Quruq usulda portlandsement ishlab chiqarishda shaxtali pechning issiqlik texnik hisobi

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAHSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT KIMYO-TEXNOLOGIYA INSTITUTI
“Silikat materiallar  va kamyob, nodir metallar
texnologiyasi” kafedrasi
      ”Qurilish materiallari ishlab chiqarishda issiqlik       
jarayonlari va qurilmalari ” fanidan
KURS  LOYIXASI
Mavzu :    Quruq usulda portlandsement ishlab chiqarishda  shaxtali  pechning 
issiqlik texnik hisobi
Raxbar :    
Bajardi :
                             
Toshkent-202 0 “Silikat materiallar  va kamyob nodir metallar
texnologiyasi” kafedrasi
 “ _________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________”  fanidan
kurs loyixasini ximoya qilish vaqtidagi
BAYОNI
                                                        Sana  «___»______2020  yil
Qatnashdilar: 
                                                     Rais:  ______________
                                                A’zolari: _____________
                                                         __________________
Kurs loyixasi ximoya qiluvchi talaba 
_________________________________
Guruhi  _______________
Ximoya vaqtida berilgan savollar: 
___________________________________________________
___________________________________________________
___________________________________________________
Ta ’ kidlandiki, talaba kurs loyixasini  «___»  bahoga ximoya qildi.
Komissiya raisi  ______________________
A’zolar  _____________________________
               _____________________________ TASDIQLAYMAN                                                         
Kafedra mudiri
           Aripova M.X
KURS LOYIXASI
Fanning nomi ____   Qurilish materiallari__ishlab chiqarishda issiqlik       jarayonlari
va qurilmalari _________________________________________________
Guruh  _____________________________________________________
Talaba    __________________
Raxbar  ___ _________________________________
Topshiriq
Loyixa mavzusi ____________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Dastlabki ma’lumotlar 
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Yordamchi ko’rsatmalar 
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Chizma qismining mazmuni:
1._________________________________________________________________
2._________________________________________________________________
3._________________________________________________________________
Xisob-tushuntirish yozuvlarning mazmuni:
1._________________________________________________________________
2._________________________________________________________________
3._________________________________________________________________
4._________________________________________________________________
5._________________________________________________________________
Ximoya  ______________________
Raxbari  _____________________ MUNDARIJA
1.Kirish……………………………………………………………………………5
2. Issiqlik jihozlariga qo‘yiladigan  talablar………………………………………
3. Yoqilg‘ilarning turlari…………………………………………………………
4. Yoqilg’ining yonish jarayonini hisoblash………………………………………
5. Yoqilg’inig yonish haroratini hisoblash…………………………………………
6. Shaxtali issiqlik qurilmasining issiqlik balansi va hisobi…..
7. Shaxtali pechning  issiqlik balansi…………………………………………….
8.   А erodinamik hisobi……………………………………………………………
9.  Adabiyotlar…………………………………………………………………… KIRISH
Xalq   xujaligining   rivojlanishida   qurilish   materiallarining   ahamiyati   juda
katta. Sanoat va uy-joy qurilishining kun sayin o‘sib borishi qurilish materiallariga
bo‘lgan   ehtiyojni   yanada   oshirmoqda.   Shuning  uchun   qurilish   materiallari   hamda
ularni ishlab chiqarish texnologiyasi, ulardan yasalgan buyumlar tarkibini bilish va
o‘rganish   har   bir   quruvchi-mutaxassis   uchun   muhimdir.   Shu   bilan   birga,
mutaxassis kuyidagilarni yaxshi bilishi lozim: a) materiallar ishlab chiqarish uchun
ishlatiladigan xom ashyo; b) xom ashyoni ishlash va buyum tayyorlash jarayoni; v)
qurilish materiallarining xossalari, ularni sinash usullari va qabul qilish; g) tashish
va   saqlash   usullari;   d)   materiallarning   qurilishda,   kerakli   joylarda   ishlatilishi;   e)
materiallarni tejash yo‘llari. 
Qurilish   materiallarini   ishlab   chiqarish   va   ularni   xalq   xo‘jaligida
ishlatishning   o‘ziga   xos   tarixi   bor.   Eng   qadimgi   va   ko‘p   tarqalgan   qurilish
materiallari gil hisoblanadi. Gil qurilish materili sifatida insoniyat  taraqqiyotining
boshlang‘ich   davridayoq   ishlatilgan.Vaqt   o‘tish   bilan,   inson   gildan   har   xil
shakldagi   buyumlar   tayorlashni   va   ularning   mustahkamligini   oshirish   maqsadida
uni kuritish hamda kuydirishni o‘rgangan.
