“Qur’oni Karim” muhim tarixiy manba sifatida - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	155.0KB
Xaridlar	4
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

746 Sotish

“Qur’oni Karim” muhim tarixiy manba sifatida

Sotib olish

“Qur’oni Karim” muhim tarixiy manba sifatida.
Mundarija:
Kirish ............................................................................................................................................................ 2
I.Bob.“Qur'oni Karim” yaratilishi .................................................................................................................. 5
1.1. “Qur'oni Karim” yaratilishi va yurtimizda islom ravnaqi ....................................................................... 5
1.2. Qur’oni Karimning axloqiy masalalarini falsafiy mezonlari ................................................................. 11
II.Bob.“Qur’oni Karim” muhim tarixiy manba sifatida. .............................................................................. 17
2.1.Islom dinining tarqalishi va uning ta'lim-tarbiyaga ta'siri. Quroni Karim axloqiy-falsafiy ta'limotlar
manbayi ..................................................................................................................................................... 17
2.2.Ikki muqaddas kitob: Qur’on va Bibliyadagi masallarning qiyosiy tahlili .............................................. 23
Xulosa ........................................................................................................................................................ 32
Foydalanilgan adabiyotlar .......................................................................................................................... 35
1

Kirish
Mazuning dolzarbligi: Qur on (arabcha: ʼ نآرقلا o qimoq, qiroat qilmoq) ʻ
musulmonlarning asosiy muqaddas kitobi. Islom e tiqodiga ko ra, Qur on
ʼ ʻ ʼ
vahiy orqali Muhammad payg ambarga 610—632 yillar davomida nozil
ʻ
qilingan Allohning kalomi (Kalomulloh). Qur on „Kitob“ (yozuv), „Furqon“
ʼ
(haq bilan botilning orasini ayiruvchi), „Zikr“ (eslatma), „Tanzil“ (nozil
qilingan) kabi nomlar bilan atalib, „Nur“ (yorug lik), „Hudo“ (hidoyat),
ʻ
„Muborak“ (barakotli), „Mubin“ (ochiq-ravshan), „Bushro“ (xushxabar),
„Aziz“ (e zozlanuvchi), „Majid“ (ulug ), „Bashir“ (bashorat beruvchi),
ʼ ʻ
„Nazir“ (ogohlantiruvchi) kabi so zlar bilan sifatlangan. Islom olamida
ʻ
Qur on mus haf nomi bilan ham mashhur. Islom ulamolari Qur onning 30 xil
ʼ ʼ ʼ
nom va sifatlarini sanab o tganlar.
ʻ
Qur'onni tushunishda "o'quvchi bilishi kerak" yana bir jihat shundaki,
Qur'onda shoirlarga nisbatan qo'llangan salbiy iboralarga qaramay,
Qur'onning o'zi she'riy tildan foydalanadi (26:224-225)(Makkiy suralarda).
Ismoil Durmuş (Islom entsiklopediyasida) she'riyatning asosiy xususiyati
"mubolag'a san'ati" ekanligini ta'kidlaydi Dr. Daniel Brubaker eng qadimgi
Qur'on matnlariga kiritilgan o'zgartirishlar, tuzatishlar va qo'shimchalar
(unlilar va tinish belgilari kabi so'zlarning talaffuzidagi kichik farqlardan
tashqari) haqida bir qator videolarni (uni "Qur'on versiyasi" deb ataydi)
internetga joylashtirdi. Qur'onning izohlari va talqinlariga asoslanan Shariat
qonunlari bugungi inson huquqlari, gender tengligi va individual din va so'z
erkinligi nazaridan muammoli hisoblanadi. Islom vujudga kelgan paytda
Qur'on yozish uchun ishlatilgan til va alifbo Nabatey mintaqasida rivojlangan
birinchi arab tili edi. Umaviylar xalifasi Abdulmalik davrida alifbo va uning
oxirgi shaklini berish orqali shakllangan Qur'on haqida tadqiqotlar olib
2

borildi va bu til davlatning rasmiy tiliga aylandi va tezda boshqa
mintaqalarga tarqaldi.
C. Lyuksenberg, Qur'on tilining 10% ga yaqini oromiy-ossuriya tili orqali
tushunilishi mumkinligini da'vo qiladi. Din, mifologiya va etimologiyani
o'rganuvchi "Ilyos O'zkan" asosan jumlalarni qisqartirish an'analariga e'tibor
qaratadi. Uning so'zlariga ko'ra, Mukattadan E, L, M va E, L, R kabi harflar
Zabur ning boshlovchi jumlasi sifatida ishlatiladigan "Qudratli Xudo
gapiradi" kabi standart iboralarning qisqartmasi hisoblanadi.
Qadimgi Yaman "musson yomg'irlari bilan oziqlangan" mintaqa
bo'lgan va o'sha paytdagi texnologiyalar bilan ko'plab to'g'onlar qurilgan. Bu
to'g'onlar vaqt o'tishi bilan qarish yoki urushlar natijasida vayron bo'lgan, va
ular ta'mirlanmaganida, bu mintaqada yashovchi odamlar uchun xavf
tug'dirgan. Marib (Arim) to'g'onidagi kabi, to'g'onlardan biri qulab tushdi. Va
bu qulash ba'zi afsonalarni ishlab chiqarishga olib keldi.
Bu mavzu uchun Qur'onda ma'qulroq ifoda uslubi quyidagicha; "Sheba
diyorida bir belgi bor edi: o'ngda va chapda ikkita bog '. Parvardigoringizning
rizqidan yeng va Unga shukr qiling. Go'zal joy va mag'firatli Rabbiy! Ular
yuz o'girishdi. Bas, Biz ularga Arim toshqinini yubordik"
Xudo haqida antropomorfik tilni ishlatish qilmaslik yahudiy, nasroniy
va islomiy tafakkur tarixida "qizg'in munozaralar mavzusi" bo'lgan. Yagona
Xudoga ishonish islom tavhidining asosidir.
Kurs ishining maqsadi : O’quvchilarga .“Qur'oni Karim” yaratilishi
haqida ma’lumot berish
Kurs ishining vazifasi: . Qur’oni Karimning axloqiy masalalarini
falsafiy mezonlari
3

Kurs ishining ob'ekti: Islom dinining tarqalishi va uning ta'lim-
tarbiyaga ta'siri. Quroni Karim axloqiy-falsafiy ta'limotlar manbayi sifadi
foydalanish haqida
Kurs ishining predmeti: Ikki muqaddas kitob: Qur’on va Bibliyadagi
masallarning qiyosiy tahlili
Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kiris qismi, 2 ta bob, 4 ta reja, xulosa
va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
4

I.Bob. “Qur'oni Karim” yaratilishi
1.1. “Qur'oni Karim” yaratilishi va yurtimizda islom ravnaqi
Ma'lumki, Qur'oni karim Alloh taolo tomonidan Payg'ambarimiz
Muhammad alayhissalomga 23 yil mobaynida sura, oyat tarzida elchi farishta
–Jabroil alayhissalom orqali ilohiy vahiy sifatida, arab tilida, og'zaki nozil
qilingan. Islom dini ta'limotining asosiy manbalari (Qur'on, Sunnat, Ijmo',
Qiyos)ning birinchisi sanalmish bu Kalomi sharifning til va bayon jihatidan
ilohiy mo''jizaligi ham uni arab tilida o'qib, fikr yuritgandagina namoyon
bo'ladi. Boshqa har qanday tilga o'girilganda Qur'on tiliga xos xususiyatlar,
nazmiy uslub, maftunkor ohang va ruhiy ta'sir o'z kuchini yo'qotadi.
Tarjimon har qancha mahoratli, tajribali lug'atga boy bo'lmasin, oyatlarning
arabcha holidagi mazmunini boshqa tilda mukammal ifoda eta olmaydi. Bu
inkor etib bo'lmas haqiqat. 1
Arab tilida o'qib anglash esa, hammaning ham imkon darajasida emas.
Hatto arablarning o'zlari ham Qur'on oyatlarini to'la tushuna olmasliklarini
tan oladilar. Ulug' sahobalar ham ko'pdan-ko'p oyatlar mazmunida
bahslashib, bir yechimga kelisha olmay, Rosul alayhissalomning o'zlaridan
so'rab, aniqlab olganlari to'g'risida sahih hadislar mavjud.
Qur'oni karimni boshqa tillarga tarjima qilish harakati ancha qadimdan
boshlangan. Ayniqsa, arab bo'lmagan halqlarning islomga kirishlari bu
harakatga asosiy sabab bo'lgan. Garchi islom ulamolari oyatlarni har qanday
tilda sharhlab tafsir qilishga ruxsat bersalar-da, biroq so'zma-so'z tarjima qilib
yozishga mutloqo izn bermaganlar, zero tarjimani yozib qo'yishlik bilan
Qur'on mazmuni shundangina iborat degan iddao bo'ladi, deb uning
1
Asqar Zunnunov Pedagogika tarixi « ШАРК » НАШРИЁТ - МАТБАА АКЦИЯДОРЛИК КОМПАНИЯСИ БОШ
ТАХРИРИЯТИ ТОШКЕНТ - 2004
5

mas'uliyatidan qo'rqqanlar. Shuning uchun ajdodlarimiz merosida o'zbekcha
tafsirlar ko'p. Ammo sof ona tilimizdagi tarjimalarni deyarli uchratmaymiz.
Keyingi asrlarda Qur'oni karim jahon xalqlarining ko'pgina tillariga
tarjima qilindi. Shuningdek, o'zbek tilida ham bir qancha tarjimalar paydo
bo'ldi. Endilikda bu jarayon yanada kuchayib borishi tabiiy. Bas, shunday
ekan, bu sohada kundan-kunga taraqqiyot sari intilish maqsadga muvofiqdir.
Avvalgi tarjimalarda uchragan tarjimalarda uchragan kamchiliklarni
takrorlamagan holda, tobora sifatli tarjima va tafsirlarni ta'lif etish yangi
ulamolarining sharafli vazifalaridandir.
Binobarin, shu jarayonni davom ettirishdek mas'uliyatni zimmamizga
olar ekanmiz, bunda mutlaqo xato nuqsonlar yo'q, degan fikrdan yiroqmiz.
Beayb-Parvardigor.
Yangi tarjimaning o'ziga hos hususiyatlari asosan quyidagilardan
iborat:
1. Tarjima hanafiylik mazhabiga muvofiq holda tayyorlandi. Boshqa
mazhablar bilan qiyosiy tafsirlar izohda ko'rsatib borildi.
2. Oyatlar mazmunini imkoni boricha so'zma-so'z ifodalashga harakat
qilindi. Qo'shimcha, yordamchi so'z va iboralar qavs ichida berildi.
3. Murakkabroq va sharhga muhtoj oyatlarga sahifa ostida izoh berildi.
4. Amalda bo'lib kelgan kirill yozuv qoidalariga rioya qilindi. Ya'ni
1990 yillardan boshlab, asosan diniy adabiyotlarda buzila boshlagan imlolar
tiklandi. Masalan: Iso, imon, rab, rasul, sahih, Arafot, salavot kabi
arabchadan o'tib qolgan so'zlarni ba'zilar arab talaffuziga moslashtirmoqchi
bo'lishib, keyingi paytda Iyso, iymon, Robb, Rosul, sahiyh, Arofat, solavat
shaklida yozishga o'tgan edilar. Vaholanki, umumiy urfda chet so'zlar qaysi
tilga ko'chib o'tsa, o'tgan so'z o'sha tilning tovush va imlo qoidalariga
bo'ysunishi lozim. Qur'on oyatlari qiroatida yoki arabcha jumla tarkibida
6

