Qoraxoniylar tarixiga doir tadqiqotlar (Dilnoza Duturayeva tadqiqotlari misolida) - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	245.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

3 Sotish

Qoraxoniylar tarixiga doir tadqiqotlar (Dilnoza Duturayeva tadqiqotlari misolida)

Sotib olish

QORAXONIYLAR TARIXIGA DOIR TADQIQOTLAR (DILNOZA
DUTURAYEVA TADQIQOTLARI MISOLIDA)
MUNDARIJA
KIRISH ........................................................................................................................................... 2
I. BOB. DILNOZA DUTURAYEVA TADQIQOTLARI DAVOMIDA QORAXONIYLAR
SULOLASI DAVLATI HAQIDA BATAFSIL MA’LUMOTLAR ............................................................ 6
I.1. Qoraxoniylar sulolasi davlatining vujudga kelishi: uning davlat boshqaruv faoliyati va
rivojlanishi ................................................................................................................................................... 6
I.2. Tadqiqotlar natijasiga ko‘ra Qoraxoniylar sulolasiga doir manbalarning tarixini o rganilishiʻ 12
II. BOB. QORAXONIYLAR SULOLASINING TARIXIY FAOLIYATI BILAN BOG LIQ
ʻ
AYRIM QARASHLAR ............................................................................................................................. 15
II.1. Qoraxoniylar hukmdorlari tarixiy faoliyati haqida ................................................................ 15
II.2. Qoraxoniylar sulolasi tarixining turk tarixshunosligida tadqiq etilishi ................................... 24
XULOSA ...................................................................................................................................... 28
FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO YXATI
ʻ ............................................. 31
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Har bir xalqning davlatchilik va madaniyati tarixini
o‘rganish nafaqat ilmiy yoki nazariy, balki chuqur ma’naviyruhiy ahamiyatga ega
bo‘lib, har birimizda o‘zimiz tug‘ilgan va yashayotgan ona zamin bilan mustahkam
aloqadorlik hissini rivojlantiradi. Mustaqillik yillarida xalqimizning o‘z o‘tmishiga
qiziqishi kuchaydi. O‘zligimizni anglash, tariximizni o‘rganish davlat siyosati
darajasiga ko‘tarildi. Chunki, xalqimizning madaniyma’rifiy an’analari va
merosini o‘rganishda, milliy g‘oyaning shakllanishida tarix fanining ahamiyati
beqiyosdir. Qadimgi va boy tariximizni o‘rganish, uni keng ommaga yetkazish har
bir tarixchi oldida turgan dolzarb vazifadir. Renessans davrining dunyo
tamaddunida naqadar muhim ekanligini muhtaram Prezidentimiz
Sh.M.Mirziyoyevning keltirib o‘tgan quyidagi fikrlaridan ham bilib olishimiz
mumkin.
“Hammangizga yaxshi ma’lum, antik davrda Yunonistonda yongan ilm
mash’alasi to‘qqizinchi – o‘n ikkinchi asrlarda Markaziy Osiyo hududida qayta
porladi. Bu davrda yurtimiz hududida birinchi Renessans yuzaga keldi va u butun
dunyo tan oladigan mashhur daholarni yetishtirib berdi. Xususan, Muhammad
Xorazmiy, Ahmad Farg‘oniy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Mahmud
Zamaxshariy singari o‘nlab buyuk allomalarimizning jahonshumul ilmiy-ijodiy
kashfiyotlari umumbashariyat taraqqiyoti rivojiga beqiyos ta’sir ko‘rsatdi. “Islom
madaniyatining oltin asri” deb e’tirof etiladigan bu davrda ona zaminimizdan
yetishib chiqqan Imom Buxoriy, Imom Termiziy, Imom Moturidiy, Burhoniddin
Marg‘inoniy, Abul Mu’in Nasafiy kabi ulug‘ ulamolar butun musulmon olamining
faxru iftixori va cheksiz g‘ururi hisoblanadi” 1
.
Tariximiz bizning milliy g urʻ urimiz, shonli sharafimizdir. O zbekiston ʻ
Respublikasi birinchi Prezidenti Islom Karimov о zining “Yuksak ma’naviyat -
ʻ
yеngilmas kuch kitobida” “o z tarixini bilmaydigan, kechagi kunini unitgan
ʻ
millatning kelajagi yo q”
ʻ 2
, - deb ta’kidlashi bilan birga har qanday inson jahon
1
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning 1-oktabr O’qituvchi va murabbiylar kuniga bag‘ishlangan
tantanali marosimdagi nutqidan 30.09.2020
2
Karimov I . A . Yuksak ma ’ naviyat - yengilmas kuch . – Toshkent : Ma ’ naviyat , 2008. – b . 176 .
2

tarixini, umumbashariy taraqqiyot yo lini chuqur idrok etishi zararligini hamʻ
uqtirganlar. Darhaqiqat, mustaqillik sharofati bilan biz jahon tarixini haqqoniy
о rganish imkoniyatiga ega bo ldik.
ʻ ʻ
O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganlaridek:
ʻ
“Milliy tarixni milliy ruh bilan yaratish kerak. Biz yoshlarimizni tarixdan saboq
olish, xulosa chiqarishga o rgatishimiz, ularni tarixiy tafakkur bilan
ʻ
qurollantirishimiz zarur. Tarix insititutini bu fanni rivojlantirish bo yicha tayanch
ʻ
muassasa etib belgilash kerak”. O zbekistonning eng yangi tarixi va biz erishgan
ʻ
olamshumul yutuqlar mard va matonatli xalqimiz, har qanday to siq va sinovlarni
ʻ
o z kuchi va irodasi bilan еngib o tishga qodir deb baralla aytishga to la asos
ʻ ʻ ʻ
beradi 3
.
Ushbu kurs ishida biz Qoraxoniylar sulolasi tarixiy faoliyati haqida va uning
eng yorqin davrlarini bilib olamiz. Hamda Qoraxoniylar sulolasi tarixiy ildizlari va
bugungi kundagi bu davlatning o rganilishiga bag ishlangan. Bu bo limda X-XII
ʻ ʻ ʻ
asrlarda O rta Osiyo va Janubiy Osiyoning ayrim hududlarini nazorat qilgan islom
ʻ
imperiyasi bo lgan Qoraxoniylar sulolasi tarixining o ziga xos xususiyatlari ko rib
ʻ ʻ ʻ
chiqiladi. Bilamizki, Qoraxoniylar an’anaviy islom ma’muriy amaliyotlarini
mahalliy urf-odatlar va yangiliklar bilan uyg unlashtirgan murakkab boshqaruv
ʻ
tizimidan foydalanganligini ta’kidlashadi. Bu kurs ishida birlamchi manbalar va
tarixiy ma lumotlar tahlili orqali Qoraxoniylar sulolasining asosiy xususiyatlari,
ʼ
jumladan, hokimiyatdagi hukmdorlarning madaniy va intellektual faoliyatiga
homiyligi, shuningdek, Qoraxoniylar oldida turgan muammolar, jumladan, tashqi
kuchlar tahdidi, vorislik va qonuniylik borasidagi ichki ziddiyatlarni ham ko rib
ʻ
chiqiladi. Kurs ishida Qoraxoniylar sulolasi tarixi to g risida xorijiy tadqiqotlarda
ʻ ʻ
aniqlangan ma’lumotlar berilgan, uning o ziga xos jihatlari va islom boshqaruvi
ʻ
tarixidagi abadiy merosi yoritilgan.
Mavzuning o rganilganlik darajasi
ʻ . Birinchi Renessans davrida vujudga
kelgan davlatlar tarixiga oid manbalar ichida Abu Bakr Muhammad ibn Ja’far
Narshaxiyning (899-959) “Buxoro tarixi” (944), Abu Rayhon Beruniyning (973-
3
Sh.M.Mirziyoyevning “Erkin va farovon demokratik O zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz”-
ʻ
T .:2016,- B .5
3

1048) “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar yoki “Osor ul-boqiya” (1000),
Abu Ali Hasan ibn Ali Tusiy – Nizomulmulkning (1018-1092) “Siyosatnoma”
yoki “Siyar ul-muluk” (1091), asarlari o‘sha davrning siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va
madaniy tarixini o‘rganishda alohida o‘rin tutadi. Shuningdek, Abul-Fazl
Bayhaqiyning “Tarixi Ma’sudiy” (1030-1041), Abu Jafar Muhammad
atTabariyning “Tarixi Tabariy”, Abu Nasr Forobiyning “Fozil odamlar shahri”,
Abulqosim Firdavsiyning “Shohnoma”, Mahmud Qashg‘ariyning “Devonu lug‘at
at-turk” kabi asarlarida ham o‘sha davrning tarixi bayon qilinadi. IX-XII asrlarda
tashkil topgan davlatlar tarixiga oid bir qancha ma’lumotlar tarixchi olimlar
N.N.Negmatov, G.A.Hidoyatovning asarlarida yoritilgan. Shuningdek,
N.Ya.Bichurin (Otets Iakinf), V.V.Bartold, A.Yu.Yakubovskiy, S.A.Agadjanov,
B.Axmedov, K.Shoniyozov, A.Ziyo kabi olimlarning asarlarida ham berib o tilgan.ʻ
Mavzuning maqsadi va vazifalari. Birinchi Renessans davrida O rta
ʻ
Osiyoda mustaqil Qoraxoniylar davlatining paydo bo‘lishi va uning boshqaruv
shakllariga bag‘ishlangan masalalarni chuqur o‘rganish va qiyosiy tahlil qilish
asosida, ushbu davlatning boshqaruv tizimi va uslublarini yoritish maqsadida
quyidagi vazifalar belgilab olindi:
-Birinchi Renessans davrida O rta Osiyoda davlatchilik va boshqaruvni
ʻ
qiyosiy tahlil qilish va chuqurroq o‘rganish, yangi ma’lumotlarni ilmiy muomalaga
kiritish;
-IX-XII asrlarda tashkil topgan Qoraxoniylar, davlatining boshqaruv tizimini
tadqiq qilish va xulosalar berish;
-O‘zbek davlatchiligi taraqqiyotida Qoraxoniylar, davlatining o‘rni va
ahamiyatini ko‘rsatish.
Kurs ishining ilmiy yangiligi: Arab xalifaligi siyosiy zaiflashuvining tarixiy
sabablari, Movarounnahr va Xurosonda mustaqil Qoraxoniylar davlatining vujudga
kelishi jarayonlari manba va ilmiy adabiyotlar asosida nazariy tadqiq qilindi.
Kurs ishining nazariy va uslubiy asoslari. Kurs ishini o‘rganish va tahlil
qilishda dialektikaning umumfan - mantiqiy, tizimli yondashuv va analiz-sintez
uslublari hamda maxsus tarixiy - tarixiy-genetik, xronologik va tarixiy qiyoslash
4

uslublaridan foydalanildi. Shuningdek, tarixiy bilmoqning xolislik, sababiylik
(determinizm), tarixiylik va tizimlilik (sistemali) tamoyillaridan ham foydalanildi.
Turli manba va ma’lumotlarni tahlil qilishda ularga qiyosiy va tanqidiy nuqtai
nazardan yondashildi. Davr xususiyatlarini nazarda tutgan holda voqealar
tarixiylik, tadrijiylik, sivilizatsion yondashuv usullari asosida umumlashtirildi va
tahlil etildi.
Davriy (xronologik) chegaralanishi. Kurs ishi Qoraxoniylar sulolasi mavjud
bo lgan davrni o z ichiga olgan.ʻ ʻ
Kurs ishining predmeti va tadqiqot obekti.
Manba va adabiyotlar bilan bir
qatorda mustaqillik yillarida mavzuga oid to‘plamlar nashr qilindi hamda gazeta va
jurnallarda bir qator maqolalar chop etildi. Ammo, tadqiqot obyekti sifatida
tanlangan mavzuga oid manba va adabiyotlarning tahlili shuni ko‘rsatdiki, bu 6
muammo alohida ilmiy mavzu sifatida hali to‘liq o‘rganilmagan.Ushbu jihatlar
mavzuning tadqiqot predmeti sifatida tanlanishiga sabab bo‘ldi.
Kurs ishining nazariy va amaliy ahamiyati. Kurs ishining natijalari O‘rta
Osiyoning IX-XII asrlari haqida bo‘lib, Birinchi Renessans davlatlari haqidagi
yangi ma’lumotlar o‘quvchilarga kengroq tushunchalar berishi, tadqiqot ishida
umumlashtirilgan ma’lumotlardan ma’naviy-ma’rifiy tarbiya ishlarida hamda
milliy istiqlol g‘oyalariga sodiq komil insonni tarbiyalashda foydalanish mumkin.
Kurs ishining amaliy ahamiyati shundan iboratki, O‘zbekiston tarixining muhim
sahifalaridan birini tashkil qiluvchi ushbu davrni o‘rganish orqali mamlakatimiz
tarixini qiziqish bilan o‘rganayotgan talaba– yoshlarimiz, mustaqil qiziquvchilar
uchun muhim qo‘llanma bo‘lib xizmat qiladi. Kurs malakaviy ishi IX-XII asrlarda
bo‘lgan davr voqealarini o‘z ichiga qamrab oladi.
Kurs ishining tuzilishi . Kurs ishi kirish, ikkita bob, 4 ta paragraf, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan iborat. ʻ