Qurilish   materiallari   ishlab   chiqarishda   texnologik   jarayonning   asosiy
qismini   issiqlik   berish   ishlovi   va   issiqlik   jihozlari   tashkil   etadi.   Ularning   to‘g‘ri
ishlashi   korxonada   ishlab   chiqarilayotgan   maxsulotlarning   sifatiga   va   ishlab
chiqarish   samaradorligiga   bog‘liq   bo‘ladi.   Issiqlik   qurilmalarini   yaratilishi
qadimdan   boshlangan   bo‘lib,   ularga   dastlabki   humdonlar,   temirchilikda
ishlatiladigan   issiqlik   moslamalari   misol   bo‘ladi.   Dastlabki   issiqlik   qurilmalari
tuzilishi   va   samaradorligi   jixatdan   mukammal   bo‘lmasa   ham   o‘z   davrida
iste’molchilarga xizmat qilib kelgan.
Issiqlik   jihozlariga   quritgichlar,   bug‘   qozonlari,   qotirish   kameralari   va   turli
konstruksiyaga   ega   bo‘lgan   aylanma,   shaxtali,   tunnelli,   xalqali,   konveyerli   va
boshqa pechlar kiradi.
Quritgich    deb xom   ashyo  yoki  yarim   tayyor   maxsulot   tarkibidagi   namlikni
quritadigan   issiqlik   agregatiga   aytiladi.   Quritish   jarayonida   maxsulot   tarkibidagi namlik 5-8% dan 15-20% gacha kamayishi mumkin.  Quritgichlarning turlari ko‘p
bo‘lib, ishlash tarziga ko‘ra davriy va uzluksiz tarzda ishlovchi turlarga bo‘linadi.
Konstruksiyasiga   ko‘ra   tunneli,   kamerali,   konveyerli,   barabanli   boshqa   turlarga
bo‘linadi.   Davriy   ravishda   ishlaydigan   quritg i chlarga   laboratoriya   quritgichlariga
kamerali,   barabanli     va   boshqa   turlari   kiradi.   Uzluksiz   tarzda   ishlaydigan
quritgichlarga   tunnelli,   konveyerli,   aylanma,   sachratgichli,   pnevmatik   turlari   va
boshqa turlari kiradi. 
Yоqilg‘i   xarakatining   turiga   ko‘ra   to‘g‘ri   oqimli,   qarama-qarshi   oqimli,   bir
kamerali,   ko‘p   zonali   va   boshqa   turlariga   bo‘linadi.   Quritgichlarda   bo‘lakli,
sochiluvchan,   suyuq   materiallar,   yaxlit   va   dona   holdagi   materiallar   quritiladi.
Quritgichlarda     material   quritilganda   fazaviy   va   struktura   o‘zgarishlari
kuzatilmaydi. 
Pech   deb, yuqori haroratli sharoitda materialning xossalarini o‘zgartiradigan,
fizik-kimyoviy   jarayonlarni   sodir   etadigan,   maksimal   xaroratda   materialni
mustahkamlaydigan   issiqlik   agregatiga   aytiladi.   Pechlar   ishlash   tarziga   ko‘ra
davriy   va   uzluksiz   tarzda   ishlaydigan   turlarga   bo‘linadi.   Konstruksiyasiga   ko‘ra
aylanma,   shaxtali,   xalqali,   tunneli,   konveyerli,     vannali   va   boshqa   turlarga
bo‘linadi.
Issiq-namli  ishlov berish  usuli ham keng tarqalgan bo‘lib, bu usul yordamida
beton,   temirbeton,   shlakli   beton,   silikat   g‘ishti   va   boshqa   mahsulotlar   olishda
foydalaniladi.   Issiq-namli   ishlov   beruvchi   jihozlarida   kerakli   harorat   va   bosim
sharoitida   bug‘-namli   muxit   hosil   qilinadi.   Bu   usul   bilan   materialni   mustahkam
bo‘lishiga qadar  qotiriladi. Issiq-namli muxitda ishlaydigan jihozlarga avtoklavlar,
bug‘lash kameralari, qotirish kameralari kiradi.  
Yоrdamchi   issiqlik   uskunalari.   Bunday   uskunalarga   tuproqlarni   bug‘
yordamida  namlovchi, beton tayyorlashda  ishlatiladigan  to‘ldiruvchi  materiallarni
qurituvchi jihozlar kiradi.
Y u qori quvvatli   issiqlik agregatlariga gaz-generator stansiyalari, katta qozon
qurilmalari  k iradi. Ular asosan qurilish materiallari va detallar ishlab chiqaradigani
zavodlarga   qurilgan   bo‘lib,   issiqlik   qurilmalarida   asosiy   jarayon   har   hil   harorat, bosim va turli muxitda sodir bo‘ladi.