talaffuz etilgandagina tajvidga rioya etilishi kerak bo'ladi. Agar biz
arabchadan o'tgan barcha so'zlarni tajvidga binoan yozadigan va talaffuz
etadigan bo'lsak, kitobxonlarning o'qishi va anglashiga katta qiyinchiliklar
tug'dirib qo'yamiz.
Eng muhimi, mushafning ushbu tarjimasida juda omonatdorlik bilan,
ya'ni arabchada qanday bo'lsa, o'zbekchada ham o'sha mazmunni to'la saqlab
qolishga harakat qilindi. Biror maqsadda bo'rttirish yoki o'zgartirish
kabilardan xoli.
So'zimiz intihosida aziz kitobxonlardan bandai ojizning
sahvlarinima'zur tutishlarini, tarjima to'g'risidagi o'z
fikr mulohazalarini bildirgudek bo'lsalar, mamnuniyat bilan qabul etib,
keyingi nashrlarda ularni inobarga olishimizni bildiramiz.
Abdulaziz Mansur.
Dunyo mamlakatlari O‘zbekiston islom dini, ta’limoti, san’ati va
madaniyatini dunyoga yoygan qadimiy yurt ekanligini odilona e’tirof
etmoqda. Yurtimizdan jahon fani va madaniyatiga o‘zining serqirra ilmiy
merosi bilan ulkan hissa qo‘shgan minglab allomalar yetishib chiqqan.
Ularning nodir qo‘lyozma asarlari dunyoning turli mamlakatlari fondlariga
tarqalgan va hozirda o‘sha fond-larning ko‘rki darajasidagi ma’naviy
boyligiga aylangan hamda bu xalqaro hamjamiyat tomonidan to‘liq tan
olingan. 2
Yurtimizda Qur’oni karim matnining o‘zbekcha izohli tarjimalarining
yaratilishi islomshunoslik, xususan, qur’onshunoslik fanining sezilarli
yutuqlaridan bo‘ldi. Shayx Usmonxon Alimov, Shayx Abdulaziz Mansur,
Shayx Muhammamad Sodiq Muhammad Yusuf, Shayx Alovuddin Mansur
2
B.X.XODJAYEV «UMUMIY PEDAGOGIKA NAZARIYASI VA AMALIYOTI» «Sano-standart» nashriyoti
Toshkent - 2017
7

kabi ulamolar tomonidan amalga oshirilgan tafsir va tarjimalar ajdodlarimiz
hamda hozirgi kunda biz e’tiqod qilib kelayotgan islom dini ta’limoti
asoslarini to‘laqonli anglashga xizmat qiladi. Bu yo‘nalishdagi tadqiqotlar
bugungi kunda jadal davom etmoqda. Jumladan, Shayx Abdulaziz Mansur
tomonidan amalga oshirilayotgan Qur’oni karimning yangi to‘ldirilgan
izohli tarjimasi yakunlanib, 2018 yil ushbu izohli tarjimaning yangi nashri
amalga oshirildi. Olim tomonidan amalga oshirilgan Qur’oni karimning rus
tilidagi tarjimasi ham ilm ahli va kitobxonlarga taqdim etildi.
O‘zbekiston xalqaro islom akademiyasi ham ta’lim, ham ilmiy dargoh
sifatida islomshunoslik sohasi rivojida sezilarli o‘rin egallab kelmoqda.
Jumladan bu ilmiy dargohda olib borilgan ilmiy izlanishlarning kattagina
qismini ham Qur’oni karim va uning tafsirlariga bag‘ishlangan tadqiqotlar
tashkil etadi. Ular jumlasiga “Movarounnahr hanafiy mazhabi tafsirlarining
qiyosiy tahlili (XIII-XV asrlar)”, “Abu Bakr Jassos “Ahkom al-Qur’on”
tafsirining hanafiy mazhabi rivojidagi ahamiyati”, “Abu-l-Barakot an-
Nasafiyning tafsir ilmida tutgan o‘rni”, “Abu-l-Lays as-Samarqandiyning
Movarounnahr tafsirshunosligida tutgan o‘rni”, “Abu Hafs Nasafiy “Taysir
fi-t-tafsir” asarining manbashunoslik tadqiqi” mavzularidagi tadqiqotlarni
kiritish mumkin. Hadis manbalarini ilmiy tahlil qilish ham
islomshunoslikning muhim yo‘nalishlaridan bo‘lib, soha bo‘yicha chuqur
ilmiy tadqiqotlarni amalga oshirish imkoniyati mavjud. Mana shu maqsadda
Samarqandda hadis ilmiy maktabining ochilishi soha rivojiga katta ta’sir
ko‘rsatadi. Jumladan, hadisshunoslik manbalari, hadis to‘plamlaridagi
matnlarni tahlil qilish, hadis ma’nolarini to‘g‘ri talqin qilish hozirgi kunda
dolzarblik kasb etmoqda. Mazkur sohada «Abdulloh Subazmuniyning
«Kashfu-l-osor» asari hadis ilmiga oid manba», «Abu Hafs Nasafiyning
«Kitobu-l-qand fi ma’rifat ulamo Samarqand» asari – Samarqandda hadis
8

ilmi tarixi bo‘yicha muhim manba», «Hakim Termiziyning «Navodiru-l-
usul» asari hadis va tasavvuf ilmiga oid muhim manba», «Movarounnahr va
Xuroson olimlarining hadis ilmi rivojida tutgan o‘rni (Buxoriy, Muslim,
Termiziy)», «Imom Dorimiyning hadis ilmi rivojiga qo‘shgan hissasi»,
“Abdulhamid Keshiy ilmiy merosining VIII-IX asrlar Movarounnahr hadis
ilmi rivojidagi o‘rni”, “Imom Buxoriyning “at-Tarix al-kabir” asari hadis
ilmiga oid muhim manba”, “Hadislarning diniy aqidaparastlikka qarshi
mohiyati” mavzularidagi ilmiy tadqiqotlar amalga oshirilgan. Shuningdek,
Akademiyada amalga oshirilayotgan Imom Buxoriy “Al-Jome’ as-sahih”
asaridagi axloq-odobga bag‘ishlangan hadislarning talqiniga bag‘ishlangan
grant loyihasi ham bu boradagi muhim ilmiy tadqiqotlardan sanaladi.
Islom huquqshunosligiga bag‘ishlangan tadqiqotlar ham kattagina
hajmni tashkil etadi. «Movarounnahr fiqh ilmi rivojida Alouddin
Samarqandiyning o‘rni va «Tuhfat al-fuqaho» asarining ahamiyati», «IX asr
Movarounnahr madaniy hayotida Imom Buxoriyning mavqei va uning
«Jomiu-s-sahih» asaridagi fiqhiy masalalar», «Majduddin Ustrushaniyning
Movarounnahr fiqh ilmi tarixida tutgan o‘rni», «Abu Zayd Dabusiy
merosining Movarounnahrda fiqh ilmi rivojida tutgan o‘rni», «Burhonuddin
Mahmud Buxoriyning «Muhit» asari va uning Movarounnahr qoziligida
tutgan o‘rni», «Islom huquqshunosligi va hanafiy mazhabi taraqqiyotida
O‘rta Osiyo faqihlarining o‘rni», «Lutfulloh Nasafiyning «Fiqhi Kaydoniy»
asari va unga yozilgan sharh va hoshiyalar tahlili», «Burhoniddin
Marg‘inoniyning «Hidoya» asari – muhim huquqiy manba», «X–XIII asrlar
Movarounnahr ijtimoiy munosabatlariga oid protsessual va notarial
hujjatlar», «Abu Hafs Kabir Buxoriy va hanafiy fiqhi». «Alovuddin Buxoriy
«Hayratu-l-fuqaho» asarining islom manbashunosligida tutgan o‘rni»,
“Musulmon mamlakatlaridagi fatvo markazlari va ularning o‘ziga xos
9

xususiyatlari” mavzularidagi dissertatsiyalar va ular asosida yaratilgan
monografiyalar sohaga oid muhim tadqiqotlardan sanaladi.
Islomshunoslikning muhim sohalaridan bo‘lgan tasavvuf ta’limotini tadqiq
etishga ham alohida e’tibor berilmoqda. Jumladan, “Tasavvuf ta’limotining
tarixiy-falsafiy mohiyati”, “Rushdiy “Tazkiratul-avliyo” asari matnlarining
sharq agiografik manbalarini o‘rganishdagi ahamiyati”, “Tasavvuf
ta’limotida valiylik tushunchasining diniy-falsafiy talqini (Alisher
Navoiyning «Nasoyim ul–muhabbat» asari asosida)”, “Mavlono
Abdurahmon Jomiyning tasavvufiy-irfoniy qarashlari («Sharhi ruboiyot»
asari asosida)” mavzularidagi tadqiqotlar sohaning rivojini o‘rganishga
bag‘ishlangan tadqiqotlardan sanaladi. O‘zbekiston islom dunyosida
mo‘‘tadil aqidaviy maktab sifatida tanilgan va e’tirof etilgan Abu Mansur
Moturidiy asos solgan moturidiylik kalom maktabining vatani sanaladi.
Moturidiylik ta’limotining ilmiy-nazariy asoslarni ishlab chiqishga xizmat
qilgan mutakallim olimlar ilmiy merosini o‘rganishga qaratilgan muhim
ishlardan biri Imom Moturidiy xalqaro ilmiy tadqiqot markazining ochilishi
bo‘ldi. Mazkur markaz Moturidiy va moturidiyshunos olimlar ilmiy
merosini o‘rganish, tarjima va tadqiq etish orqali turli g‘arazli oqimlar
iddaolariga ilmiy asoslangan raddiyalar berish bilan shug‘ullanadi. Buyuk
mutafakkir, moturidiylik ta’limotining asoschisi imom Abu Mansur
Moturidiy o‘zi yashagan davrdayoq zamondosh olimlar tomonidan e’tirof
etilgan va “Imomu-l-mutakallimin” – “Kalom ilmi bilimdonlarining
peshqadami”, “Musahhihu aqoidi-l-muslimin” – “Musulmonlar aqidasini
to‘g‘rilovchi”, “Rofe’ a’lomu-sh-shari’a” – “Shariat bayroqdori” kabi
sharafli nomlarga sazovor bo‘lgan. 3
3
Khaydarov, S. A. (2021). The role of the use of fine arts in teaching the history of the country. International
scientific and practical conference. CUTTING EDGE-SCIENCE. In Conference Proceedings (pp. 41-43).
10