5

I. BOB. DILNOZA DUTURAYEVA TADQIQOTLARI DAVOMIDA
QORAXONIYLAR SULOLASI DAVLATI HAQIDA BATAFSIL
MA’LUMOTLAR
I.1. Qoraxoniylar sulolasi davlatining vujudga kelishi: uning davlat
boshqaruv faoliyati va rivojlanishi
Sharqiy Turkiston, Yettisuv va Janubiy Tangti-tog‘ viloyatlarida tashkil
topgan musulmon turk davlati. Uni barpo qilishda qator turkiy qabilalar ishtirok
etgan, bulardan qarluq, chigil va yag‘mo qabilalari etakchi bo‘lgan. Davlat
asoschisi Abdulkarim Sotuq To‘g‘raxon yag‘mo qabilasidan chiqqan va
“bo‘g‘raxon” unvoniga ega bo‘lgan. X asr o‘rtalarida bu qabilalar Islom dinini
qabul qilgan. X asr oxirlarida Sotuq Bo‘g‘raxonning nabirasi Horun ibn Muso ibn
Sotuq boshchiligidagi qabilalarning Movarannahrga qarshi hujumlari natijasida
somoniylar sulolasi tugatilgan. 992-yili Horun Buxoroni, 996-999 yillari uning
vorisi Nasr I butun movarounnahrni bosib oldi. Qoraxoniylar davlati poytaxti
dastlab Qashg‘ar, keyin Bolasog‘un, O‘zgan shaharlari bo‘lib, keyinchalik yana
Qashg‘ar qo‘chirilgan. XI asr 60-70 yillari qoraxoniylarning saljuqiylar bilan
boshlangan to‘qnashuvlari o‘rtasida o‘zaro taxt uchun kurashlar natijasida
qoraxoniylar davlati zaiflashib, saljuqiylarga tobe bo‘lib qoldi, 1212-yili
Muhammad Xorazmshox qoraxoniylar davlatini butunlay tugutdi.
Qoraxoniylar davlati turli o‘lkalarning birlashishi san’at va adabiyot rivojiga
katta imkon beradi. Malik, Masjid Kalon, Minorai Kalon, Vobkent minorasi,
Jarqo‘rg‘on minorasi, Mag‘oki attori masjidi, Shohi zinda ansambili, Xorazmda
xom g‘isht va paxsadan qurilgan Bo‘ronqal’a, Noib qal’a, Qubodqal’a xaroblari,
Faxruddin Roziy maqbarasi bu davirda qurish san’ati yuksak darajada bo‘lganini
ko‘rsatadi.
840-yilda Yettisuv va Sharqiy Turkiston hududlarida “podshoh yag mo” yokiʻ
“ilaqxon” boshchiligidagi Qoraxoniylar davlati tashkil topadi. Bu davlat tarkibiga
turli turkiy urug lar - qarluqlar, chigillar, arg ular, yag malar va boshqa xalqlar
ʻ ʻ ʻ
kirgan bo lib, ular 960-yilga qadar islom dinini qabul qilganlar.
ʻ
6

X asrning birinchi yarmida Yettisuv va Qoshg arda yashovchi turk qabilalari:ʻ
qarluq, jikil (chigil) va yag molarning ijtimoiy va iqtisodiy hayotida katta
ʻ
o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Bir tarafdan, ularning o‘troq hayotga ko‘chishi
kuchayib, dexqonchilik xo‘jaligi kengayadi, shaxarlar kutariladi, savdo va
xunarmandchilik usadi. Ikkinchi tarafdan esa ilk feodal munosabatlar rivoj topib,
turk jamoalari urtasida sinfiy tabaqalanish keskin tus oladi.
Chorvador qabilalarning ichki hayotidagi bunday o‘zgarishlarda, shubhasiz,
bir tomondan, Yettisuv va Qoshg arni kesib utgan qadimiy karvon yo‘li buylab qad
ʻ
kutargan savdo shaharlariyu vohalarda vujudga kelgan dexqonchilik qishloqlari
aholisining roli katta bo‘ldi. Ikkinchi to mondan esa kushniMovarounnahrning
o‘troq axolisi bilan ularning yaqindan olib borgan iqtisodiy va madaniy
aloqalarining ta’siri kuchli bo‘ldi. Shunday qilib, murakkab ichki jarayonlar, feodal
dexqonchilik dunyosi va karvon yo‘lidagi boy savdo-xunarmandchilik
shaxarlarining bevosita ta’siri chorvador turk qabilalarining ijtimoiy hayotida ilk
feodal munosabatlarining shakllanishida asosiy omil bo‘ldi. Buning oqibatida bu
hududlarda siyosiy vaziyat nixoyatda keskinlashib ketdi.
X asr o‘rtalarida Issiqkulning janubi va Qoshg arda yashagan yag mo
ʻ ʻ
qabilalari kuchayib, avval uzlaridan shimoli-sharqroqda yashovchi jikil qabilalari
bilan yagona ittifoqda birlashadi. So‘ngra ular Yettisuvga xuruj qilib, qarluqlarni
buysundiradi va bu ulkan hududda qoraxoniylar davlatini tashkil qiladilar.
Yozma manbalarda yag molar turk qavmlari ichida madaniy jihatdan eng
ʻ
qolog i deb ta’riflanadi. Ular asosan yilqichilik va quychivonlik bilan shug ullanar
ʻ ʻ
edi. Muynali hayvonlar xamda ov qushlarini ovlardi. Dexqonchilik bilan kam
shug ullanardi. Yag molar turk qabilalari orasida eng jangovari hisoblangan.
ʻ ʻ
Jikillar esa yag molarga nisbatan birmuncha madaniyroq va boy qabila bo‘lgan.
ʻ
Ular qoramol, qo‘y va yilqi podalariga ega bulishgan. Ular qora uylarda yashasa
ham, qarluqlarniki singari shaxar va qishloqlari bo‘lgan. Yarmo va jikillarga
nisbatan qarluqlar ancha madaniyatli aholi hisoblangan.
Turk qabilalariga tegishli yurtlar orasida ular eng obod joylarga ega
bulishgan. Ularning mamlakatida qishloqlar bilan bir qatorda shaharlar ham
7

bo‘lgan. Qarluqlarning ayrimlari muynali hayvonlar ovlash, qolganlari
chorvachilik xamda dexqonchilik bilan shug ullangan.ʻ
Qoraxoniylar davlatining tashkil topishida jikil va qarluqlar katta rol
o‘ynadilar. Davlatning yuqori mansablari va qo‘shinda ular muxim urinlarni
egallasalarda, biroq xonlik taxtiga yarmo biylari o‘tirganlar. Bu yangi turk
davlatining podsholari “arslonxon” va “bug roxon” unvonlari bilan yuritilgan. Bu
ʻ
ikki oliy daraja buyuk xukmdor ma’nosini anglatgan, Buyuklik yoki ulug lik esa
ʻ
qadimda turkiy xalqlarda “qora” so‘zi bilan sifatlangan. Shu boisdan taxtda
o‘tirgan arslonxon yoki bug roxonlar “qoraxon”, ya’ni ulug xon hisoblangan. Ular
ʻ ʻ
hukmdorlik qilgan davlat esa tarixda “qoraxoniylar davlati” nomi bilan shuxrat
topgan. Aslida “arslon” jikil qabilasining totemi - ajdodi ibtidosi xisoblangan.
“bug ra” esa yag molarning totemi bo‘lgan.
ʻ ʻ
U og ir yuk ko‘taradigan bichilgan tuya ma’nosini anglatgan. Podsholik
ʻ
darajasiga qabila totemlarining nomlari bilan nisbat berilishiga qaraganda,
qoraxoniylar davlatining asosini jikillar bilan yag molar tashkil etgan. Davlatni
ʻ
boshqarishda qoraxoniylar qabilaviy udumining og alik tartibiga qat’iy rioya
ʻ
qilingan. Bu udumga muvofiq qabila boshliqlari orasida eng yoshi ulug ini
ʻ
“arslonxon” yoki “bug roxon” darajasiga kutarib, xukmdor, ya’ni qoraxon qilib
ʻ
saylashgan. Odatda u “tamg achxon”, ya’ni xonlar xoni deb yuritilgan.
ʻ
992-yilda Xasan Bug roxon boshliq qoraxoniylar Movarounnaxrga tomon
ʻ
xujum boshlaydilar. Ularning harbiy yurishlarida Shosh, Farg ona va boshqa
ʻ
viloyatlarda yashovchi turkiy qavmlar xam qatnashadilar. Natijada ular
qoraxoniylar bilan birikib ketadilar. Bu davrda somoniylar ma’muriyati va harbiy
qo‘shinlar boshqaruvini o‘z qo‘liga olgan turk xojiblari, hatto ayrim viloyatlarni
egallab olib, deyarli mustaqil hukmronlik qilayotgan turklashkarboshilari
mamlakatni dushmandan mudofaa qilish urniga xoinlik yo‘lini tutib,
qoraxoniylarga yon bosadilar.
Qoraxoniylarning Buxoroga yurishi oldindan somoniylarning eng e’tiborli
turk lashkarboshlaridan Xuroson noibi Abu Ali Simjuriy amir Nux ibn Mansurdan
yashirincha Bug roxon bilan Somoniylar davlatini bo‘lib olish haqida muzokara
ʻ
8

olib boradi. Ikkinchi turk lashkarboshisi Ayach boshliq qo‘shin tor-mor qilinadi va
uning o‘zi asirga olinadi. Raboti Malik yaqinidaga Harjan yonida yana bir turk
xojibi Foyiq katta qo‘shin bilan Bug roxonga qarshi jang qiladi. Ammo Foyiq jangʻ
qizg inketayotgan paytda atayin taslim bo‘ladi. Shu sababli Buxoro himoyasiz
ʻ
qoladi. Nux ibn Mansur poytaxtni tashlab chiqib ketishga majbur bo‘ladi.
qoraxoniylar Buxoroni qarshiliksiz ishg ol qiladilar. Ko‘p vaqt o‘tmay Bug roxon
ʻ ʻ
sotqin FoyikniTermiz va Balxga noib qilib tayinlaydi. Ammo Bug roxon Buxoroda
ʻ
uzoq tura olmaydi. Kasallik uni poytaxtni tark etib, o‘z Vatani Qoshg arga
ʻ
qaytishga majbur etadi. Yo‘lda u vafot qiladi.
Bunday qulay sharoitdan foydalangan Nux ibn Mansur Buxoroga qaytib, o‘z
taxtini egallaydi. Ammo ikki mahalliy turk xojibi - Foyiq Balxda, Abu Ali
Simjuriy Xurosonda amirga qarshi qo‘zg olonko‘taradi. O‘z kuchiga ishonmagan
ʻ
Nux G azna xukmdori Sobuqteginni yordamga chaqiradi. Yigirma mingli qo‘shin
ʻ
bilan u Movarounnaxrga еtib keladi va Nux bilan birlashib qo‘zg olonchilarga
ʻ
qarshi yurish qiladi. Bir necha janglardan sung Foyiq va Abu Ali qo‘shinlari tor-
mor qilinadi. Sobuqteginning bu yordami zvaziga Nuh ibn Mansur unga “din va
davlat xomiysi”, uning o‘g li Maxmudga esa “Sayf ud-din” yoki “din shamshira”
ʻ
degan unvonlarni taqdim etadi. Shuningdek, Sobuqteginni Abu Ali Simjuriy urniga
Xurosonning noibi qilib tayinlaydi. Natijada G azna va Xurosonda Sobuqtegin va
ʻ
Maxmudning siyosiy xukmronligi mustaxkamlanib, g aznaviylar davlati tashkil
ʻ
topadi. Tez orada bu davlat kuchayib, Hindiston chegarasidan Amudaryogacha
bo‘lgan еrlarni egallaydi.
Kenjida va Shosh oralig idagi, ya’ni hozirgi Chimkentning janubi-g arbiy
ʻ ʻ
hududlariga kelib joylashganlar. Bular turkiy-o‘g uzlar edilar. Shosh hududlarida
ʻ
turkiy-o‘g uzlar shu darajada ko‘p bo‘lganki, ularning ta’siri xalq og zaki ijodida
ʻ ʻ
ham o‘z aksini topgan. O‘zbek xalq og zaki ijodida o‘g uzlar hozirgi o‘zbek
ʻ ʻ
xalqining o‘tmish avlod-ajdodlari sifatida talqin etiladi.
O‘g uzlar turkmanlarning ham avlod-ajdodlaridirlar. XII asrning birinchi
ʻ
yarmida yashagan Sharof az Zamon Tohir Marvaziyning so‘zlariga qaraganda
o‘g uzlar islom dinini qabul qilganlaridan so‘ng Xorazm hududlaridan «kofirlar»ni
ʻ
9

