativlik masalasi, murakkab sintaktik qurilma nafaqat til sistemasining,
balki nutq sistemasining ham faollik ko’rsatishi mumkin.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Abdulla S. Mavlono Muqimiy.Toshkent: Badiiy adabiyot nashriyoti,1966,444 b.
2. Abdullaxonov J. Borsa kelmas.- Toshkent: Adabiyot va san`at nashriyoti, 1978,
312 b.
3. Ali M. Sarbadorlar. – Toshkent: G‘.G‘ulom nomidagi nashriyot- matbaa
birlashmasi, 1992, 256 b.
4. Anorboyev S. Sayli.-Toshkent: G‘.G‘ulom nomidagi Adabiyot va san`at
nashriyoti, 1979, 228 b.
5. Abdurahmonov G„.A. Qo‘shma gap sintaksisi.-Toshkent: Fan, 1964, 244 b.
6. Asqarova M. Hozirgi zamon o‘zbek tilida qo‘shma gaplar.-Toshkent:
O‘zbekiston Fanlar akademiyasi nashriyoti,1960,134 b.
7. Asqarova M. O'zbek tilida ergashish shakllari va ergash gaplar. - Toshkent.
1966.
8. Berdialiyev A. O‘zbek tili ergash gapli qo‘shma gaplarida sintaktik aloqa va
sintaktik munosabatlar. - Toshkent: Fan, 1992. - 112 b.
9. Boymirzayeva S. Payt munosabatini ifodalovchi qo'shma gaplar sinonimiyasi //
Til va adabiyot ta'limi. 2002. - №5. - B.38.
10.Mahmudov N. Ergash gaplarning tabiati va tasnifi masalasi // O'zbek tili va
adabiyoti. 1991. - №3. - B. 14.
11.Mahmudov N., Nurmonov A. O‘zbek tilining nazariy grammatikasi. -
Toshkent: O‘qituvchi, 1995. - 230 b.
12.Nazarov K., Ubayeva F., Narimonova M., Sayfullayeva R. Qo'shma gap
29

komponentlarini sistemali o'rganish masalasiga doir // Hozirgi o'zbek adabiy
tilining taraqqiyot yo'nalishlari. - Toshkent. 1990. -B. 22-25.
13.Ne matov H., Sayfullayeva R., Qurbonova M. O‘zbek tili struktural sintaksisi‟
asoslari.-Toshkent: Universitet, 1999, 55-bet.
14.Nurmonov A. Gap haqidagi sintaktik nazariyalar. - Toshkent. 1988. - 99 b.
15.Nurmonov A., Mahmudov N., Ahmedov A., Solixo‘jayeva S. O‘zbek tilining
mazmuniy sintaksisi. - Toshkent: Fan, 1992. - 292 b.38
16 . www.ziyonet.uz
17. www.library.uz
18. www.lex.uz
19. www.ziyouz.com
20. www.kutubxona.uz
30

Qo'shma gap haqidagi an'anaviy sintaktik nazariyalar tahlili

Sotib olish