Hozirgi kunga qadar Qur‘onga 1700 xil tafsir yozilgan. Jumladan
Muhammad Sodiq Muhammad Yusufning bir necha jilddan iborat "Tafsiri
halol" nomli asari, Abdulaziz Mansurning "Qur‘oni karim ma‘nolarining
tarjimasi va tafdiri" kabi kitoblar o‘zbek tiloda tarjima qilingan. Ko‘zi ojizlar
uchun bo‘rtma harflar ( brayl alifbosi) da alohida 8jildli kitobi nashr
qilingan.Qur‘onning asosiy g‘oyasi- Alloh to‘g‘risidagi ta‘limotdir. Uning
mavzusi va mohiyati inson tafakkurida ko‘pxudolikka barham berish, yakka
xudolikni targib qilish va islom dinini qaror topdirish. Shu bilan bog‘liq
ravishda unda payg‘ambarlar, oxirat, taqdir va boshqalar haqidagi aqidalar
bayon etiladi.Qur‘onda asosiy ibodat talablari belgilab berilgan. Bular:
namoz, ro‘za, zakot va boshqalar. Undagi axloqiy va huquqiy no‘rmalar
keyinchalik shariyatga asos qilib olingan. 4
1.2. Qur’oni Karimning axloqiy masalalarini falsafiy mezonlari
―Qur‘oni karim - dunyo musulmonlarining muqaddas kitobi bo‘lib,‖
u arab tilida «qiroat» ma‘nosini bildiradi. Islom e tiqodiga ko ra, Qur on
ʼ ʻ ʼ
vahiy orqali Muhammad payg ambarga 610—632 yillar davomida nozil
ʻ
qilingan. U Allohning kalomi (Kalomulloh). „Kitob― (yozuv), „Furqon―
(haq bilan botilning orasini ayiruvchi), „Zikr― (eslatma), „Tanzil― (nozil
qilingan) kabi nomlar bilan atalib, „Nur― (yorug lik), „Hudo― (hidoyat),
ʻ
„Muborak― (barakotli), „Mubin― (ochiq-ravshan), „Bushro―
(xushxabar), „Aziz― (e zozlanuvchi), „Majid― (ulug ), „Bashir―
ʼ ʻ
(bashorat beruvchi), „Nazir― (ogohlantiruvchi) kabi so zlar bilan
ʻ
sifatlangan. Islom olamida Qur on mus haf nomi bilan ham mashhur. Islom
ʼ ʼ
4
Davrenov, J., & Haydarov, S. (2021). TARIX FANINI O’RGANISHDA XVI-XVIII ASRLARDA YAPONIYA
DAVLATI TARIXINI AHAMIYATI. Scientific progress , 1 (6).
11

ulamolari Qur onning 30 xil nomi va sifatlarini sanab o tganlar. Qur‘oniʼ ʻ
karim 114 suradan, 6210 oyatdan iborat. Qur‘on har bir davrda, har qanday
holatda insonlarni yaxshilikka,birodarlikka, tinch-totuv yashashga,
ezgulikka undaydi. Shuning uchun ham u katta axloqiy ahamiyatga va
falsafiy mushohadaga yetaklovchidir. «Qur‘on»ning axloqiy qiymati haqida
fikr yuritar ekanmiz, u insonning ma‘naviy kamolga yetishida ulkan
darajada muhim o‘ringa ega ekanligini ko‘rishimiz mumkun.
Bizga ma‘limki, Qur‘oni karimdan keyingi o‘rinda turuvchi hadis ilmi
ham alohida falsafiy-axloqiy o‘ringa ega. Hadis ilmining paydo bo‗lishida
muhaddislarning hadis ilmi rivojiga qo‘shgan hissasi alohida ahamiyatga
egadir. Islom olamida Qur‘oni karimdan keyingi o‗rinda turuvchi
hadislar - ishonchli axloqiy manba sifatida yuksak baholanadi. Haqiqiyligi
puxta o‗rganib chiqilgan ishonchli hadislar ‘‘sahih hadislar‘‘ deyiladi.
‘‘Sahih‘‘ so‗zining ma‘nosi sog'lom, to‗g‗ri, xatosiz degan ma‘noni
bildiradi. Hadisni to‗plagan muallif esa ‘‘muhaddis‘‘ deb yuritiladi.
Hadislarni to‗plash ishlari VIII asrdan boshlangan. Payg'ambarimiz
Muhammad (s.a.v.) ni hayot vaqtlarida ko‘rgan, bilganlardan yozib olingan
ma‘lumotlarga qaraganda, dastlabki hadis to‗plovchilar ibn Shahob az-
Zuhriy, Yahyo ibn Sa‘d al-Ansoriy, Ibn Jurayj kabilar bo‗lgan.
Dunyoga mashhur muhaddislar Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil
al-Buxoriy, Imom Muslim ibn Hajjoj, imom Nisoiy, imom ibn Majj‘
Kazviniy, Abu Iso Muhammad as-Samarqandiy, imom at- Termiziylar
hisoblanadi. Yuqorida nomlari zikr qilingan muhaddislarning hadis
to‗plashdagi xizmatlari juda katta bo‘lgan.
Ulug‘ muhaddis Imom al-Buxoriy birgina «Al jome‘ as-sahih»
(«Ishonchli to‘plam») asari ustida o‗n olti yil izlanish olib borgan va
600 ming hadisni to‗plab, 7275 tasini saralab olganlar. Shuningdek, «Al-
12

jome as-sahih» asaridan odob-axloq mavzusiga bag‗ishlangan hadislarni
tanlab olib, alohida kitob holiga keltirganlar. Bu kitob ‘‘Al-adab al-
mufrad‘‘ («Adab durdonalari») deb nomlangan bo‗lib, bu asar 1322 ta
hadisni o‗z ichiga olganligi bizga ma‘lum. Al-Buxoriyning ijodiy
faoliyatida yaratgan asarlari ichida, « А 1-Jome‘ as-sahih» («Ishonchli
to‗plam») asari eng asosiy o‗rinni egallaydi.
Qur‘oni Karimda - insonni yaxshilikka, ezgulikka boshlaydigan hamda
uni razolatga eltadigan xulqlar mavjud. O‘zaro dushmanlik va
kelishmovchilik bu taraqqiyot dushmani. Fitna va fasod, to‘qnashuv va
olishuvlar, qon to‘kishlar,urushlar, jamiyat va insonlar uchun ham koni
zarardir. G‘iybat va fisqu-fasod, behuda so‘z aytish, gap tarqatish, noma‘qul
so‘zlar so‘zlash, ayirmachilik, g‘avg‘o ko‘tarish, bir musulmonning
boshqasini ko‘rolmasligi, musulmon-musulmonning umrini xazon qilishi
gunohi azimdir. Qur‘onda ehsonli, qo‘li ochiq, bag‘ri keng, muruvvatli, keng
fe‘lli, saxovatli bo‘lish, ertadan oqshomgacha, uydan ish joyigacha,
beshikdan qabrgacha insonning har bir lahzasi iymonli bo‘lishga harakat
qilishi chinakam ezgulikdir, deb qaraladi. Kimda-kim odamlardan himmati,
muruvvatini ayamasa, saxovat eshigini bekitmasa, bundan eng avvalo uning
o‘zi katta naf ko‘radi, ma‘naviy qoniqish va falsafiy kamolot hosil qiladi,
ruhi ko‘tariladi. Qur‘onda ehsonning foydasi ehson qiluvchining o‘ziga
bo‘lishi aytilgan. Unda aytilishicha, agar ehson qilsalaringiz ham, yomonlik
qilsalaringiz ham o‘zingiz uchun. Alloh kalomida ezgulik qilish, el-yurtga
foyda keltirish, yomonlarni noto‘g‘ri yo‘ldan qaytarib, to‘g‘ri yo‘lga solish
yuksak ma‘naviy fazilat, huquqiy, odob-axloqlilik belgisi sifatida
e‘zozlanadi. Ezgu niyatli, qalbi pok, xulqi go‘zal, iymoni butun odamlar
yaxshilik qilishni o‘zi uchun eng katta maqsad, olijanoblik deb biladi.
«Kimki bir yaxshilik qilsa, unga o‘sha yaxshiligi o‘n barobar qilib beriladi».
13