pecheneglar yashayotgan hududlarga siqib chiqarib bu еrlarni o‘zlari egallab
oladilar. Tarixga turk-manlar nomi bilan kirgan bu saljuqiy qabilalar
somoniylarning ruxsati bilan Buxorodan janubdagi hududlarni egallab,
ko‘chmanchi-chorvadorlar sifatida xayot kechirganlar. Shoshni turklashtirishda
o‘g uzlar bilan bir qatorda turgashlarning o‘rni katta bo‘lgan.ʻ
X asrda turkiy qabilalarning asosiy qismi Yettisuv hududlarida yashaganlar.
So‘g dliklar turkiy xalqlar orasiga o‘zlarining oliy darajadagi dehqonchilik va
ʻ
hunar-mandchilik texnikasini tarqatganlar. “Buyuk ipak yo‘li” savdosida ular
faollik ko‘rsatganlar. So‘g dliklar turkiy xalqlarga va aksincha turkiy xalqlar
ʻ
so‘g dliklarga o‘zaro ta’sir o‘tkazganlar, ular bir-birlariga qiz berib, kiz olganlar,
ʻ
quda-anda bo‘lib ketganlar. So‘g dliklar turk tilida so‘zlashga o‘ta boshlab, asta-
ʻ
sekin o‘z ona tillarini unuta boshlaganlar.
Mashhur turkshunos olim Maxmud Qoshg ariy XI asrda arab tilida “Devoni
ʻ
lug ati turk”, ya’ni “Turkiy so‘zlar lug ati”ni yaratgan. Bu asarda olim qanday qilib
ʻ ʻ
turk tilining so‘g dliklar tiliga nisbatan ustivor mavqega ega bo‘la borishi va
ʻ
so‘g dliklar o‘z ona tillarini yuqota borganliklari jarayonini ustalik va moxirlik
ʻ
bilan bayon qiladi. Albatta so‘g dliklar jismonan yo‘q bo‘lib ketmadilar, balki ular
ʻ
turkiylar bilan aralash-quralash bo‘lib, qorishib - assimilyasiyalashib ketdilar. Bu
jarayon ayniqsa X asrda somoniylar davrida juda avj olgan.beradilar.
Maqdisiyning ko‘rsatishicha, Isfijob yaqinidagi Beruket va Boloj shaharlarida
turkman-o‘g uzlar joylashganlar. Lekin turkman-o‘g uzlarning asosiy qismi
ʻ ʻ
ilgarigidek Sirdaryoning quyi oqimida yashaganlar.
Faqat, 894-yildan so‘ng qipchoqlar o‘g uzlarni Emba daryosidan
ʻ
shimolroqdagi tumanlardan siqib chiqargach, u xalqning bir qismi xozirgi
Turkmaniston hududlariga o‘tgan. Ko‘chmanchi o‘g uzlar Turkmanistonning bir
ʻ
qancha hududlarida, shu jumladan Forobiy tumanlarida yashaganlar.
Xullas, Markaziy Osiyoning Oltoy janubiy yonbah’ridan boshlanadigan
sharqiy qismida, Markaziy Tyanshan etaklarida, Chu, Ili, Norin, Talas daryolari
vodiylari bo‘ylab to Pomirgacha bo‘lgan hududlarda turk tilida so‘zlashuvchi
xalqlar uyushmasi yashagan. “Bu turk qabila va urug lari turlicha nomlar bilan
ʻ
10

atalsalarda, sheva jihatidangina bir-birlaridan farqlanadigan yagona bir tilda
so‘zlashar edilar, ularniig turmush tarzi, madaniyatlari, urf-odatlari bir xil bo‘lgan.
Ularning jismoniy baquvvatligi, tabiatidagi xususiyatlari, mardligi, urushqoqligi va
epchilligi ham bir-biriga o‘xshagan. Bu turkiy xalqlar tashqi ko‘rinish jihatidan
ham bir-birlariga o‘xshaganlar: “Yuzlari yalpoq ko‘zlari kichik burni tekis, siyrak
sochli, temir qilichli va kora libosli” kishilar edilar. Bu ulkan xalqlar tarkibiga turk
qabila va urug larning juda ko‘plab guruhlari: qarluqlar, chigillar, yag molar,ʻ ʻ
tuhsiylar, uyg urlar, o‘g uzlar, qipchoqlar kirgan. Bular orasida eng yirigi va
ʻ ʻ
madaniyatlisi qarluqlar bo‘lgan”.
Qarluqlar 766-yilda turgashlarni tor-mor keltirib, Yettisuvni egallaganlar.
Qarluqlar tug risidagi to‘la ma’lumotni, noma’lum muallif tomonidan yozilgan
ʻ
“Hudud al Olam” kitobidan olish mumkin. Unda xikoya qilinishicha, qarluqlar
yashagan mamlakat barcha turk xalqlar yashagan mamlakatlarga nisbatan eng boy
va go‘zal bo‘lnb, oqar suvlari ko‘p va iqlimi mo‘tadil bo‘lgan ekan. Bu
mamlakatda qishloqlardan tashqari shaharlar ham bo‘lgan. Qarluqlar xo‘jalik
ishlarining turi bo‘yicha bir-birlaridan farq qilganlar: davlatining tashkil topishida
hal qiluvchi ro‘lni qarluqlar o‘ynadilar va bu davlat ko‘shinining asosiy o‘zagini
ham ular tashkil qilar edilar. Qarluqlar xukmron bo‘lgan hududlarda chigillar
(jikil), tuxsilar, argular, yag molar, turgashlar, qipchoqlar, yabakular, qaylar,
ʻ
jumullar, o‘g uzlar yashaganlar. Taroz tumani va Issiqko‘l atroflarida joylashgan
ʻ
chigillar V.V.Bartoldning xulosalariga qaraganda koraxoniylar davlatida katta
mavqega ega bo‘lganlar.
Ular madaniy taraqqiyotda qarluqlarga qaraganda orqada bo‘lsalarda, boy,
to‘q va farovon turmush kechirganlar, chorvachilik bilan shug ullanganlar, quyosh
ʻ
va yulduzlarga topinganlar.Turk qabilalarining uchinchi yirik guruhi yag molar
ʻ
edi. Ular Issiqko‘lning janubida, Qashg ar shaxri tomonlarda, ko‘pchilik qismi esa,
ʻ
Sharqiy Turkiston hududlarida ko‘chib yurgan. “Hudud al Olam” muallifi
yag molarni madaniyatda orqada qolgan qabila edi, deb yozadi.
ʻ Ular dehqonchilik
bilan shug ullanmaganlar, asosan yovvoyi xayvonlarni ovlash va mo‘ynachilikni
ʻ
o‘zlariga kasb qilib olganlar.
11

Shu bois yag molarning yilqi va qo‘y podalari ko‘p bo‘lgan va boshqa turkʻ
qabilalariga nisbatan nihoyatda jasur va jangovarliklari bilan mashhur bo‘lganlar.
Qoraxoniylar davlatining tashkil topishida boshqa turk qabilalari: qipchoqlar,
kenjeklar, yabakular, qirg izlar, o‘g uz-turmanlar, qanchlar va so‘g dlilar ham faol
ʻ ʻ ʻ
qatnashganlar 4
.
I.2. Tadqiqotlar natijasiga ko‘ra Qoraxoniylar sulolasiga doir manbalar ning
tarixini o rganilishi
ʻ
Qoraxoniylar sulolasi to g risida Xitoy muarrixlari ancha boy ma’lumotlar
ʻ ʻ
qoldirgan. Ushbu ma’lumotlar asosida Ablat Xo djayev, Dilrabo Turdiyevalar
ʻ
tomonidan 2021-yilda “Qoraxoniylar xoqonligi tarixi Xitoy Xalq Respublikasi
olimlari tadqiqotlarida” nomli asari nashrdan chiqqan. Undan Xitoy
muarrixlarining Qoraxoniylar sulolasi haqida keltirgan juda boy ma’lumotlari o rin
ʻ
olgan. Xitoy olimi Vey Lyangtao 1983-yilda Qoraxoniylar davlatiga oid ilmiy-
tadqiqotlarini yozib tugatadi. Olim asarini 1986-yili Xitoyning Urumchi shahrida
nashr ettiradi. Asarini “Kalxan vangchao shigao” (“Qoraxoniylar sulolasining
qisqacha tarixi”) deb ataydi 5
.
Qoraxoniylar to g risida uyg ur tarixchisi Turag ul Olmas ham tadqiqot olib
ʻ ʻ ʻ ʻ
boradi. Muallif “Uyg urlar” nomli asarini 1989-yilda yozadi. Ushbu asar ham
ʻ
Urumchi shahrida nashr etiladi. Turag ul Olmasning asari 840-betdan iborat bo lib,
ʻ ʻ
1016-boblari Qoraxoniylar davlati haqida ma’lumotlar beradi.
1991-yilda Xitoy poytaxtida uyg ur tarixchilari Anvar Baytur va Xayriniso
ʻ
Sidiqning “Shinjyandagi millatlarning tarixi” nomli asari bosmadan chiqariladi.
Asar hajman ancha yirik hisoblanib, 1317 sahifadan iboratdir. Asarning 13-bobida
Qoraxoniylar davlatining tashkil topishi, iqtisoiy-ijtimoiy jarayonlar, siyosiy tarixi,
diplomatik munosabatlar, harbiy to qnashuvlar haqida hikoya qiladi
ʻ 6
.
XXR tarixchilarining mulohazalariga qaraganda, Qoraxoniylar xoqonligi
tarixini tadbiq etishga katta hissa qo shgan olim V.V. Bartold hisoblanadi. Xitoy
ʻ
olimlarining faraziga qaraganda, V.V. Bartoldning Qoraxoniylarga oid eng yirik
4
Кочнев Б. Д., Нумизматическая история Караханидского каганата (991—1209 гг.). Москва «София», 2006.
с.141-147.
5
Вей Лянгтао. Калхан вангчао шигао (Қорахонийлар сулоласининг қисқача тарихи). Урумчи, 1986.
6
Anvar Baytur , Xayriniso Sidiq . Shinjyandagi millatlarning tarixi . – Pekin , 1991.
12