Inson ezgulik ishlarini qancha ko‘p qilsa yaratganning o‘zi uni balo
qazolardan asraydi, unga kuch-qudrat ato etadi, yo‘lini ochib beradi. Bu
masalada Prezidentimizning mana shu fikrlari katta ilmiy, ta‘lim-tarbiyaviy
ahamiyatga ega: «Savob – ulug‘ insoniy fazilat, yuksak milliy qadriyatlardan
biridir. Mening komil ishonchim shuki, savob ishni har kim qilishi kerak,
savob ishni har kuni qilish kerak. Savobli amallar qilish esa xalqimizga xos
azaliy xislatdir. Savobli ishlarni qilgan odamga uning elu yurtiga albatta
Allohning rahmatlari yog‘iladi. Muqaddas Qur‘on oyatida ta‘kidlanganidek,
yaxshilikning mukofoti faqat yaxshilikdir.
Qur‘onda inson haq-huquqlarini hurmat qilish g‘oyasi etakchilik
qiladi. Unda ota-onalarning farzandlar tarbiyasi masalasi bo‘yicha burchlari,
mas‘uliyatlari nimalardan iboratligi belgilangan. Ta‘kidlanishicha, «ota-
onalik huquqini qozonish uchun bola tug‘ulishining o‘zi kifoya qilmay, balki
ularga ta‘lim-tarbiya berish eng muhim shartlardan biridir. Farzandga odob-
axloq o‘rgatish, uni kasb-hunarli qilib tarbiyalash, balog‘atga etganda o‘g‘il
bo‘lsa uylantirish, qiz bola bo‘lsa turmushga chiqarish, ularni moddiy va
ma‘naviy ta‘minlab turish kabi sermashaqqat vazifalar ham ota-onalar
zimmasidadir». 5
Qur‘oni Karimda farzandlarning ota-onalar oldidagi vazifalari ham
bayon etilgan. Bu haqda uning Al-Isro surasi, 23-oyatida shunday deyilgan:
«Parvardigoringiz, yolg‘iz Uning o‘ziga ibodat qilishlaringizni hamda ota-
onaga yaxshilik qilishlaringizni amr etdi. Agar ularning (ota-onangizning)
birovi yoki har ikkisi sening qo‘l ostingda keksalik yoshiga etsalar, ularga
qarab «uf» tortma va ularning (so‘zlarini) qaytarma! Ularga doimo yaxshi
so‘z ayt...!» Qur‘oni Karimda insonni ulug‘lash lozimligiga oid qoidalar
5
Narmatov, D., & Haydarov, S. (2021). TARIX FANINI O’QITISHDA ISPANIYA XV-XVII ASRLARDAGI
TARIXI. Scientific progress , 1 (6).
14

bo‘yicha muhim ko‘rsatmalar mavjud. Unda quyidagilar marhamat qilinadi:
«Bandalarimga aytingki,
ular eng go‘zal so‘zlardan so‘zlashsinlar», «Biz odam bolalarini aziz–
mukarram qildik, ularga halol-pok narsalardan risqu-ro‘z berdik va ularni
o‘zimiz yaratgan juda ko‘p jonzotlardan afzal-ustun qilib qo‘ydik», «Er
yuzida kibr-havo bilan yurmagin! Chunki sen hargiz erni teshib ketolmaysan
va bo‘y-bastda tog‘larga etolmaysan», «Ey mo‘minlar, sizlarga rizq qilib
berganimiz -pokiza narsalardan englar», «Odamlarni aldab fitnaga solish
o‘ldirishdan yomonroqdir», «Alloh zulm qiluvchilarni sevmaydi», «Zinoga
yaqinlashmanglar! Chunki (bu) buzuqlikdir - eng yomon yo‘ldir». Qur‘on
odamlarni haq yo‘ldan borishga, nohaqlikni tark etishga da‘vat etadi. «Ey
mo‘minlar, mollaringizni o‘rtalaringizda nohaq (ya‘ni o‘g‘irlik, qaroqchilik,
sudxo‘rlik, poraxo‘rlik, qimor kabi) yo‘llar bilan emangiz! Balki o‘zaro
rizolik bilan bo‘lgan savdo-sotiq orqali mol-dunyo kasb qilingiz..! (Niso
surasi, 29-oyat), - deb ta‘kidlangan. Baxillik yo‘lini tashlab sahiylik tomon
yuz o‘tirganlar Alloh Kalomida najot topguvchilar, deyilgan. «Kimki
baxillik va ziqnalikdan saqlangan bo‘lsa, unday kishilar najot
topguvchilardir». Islom dini, uning ilohiy manbai hisoblangan Qur‘on har
ishda rostlikka, omonatni saqlashga, qo‘ni-qo‘shnilar haqini bilishga
buyuradi. Zulm-xiyonat qilishni, urush-talash, nohaq qon to‘kishlarni,
yolg‘on so‘zlash, tuhmat qilishlarni, buzuqchiliklaru harom ishlarni, etim-
esirlar molini eyishni, insonlar haqiga ko‘z olaytirishni qoralaydi. Makr-
hiyla, zulm-xiyonat, hasad, buzuqchilik, jaholatda yashash, harom-halolni
farqiga bormay eyish, qaroqchilik qilishlarni ta‘qiqlaydi. Ularning hammasi
g‘ayri islomiy, g‘ayri insoniy, g‘ayri axloqiy, g‘ayri qonuniy illatlar sifatida
qoralanadi. Qur‘onning aksariyat suralari va oyatlarida insonlarning bilim
olishi, ma‘rifatli bo‘lishi qayta-qayta uqtirilgan, bilimlilar bilan bilimsizlarni
15

tenglashtirib bo‘lmasligi aytilgan. Uning oyatlaridan birida, Alloh taolo
sizlarning orangizdagi iymon keltirganlarni va ilmni yuksaltirganlarni bu
dunyoda yorlaqab, martabasini ulug‘ qilgaydir, oxiratda jannatga
kirmoqlikni nasib etgusidir, Alloh taolo qilayotgan ishlaringizdan xabardor,
deyilgan. «Alaq» surasining uchinchi-beshinchi oyatlarida, «O‘qing! Sizning
Parvardigoringiz (insoniyatga) qalamni (ya‘ni qalamni, xatni) o‘rgatgan o‘ta
karamli Zotdir. U Zot insonga uning bilmagan narsalarini o‘rgatadi»,
deyilgan. Qur‘onda «ilm» so‘zi turli hollarda bir necha marta takrorlangan.
Ana shuning o‘zi ham ilm, madaniyat, ma‘naviyat, ma‘rifat haqidagi
g‘oyalar Qur‘oni Karimning butun ruhi, mazmuni, mag‘iz-mag‘izigacha
chuqur singdirib yuborilganligini ko‘rsatadi. Qur‘onda ilk nozil bo‘lgan oyat
ham «Iqro», ya‘ni «O‘qi» so‘zidir. 6
Qur‘oni Karimda ma‘naviy-ma‘rifiy, falsafiy, diniy-axloqiy masalalar
bilan bir qatorda huquqiy yo‘l-yo‘riqlar ham o‘z ifodasini topgan. Fiqhiy-
huquqiy masalalar bo‘yicha Qur‘onda juda ko‘plab oyatlar mavjud. Buni bu
ilohiy kitobda amaliy ibodatlar bo‘yicha 140 oyatlar, shaxsiy huquq (oila,
taloq, vasiyat va boshqalar) bo‘yicha 70 oyat, fuqarolik huquqi (olti-sotdi,
ijara, garov, qarz, shirkat) bo‘yicha 70 oyat, jinoyat va jazo bo‘yicha 30 oyat,
sud, sud jarayoni, guvohlik masalalari bo‘yicha 20 oyat, davlat huquqi
sohasida 3 oyat, hammasi bo‘lib 333 oyat borligidan bilib olsa bo‘ladi.
Ko‘rinib turganidek, Qur‘on faqatgina aqidaviy-g‘oyaviy manbagina emas,
balki qonun va ahloq hamdir. Bu Qur‘onning buyuk mo‘jizasi hisoblanadi.
6
Elguzarov, B. B. O. G. L., & Haydarov, S. (2021). TARIX FANINI O’RGANISHDA MITANNI
DAVLATCHILIGINING O’RNI VA AHAMIYATI. Scientific progress , 1 (6), 616-619.
16

II.Bob. “Qur’oni Karim” muhim tarixiy manba sifatida.
2.1.Islom dinining tarqalishi va uning ta'lim-tarbiyaga ta'siri.
Quroni Karim axloqiy-falsafiy ta'limotlar manbayi
Din-(arab. — e tiqod, ishonch, itoat) — Xudo yoki xudolarga,ʼ
g ayritabiiy kuchlar mavjudligiga ishonish. Din muayyan ta limotlar, his-
ʻ ʼ
tuyg ular, toat-ibodatlar va diniy tashkilotlarning faoliyatlari orqali namoyon
ʻ
bo ladigan, olam, hayot yaratilishini tasavvur qilishning alohida tarzi, uni
ʻ
idrok etishning o ziga xos usuli. Dinning paydo bo lishi haqida yagona fikr
ʻ ʻ
yo q. Islom dini ta limotiga ko ra, Din — Alloh tomonidan o z
ʻ ʼ ʻ ʻ
payg ambarlari orqali bashariyat olamiga joriy etilajagi zarur bo lgan ilohiy
ʻ ʻ
qonunlardir. Tabiat va insonni yaratgan, ayni vaqtda insonga to g ri, haqiqiy
ʻ ʻ
hayot yo lini ko rsatadigan va o rgatadigan ilohiy qudratga ishonchni ifoda
ʻ ʻ ʻ
etadigan ta limotdir.
ʼ
Ta lim — bilim berish, malaka va ko nikmalar hosil qilish jarayoni,
ʼ ʻ
kishini hayotga va mehnatga tayyorlashning asosiy vositasi.
Tarbiya — shaxsda muayyan jismoniy, ruhiy, axloqiy, ma naviy
ʼ
sifatlarni shakllantirishga qaratilgan amaliy pedagogik jarayon; insonning
jamiyatda yashashi uchun zarur bo lgan xususiyatlarga ega bo lishini
ʻ ʻ
ta minlash yo lida ko riladigan chora tadbirlar yigindisi. Tarbiya insonning
ʼ ʻ ʻ
insonligini ta minlaydigan eng qadimiy va abadiy qadriyatdir. Tarbiyasiz
ʼ
alohida odam ham, kishilik jamiyati ham mavjud bo la olmaydi. Chunki
ʻ
odam va jamiyatning mavjudligini ta minlaydigan qadriyatlar Tarbiya
ʼ
tufayligina bir avloddan boshqasiga o tadi.
ʻ 7
7
Erkinov, A. S. O., & Haydarov, S. (2021). YUNON-BAQTRYA PODSHOLIGINING IJTIMOYI TUZIMI,
XO’JALIGI VA MADANIYATI. Scientific progress , 1 (6), 620-622.
17

«Qur’on» - dunyo madaniyatining ulkan boyligi, barcha
musulmonlarning muqaddas kitobi bo‘lib, arab tilida «qiroat» ma’nosini
anglatadi. Qur’on 114 suradan iborat. Qur’on kishilarni birodarlikka, tinch-
totuv yashashga, ezgulikka undaydi. Shuning uchun ham u katta axloqiy
ahamiyatga ega. «Qur’on»ning axloqiy qimmati haqida fikr yuritilar ekan,
uning insonnmg ma’naviy kamolga etishida qay darajada muhim o‘ringa ega
ekanligiga amin bo‘lamiz.
Markaziy Osiyo xalqlari pedagogik fikrlari tarixiy taraqqiyotida VII
asrda Arabiston yarim orolida paydo bo'lgan va VIII asrda mintaqamizga
ham yoyilgan islom dini muhim ahamiyatga ega bo'ldi. Chunki islom dini,
uning asosiy kitobi «Qur'oni Karim» va undan keyingi asosiy manba
hisoblangan hadislar Allohga, uning payg'ambari Muhammad
alayhissalomga e'tiqod qilish bilan birga ota-onaga hurmat, mehnatsevarlik,
ilmga intilish, o'zaro ahil bo'lish, mehr-oqibat, ehson, sabr-toqat, kamtarlik,
vafo-sadoqatlilik, poklik, adolat, diyonat kabi insoniy sifatlar haqidagi
jihatlari va yaxshi fazilatli hamda odob-axloqli bo'lishlik yo'llari bayon
etilgan. Xuddi shuningdek, islom dinida millatidan, elatidan, tanasining
rangidan qat'iy nazar, inson insonligi uchun ulug'lanadi. Millatchilik, bir-
birini kamsitish, talon-tarojlik, irqchilik islomda yo'q va bo'lmagan.
Islom dini har qanday millatchilik kayfiyatidan yuqori turadigan
olamshumul ta'limot.U barcha millatlarni birlashtirib, teng, do'st, yoru-
birodar qilib, tinch-omon yashashlarini o'qtirib keladi.Ayni paytda islom
dinida razolat, kibr-havo, adovat, xasad, xiyonat, zulm kabi illatlar
qoralanadi.
Qur'oni Karimdagi oyatlardan biri madinalik sahobalar Payg‘ambar
sollallohu alayhi vasallamga kelib, uylari uzoqlik qilayotgani bois, uylarini
sotib, yaqinroq joyga ko‘chib kelishlari haqida shikoyat qilganlarida nozil
18

bo‘lgan. Ya'ni uylarni sotishga hojat yo‘q, uzoqdan kelayotgan bo‘lsalar, har
bir bosilgan qadamlariga savob beriladi, mazmunida.«Biz ular keltirgan
qadamlarni, bosgan qadamlarni ham yozamiz va ularning asarini ham
yozamiz», – deya marhamat qilingan. Tafsirlarning birida bu oyatdagi
«ularning izi» degani – bu asarimiz, avlodlarimizdir, degan fikr
bildirilgan.Allohning bu oyatidan tushunamizki, Alloh nafaqat amalimizni,
balki avlodlarimiz amalini ham o‘zimizga yozadi. Shuning uchun tarbiya
vojib bo‘ladi.Orqamizdan yaxshi tarbiyali farzand qoldiraylikki, ortimizdan
faqat savob borsin, yomonlik bormasin.Islomda tarbiya vojibdirTarbiya
dinimizda vojib amal, deb e'lon qilingan. Biz eng ko‘p ishlatadigan tarbiya,
murabbiy so‘zlari Allohning «Rob» ismi bilan bitta o‘zakdan olingani
tarbiyachilar mas'uliyatini oshirsa kerak, deb o‘ylayman.Demak, bu yengil
ish emas. Tarbiya – faqat ta'sir, tartib yoki nazorat, taftish emas, u ilohiy
narsa. Tarbiya farzandni doim nazoratga olish, kuzatib borish degani, chunki
Alloh taolo surai Fotihaning birinchi oyatida olamlarning robbisi Allohga
maqtovlar bo‘lsin, degan.Bu oyatda Alloh Rob ismini keltirgan. «Robbil
a'lamiyn» – butun olamlarning murabbiysi degani. Agar Alloh murabbiyligi,
ya'ni nazorati, kuzatuvini lahza to‘xtatsa, olamlar izdan chiqib ketadi.
Agar murabbiy yoki ota-ona farzandiga bir lahza e'tiborsiz bo‘lsa,
farzandlar tarbiyasi buzilib ketadi. Rasuli akram sollalohu alayhi vasallam
marhamat qilganlarki, har bir tug‘iladigan bola fitratda tug‘iladi, ya'ni har bir
chaqaloq pokiza bo‘ladi, u oq qog‘oz kabidir.Bu hadisni muhaddislarimiz
ota-ona bobida keltirmasdan taqdir bobida keltirganlari tarbiyaning taqdirga
bog‘liqligini bildiradi. Tarbiyaga kech qolinmasa bo‘ldi.
Shariyati Islom farzandga birinchi o'rinda ota onani javobgar qilib
qo'ygan. Ota - ona zimmasiga tarbiyani vojib qilib yuklagan. O'qituvchilar
bola hayotining ma'lum qismida uning tarbiyasiga go'yoki ota - onalar
19

tomonidan yollangan murabbiylar hisoblanadilar. Ularni aybdor qilish hech
mantiqqa to'g'ri kelmaydi . Abu Hanifaning bir o'g'li bor edi. Ustozlari
Hammod bin Sharaf nomlariga atab o'g'liga Hammod deb ism qo'ygandilar.
Imom hazratlari katta savdogar bo'lganlar. U juda band edi va farzandiga
avvalgi Qur'oniy ta'limni berish uchun ustoz yolladilar. Iltimos qildilarki,
o'g'limizga Qur'on o'qishni o'rgatib bering. Ustoz Hammodga surai Fotihani
yodlatdi. Ustozni huzurida otasiga Hammod fotiha surasini chiroyli qilib
tilovat qilib berdi. Shunda Imom Hanifa cho'ntaklaridagi 500 dinorni
ustozning oldiga qo'ydilar. 1 dinor tanga 5 gramm oltindan bo'ladi 500 dinor
katta pul bo'lgan. 1 dinorga o'sha mahalda katta qo'y berilgan. Bu degani
Fotiha surasini o'rgatgani uchun ustozga 500 ta qo'y berildi . Shunda ustoz
biroz xijolat bo'ldi. Hazratga juda ko'p pul berganligi bitta dinor ham ko'plik
qilishini aytganida Imom Hanifa bir gap aytdi : «Ustoz, xizm ngizni yengil
sanamang . Bu hali yonimda bo'lganidir. Agar yonimda butun molim
bo'lganida poyingizga qo'ygan bo'lardi. O'g'limga Fotihani, Qur'onning onasi
bo'lgan surani o‘rgatganingiz uchun" 8
Go'zal tarbiyadan yaxshi meros yo'q To'g'ri, har bir ota - ona
farzandiga faqat yaxshilikni ilinadi. Farzandi uchun ortiqcha orzu - havas
qiladi va ikkalasi birga ishlaydi. Ota - ona farzandini tarbiya qilish kerak
bo'lgan paytda orzu - havas uchun tirikchilik qilishga majbur bo'ladi, bola
tarbiya oladigan yoshda to'liq tarbiya ololmay qoladi. Ammo, afsuski, ertaga
orzu - havaslar o'tmay qolishi bor. Aslida orzu - havas chiroyli tarbiya bilan
bo'ladi. Payg'ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning: «Ota farzandiga
chiroyli tarbiyadan ko'ra, yaxshi odob berishdan ko'ra yaxshiroq narsa meros
qoldirmagan», degan hadislari bor.
8
Asqar Zunnunov Pedagogika tarixi « ШАРК » НАШРИЁТ - МАТБАА АКЦИЯДОРЛИК КОМПАНИЯСИ БОШ
ТАХРИРИЯТИ ТОШКЕНТ - 2004
20

Xulosa o‘rnida yaqinda o‘qigan Omina Shenliko‘g‘lining "Imomning
manekin qizi"asarini misol tariqasida keltirmoqchiman.
Bu asar imomning qizi Fotimaning o'z oilaviy sharoitlaridan nolishi va
ko'ngli to'lmasligi bilan boshlanadi. Imom Yoqub nochor turmush kechirar
edi, buni asarda u hatto o'z onasini ziyorat etishga puli yo'qligidan ham bilsa
bo'ladi. Shunga qaramay u o'ta xudojoy, ilmli, va halim inson edi,
Fotimaning achchiq kesatiqlari, tinimsiz hayot kechirishlaridan shikoyatlari
islom qiziga umuman to'g'ri kelmaydigan xatti – harakatlar qilishiga, garchi
unga kuchli ruhiy iztirob bersa ham og ir bosiqlik bilan, Qur'on oyatlarigaʻ
amal qilgan holda baho beradigan islomiy metin erkak, OTA edi . Uning
go'zal xulqli rafiqasi Gul xonim ham Fotimani to'g'ri yo'lga solishga urinar,
kundan -kunga izidan chiqayotgan qizi, uni tun- u kun o'ylab azob
chekayotgan mehribon eri o'rtasida jafokash bir ko'prik edi. Asarning bosh
qahramoni Fotimaga kelsak, zotan u ko'p kitob o'qigan, butun Qur'onni yod
olgan bilimli qiz bo'lsa ham u o rganlari va dini unga foydasizdek tuyuladi,
ʻ
chunki otasi mahalla imomi, dinparvar kishi bo'la turib, qo'li qisqaligi va yon
atrofdagi kishilarning ularga past nazar bilan qarashi Fotimaning bu xulosa
kelishiga turtki bo'lgandi. Moddiy tanqislik, yoshlik, g'o'rlik, qolaversa,
hozirgi ko pchilik yoshlarga xos zamonaviy erkinlik uni iymonsiz va
ʻ
behayo Betushek din dushmanining ayovsiz changaliga yetaklab bordi,
natijada u ro'molini yechib maneken bo'lib gazetalarda chiqa boshladi,
Fotima bularni yashirincha qilardi va otasini bilib qolishini sira istamasdi,
shuning uchun ham uning mini yubka kiyganini ko'rib qolgan amakisidan
buni sir tutishni o'tinib so'raydi. Vaholanki, imom bundan xabardor edi va
qizini yo'qotayotganligini sezardi, lekin u «qizimga go'zal tarbiya
berganman, bir kuni uning olgan ilmlari uni to'g'ri yo'lga soladi» deb o'ylab
taskin oladi va shunday bo'ladi ham. Voqealar rivojida otasining barcha
21