ilmiy ishi o zining doktorlik dissertatsiyasi mavzusi hisoblangan “ʻ Туркестан в
епоху монгольского нашествия ” nomli tadqiqot ishidir. Ushbu ilmiy-tadqiqot
ishi ikki qismdan iborat hisoblanib ushbu qismar Sankt-Peterburgda 1898-1900-
yillarda nashrdan chiqariladi. Asarni g arbiy еvropa olimlari 1928-yilda ingliz
ʻ
tiliga tarjima qiladi va uni “Turkeston down to the Mongol” (“Mo g ullar
ʻ ʻ
istilosgacha bo lgan Turkiston tarixi”) deb nomlashadi. V.V. Bartold asarlarida
ʻ
Qoraxoniylarga oid ma’lumotlar musulmon sulolalariga xos uslubda talqin
qilinadi, muhim bo lgan mulohzalarni keltirib o tadi.
ʻ ʻ
1936-yildan boshlab, V.V. Bartold asarlari sobiq Ittifoq Fanlar
akademiyasining qaroriga asosan 9 jildli to plam (uning 2-jildi 2 kitobdan iborat)
ʻ
sifatida nashr qilindi. Uning qoraxoniylarga oid tadqiqoti “Mo g ullar istlosi
ʻ ʻ
davrida Turkiston” nomli doktorlik dissrtatsiyasida o z aksini topadi. Ushbu yirik
ʻ
asar ikki qismga bo lingan bo lib, uning birinchi qismi asl matndan iborat. Unda
ʻ ʻ
Qoraxoniylar davrida Turkistonda joriy etilgan еr egaligi, soliq tizimi, aholining
etnik o zgarishlari tadbiq etilgan. Veng Lyangtaoning fikricha Bartold til jihatidan
ʻ
imkoniyatlari cheklanganligi tufayli, u Xitoy manbalari va numizmatik
materiallardan to la foydalana olmagan. Natijada uning ba’zi xulosalari noto g ri
ʻ ʻ ʻ
bo lib qolgan
ʻ 7
.
Mo g ullar tarixi, mo g ullarning bosqinlari haqida yana bir qimmatli asar
ʻ ʻ ʻ ʻ
Abu Abdulloh Shoshiyning “Mo g ul bosqini yoxud musulmonlarning qonli
ʻ ʻ
kechmishi” kitobi hisoblanib, asar Shamsiddin Darg omiy muharrirligida nashr
ʻ
etilgan. Kitobda mo g ullarning kelib chiqishi, istilochilik yurishlari, shuningdek
ʻ ʻ
ularning Xorazm davlatini egallash sabablari keltiriladi. Asarning yana bir
qimmatli tomoni shundaki, Jaloliddin Manguberdining jiyani Misrda 11 oy 57 kun
hukmronlik qilgan Sayfuddin Qutuz shaxsiyati va faoliyatiga asarda keng o rin
ʻ
ajratilgan. Asarda bir qiziq ma’lumot borki, unda mo g ullarga xos bo lgan sakkiz
ʻ ʻ ʻ
belgi keltiriladi.
7
Вей Лянгтао. Калхан вангчао шигао (Қорахонийлар сулоласининг қисқача тарихи). Урумчи , 1986. - 35 c.
13

Mo g ullarning Markaziy Osiyoga istilolari Kirstof Baumerning “O rtaʻ ʻ ʻ
Osiyo tarixi. Islom dinidan Mo g ullar davrigacha” nomli kitobida ham bayon
ʻ ʻ
etiladi 8
.
8
Cristoph Baumer. The history of Central Asia. The age of islam and the Mongols.
14

II. BOB. QORAXONIYLAR SULOLASINING TARIXIY FAOLIYATI
BILAN BOG LIQ AYRIM QARASHLARʻ
II.1. Qoraxoniylar hukmdorlari tarixiy faoliyati haqida
Markaziy Osiyo tarixida mintaqaning tarixiy taqdiri uchun eng muhim voqea,
turkiy etnik guruhlarning islomlashuvi, Somoniylar sulolasining qulashi va
Qoraxoniylar sulolasining qo shilishi bilan belgilandi. O rta asr Sharqining yozma
ʻ ʻ
yodgorliklari tadqiqotchiga Qoraxoniylar davlati hukmdorlari davri haqida muhim
ma lumotlar beradi. Bu mavzuda Qoraxoniylar davlatida islom dinining paydo
ʼ
bo lishining mohiyati va yangi dinning tarqalishida qoraxoniylar sulolasi
ʻ
vakillarining o rni kabi qimmatli asarlarda keltirilgan ma lumotlarni qiyosiy tahlil
ʻ ʼ
qilish orqali ochib berishga harakat qilinadi. Noma’lum muallifning “Tazkira-yi
Bug roxon”, Jamol al-Qarshiyning “al-Mulhakat bis-surasi”, Mahmud al-
ʻ
Qoshg ariyning “Divon lug at at-Turk”, “Kitob al-jamohir fi marifat al-javohir”
ʻ ʻ
Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad al-Beruniy, “al-Komil fi-t-ta’ rix” Izzaddin
Abu Hasan Ali ibn Muhammad ibn al-Asir, Mulla Muso Sayramiyning “Tarix-i
Amniya”, Abu Nasr Muhammad ibn Abd al-Jabbor al-Utbiyning “Tarix al-
Yaminiy” va boshqalar.
Qoraxoniylar davlati G arb va Sharq o rtasidagi “Oltin ko prik” hisoblangan.
ʻ ʻ ʻ
Qoraxoniylar saltanati hududidan o tgan Buyuk Ipak yo li orqali turli dinlar,
ʻ ʻ
jumladan, islom dini ham tarqalgan. Sharqiy Turkiston turkiy xalqlarining
islomlashuv tarixi qoraxoniylar hukmdori Sulton Satuq Bug roxon G oziyning
ʻ ʻ
ustozi - Somoniylar shahzodasi Xoja Abu Nasr Somoniyning Qoshg arga kelishi
ʻ
bilan boshlanadi. Musulmonlar va buddistlar o‘rtasidagi ziddiyatning boshlanishi
uning nomi bilan bog liq. U haqidagi ma’lumotlarni Mulla Muso Sayramiy asarida
ʻ
topish mumkin. “Tarix-i Amniya”ning yozishicha, u 943-944 yillarda Bozir
Arslonxon hukmdor bo‘lgan Qashg arga kelgan. Bu vaqtda Sulton 13 yoshda edi
ʻ 9
.
Biroq, V.V. Bartold 954-yilda hukmdor Nuh vafotidan keyin Somoniylar
mamlakatida merosxo rlar o rtasida taxt uchun kurash boshlanganini qayd etadi.
ʻ ʻ
9
Бартольд
В.В. Сочинения. – Т. 7. – М.: «Наука» ГРВЛ, 1971. – 13 с.
15

Mag lubiyatga uchragan Nasr turklar qo liga qochishga majbur bo ladi.ʻ ʻ ʻ
Somoniylar davlati taxtiga Abdulmalik ibn Nuh o‘tirdi 10
.
Jamol Qarshining “al-Mulahakat bis-surasi”da Abu Nasr Somoniyning kelishi
quyidagicha tasvirlangan: “Bozir Arslonxonning ukasi Ug ulchoq Qodirxon Islom
ʻ
elchilarining ko‘rsatmalariga quloq solishdan to‘xtadi (ya’ni Somoniylar sulolasi
hukmdorlari) ukasi Nasr ibn Mansurdan qochib, Qoshg arga ketdi. Ug ulchoq
ʻ ʻ
mehmonlarni qabul qilish uchun qanday bo‘lishi kerak bo‘lsa, uni shunday kutib
oladi va Nasr ibn Mansur unga: “Men sening saltanatingdan joy oldim va qo‘l
ostidagilar ustidan hukmronlik qilishga rozi bo‘ldim, agar ukang senga qo‘pollik
qilsa, senga sodiq bo‘laman”, dedi. Va uni (Nasr ibn Mansurni) Artuja viloyatiga
hokim qilib tayinladi”. Muallifning yozishicha, o‘sha paytda Sulton Satuq
Bug roxon 12 yoshda bo‘lgan
ʻ 11
.
“Tazkira-yi Bug roxon”ning yozishicha, Xoja Abu Nasr Somoniy Alloh
ʻ
tomonidan Sulton Satuq Bug roxon G oziyning ustozi etib saylangan. Savdo-sotiq
ʻ ʻ
bilan shug ullanib, turli shaharlarga sayohat qilgan. Yo‘lga chiqishdan oldin non
ʻ
va oziq-ovqat tarqatish orqali xayr-ehson qildi. Bir kuni u boshqa safarga
tayyorlanayotgan edi va ketishdan oldin kechasi tushida sayohatni keyinga
qoldirish haqida xabar keldi 12
.
Oradan olti yil o‘tgach, Abu Nasr Somoniy tushida Muhammad
payg ambardan Turkistonga borib, Qoraxoniy shahzodasini topish vaqti kelgani
ʻ
haqida xabar oladi. Safardan maqsad Abu Nasr Somoniy sultonga Qur’ondan dars
berish edi. Shunday qilib, Sulton Satuq Bug roxon taqdiriga “Islomni qabul qilib,
ʻ
turkiy xalqlarni musulmon qilish” 13
.
Tazkira-yi Abu Nasr Somoniyning yozishicha, Xoja 883-884 yillarda
tug ilgan va 961-962 yillarda 80 yoshida vafot etgan. Mashhad tumanidagi Artuj
ʻ
qishlog i yaqinida dafn etilgan
ʻ 14
. U butun umri davomida Alloh taologa sodiq edi.
10
Бартольд
В.В. Туркистан в эпоху монгольского нашествия. Сочинения. - Т. 1. - М.: Изд, 1963. – 309 c.
11
Бартольд В.В. Сочинения. - Т. 2, ч.1. - М.: «Восточная
литература», 1963. – 102-104 c.
12
Бартольд
В.В. Сочинения. - Т. 5. - М.: «Наука», 1968. – 30-31 c.
13
Бартольд
В.В. Сочинения. - Т. 5. - М.: «Наука», 1968. – 30-31 c.
14
Кононов
А.Н. Родословная туркмен. Сочинение Абу-л-Гази хана хивинского. – М.-Л.: Издво АН
СССР,
1958. – 71-72 c.
16

Xoja ustozlari - safardagi safdoshi Imom Shayx Shakuk Kattal va Abu Bakr
Sodiqdan ta lim olib, uvays bo ladiʼ ʻ 15
.
F.Grenard Sulton Satuq Bug roxon G ozi 900-910 yillarda tug ilgan, 944-945
ʻ ʻ ʻ
yillarda esa Qoraxoniylar davlatining hukmdori bo‘lgan degan farazni ilgari suradi.
Tadqiqotchining ishi uning “kofirlar” orasida o‘sib ulg ayganligi haqida xabar
ʻ
beradi. Sulton Satuq Bug roxon 7 yoshga to lganda, 914-yilda Yetisuvda
ʻ ʻ
joylashgan Balasagun shahrida qoraxoniylar hukmdori Bozir Arslonxon vafot
etadi. Qarluklar bu paytdan unumli foydalanib, o‘zlarining avvalgi hokimiyatini
tiklash uchun asli yag ma qabilasidan bo‘lgan shahar hukmdoriga hujum qiladilar.
ʻ
Bozir Arslonxonning to‘ng ich o‘g li karluklar qo‘lida halok bo‘ladi. “Shinhandiki
ʻ ʻ
millatlari tarixi” jamoaviy monografiyasi mualliflari to ng ich o g ilning talaffuz
ʻ ʻ ʻ ʻ
qilinmagan ismini ko rsatadilar. Ayrim manbalarda uning nomi tilga
ʻ
olinmaganligining sababi ham bo‘lsa kerak. Kenja o‘g li Sulton Satuq Tekin (Salur
ʻ
Tekin) dushmanlardan qochib, yag ma qabilasining boshqa amaldorlari bilan birga
ʻ
Qashqar shahriga ko‘chib o‘tadi. Bozir Arslonxonning ukasi Ugulchoq Qodirxon
Sultonning beva qolgan onasiga uylandi. Sulton Satuq Bug roxon besh yil
ʻ
davomida amakisining qo‘lida tarbiyalangan 16
.
Jamol Qarshi bergan ma’lumotlarga ko‘ra, Sulton Satuq Bug roxon 25 yoshga
ʻ
to‘lgunga qadar Allohning kitobini yod olib, o‘zini qiziqtirgan narsalarni o‘rgata
boshlagan 17
. Ibn al-Asirning islom dinini qabul qilganligi haqidagi rivoyatda
Sulton Satuq Bug roxon tushida bir kishi osmondan tushib, turkiy tilda unga:
ʻ
“Bugungi va keyingi dunyoda najotingiz uchun Islomni qabul qiling” 18
. “Tazkira-
yi Bug roxon”da Sulton Satuq Bug roxon G ozi Xizr payg ambarning zohir
ʻ ʻ ʻ ʻ
bo‘lishi va musulmon oqsoqoli Xoja Abu Nasr Somoniyning targ iboti sabab
ʻ
yashirincha islom dinini qabul qilgani rivoyat qilinadi. Unga yaqinlari ham
qo‘shilishdi. Islom dinining qabul qilinishi bilan Sultonga arabcha Abdulkarim
15
Бартольд
В.В. Сочинения. - Т. 5. - М.: «Наука», 1968. – 33 c.
16
Кочнев Б. Нумизматическая история Караханидского
каганата (991-1209). М.: «София», 2006. – 697 c.
17
Бартольд В.В. Сочинения. - Т. 2, ч.1. - М.: «Восточная
литература», 1963. – 104 c.
18
Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан.
Летопись трех тысячелетий. - Алма-Ата: «Рауан», 1992. – 41
c.
17