haqiqatni bilishidan xabar topgan Fotima uyga qaytib borishga betlamaydi
va o'zi istaganidek erkin yashay boshlaydi.Buni qarangki u shu hayotidan
to'la mamnun bo la olmaydi, ichini nimadir sassiz kemiradi. Modelllikʻ
hayotida unga uchragan shahvatli rahbarlar, dinini bir pulga chaqadigan,
hayosiz, nomussiz kasbdoshlar, ma nosiz hayot uni pushaymon qilishga va
ʼ
otasining bebaho so'zlari-yu islomiy ilmlarini to liq anglab qadriga yetishga
ʻ
sabab bo'ladi.Asarni o‘qish davomida har bir insonni hayajonga soladigan
Fotimaning quyidagi nutqi bor: «Yo Allohim, nega o'zim istagan hayotga
erishsam-da bundan rohatlana olmayapman, boshqalardek erkin bo'la
olmayapman, mendan dinimni ol» deb avval yolvorib, keyin istig'for
aytishidir. U bunday zulmatda hech qachon «erkin» bo la olmasligini,
ʻ
haqiqiy ERKINLIK asli Islomda ekanligini anglab yetadi.Unga uchragan
qizlar hammasi ham yomon bo lmaydi, masalan, o'z qilmishlari gunoh
ʻ
ekanligini, tavba qilishni xohlaydigan Laylo, Bonu, O'zlem kabi kitob
so'ngida Fotimaning urinishlari tufayli to'g'ri yo'lga qadam qo'ygan ajoyib
obrazlar ham insonda yaxshi taassurot qoldirdi.
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, Fotima dugonalarini hidoyat etib, o'zi
esa olgan bilimlar, go zal tarbiya, benuqson mehribon dinimiz Islomimiz
ʻ
hech qachon foydasiz bo'lmasligini, aksincha qora zulmatda adashib
qolganimizda yo'limizni yoritguvchi to'lin oy bo'lishini fahmlab , qalbi daryo
va shafqatli ota - onasining yoniga qaytadi.
Islom dini qanchalar go‘zal din ekanligini har bir musulmon ich-ichida
his qiladi.Islom dini va uning muqaddas kitobi Quroni Karim insonni hech
qachon yomonlik tomon boshlamaydi,aksincha yaxshilik sari yetaklaydi.
Maqolamning so‘ngini birinchi Prezidentimiz I.A.Karimovning
so‘zlari bilan yakunlamoqchiman: «Islom dini-bu ota-bobolarimiz dini, u biz
uchun ham iymon, ham axloq, ham diyonat, ham ma'rifat ekanligini
22

unutmaylik. U quruq aqidalar yig'indisi emas. Anna shu ma'rifatni
kishilarimiz jon-jon deb qabul qiladilar va yaxshi o'gitlariga amal qiladilar.
Mehr-oqibatli, oriyatli, nomusli bo'lishga, izzat-ehtirom tushunchalariga
rioya etishga harakat qiladilar».
2.2.Ikki muqaddas kitob: Qur’on va Bibliyadagi masallarning
qiyosiy tahlili
O‘tmishdan ma’lumki, O’zbekiston hududida azaldan
zardushtiylik,
buddaviylik, nasroniylik, moniylik hamda islom dini vakillari o‘zaro
inoq va tinch-totuvlikda istiqomat qilishgan. Bu haqda fikr yuritganda
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev qayd etganidek:
“Ma’lumki, bizning qadimiy va sahovatli zaminimizda ko‘p asrlar davomida
turli millat va elat, madaniyat va din vakillari tinch-totuv yashab kelgan.
Mehmondo‘stlik, ezgulik, qalb sahovati va tom ma’nodagi bag‘rikenglik
bizning xalqimizga doimo xos bo‘lgan va uning mentaliteti asosini tashkil
etadi”.
Tadqiq qilinayotgan “Ikki muqaddas kitob: Qur’on va Bibliyadagi
masallarning qiyosiy tahlili” mavzusi ushbu imkoniyatlar natijasidandir.
XXI asrga kelib dunyo bo‘yicha Qur’oni karim matnini boshqa muqaddas
kitoblar bilan qiyosiy o‘rganish katta ahamiyat kasb etmoqda. Jumladan,
Bibliya va Qur’oni karim masallarini qiyosiy tadqiq qilish - masal tarixi va
uning muqaddas kitoblardagi o‘rnini aniqlashda dolzarb hisoblanadi. Ishning
nazariy asosi va tadqiq yo‘nalishini belgilashda ushbu sohaning ko‘zga
ko‘ringan mutaxassislari, arab olimlari va hozirgi zamon Yevropa
23

olimlarining merosiga suyanildi. Jumladan, Manna‘ al-Qatton, ibn Qayyum,
Alizada, Mufaddal ad-Dabbi, Abu Fadl Ahmad an-Naysaburiy, Muhammad
ibn Abi Bakr, V.I. Dal, G.L. Permyakov I.M. Snigerov va boshqalar.
Jumladan: Mannon Qatton, ibn Javziy, al-Maydoniy, ash-Shofihiy, al-
Mavardi, al-Hakim at-Termiziy kabi arab olimlarining masal janri haqidagi
nazariy mulohazalari va V.Propp, G.L.Permyakov, A.Dandis, A.Krikman
paremiologlarning maxsus tadqiqotlari ushbu ish uchun asos bo‘ldi. Shu
diqqatga sazovorki, arab olimlarinnig “masal” tushunchasiga yondashuvi
ko‘p jihatdan G.L.Permyakovning “ клище ” nazariyasiga mos kelishi
ma’lum bo‘ldi.
Tadqiqot ishini o‘rganish jarayonida mavzuga doir adabiyotlarni
o‘rganish,
ularni o‘zaro taqqoslash, olingan natijalarni umumlashtirish, ilmiy
tanqidiy, retrospektiv tahlil hamda xolislilik va qiyosiy tahlil uslublaridan
foydalanildi. “Masal” istelohi Odam (a.s) kabi ko‘hna va tansiqdir. Turkiy
xalqlarning Mahmud Qoshg‘ariy, Yusuf Xos Hojib, Muhammad Sharif
Gulhaniy kabi olimlari o‘z asarlarida ko‘plab maqol va masallar keltirganlar.
Vladimir Dal, Noqiy Esonbat singari toatar olimlarning tom-tom maqol
kitoblari, maqollarning jadvalini ishlab chiqqan G.L. Permyakovning buyuk
ilmiy xulosalarini e’tirof etgan holda tan olish kerakki, maqol va masallar
olami murakkab va cheksizdir, shu kungacha mavjud hech qanday nazariya
ularning chegarasini mukammal va mufassal belgilab bera olmaydi.
Mavzuning ziddiyatli va murakkab ekanligi oqibatida O‘zbekistonda ushbu
soha bo‘yicha izlanishlar kam, xususan, Qur’oni karim va boshqa muqaddas
kitoblardagi masallar juda kam o‘rganilgan. Muqaddas kitoblardagi
masallarni qiyosiy o‘rganish deyarlik mavjud emas. Manna’al-Qattoning
“Mabahis fi u’lumil-qur’an”, ibn Javziyning “Amsal ul-qur’an”, V.G.
24

Melnikov “ Вечные истины ”, Alizadaning “ Каран и Библия
сравнительный анализ ” asarlarining ichki qurilishi va mavzu doirasini
batafsil yoritish lozim ko‘rildi. Masal janriga oid barcha birikmalar lafziy
qurilmasi, uning mazmuniy mundarijasi, shakl, ma’no va mantiq nuqtai
nazaridan o‘rganib chiqildi.
Qur’oni karim va Bibliyada keltirilgan masallarni qiyosiy tahlil qilish
orqali bu borada qalam tebratgan mualliflarning asarlariga e’tibor qaratildi.
Ayniqsa “masal” atamasining kengqamrovli ma’nolarini yoritildi. “Masal”
istelohi Odam (a.s) kabi ko‘hna va tansiqdir. Turkiy xalqlarning Mahmud
Qoshg‘ariy, Yusuf Xos Hojib, Muhammad Sharif Gulhaniy kabi olimlari o‘z
asarlarida ko‘plab maqol va masallar keltirganlar. Vladimir Dal, Noqiy
Esonbat singari toatar olimlarning tom-tom maqol kitoblari, maqollarning
jadvalini ishlab chiqqan G.L. Permyakovning buyuk ilmiy xulosalarini e’tirof
etgan holda tan olish kerakki, maqol va masallar olami murakkab va
cheksizdir, shu kungacha mavjud hech qanday nazariya ularning chegarasini
mukammal va mufassal belgilab bera olmaydi. Mavzuning ziddiyatli va
murakkab ekanligi oqibatida O‘zbekistonda ushbu soha bo‘yicha izlanishlar
kam, xususan, Qur’oni karim va boshqa muqaddas kitoblardagi masallar juda
kam o‘rganilgan. Muqaddas kitoblardagi masallarni qiyosiy o‘rganish
deyarlik mavjud emas. Manna’al-Qattoning “Mabahis fi u’lumil-qur’an”, ibn
Javziyning “Amsal ul-qur’an”, V.G. Melnikov “ Вечные истины ”,
Alizadaning “ Каран и Библия сравнительный анализ ” asarlarining ichki
qurilishi va mavzu doirasini batafsil yoritish lozim ko‘rildi. Masal janriga oid
barcha birikmalar lafziy qurilmasi, uning mazmuniy mundarijasi, shakl,
ma’no va mantiq nuqtai nazaridan o‘rganib chiqildi.
“Masal” aytilishga oson bir ibora bo‘lsada, bu nom atrofida bir
qoidaga bo‘ysunmaydigan turli-tuman, juda ko‘p kichik janrlarni o‘z ichiga
25

oladi. Shuning uchun ham bu mavzu dunyo tilshunoslari e’tiboriga tushib,
hozirda u bilan jiddiy shug‘ullanayotdan olimlar doirasi kengaymoqda.
Tahlil qilayotgan mavzu juda ziddiyatli, tilshunoslikda nihoyatda kam
o‘rganilgan muammolardan biridir. Umuminsoniy tafakkur, mafkura, axloq-
odob qonuniyatlari bor ekan, umumbashariy hikmatlar, o‘gitlar, “nima qilish
mumkin-u”, “nima qilish aslo mumkin emasligi” haqidagi pandlar
dunyoning turli burchagida yashaydigan xalqlarga hatto “tarjimonsiz”
tushunarli bo‘lgan mushtarak tafakkur chechaklari, aynan bir xil yohud bir
biriga g‘oyatta o‘xshab ketadigan maqol, matal, rivoyat-u masallar ham
mavjudligi ajablanarli emas. Bu qabildagi lisoniy- mantiqiy jamg‘arma
turlizabon millatlarning oltin xazinasidir. Qizig‘i shundaki, bir biridan
ko‘plab chaqirim uzoqda yashaydigan xalqlar fikrdosh bo‘lib, bir birlarini
tarjimonsiz ham yaxshi tushunayaptilar. Chunonchi, yapon bilan hind, ingliz
bilan turk, arab bilan xitoy, o‘zbek bilan qozoq, chex bilan ukrain ham faqat
o‘ziga mansub antiqa hikmatlari, iborasozlik san’atlari bilan bir-birlariga
juda yaqin yoki aynan bir fikrni ifodalovchi iboralarga ega ekanliklari
ma’lum bo‘lib qolayapti. Qur’oni karimda masallar keltirish uslubi o‘ziga
hosdir. Unda voqea hodisani tabiat hodisalariga, hayvonlarga solishtirish
ahmiyatlidir. O‘xshatishning asosi yaxshi-yomonni ajrata bilish, voqeani
tafsilotini bilmasdan turib ham yakuniy xulosaga kela olishdir. Hayvonlarga
nisbatan keltirilgan masallarning asosiy maqsadi ham shu asosga qurilgan.
Hamma uchun aniq malum bo‘lgan hayvonni tabiiy bir hislati borki Alloh
taolo uni biror bir hodisaga muqoyasa qiladi. Agar solishtirilayotgan odam
hayvonning yomon hislatiga o’xshatilayotgan bo‘lsa, biz uni ta’vil
qilmasdan turib bilamizki u inson yomon xulqli, yomon fe’lli, harom amal
qiluvchi odamdir. Agar hayvonlarning yaxshi hislatiga solishtirilsa, u holda
undan o‘rnak olsa bo‘ladigan odam ekanligi anglanadi. “Chumoli kabidir”
26