nomi berildi. Sulton Satuq Bug roxon G ozi Sharqiy Turkiston hududidagi birinchiʻ ʻ
uvayslikdir 19
.
932-yillarda Sulton Satuq Bug roxon G ozi o zining 40 kishilik mulozimlari
ʻ ʻ ʻ
bilan Qashg arga kelib, Ugulchoq Qodirxonga hujum qiladi
ʻ 20
. Sulton taxtni
egallab, Balasagun tomon yo‘l oldi. Shaharni zabt etib, Qashqarga qaytadi.
942-943 yillarda islomlashtirishni davom ettirgan Qoraxoniylar hukmdori
o‘zining ustozi Abu Nasr Somoniyning o‘g li - Abu-l-Fattoh G ozi bilan kuchli
ʻ ʻ
qoraxoniylar qo‘shiniga boshchilik qilib, Torg at dovonidan o‘tib, janubiy qismini
ʻ
egallab oldi. Daryo. Norin, keyin birdan Balasagunga hujum qildi 21
. Xon bosib
olingan hududda islom dinini yoyib, uni davlat dini deb e’lon qildi. 949-950
yillarda e’tiqod uchun kurashni davom ettirib, Abu-l-Fattoh G ozi boshchiligida
ʻ
sharqqa yurish qilingan. To xsun yo li bo ylab Sulton Satuq Bug roxonning
ʻ ʻ ʻ ʻ
to ng ich o g li G ozi Muso Tekin (Bay-Tosh) boshchiligidagi qoraxoniylar
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
qo shini Tenritog ning shimoliy qismida joylashgan Beshbaliq shahriga yo l oladi.
ʻ ʻ ʻ
Bu orada Xo‘tan qo‘shini ikki tomonning kuchlari teng bo‘lgan Beshbaliq va
Qoragucha shaharlariga еtib keldi. Jang paytida har ikki tomon ham katta
yo‘qotishlarga uchradi. Qoraxoniylar Kengit shahriga chekinishga majbur
bo‘ldilar. “Tazkira-yi Sulton Satuq Bug roxon”ga ko ra, Sulton Satuq Bug roxon
ʻ ʻ ʻ
G ozi bu shaharni o z davlatining sharqiy chegarasiga aylantirgan
ʻ ʻ 22
.
V.V Radlov ta’kidlaganidek, X asrning ikkinchi yarmida islomning qabul
qilinishi. bu e’tiqodni qabul qilgan uyg ur shahzodalari katta muvaffaqiyatlarga
ʻ
erishib, islom hukmron din bo‘lgan davlatning hukmdori lavozimiga
ko‘tarilishlariga imkon berdi 23
.
954-955 yillarda Sulton Satuq Bug roxon G oziy og ir kasallikka chalindi.
ʻ ʻ ʻ
Otasining kasalligi tufayli Muso Tekin zudlik bilan Qashqarga qaytdi. Uyg ur
ʻ
(Turfon) davlati hukmdori bu imkoniyatdan unumli foydalanishga qaror qilib, o‘z
19
Бартольд
В.В. Сочинения. - Т. 5. - М.: «Наука», 1968. – 44 c.
20
Бартольд В.В. Сочинения. - Т. 2, ч.1. - М.: «Восточная
литература», 1963. – 104 c.
21
Кочнев Б. Нумизматическая история Караханидского
каганата (991-1209). - М.: «София», 2006. – 650 c.
22
Кочнев Б. Нумизматическая история Караханидского
каганата (991-1209). - М.: «София», 2006. – 650-651
c.
23
Материалы
по истории Средней и Центральной Азии X-XIX вв. - Ташкент: ФАН УзССР, 1988. – 120 c.
18

еrlarini ozod qilish uchun qo‘shin yuboradi. Idikut qo shini qoraxoniylar qo shininiʻ ʻ
mag lubiyatga uchratib, Kucha shahrining g arbiy qismidagi еrlarni qaytarib
ʻ ʻ
oladi 24
.
Sulton Satuq Bug roxon G oziy vafotidan so ng qoraxoniylar odati bo yicha
ʻ ʻ ʻ ʻ
uning to ng ich o g li Muso Tekin taxtga o tirib, Muso Bug ro Qoraxon deb atala
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
boshlaydi. Muso Bug roxon G oziy davrida mamlakat ancha mustahkamlandi.
ʻ ʻ
Hududni kengaytirgach, o z xonligida boshqaruv tizimini o rnatdi, “vazirlar”
ʻ ʻ
kengashini tuzib, “tayangu” deb ataldi 25
. Bu davrda davlatning ichki va tashqi
siyosati faollashmoqda. Muso Bug roxon G ozi o zining ukasi Sulaymon Tekinni -
ʻ ʻ ʻ
Arslonxonni e lon qildi. U Balasagunning ikkinchi poytaxtini boshqargan.
ʼ
Tazkira-yi Sulton Satuq Bug roxonning yozishicha, Muso Bug roxon G ozi
ʻ ʻ ʻ
yurishini sharqdan boshlagan. 961-962 yillarda qoraxoniylar qo shini ikki yo l
ʻ ʻ
bilan Uyg ur davlatiga qarshi chiqdi. Janubiy yo‘l bo‘ylab yurishga xonning o‘zi
ʻ
boshchilik qilgan. U tezda daryoni kesib o‘tdi. Oqsuv va Oqsuv, Kucha, Bug ur,
ʻ
Korla, Qora, To xsun kabi shaharlarni egalladi. Qoraxoniylar qo shinining ikkinchi
ʻ ʻ
qismi Sulaymon Arslonxon G oziy va Abu-l-Fattoh G oziy boshchiligida
ʻ ʻ
Balasag undan daryo bo ylab yurish uchun yo lga chiqdi. Yoki. Beshbaliq shahrini
ʻ ʻ ʻ
egalladilar. Abu-l-Fattoh G ozi Idikut uyg urlariga qarshi kurashda halok bo‘ladi.
ʻ ʻ
Muso Bug roxon g ozi zabt etilganlarga soliq solgan
ʻ ʻ 26
.
971-yilda Xo‘tan hukmdori Yag lakalkalu o‘z еrlarini qaytarish maqsadida
ʻ
kuchli qo‘shin boshida qoraxoniylar davlatiga hujum qiladi. Kagilik, Yakan va
Yenisar (Yeni Hisor) kabi shaharlarni egalladi. Bu jangda qoraxoniylar qo shini
ʻ
katta zarar ko radi va Qashg arga chekinishga majbur bo ladi.
ʻ ʻ ʻ
Muso Bug roxon G ozi uni kuchaytirish uchun qo‘shin yubordi. Biroq
ʻ ʻ
qoraxoniylar yana mag lub bo‘lishadi. Qashqar o‘zini dushmanlar qurshovida
ʻ
topadi. Bu jangdan so‘ng Yag lakalkalu Buddist rohiblari va davlat amaldorlaridan
ʻ
iborat bir guruh elchilarni Song davlatiga yuborib, Qashqar ustidan g alaba
ʻ
qozonganini e’lon qiladi. 981-984 yillarda. Song davlati ham Beshbalik va
24
Кочнев Б. Нумизматическая история Караханидского
каганата (991-1209). - М.: «София», 2006. – 653 c.
25
Кочнев Б. Нумизматическая история Караханидского
каганата (991-1209). - М.: «София», 2006. – 670 c.
26
Кочнев Б. Нумизматическая история Караханидского
каганата (991-1209). - М.: «София», 2006. – 656-657
c.
19

Turfondagi uyg ur hukmdoriga o z elchixonasini yubordi. Bu haqda mamlakatgaʻ ʻ
rasmiy topshiriq bilan kelgan Song imperatorining elchisi Van Yande shunday
yozgan edi: “Bu vaqtda Idikut xonligi hududi Qoraxoniylar davlati hududiga,
hattoki qorli Pomir tog lari kiritilgan”
ʻ 27
.
Tazkira-yi Bug roxonning yozishicha, Sulton Satuq Bug roxon G oziyning
ʻ ʻ ʻ
vorisi uning to‘ng ich o‘g li Hasan Bug roxon G ozi edi. Afsuski, Muso
ʻ ʻ ʻ ʻ
Bug roxon va uning ukasi haqida hech qanday ma’lumot yo‘q.
ʻ
Hasan Bug roxon Xo‘tanni o‘ziga bo‘ysundirmoqchi bo‘lgan amakisi Muso
ʻ
Bug roxon G ozining rejasini o‘zgartirib, Somoniylarga qarshi harbiy yurish
ʻ ʻ
qilishga qaror qildi. Va shundan keyingina g arbiy qo‘shnilarimizga sayohatni
ʻ
davom ettiring. Sababi Somoniylar davlati tarkibiga kirgan g ozilar shahri
ʻ
Isfijobning Hasan Bug roxon tomonidan bosib olinishi edi. Qoraxoniylar xoni
ʻ
kelishidan oldin shahar hukmdorlari o‘z ixtiyori bilan eshiklarni ochib, ko‘plab
qimmatbaho sovg alar bilan kutib olishgan.
ʻ
Ibn al-Asirning yozishicha, Xuroson hukmdori uni Buxoroni Somoniylardan
tortib olishga taklif qilgan va u haqiqatda butun Movaronnahrni zabt etib,
Buxoroni egallagan, ammo keyin 383 yoki 384 hijriy yillarda kasal bo‘lib,
qaytishda yo‘lda vafot etgan. (993-994 yoki 994-995). Ammo Abur Rayhon
Muhammad ibn Ahmad al-Beruniyning yozishicha, bu voqea 994-995 yillarda
sodir bo‘lgan. X-XI asrlar oxirida. Movaronnahrda qoraxoniylar hokimiyati
nihoyat o‘rnatildi 28
.
Hasan Bug roxon G oziy davrida musulmonlarning “kofirlarga” qarshi
ʻ ʻ
muntazam yurishlari, sharqdagi еrlarda qoraxoniylarning siyosiy hokimiyatini
o rnatishi natijasida Qoraxoniylar davlati hududining sezilarli darajada kengayishi
ʻ
sodir bo ldi.Siyosiy hokimiyatni qonuniylashtirish uchun Qoraxoniylar xonlariga
ʻ
yangi buyuk “musulmon ajdodi” kerak edi, bu esa Muhammad payg ambarning
ʻ
e tiqodini o z sarhadlarigacha yoygan jahonning buyuk fathchisi Afrasiyob edi.
ʼ ʻ
Afsonaviy Turon shohi nomidan keyin qoraxoniylar bu nomning mutlaqo turkiy
27
Кочнев Б. Нумизматическая история Караханидского
каганата (991-1209). - М.: «София», 2006. - 657-658
c.
28
Мугинов А.М. Описание уйгурских рукописей
Института народов Азии. - М.: 1962. – 273 c.
20

bo lmagan tovush tarkibiga qaramay, o zlarini “Afrasiyob xonadoni” deb atayʻ ʻ
boshladilar 29
. Qoraxoniylar sulolasi vakillari aynan shu “hukmdor” idealiga
tayangan holda, nafaqat Sharqiy Turkistonni, balki Movaronnahrni ham
boshqarishi mumkin bo lgan tarixiy tasdiqga umid qilganlar. Bu oilaga mansublik
ʻ
bu sulola hukmdorlariga O`rta Osiyo hududida oliy hokimiyatga qonuniy huquq
bergan. “Ilxon podshohlari” yoki “Afrasiyob urug idan bo lgan Turkiston
ʻ ʻ
shahzodalari” malik al-mashrik va-s-sin unvoniga ega bo lib, “Chin va Machin”
ʻ
hukmdorlarini anglatar edi. Buni 1066-1067-yillardagi tangalar tasdiqlaydi 30
.
A.A. Kononov ta’kidlaganidek, Qoraxonning Bug ra ismli o‘g li bor edi.
ʻ ʻ
Qoraxon vafotidan keyin butun xalq Bug rni hukmdor deb e lon qildi. U barcha
ʻ ʼ
ajdodlarini ortda qoldirdi. Buxoro va Samarqandni bosib oldi. Ammo akalari o‘z
uyida isyon ko‘targani uchun u qola olmay qaytib keldi. Shundan so‘ng u borib
Xorazm mamlakatini bosib oladi va u еrda uzoq yillar hukmronlik qiladi 31
.
“Davlat nuri va iymonga da’vat tayanchi” (Shihob ad-davla va zahir da’vo)
unvonini olgan Hasan Bug roxon Movaronnahrda deyarli qarshilik ko‘rsatmadi.
ʻ
Abu Ali u bilan Somoniylar mulkini bo‘lib olish to‘g risida maxfiy bitim tuzib, bu
ʻ
shartnomada Hasan Bug roxonga Movaronnahrni egallash imkoniyati berildi,
ʻ
Amudaryodan janubdagi hududlar esa Abu Ali tasarrufida qolsin; Qolaversa,
Bug roxonni davlatda katta rol o ynagan, ammo hukumatdan mamnun bo lmagan
ʻ ʻ ʻ
Dikkoniylar taklif qilganlar. Biz ruhoniylar Movaronnahrning birinchi
bosqinchisiga qanday munosabatda bo‘lganini bilmaymiz; ammo Bug roxon va
ʻ
uning asosiy tarafdorlari Abu Ali va Foiqning taqvodorligi haqidagi tarixiy
ma lumotlar uning ruhoniylar tomonidan yaxshi qabul qilinganligini ko rsatadi
ʼ ʻ 32
.
Abu Rayhon Beruniy va Ibn al-Asirning yozishicha, Hasan Bug roxonning
ʻ
“Shihob ad-daula” laqablari bo‘lgan. V.V. Radlovning so‘zlariga ko‘ra, u Muso
Bug roxon ibn Satukning vorisi bo‘lib, u “Shihob ad-daula Horun (Horun) ibn
ʻ
Sulaymon”, Qashqar va Balasag un hukmdori, davlati Xitoy chegaralarigacha
ʻ
29
Мулла Муса Сайрами. Тарих-и Амнийә. - Үрүмчи:
Шинҗаң хәлқ нәшрияти, 1989. – 79 c.
30
Материалы
по истории Средней и Центральной Азии X-XIX вв. - Ташкент: ФАН УзССР, 1988. – 120 c.
31
Радлов В.В. К вопросу об уйгурах. Из предисловия к изданию Кудатку-билик. Приложение к
LXXII-му
тому Записок Императорской Академии
Наук, № 2. 1893 г. – 62 c.
32
Бартольд
В.В. Туркистан в эпоху монгольского нашествия. Сочинения. - Т. 1. - М.: Изд, 1963. – 318-319 c.
21

cho‘zilgan 33
. B. Kochnev ta kidlaganidek, Farg ona dirhami 991-992 o ziningʼ ʻ ʻ
boshqa unvonini ochadi: Malik al-Mashriq Shihob ad-daula va Zahir ad-da va Abu
ʼ
Muso Turk xoqon.
“Tazkira-yi Bug roxon”ning yozishicha, Qashg ar hukmdori Hasan
ʻ ʻ
Bug roxon G oziy davrida Xalxal Machin (Xo tan) mamlakatida aka-uka Chukti
ʻ ʻ ʻ
Rishid va Nukti Rishidlar hukmronlik qilganlar. Gohar Zemin - Xo tandan olingan
ʻ
ba zi ma lumotlarga ko ra, bu aka-uka buyuk davlatni boshqargan. Ikki davlat
ʼ ʼ ʻ
tarixidagi eng muhim voqealar 9 ta yurish edi 34
.
Ana shunday yurishlardan birida Xo‘tan “kofirlari”ga qarshi kurashda
qoraxoniylar shahzodasi Sulton Sayyid Ali Arslonxon G ozi halok bo‘ladi.
ʻ
Tazkira-yi Sayyid Ali Arslon Xon G oziyning yozishicha, u bu vaqtda 28 yoshda
ʻ
edi. Roviylar bergan ma lumotlarga ko ra, u 1095-1096-yillarda ushur oyining 10-
ʼ ʻ
kunida qoraxoniylar qo shiniga dushman hujumi chog ida vafot etgan
ʻ ʻ 35
. Biroq,
Jamol al-Qarshining yozishicha, Ali Arslonxon ash-Shahid Abu-l-Hasan ibn Bay-
Tosh Arslonxon ibn Satuk Bug roxon 998-yil yanvar oyida Muharram oyining
ʻ
so‘nggi kunlarida shahid bo‘lgan 36
.
“Tazkira-yi Bug roxon”da yozilishicha, Hasan Bug roxon G ozi o‘g li Yusuf
ʻ ʻ ʻ ʻ
Qodirxon G oziyni harbiy yordam uchun Madayin shahriga yuborgan. Xonning
ʻ
o‘zi 70 ming qo‘shin bilan Qashg arga еtib kelib, shaharni qamal qildi.
ʻ
Qoraxoniylar xoni Qoshg arni qaytarib, uch kun ichida qo‘shin yig ib, Yangisar
ʻ ʻ
shahriga yurishga jo‘naydi. Islom dinini yoygan Hasan Bug roxon G ozi Oltunluk
ʻ ʻ
va O ztan hududlariga еtib bordi . “Kofirlar” bilan yana bir shiddatli jang Kulkuyar
ʻ
hududida bo lib, Hasan Bug roxon G ozi va Osan Bug roxon G oziy o sha еrda
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
halok bo ladi
ʻ 37
.
Biroq, “Tarix al-Yaminiy”, Abu Nasr Muhammad ibn Abduljabbor al-
Utbiyning yozishicha, Hasan Bug roxon G oziy Buxoro iqlimidan charchagan.
ʻ ʻ
33
Материалы
по истории Средней и Центральной Азии X-XIX вв. - Ташкент: ФАН УзССР, 1988. – 122 c.
34
Рукопись
ИВ АН РУз под инв. № 862.
35
Кононов А.Н. Родословная туркмен. Сочинение
Абу-л-Гази хана хивинского. - М.-Л.: Изд-во АН СССР,
1958. – 154 c.
36
Бартольд В.В. Сочинения. - Т. 2, ч.1. - М.: «Восточная
литература», 1963. – 104 c.
37
Бартольд
В.В. Сочинения. - Т. 5. - М.: «Наука», 1968. – 116 c.
22

Somoniylar sulolasiga qilgan qo zg olon, qo zg olon va ofatlar tufayli uningʻ ʻ ʻ ʻ
boshiga baxtsizliklar keldi. Og ir kasallik uni egallab oldi. Turkiston havosi
ʻ
tufayligina tuzalib ketishiga ishondi. Biroq Qashg ar yo‘lida vafot etadi
ʻ 38
.
Biz o rganayotgan asardagi Hasan Bug roxon G oziyning vafoti haqidagi
ʻ ʻ ʻ
ma lumotlar V.V. Bartoldning ma lumotlari bilan ham ziddir. Rabi’ I 992-yil 7-
ʼ ʼ
may - 5-iyun kunlari Qoraxoniylar hukmdori Buxoroga kirishga muvaffaq bo ldi,
ʻ
biroq oradan ko p o tmay, mevalarni ko p iste mol qilganligi sababli u og ir kasal
ʻ ʻ ʻ ʼ ʻ
bo lib, bosib olingan mamlakatni tark etishga majbur bo ladi. Qashqarga
ʻ ʻ
ketayotganda Qo‘chqorboshi hududida vafot etgan. V.V ta’kidlaganidek.
Bartoldning so zlariga ko ra, bu hudud Qo chqor deb ataladigan Chuning
ʻ ʻ ʻ
manbasiga yaqin joylashgan edi 39
.
“Tazkira-yi Bug roxon”da Yusuf Qodirxon G oziy Madayin shahrida imom
ʻ ʻ
Nasriddin, Kavvamiddin, Muin ad-din va Zuhuraddinlardan harbiy yordam olgani
haqida hikoya qilinadi. Imom Nasriddin qirq minglik qo‘shin to‘plab, Yusuf
Qodirxon G oziy ixtiyoriga berishni buyurdi. “Tazkira-yi Imom Zohib”da
ʻ
yozilishicha, Yusuf Qodirxon G ozi 1006-yilda xo‘tanlik buddistlarni bosib olib,
ʻ
aholini islomiylashtirgan 40
. Dushmanlarini еngib, Xo‘tandan Yorkandga qaytadi.
Xalq g olibni xushchaqchaqlik bilan kutib oladi va unga ko‘plab sovg alar taqdim
ʻ ʻ
etadi. Oradan bir necha kun o‘tgach, Qoraxoniylar xoni aholini duo qilib,
Qashg arga jo‘nadi. Utbiy G arbiy Qoraxoniylar davlati hukmdorlari bilan
ʻ ʻ
Mahmud G aznaviy o‘rtasidagi 1007-1008 yillardagi urushi haqidagi hikoyasida
ʻ
Yusuf Qodirxonni ko‘p asrlar davomida Budda ta’limoti gullab-yashnagan Xo‘tan
hukmdori deb ataydi 41
.
Buyuk Xon vafot etgan yili uning mulki Sharqiy Turkistondan tashqari,
Yetisuv va Sirdaryo viloyatining sharqiy qismini qamrab olgan. Numizmatik
ma lumotlardan ma lum bo lishicha, 1013-1014 yillarda Yusuf Qodirxon
ʼ ʼ ʻ
Yorqandda, 1014-1015 yillarda Qashg arda hukmronlik qilgan
ʻ 42
. B.D. Kochnev
38
История Казахстана в персидских источниках.
- Алматы: «Дайк-Пресс», 2005. - Т. 1. – 26-27 c.
39
Рукопись
ИВ АН РУз под инв. № 5531. – 506-507 c.
40
Grenard
M.F. La légenda de Satok Boghra Khân et l’histoire. Journal Asiatique, serie 9, № 15. – 30 c.
41
Бартольд
В.В. Туркистан в эпоху монгольского нашествия. Сочинения. - Т. 1. - М.: Изд-во, 1963. – 342 c.
42
Бартольд
В.В. Туркистан в эпоху монгольского нашествия. Сочинения. - Т. 1. - М.: Изд-во, 1963. – 343 c.
23