iborasi ishlatilganda, hamma biladiki, u mehnatsevar inson. Chunki
chumolini mehnatsevarligi barchaga ma’lumdir. “Musichadek beozor”,
“ittek vafodor” shular jumlasidandir. Bu kabi masallar manbasi yo‘q, yoshu
qariga malum bo‘lgan tafsirdir. Ana shuning uchun ham Alloh taolo
hammaga ma'lum bo‘lgan bu turdagi masallarni Qur’oni karimda ko‘p zikr
qilgan. Xususan bunday masallar Bibliyada ham ko’p uchraydi. Chunonchi
Dovud sanosida qabih insonlarni sifati ketganda ularninig tillarini ilonga
o’xshatgan: “zero urush-janjallar ularning tillarini ilondek o’tkir qiladi”. Bu
masal Isroil xalqi surgundan qaytganda aytilgan bo’lib, Xudo o’z tilidan
bayon qilgan. Sanoda Xudovand Bobil shohini masxaralab shunday deydi:
“xatto, sarv daraxti ham xalokatingdan mamnun, Lubnon sadrlari ham uni
masharalab shunday deydi: “endi sen chuqurda yotibsan, xech kim bizni
kesgani kelmas”. Xudovand filistlarni xonavayron qilayotgan paytda ularni
sifatlab qutbdagi so’zlarni aytadi. “Bizni urgan tayoq sindi, den
quvonmangiz ey filistlar! Axir ilonnig tuxumidan qora ilon chiqadi”. Bu
masallardan ko’rinib turibdiki Bibliyada ham hayvonlarga masal keltirishlik
urf bo’lgan.
Qur'oni karimning o‘zida masalga yuksak ahamiyat berilgan. Qur’ni
karimda masalga berilgan etiborni yuksakligini isboti o‘laroq Alloh taolo 21-
oyatdayoq masalga murojaat qilgan. (baqara 17). Unda ko‘rsatmalar mavjud
bo‘lib, moddiy tasvirlardagi mavhum g‘oyalarni yoritishda foydalanilgan.
Bular aslida taqlidlar, taqqoslashlar tufayli diniy haqiqatlarni
oydinlashtirishda muhim rol o‘ynaydi. Masalning lavhalari kundalik
hayotdan olingan va shuning uchun hamma uchun yaqin va tushunarli.
Hayot va o‘lim, yaxshilik va yomonlik muammolariga ta'sir qiluvchi tabiat
hodisalari bilan o‘xshashliklar inson va tabiatning birligini anglashga
yordam beradi. Ko‘pincha, bunday taqqoslashlar suraning asosiy g‘oyasini
27

ifodalab, oldingi va keyingi oyatlarning ma'nolari jamlangan yakuniy fikrni
ifodalaydi. Bundan tashqari, "nur" va "ankabut" suralarining nomlari ularga
kiritilgan masallarning asosidan kelib chiqqan. Masallar Qur'oni karimda
ma'naviy-axloqiy tarbiya tizimida muhim o‘rin tutadi.
Birinchidan, taqqoslashlar odamlarda mulohaza yuritishga undaydi,
ularda yashiringan ma'noni mustaqil ravishda kashf etadi. Fikrlash orqali
bilimlarni anglash, inson uni o‘z kashfiyoti sifatida qabul qiladi va unga
katta ishonch bilan qaraydi. Shu tufayli, masalar asosida qilingan yakuniy
xulosa odatdagi buyruqlar (amr) va taqiqlarga (nahiy) qaraganda ko‘proq
ta'sir ko‘rsatadi. Masallarning bu xususiyati Qur'oni karimda bir necha bor
ta'kidlangan (39-sura "Zumar", 27-oyat; 59-sura "hashr", 21-oyat).
Ikkinchidan, masallar dunyo - oxirat bilan bog‘liq diniy tasvirlarni
idrok etishni osonlashtiradi. Masalan, riyo qilgan holda sadaqa beradigan
kishi haqidagi masalda, bunday ish oxirat uchun hech qanday mukofot
keltirmasligini aniq tushuntiradi: “Bunday “sadaqalar” chang-tuproq bilan
qoplangan silliq toshga o‘xshaydi: yomg‘ir tushganda, u yalang‘och qoladi.
Ular qo‘lga kiritgan narsalariga qodir emaslar” (2-sura “Baqara”, 264-oyat).
Uchinchidan, masallar hodisalar va harakatlarning mohiyatini ochib
beradi, sirni oshkoralik bilan, yashirin narsani esa oydinlik bilan taqqoslaydi.
Shunday qilib, "sudxo‘r bo‘lgan kimsalar qiyomatda jin chalgan majnun kabi
turadilar” (2-sura "Baqara", 275-oyat) oyatida ribo ko‘rinishida oson foyda
olishga bo‘lgan chanqoqlik jinnilikka o‘xshashligini va shuning uchun
qiyomat kuni ularni aqldan ozishlari ta'kidlamoqda.
To‘rtinchidan, masallar xayrli amallarga bo‘lgan qiziqishni va buning
natijasida va'da qilingan mukofotga ega bo‘lish istagini uyg‘otadi. Bularga
xayr-ehson uchun mukofotni misoli donni unib chiqishi-yu, uning ko‘payib
ketishi bilan taqqoslaniladi: "Allohning yo‘lida mollarini sarf qilganlar yetti
28

donadan o‘sgan va har bir quloqning yuz donasi bo‘lgan donga o‘xshaydi"
(2-sura “baqara” surasi, 261-oyat).
Beshinchidan, Qur'oni karim masal orqali insonlarda yomon ishlardan
nafratlanish va ulardan saqlanish istagini uyg‘otadi. Masalan, "A’rof"
surasida Alloh taoloning oyatlaridan yuz o‘girganlar va ko‘rsatmalarga quloq
solmaydiganlar haqida bir rivoyat keltirilgan: "Bas, uning misoli xuddi bir
itga o‘xshaydiki, uni haydasang ham tilini osiltirib turaveradi, yoki o‘z
xoliga qo‘ysnag ham tilini osiltirib turaveradi. Bu bizning oyatlarimizni
yolg‘on degan kimsalarning misolidir. Ular tafakkur qilsinlar uchun Siz bu
qissalarni so‘ylang” (7-sura“A’rof”, 176-oyat). Dunyo hoyu havaslariga
berilib, faqat lazzatlanish haqida o‘ylash, o‘z qadr-qimmatini yo‘qotadi va
haydab chiqarganda ham, uni yolg‘iz tashlaganingizda ham tilini osiltirib
turuvchi itga o‘xshaydi. Ular poraxo‘rlik va yomonlik qilishdan
to‘xtamaydilar, hoh nasihat qilinsin, hoh qilinmasin.
Adabiy majozning qonunlari, yangi ahd masallari, Injil janrlari, har
qanday masihiy jamiyati uchun juda muhimdir. Bibliya masallari o‘zlariga
axloqiy, axloqiy va falsafiy omil sifatida insonning savollariga asosiy
javobni beradi va insonning xulq-atvorini tartibga soluvchchi manba
hisoblanadi. Bibliyadagi masallar va ayniqsa “Sulaymon hikmatlari”
zamonaviy hayot muammolariga echim hisoblanadi. Sulaymon masallari
asosan yoshlarga murojaat qiladi.
Arnot bu kitobni "Yerdagi samoviy qonunlar" deb ataydi, bu uning
mazmunini aniq tasvirlaydi. Ushbu masal, ko‘pincha osongina eslab qolish
mumkin bo‘lgan tarzda tuzilgan. Bibliya masallari ikki qismdan iborat
bo‘lib, ular o‘xshatish yoki bir biriga taqqoslashdan iboratdir.
Bibliya masallarning quyidagi turlari mavjud:
1. Ba'zi masallar oddiy haqiqatni ifodalaydi:
29

“Egamizga insonlarning yo‘llari ma’qul kelganda, dushmanlari bilan
ham yarashtiradi”. (hik.17-7)
2. Ba’zi masallar ikki qismdan iborat bo‘lib, ular bir-biri bilan
taqqoslanad:
“uzoq yurtdan kelgan xushxabar charchagan odamga sovuq suv
kabidir”. (hik. 25.25)
3. Bibliya masallari ikki yoki undan kop iboradan tashkil topgan bo‘lib,
qarama- qarshi ma’nolarga ega bo‘ladi:
“Solihning xotirasi muborak bo ladi, fosiqning nomi yoddan ʻ
ko tariladi”.
ʻ
(hik.10.7) Bibliyada Ikki yoki undan ko‘p iboralardan iborat masallar
mavjud bo‘lib, ularda bir xil fikr biroz farq bilan takrorlanadi: “zero buzuq
xotin – tubsiz choh, zinokor xotin tor quduqdir”. (hik.23.27)
Bibliya masallarini yana ikki qismga bo‘lish mumkin:
1. Bibliyada shunday masallar borki u mutlaq haqiqatni anglatadi:
“egamizning nomi mustahkam qal’adir. Solih u yerda omonda bo‘ladi”.
(hik.18.10)
2. Bibliyadagi shunday masallar borki u haqiqat , ammo bundan istisno
bo‘lishi
mumkin. Masalan: “haqiqiy do st har doim sevadi, aka–ukalar ham
ʻ
og ir kun uchun tug ilgan”. (17:17) Bu kabi masallar insonlarning fikr
ʻ ʻ
yuritishga undaydi va bu insonnig shaxsiy kashfiyoti hisoblangani uchun
uzoq vaqt xotirasida qoladi. Bibliya masallari quyidagi hususiyatlarga ega:
1. Naql qilish.
2. Kinoya.
3. Qisqalik.
4. Isbot talab qilmaydi.
30