ta’kidlaganidek, Yusuf Qodirxon G ozi unvoni elementlarining aksariyatiʻ
tangalarda uchraydi: Qashqar dirhami 1009-1010 - Nosir ad-davla Qodirxon;
Qashqar dirhami 1018-1019 - Nosir ad-din Qodirxon Malik al-Mashrik Yusuf;
Uzgend dirhami 1016-1017 - Nosir al-haqq va-d-din malik al-Mashriq vas-Sin 43
.
“Tazkira-yi Bug roxon”da qoraxoniylar qo shini Elborz tog iga (Forsdagi
ʻ ʻ ʻ
tog ning nomi Kuu al-Burz paydar) еtib keldi. “Kofirlar”ning islomlashuvi
ʻ
Ummon daryosi (Hind okeani)dan Kulzum daryosigacha (Suvaysh yaqinidagi
Qizil dengiz sohilidagi shahar)gacha kengaydi 44
.
Jamol Qarshidan olingan ma lumotlarga ko ra, Yusuf Qodirxon al-Kabir ibn
ʼ ʻ
Horun Bug roxon ibn Muso Tunka Ilik ibn Satuk 1032-yil 7-dekabrda vafot etgan
ʻ
va Qashg ar sohilidagi Xoqon Kurxonga dafn etilgan
ʻ 45
.
II.2. Qoraxoniylar sulolasi tarixining turk tarixshunosligida tadqiq etilishi
Tarixda o‘z o‘rniga ega bo‘lgan qoraxoniylar tarixi, ularning kelib chiqishi
masalasi tadqiqotchilar tomonidan turlicha talqin etiladi. Buning sababi
qoraxoniylar haqida qoldirilgan manbalarda sulolaning kelib chiqishi haqida turli
nazariyalarning ilgari surilganligidir. Qoraxoniylarning kelib chiqishi masalasidagi
salmoqli tadqiqot ishlari rus, nemis va turk tarixchilari tomonidan ilgari surilgan.
Quyida qoraxoniylarning kelib chiqishi masalasida turk tarixchilari tomonidan
bildirilgan fikrlar va ularning tarixiy haqiqatga qay darajada muvofiq kelishi
to‘g‘risida fikr yuritiladi.
Qoraxoniylar sulolasi tarixining turk tarixshunosligida tadqiq etilishi o‘ziga
xos davrni qamrab oladi. Ushbu mavzuning turk tarixshunoslari uchun muhimlik
jihati shundan iboratki, turkiy elatlar tarixining mazkur davri o‘zbek va turk
xalqlari tarixini bog‘lovchi muhim bo‘g‘indir. Bu yo‘nalishda faoliyat olib borgan
turk tarixchilaridan Reshat Gench, Muhammet Kemalog‘lu, Mercil Erdog‘an,
Tahsin Yazichi, Faruk Sumer, M.F. Ko‘prulu, Sadettin Go‘mech kabilarni sanab
o‘tish mumkin. Boshqa tadqiqotchilar qatori turk tarixchilari ham sulolaning kelib
chiqishi masalasida bir necha guruhlarga bo‘linadilar. Ba’zilari (Faruk Sumer,
43
Рукопись
ИВ АН РУз под инв. № 1818. – 135 c.
44
Бартольд
В.В. Сочинения. - Т. 2, ч. 2. - М.: «Наука», 1964. – 89 c.
45
Бартольд В.В. Сочинения. - Т. 2, ч.1. - М.: «Восточная
литература», 1963. – 104 c.
24

Reshat Gench) 46
qoraxoniylar nasabini yag‘mo qabilasiga, boshqalari (M.F.
Ko‘prulu) 47
esa qarluq qabilasiga bog‘laydilar. Sulola nasabini turgash qabilasiga
daxldor deb hisoblovchilar (Sadettin Go‘mech) ham alohida guruhni tashkil etadi.
Qayd etish joizki, hozirgi kunga qadar qoraxoniylarning kelib chiqishi,
aynan qaysi turkiy qabilaga mansub ekanligi haqidagi qarashlar birmuncha
ziddiyatlidir. Masalan, rus olimi V.V. Bartold ularni chigil qabilasiga
aloqadorligiga ishora qilgan bo‘lsa 48
, xitoylik tarixchilar va Mahmud Qoshg‘ariy
asarlarini o‘rganib chiqqan turk olimi Yusufjan Yasin uning qarluqlarga
bo‘ysungan uyg‘urlardan kelib chiqqanligini isbotlashga uringan 49
. Bundan
tashqari, IX asrda qarluq xoqoni o‘ziga yabg‘u unvonini qabul qilib Qoraxoniylar
davlatiga asos solganligini da’vo qiluvchilar (O.Pritsak) va bu g‘oyani rad
qiluvchilar (O.Karayev) ham uchraydi. Asosan arab va fors manbalariga tayangan
G‘arb tadqiqotchilarining aksariyati ham sulolaning kelib chiqishiga oid qarluq va
yag‘mo nazariyalarini himoya qiladilar. Turk tadqiqotchisi Mehmet Fuad Ko‘prulu
ham dastlab qarluq nazariyasini qo‘llab-quvvatlagan bo‘lsa-da, keyingi tadqiqotlari
natijasida qoraxoniylarni qarluq - yag‘molardan kelib chiqqanligi haqidagi
xulosaga kelgan 50
. Shunga qaramasdan keyingi davrda bu sohada olib borilgan
ko‘plab numizmatik tadqiqotlar sulolaning qarluq konfederatsiyasi tarkibidagi
chigil qabilasining edgishey urug‘idan kelib chiqqanligini ko‘rsatmoqda 6
.
Sulola tarixini o‘rganishda turk olimlari tomonidan ilgari suriladigan Sotuq
Bug‘roxon dostoni 51
ustida tadqiqot olib borish ham maqsadga muvofiqdir. Zero,
dostonda badiiylik elementlari katta o‘rin egallasa-da, undagi ayrim epizodlarning
tarixiy haqiqatga muvofiq kelishi qiziqish uyg‘otishi tabiiy.
Qoraxoniylar davlatidagi boshqaruv tizimi, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy
munosabatlar turk mualliflari tomonidan birmuncha to‘liqroq o‘rganilgan. Davlat
boshqaruvidagi lavozimlar va oliy hukmdor tomonidan taqdim etiladigan unvonlar
46
Kemalo ğ lu M . Karahanlilarin Men ş e ve kurulu ş faraziyelari . // www . hikmetyurdu . com .
47
Kemalo ğ lu M . Karahanlilarin Men ş e ve kurulu ş faraziyelari . . // www . hikmetyurdu . com .
48
Bartold V.V. Сочинения. Т 1. Москва. 1963.
49
Yasin Yusufcan . Karahanlilarin hükümdar sülalesi üzerine. 2016. No. 7.
50
Караев О. История Караханидского каганата (Х - начало ХIII вв.). Фрунзе. 1983. С 57. 6
Кочнев Б.
Нумизматическая история Караханидского каганата. (991-1209). М. 2006. С 82.
51
Wikipedia.ru
25

ular tomonidan tizimli ravishda o‘rganilgan bo‘lsa-da, sulolaning kelib chiqishi
haqidagi qarashlari birmuncha munozaralidir. Bizningcha, Qoraxoniylar
sulolasining kelib chiqish tarixini turkiy chigil qabilasi bilan bog‘lash tarixiy
haqiqatga mos keladi. Chigillar X asrda Markaziy Tyanshan va Yettisuv istiqomat
qilgan ko‘p sonli qabila hisoblanganlar. Ular manbalarda “jikil” va “siqim” nomlari
bilan tilga olinadilar. Arab mualliflaridan al-Marvaziy va al-Avfiy ularning
qarluqlar bilan yaqin qarindoshlik aloqalari haqida va qadimgi turk bitiklaridagi
“chik” nomi ularni anglatishini yozadilar. Agar bu nazariyani to‘g‘ri deb qabul
qiladigan bo‘lsak, ular qadimdan tele (to‘quzo‘g‘uzlar) qabila ittifoqi tarkibiga
kirganliklari oydinlashadi. Chigillar uzoq vaqt mobaynida Oltoy va G‘arbiy Sibirda
yashaganlar va keyinchalik boshqa qabilalar bilan kurashlar natijasida Tyanshan va
Yettisuv vodiylariga kelib o‘rnashganlar 52
. Chigillarning nazarda tutilayotgan
davrda ushbu mintaqaga ko‘chib kelganliklari Bartold asarida ham ta’kidlangan.
“Hudud ul-olam” asari muallifi ularning Issiqko‘l atrofida yashaganliklarini
yozadi. Bartold qoraxoniylarning chigillardan kelib chiqqanligi haqidagi fikrida
Sharq manbalariga tayanganligi ma’lum. Darhaqiqat, chigil atamasi XI asr
manbalarida ko‘plab turkiy xalqlarga nisbatan qo‘llanilgan. Saljuqiylar sultoni
Malikshohning Movarounnahrga yurishi chog‘ida ham qoraxoniylar harbiy
kuchining asosini chigillar tashkil etar edilar. O‘g‘uzlarning aksariyati ham
Amudaryodan sharqdagi barcha qabilalarni “chigillar” nomi bilan ataganlar 53
.
Bunga qo‘shimcha sifatida chigil nazariyasi haqligi haqidagi quyidagi kam
o‘rganilgan faktlarni ham berib o‘tish mumkin. Masalan, Abulqosim Firdavsiy
quyidagicha yozadi: “Shoh Gursganga qo‘riqchilar qo‘rquvdan qaltirayotgan
turkchigillarni keltirishdi” yoki “Shohning to‘rtinchi o‘g‘li Qoraxon sovut kiygan
holda otasi (Afrosiyob) oldiga keldi. Otasi unga turk-chigillardan iborat 30 ming
jangda chiniqqan askarni va tarozlik, xallaxlik va o‘g‘uzlik 30 ming sinalgan
otliqni berdi” 54
. Firdavsiy bu o‘rinda epik tarzda o‘g‘uz-turkmanlar, qarluq va
chigillarni afsonaviy shoh Afrosiyobning jangchilari sifatida tasvirlaydi. Lekin bu
52
Караев О. История Караханидского каганата (Х - начало ХIII вв.). Фрунзе. 1983. С. 74.
53
Бартольд В.В. Двенадцать лекции. Соч. Т V. C. 71.
54
Караев О. История Караханидского каганата (Х - начало ХIII вв.). Фрунзе.1983. С. 76.
Караев О. История Караханидского каганата (Х - начало ХIII вв.). Фрунзе. 1983. С. 77.
26

еrda Qoraxonga otasi bergan qo‘shinning yarmi chigillardan, qolgan yarmi esa
qarluq, o‘g‘uz va tarozliklardan iborat bo‘lganligi yoziladi. Firdavsiy asarining
yana bir o‘rnida sulolaning chigillardan kelib chiqqanligiga doir aniq fakt keltiradi:
“U (Eron hukmdori Gushtasp) turonlik shoh (Erjasp)ga qarshi urushga kirish
xayoli bilan taxtga o‘tirdi.” Mazkur asarning asl nusxasida “turonlik” so‘zi o‘rniga
“chigillik” so‘zi ishlatilgan 11
. Bu holatning tasodifiy bo‘lishi amri maholdir.
27

XULOSA
Ma’lumki, V asr oxiri va IX asr o‘rtalariga kelib, arab xalifaligi Sharqda eng
rivojlangan imperiyaga aylandi. Xalifalar Mansur, Xorun ar – Rashid, Ma’mun
davrlarida xalifalikning markaziy shaharlari, xususan, Bog‘dod iqtisodiy va
madaniy jihatdan eng rivojlangan shaharga aylandi. Madaniyat, ilm-fan taraqqiy
etdi. Bu yerda turli ilmiy, diniy, muzokaralar avj oldi, turli mamlakatlardan kelgan
ilm vakillari tomonidan keng ilmiy muhokamalar uyushtiriladigan bo‘ldi,
ilmgohlar vujudga keldi, kitob ko‘chirish, turli tillardan arab tiliga ilmiy kitoblarni
o‘girish avj oldi, maxsus tarjimonlar maktabi vujudga keldi, asar yozishga qiziqish
kuchaydi.
Bu davrda birinchi akademiya – «Donolik uyi» tashkil topdi va bu yerda turli
ilmlarning rivoji uchun keng imkoniyatlar yaratildi, arab xalifasi Ma’mun uning
rivojiga maxsus mablag‘ ajratib turdi. Akademiya – «Donolik uyi»da xalifalikning
turli o‘lkalaridan kelgan arab, yahudiy, fors, turk, hind, yunon olimlari birgalikda
ish olib bordilar. Uning faoliyatida O‘rta Osiyodan borgan olimlar ham muhim rol
o‘ynadi. Bu davr madaniyati foydalanilgan adabiyotlarda Yaqin Sharqda
Uyg‘onish davri madaniyati sifatida talqin etiladi. O‘rta Osiyoda IX – XII asrlarda
hukm surgan somoniylar, qoraxoniylar, g‘aznaviylar va xorazmshohlar davlatlari
xalqaro maydonda o‘z mavqei va tutgan o‘rni jihatidan katta e’tibor va nufuzga
ega bo‘ldilar.
Ahmad Nasr, Ismoil Somoniy, Alptakin, Mahmud G‘aznaviy, To‘g‘rulbek,
Sulton Sanjar, Otsiz, Takash singari tadbirkor va uzoqni ko‘ra oladigan davlat
arboblari davrida O‘rta Osiyoda hayotning barcha jabhalarida yuksalishga
erishildi, davlat hokimiyati mustahkamlandi, nisbatan tinchlik, osoyishtalik va
barqarorlik vujudga keldi. Markaziy Osiyo davlatlarida hukmdorlar islom dini,
ilm-fan va madaniyat namoyandalariga homiylik va rahnamolik qildilar. Albatta
(hamma hukmdorlar ham emas) ba’zi hukmdorlar davrida saroyda olimu fuzalolar,
din 55 peshvolarining faoliyati uchun yaxshi sharoit yaratildi. So`ngra islom
ma’naviyatiga asoslangan madaniy taraqqiyotini vujudga keltirdilar. Ma’naviyat
asoslari hisoblangan e’tiqod yakdilligi, siyosiy boshqaruv asoslari, qonun
28