5. Muammoni yechimini ko‘rsatadi.
6. Kamchiliklarni ko‘rsatadi.
7. Yaxshilikka dalolat qiladi.
31

Xulosa
Xulosa qilib aytadigan bo'lsak,Qur‘onda insonlarning etnik bo‘linishi,
ijtimoiy tabaqalanishi, ayirmachilik, millatchilik inkor etiladi. Alloh nazarida
barcha teng. Insonlar Alloh tomonidan millati, nasabi, boyligi, imtiyoziga
qarab emas, balki, uning qalbi, ezgulik va savob ishlar, mehr-shavqat,
miskin va muhtojlarga yordam berish, insonparvarlikni ulug‘lash barcha
ilohiy kitoblar kabi Qur‘onning mazmun mohiyatini belgilaydi.
Uchta dunyo dinlari - yahudiylik, nasroniylik va islom dini kelib
chiqishida
umumiy xususiyatlarga ega va shu ma'noda bir-biriga bog‘liqdir.
Uning bog‘liqligi Qur’oni karim, Bibliya keltirilgan asosiy manbalarini
taqqoslashda aniq ko‘rinib turibdi. Biroq, masal sohasida deyarlik tadqiqotar
yo‘q, qiyosiy jihatlar yaxshi o‘rganilmagan. Olimlarning ishlarining
aksariyati yahudiylik, nasroniylik, islom va ularning asosiy manbalari bilan
bog‘liq muammolarni o‘rganishga qaratilgan edi. Bizning oldimizga qo‘ygan
maqsadimiz Qur’oni karim va Bibliyada keltirilgan masallarni qiyosiy tahlil
qilishdan iboratdir. Shu orqali ikki muqaddas kitobning o‘shash masallari va
qarama qarshi masallarini o‘rganib, ularni grammatik tahlil qilish, ichki
qurilmasini o‘rganish va balog‘iy san’atini aniqlashdan iborat. Ikki
muqaddas kitobni tahlil qilar ekanmiz, shu ma’lum bo’ldiki, unda keltirilgan
masallar naqadar bir – biriga o‘xshash, naqadar bir-biriga yaqin ma’noili va
bir hil jozibaga ekan. Misol uchun Alloh taolo Qur’oni karimda “toki tuya
igna teshigidan o‘tmas ekan, ular ham jannatga kira olmaslar” shunday oyat
keltiradi. Buni qarangki Bibliyada ham shunday masal keltirilgan: “boy
odamning xudo shohligiga kirishidan ko‘ra, tuyaning igna qulog‘idan o‘tishi
qulayroqdir”.
32

Bu boradagi izlanishlar juda oz bo’lib o’zbek tilida bunday qiyosiy
mavjud emas. Bu soha tadqiq qilinishga muhtoj sohalaridan biri ekanligiga
xulosa qilindi.
Qur'onga taqlid etilmaslik xususiyatini baxsh etadigan jihatlardan biri
uning adabiy jihatdan qurilishiga borib taqaladi. Arab tilida yozilganligiga
qaramasdan, Qur'on arab adabiyotida qo‘llanilgan shakllarga o‘xshash emas.
Qur'ondagi qofiya tizimi «qofiyalashtirilgan nasr» deyiladi va
tilshunoslar Qur'onda qo‘llanilgan bu qofiyani mo‘‘jiza deb ta'riflaydilar.
Mashhur ingliz olimi Professor Dtsel M. A. Abbas Qur'onning tilshunoslik
jihatdan bir mo‘‘jiza ekanligini isbotlash maqsadida yozgan Sciense
Miracles (Fan mo‘‘jizalari) nomli kitobida Qur'onda qo‘llanilgan harflar va
qofiya tizimi yuzasidan, grafik va diagrammalar vositasida, keng qamrovli
izlanishlar olib bordi. Bu kitobda Qur'ondagi qofiya tizimiga taalluqli ayrim
hayratlanarli dalillar keltirilgan.
Ma'lumki, Qur'ondagi 29 ta sura bir yoki undan ko‘proqramziy harflar
bilan boshlanadi. Bu harflar «muqatta harflar» yoki «boshlovchi harflar» deb
ataladi. Arabcha 29 harfning 14 tasi muqatta harflardan iborat: Qof, Sod, To,
Ha, Yo, Sin, Alif, Lom, Mim, Kof, Ayn, Nun, Ro, Ha.
Bulardan Nun harfining «Qalam» surasidagi qo‘llanilishiga e'tibor
qaratsak, oyatlarning 88,8% ida Nun harfi bilan qofiyalanganlikni
ko‘rishimiz mumkin. «Shuaro» surasining 84,6% i, «Naml» surasining
90,32%i va «Qasas» surasining 92,05% i Nun harfi bilan qofiyalanadi.
Bu izlanish butun Qur'on bo‘yicha olib qaralganda esa uning 50,08% i
Nun harfi bilan qofiyalanganligi ma'lum bo‘ladi. Bosh-qacha qilib aytganda,
Qur'on oyatlarining yarmidan ko‘prog‘i Nun harfi bilan yakunlanadi. Shu
paytgacha ayni shunday uzunlik-dagi hech bir adabiy asar matnining
33

yarmidan ko‘prog‘ini yolg‘iz bir harf bilan qofiyalashning imkoni
bo‘lmagan. Bu nafaqat arab tili, balki boshqa barcha tillarga ham taalluqlidir.
Ikki yuz-uch yuz satrli she'rda bor-yo‘g‘i ikki yoki uch tovush bilan
qofiyaviy nasr shakllantirilganda edi, bugungi kun adabiy tanqidchilari bu
asarni nodir asar, deb baholashlariga kifoya bo‘ladigan muhim bir sifat unda
jo bo‘lgan bo‘lar edi. Shunday ekan, Qur'onning uzunligi, unda berilgan
ma'lumotlar va Qur'onning hikmatli izohlarini ko‘zda tutadigan bo‘lsak,
undagi qofiyaviy nasriy tizim qo‘llanilgan g‘ayrioddiy uslub yanada aniqroq
va go‘zalroq tus oladi. Qur'on haqiqatda turli-tuman fanlarga oid ma'lumotlar
bilan to‘la bir ummondir. Diniy va ma'naviy yo‘riqlar, o‘tmishda yashab
o‘tgan odamlar hayotidan o‘gitlar, Alloh yo‘llagan payg‘ambarlar va
elchilarning xabarlari, tabiiy fanlar va muhim voqealarning tarixiy tafsilotlari
shular jumlasidandir. Garchi bu ma'lumotlar shundoq ham ajoyib bo‘lsa-da,
ular eng g‘aroyib adabiy marom va ustunlik bilan bayon etilgan. Ilmiy
jihatdan teran va turfa masalalarni o‘z ichiga olgan Qur'onda bu qadar oz
tovush bilan shunchalik ko‘p qofiyaviy nasr yaratishga inson zakovati bilan
erishish mutlaqo mumkin emas. Mana shu nuqtai nazardan, arab tilshunoslari
Qur'oni Karimni «shubhasiz hech taqlid etib bo‘lmas», deb ta'riflashlariga
ajablanmaslik lozim.
34

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Asqar Zunnunov Pedagogika tarixi « ШАРК » НАШРИЁТ -
МАТБАА
АКЦИЯДОРЛИК КОМПАНИЯСИ БОШ ТАХРИРИЯТИ
ТОШКЕНТ - 2004
2. B.X.XODJAYEV «UMUMIY PEDAGOGIKA NAZARIYASI VA
AMALIYOTI» «Sano-standart» nashriyoti Toshkent - 2017
3. Omina Shenliko‘g‘li «Imomning manekin qizi»
4. Khaydarov, S. A. (2021). The role of the use of fine arts in teaching
the history of the country. International scientific and practical conference.
CUTTING EDGE-SCIENCE. In Conference Proceedings (pp. 41-43).
5. Davrenov, J., & Haydarov, S. (2021). TARIX FANINI
O’RGANISHDA XVI-XVIII ASRLARDA YAPONIYA DAVLATI
TARIXINI AHAMIYATI. Scientific progress , 1 (6).
6. Narmatov, D., & Haydarov, S. (2021). TARIX FANINI
O’QITISHDA ISPANIYA XV-XVII ASRLARDAGI TARIXI. Scientific
progress , 1 (6).
7. Elguzarov, B. B. O. G. L., & Haydarov, S. (2021). TARIX FANINI
O’RGANISHDA MITANNI DAVLATCHILIGINING O’RNI VA
AHAMIYATI. Scientific progress , 1 (6), 616-619.
8. Erkinov, A. S. O., & Haydarov, S. (2021). YUNON-BAQTRYA
PODSHOLIGINING IJTIMOYI TUZIMI, XO’JALIGI VA MADANIYATI.
Scientific progress , 1 (6), 620-622.
9. Nematov, M. D. O., & Haydarov, S. (2021). TARIX FANINI
ORGANISHDA SHUMER-AKKAD DAVLATCHILIGINING ORNI VA
35

AHAMIYATI. Scientific progress , 1 (6).
10. Ermatov, F., & Haydarov, S. (2021). TARIX FANINI
O’QITISHDA 1870-1914 YILLARDA ANGLIYANING O’RGANILISHI.
Scientific progress , 1 (6).
11. Do’Stmurodov, S., & Haydarov, S. (2021). TARIX FANINI
O’QITISHDA XVI-XVIII ASRLARDA HINDISTONNI O’RGANISH.
Scientific progress , 1 (6).
12. Mengboyev, S. N., & Haydarov, S. (2021). TARIX FANINI
O’QITISHDA URARTU PODISHOLIGINING O’RNI. Scientific progress ,
1 (6).
13. Asqarov, N. S. O., & Haydarov, S. (2021). ARAB
XALIFALIGINING POYTAXTI BAG DODNING TANAZZULGA YUZ ʻ
TUTISHI. Scientific progress , 1 (6).
14. Ro’Zmetov, J., & Haydarov, S. (2021). TARIXNI O’RGANISHDA
SOSONIYLAR DAVLATINING O’RNI VA AHAMIYATI. Scientific
progress , 1 (6).
15. Tulaboyev, D., & Haydarov, S. (2021). TARIXNI
O’RGANISHDA MESOPATAMIYANING TARIXI VA DINI: O’RNI
HAMDA AHAMIYATI. Scientific progress , 1 (6).
16. Ҳайдаров , С . А ., (2022). Заҳриддин Муҳаммад Бобур : бир қўлда
мўйқалам - у , бир қўлда тож . Scientific progress , 3(3).
36

“Qur’oni Karim” muhim tarixiy manba sifatida.

Sotib olish