ustuvorligi, axloqiy kamolot, aql-idrok takomili, ma’rifiy barkamollik va fan
taraqqiyotining yuqori bosqichiga chiqa oldilar.
Xulosa o‘rnida shuni ta’kidlashni istardimki, tarixiy asarlar Qoraxoniylar
saltanati tarixini o‘rganishda alohida ahamiyatga ega. Bugungi kungacha saqlanib
qolgan yozma yodgorliklar tadqiqotchilarga davlatning siyosiy hayotiga oid yangi
faktik ma’lumotlar beradi va siyosiy kurashning ko‘plab masalalarini yoritib
beradi.
Bu mavzuda ya’ni, Qoraxoniylar davlati tarixi mavzusi bugunda o‘zbek va
turk tadqiqotchilarini o‘ziga jalb etgan va ikki xalq tarixidagi X-XIII asrlardagi
jumboqli masalalarini ochib berishi mumkin bo‘lgan sahifadir. Mazkur mavzu
bilan shug‘ullangan ko‘plab turk tadqiqotchilari sulola tarixini o‘rganishda asosan
arxeologik, yanada aniqroq aytganda numizmatik manbalarga tayanishga majbur
bo‘lishlari turli ziddiyatli nazariyalarning paydo bo‘lishlariga olib kelgan. Shunga
qaramay turk muarrihlarining mavzuga yondashishda umumturk tarixi nuqtayi
nazaridan yondashishlari va turkiy xalqlar adabiyoti va folkloriga urg‘u berishlari
biz uchun ham foydali bo‘lishi mumkin bo‘lgan jihatdir. Sulola tarixini
o‘rganishda paydo bo‘ladigan yangi nazariyalar ikki xalq tarixshunosligi uchun
ham salmoqli ahamiyatga ega.
X-XIII asrlar O‘rta Osiyo siyosiy hayoti tarixini ilmiy asosda tadqiq etish
ishlarini XIX asrning ikkinchi yarmidan Chor Rossiyasi tarixchilari boshlab berdi.
Bunga Rossiya imperiyasining mustamlakachilik siyosati bevosita ta’sir ko‘rsatdi.
Rossiya imperiyasi uchun o‘zi bosib olmoqchi bo‘lgan O‘rta Osiyoning tarixini
bilish muhim edi. XIX asrning ikkinchi yarmida rus sharqshunoslik maktabining
vujudga kelishi X-XIII asrlar O‘rta Osiyo siyosiy hayoti tarixini ilmiy asosda
o‘rganila boshlashida muhim rol o‘ynadi.
XIX asrning oxirlari XX asr boshlarida O‘rta Osiyoning X-XIII asrlar siyosiy
hayoti tarixini ko‘plab manbalar asosida eng ko‘p darajada tadqiq etgan tarixchi
V.V. Bartold hisoblanadi. V.V. Bartold O‘rta Osiyoning X-XIII asrlar tarixiga oid
bir qator birinchi darajali manbalarni dastlabki bora ilmiy asosda o‘rgangan
olimlardan bo‘ldi. Bunda V.V. Bartold tarixiy manbalarni o‘zaro taqqoslash, analiz
29

va sintez qilish, manba matnini tanqiday tahlil qilish kabi yangi tadqiqot
usullaridan keng foydalandi. Abulfazl al-Bayhaqiyning – “Tarixi Mas’udiy”, Abu
Nasr Muhammad Ibn Abduljabbor al-Utbiyning – “Tarixi Yamini”, Izzuddin Abu-
l-Xasan Ali ibn Muhammad Ibn al-Asirning – “Al-Kamil fi-t-tarix” kabi birinchi
darajali manbalarni aynan V.V. Bartoldgina dastlabki bora chuqur tahlil asosida
tadqiq etgan tarixchidir.
O‘rta Osiyoning XI-XII asrlar siyosiy hayoti tarixi Sho‘rolar davrida eng ko‘p
darajada o‘rganilgan. Aytish mumkinki XIX asr ikkinchi yarmi XX asr boshlarida
Chor Rossiyasida qo‘lga kiritilgan dastlabki sharqshunoslik, manbashunoslik
hamda tarixshunoislik tadqiqotlari qo‘lga kiritgan ilmiy yutuqlar Sho‘rolar davri
tarixshunoslari uchun mustahkam poydevor vazifasini bajarib berdi. Ushbu davrda
mavzuga oid maxsus tadqiqotlar olib borilgan. Lekin masalaning boshqa bir
tomoni ham mavjud ya’ni Sho‘rolar davri tarixshunosligi Chor Rossiyasi davri
tarixshunosligidan keskin farqlanadi. Sho‘rolar davri tarixshunosligida tarixiy
voqea-hodisani materialistik nuqtai-nazardan yoritish masalasi ustivor ahamiyat
kasb etadi. Tarixni sinfiylak qarashlar bilan yozish,tarixiy tadqiqotlar jarayonida
markscha-lenincha g‘oyalarga sodiq qolish kabi masalalarga alohida e’tibor bilan
qaralgan.
O‘rta Osiyoning X-XIII asrlar tarixiga oid Sho‘rolar davri tarixshunosligida
numezmatik tadqiqotlarning ham ahamiyati katta. Sho‘rolar davrida O‘rta
Osiyoning X-XI asrlar tarixiga oid tadqiqotlar olib borgan bir qator istedodli
numezmatlar yetishib chiqdi. Ye. A. Davidovich, B. D. Kochnyev va M. N.
Fyodorov kabi tadqiqotchilarni mana shunday olimlar qatoriga qo‘shamiz.
Ularning har birlari O‘rta Osiyoning X-XIII asrlar siyosiy hayoti tarixiga oid
maxsus ilmiy tadqiqotlar olib borganlar.
30

FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
I.O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari
1.Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda
barpo etamiz. – Toshkent: O‘zbekiston, 2016.
2.Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib intizom va shaxsiy javobgarlik har
bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. – Toshkent: O‘zbekiston,
2017.
3.Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga
quramiz. – Toshkent: O‘zbekiston, 2017.
4.Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q.-Toshkent: O‘zbekiston, 1998 Karimov.I.A.
5.Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. T.: O‘zbekiston, 2008 Karimov.I.A.
II.O‘zbekiston Respublikasi Qonunlari 6.«Yoshlarga oid davlat siyosati
to‘g‘risida» O‘zbekiston Respublikasining Qonuni, 2016 yil 14 sentyabr, O‘RQ-
406-son.
7.O‘zbekiston Reslublikasining "Ta’lim to‘g‘risida"gi Qonuni. T, O‘RQ-637-son.
23.09.2020 y. III. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmonlari va Qarorlari
8.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi «2017-2021
yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi
bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida»gi PF-4947- sonli Farmoni.
9.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 20 apreldagi «Oliy ta’lim
tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi PQ-2909-sonli Qarori.
10.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 8 oktyabrdagi “O‘zbekiston
Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini
tasdiqlash to‘g‘risida”gi PF-5847-sonli Farmoni.
II. Maxsus adabiyotlar.
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning 1-oktabr O‘qituvchi va
murabbiylar kuniga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi nutqidan 30.09.2020
2. “Uyg‘onish davri” O‘zME.U-harfi.Birinchi jild.Toshkent,2000-yil
31

3. Метс А. “ Мусульманский ренесанс” М. 1966 38- bet Сагдуллаев А. ва
бошқалар. Ўзбекистон тарихи : давлат ва жамият тарақкиёти . - Тошкент :
Академия , 2000.55-bet
4. Ўзбекистон давлатчилиги тарихи очерклари . Масъул мухаррирлар
Д . А . Алимова , Э . В . Ртвеладзе . - Тошкент : Шарқ ;, 2001.43-bet Негматов Н .
Н . Государство Саманидов . – Дўшанбе : Дониш , 1977.72-bet
5. Азамат Зиё . Ўзбек халқи давлатчилиги тарихи . – Тошкент : Шарқ , 2001.93-
бет
6. Abu Bakr Narshaxiy. Buxoro tarixi.T, 1995.32-bet B.Eshov. O‘zbekiston
davlatchiligi va boshqaruv tarixi T.2014.45-bet Азамат Зиё . Ўзбек халқи
давлатчилиги тарихи . – Тошкент : Шарқ , 2001.bet 95- bet
7. Nizomulmulk .Siyosatnoma .T.,Adolat.1995.126- bet O‘sha joyda 110-bet
8. Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi. T.: Sharq, 2000.96-bet B.Eshov.
O‘zbekiston davlatchiligi va boshqaruv tarixi T.2014.169-bet
9. Nizomulmulk .Siyosatnoma .T.,Adolat.1995.162-bet Abu Mansur
Saolobiy.Yatimat-ut dahr. T., 197698-bet
10. Ҳасан Ато Абуший. Туркий қавмлар тарихи. – Тошкент, 1993.34-bet
11. Караев О. История караханидиского каганате,1983, с.
12. Древний туркский словар. 1969.с 422-424
13. Gardiziy Abu Sa id AbdulxayZayn al- axbor T., 1991. ʼ 84-bet
14. B.Eshov. O‘zbekiston davlatchiligi va boshqaruv tarixi T.2014. 176-bet
15. Шониёзов К. Ш. Қарлуқ давлати ва қарлуқлар. – Тошкент: Шарқ, 1999.33-
bet
16. B.Eshov. O‘zbekiston davlatchiligi va boshqaruv tarixi T.2014 177-bet
17. Караев О.К. История Караханидского каганата (X – начало XIII вв.) –
Фрунзе: Илим, 1983 83-be O‘sha joyda. 244255 b Yusuf xos HojibQutadg‘u
bilig.T., 1991 9-bet
18. Азамат Зиё. Ўбек давлатчилиги тарихи. – Тошкент: Шарқ, 2001. 128-130
бб
32

19. Yusuf Hos Hoib. Qutadg‘u bilig T., 1991 5-6 betlar B.Eshov. O‘zekiston
davlatchiligi va boshqaruv tarixi T.2014180-bet
20. Azamat Ziyo O`zb е k davlatchiligi tarixi. T.: “Sharq”, 2001. 114-bеt.
21. Agadjanov .G. Seldjukidi iTurkmeniya v XI-XII vv.-Ashxabad: Ilim,1973 Abul
Fazl ayhaqiy.Tarixi Ma’sudiy.T.1962., 381-383-betlar
22. Nizomulmulk.Siyosatnoma T.,Adolat.1995.246-bet Agadjanov S.G. Seldjukidi
iTurkmeniya v XI-XII vv.-Ashxabad: Ilim,197360-bet
23. Ўзбекистон тарихи. Р. Муртазаева таҳрири остида. – Тошкент: Янги аср
авлоди, 2003.80-bet
24. Shahobiddin Muhammad annasaviy, Sulton Jaloliddin Manguberdi hayoti
tafsiloti, T., 1999.59-bet
25. Бунёдов З. Ануштагин- Хоразмшоҳлар давлати (1097-1231). А. Аҳмад ва
М.Маҳмуд таржимаси. Т., 1998.56-bet
26. O‘zbekiston tarixi. R. Murtazayeva tahriri ostida. – Toshkent: Yangi asr avlodi,
2003.45-bet
27. Sagdullayev A.S. va boshq. O‘zbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti. –
Toshkent: Akademiya, 2000.64-bet Azamat Ziyo. O`zb е k davlatchiligi tarixi.
T.: “Sharq”, 2001. 315-bet
28. Azamat Ziyo. O`zb е k davlatchiligi tarixi. T.: “Sharq”, 2001. 315-bet
III. Internet saytlari.
1. https://uz.wikipedia.org/wiki
2. https://history.uz
3. https://ziyo.net
33

QORAXONIYLAR TARIXIGA DOIR TADQIQOTLAR (DILNOZA DUTURAYEVA TADQIQOTLARI MISOLIDA)

Sotib olish