Issiqlik rejimi  deb, issiqlik jihozning ichida gaz muxitining xarakat tezligi va
gazning tarkibi, namligi, bosim va haroratining vaqt bilan bog‘liq ravishda, issiqlik
ishlovidagi asosiy parametrlarni birgalikda olib borishiga aytiladi. Issiqlik rejimini
saqlamaslik   mahsulotning   sifatsiz   chiqishiga,   ishlab   chiqarish   samaradorligini
kamayishiga sabab bo‘ladi.
Sement   kimyosi   masalalari   dunyo   olimlari   tomonidan   amalga   oshiriluvchi
fundamental   ilmiy   izlanishlardandir.   Ushbu   ilmiy   izlanishlarni   natijalari   sement
kimyosi   b о ‘yicha   о ‘tkaziluvchi   yirik   xalqaro   forumlar   –   kongresslarda
umumlashtiriladi va muhokama etiladi. Ushbu qurilish materialining  о ‘rtacha yillik
о ‘sishi 6 % dan ortadi, bu esa sement ishlab chiqarilishining rivojlanishini boshqa
sanoat   mahsulotlariga   nisbatan   ancha   yuqori   ekanligidan   guvohlik   beradi.
Yuqoridagi   raqamlar   sementning   jahon   mamlakatlardagi   ishlab   chiqarish
kuchlarining rivojlanishdagi rolini k о ‘rsatadi.
  Sement   ishlab   chiqarish   b о ‘yicha   О ‘zbekiston   Respublikasi   jahonda
salmoqli   о ‘rin   egallaydi.2009   yilda   mamlakatimizda   7mln.t.yaqin   sement   ishlab
chiqarilgan.   Hozirda   sement   t о ‘g‘risidagi   fanning   rivojlanishiga,   sement
kimyosining   nazariy   asoslarini   ishlab   chiqish   va   uning   ishlab   chiqarish
texnologiyasini yanada takomillashtirishga katta ahamiyat berilmoqda. Sement eng
muhim   qurilishlarning   bog‘lovchi   materiali   hisoblanadi.Dunyo   b о ‘yicha   sement
ishlab   chiqarish   hajmi   tobora   о ‘sib   bormoqda.Hozirgi   paytda   sement   ishlab
chiqarish   yiliga   2   mlrd.tonnaga   yaqin   miqdorni   tashkil   qiladi.   Bog‘lovchi
moddalarga   yuqori   suvbardoshlik   xususiyatini   berish   maqsadida   ularni   turli   –
tuman   faol   mineral   q о ‘shimchalar   (gidravlik)   bilan   aralashtiriladi.   Bularga
ch о ‘kma   yoki   vulqon   otilishiga   oid   tog‘   jinslari   (diatomitlar,   trepellar,   tuflar,
trassalar),sun’iy   kuydirilgan   tuproq   (gliyejlar),   kullar,   shlaklar,   kulolchilik   ishlab
chiqarish   chiqindilari,   g‘isht   siniqlari,   maxsus   kuydirilgan   tuproqlar,   kimyo   va
metallurgiya sanoatichiqindilari kabi sun’iy q о ‘shimchalar kiradi. 2.ISSIQLIK JIHOZLARIGA QO‘YILADIGAN  TALABLAR
Issiqlik   jixozlari   texnologik   jarayonda   muhim   o‘rinda   turadi.   Sifatli   va
yuqori   unumdorlikka   ega   bo‘lgan   mahsulot   ishlab   chiqarish   uchun   issiqlik
agregatlariga qo‘yidagi talablar quyiladi:
1)   Belgilangan   unumdorlikda   yuqori   sifatli   mahsulot   ishlab   chiqarilishi
ta’minlangan bo‘lishi;
2)   1   birlik   mahsulot   uchun   issiqlik   va   shartli   yoqilg‘ini   solishtirma   issiqlik
sarfining kamligi va issiqlik jixozining yuqori darajadagi  foydali ish koeffitsienti;
3) Issiqlik jihozining  o’lchamlarining kichikligi;
4)   Issiqlik   jihozining   qimmat   bo‘lmagan   materiallardan   qurilishi,   ihcham
konstruksiyaligi;
5)   Issiqlik   ishlovi   berishda   jarayonning   uzluksiz   bo‘lishi.   Issiqlik
jarayonining   nazorati   oson   va   tez   olib   borilishi     xamda   jarayonni   samarali
boshqarilishi;
6) Issiqlik agregatlarida   materiallarni   kuydiradigan, pishiradigan ishchi va
xodimlarni texnik xavfsizligini ta’minlash;
7) Issiqlik jixozlarini oson ta’mirlanishi, ba’zi qismlarini oson almashtirilishi
va boshqalar;
8) Issiqlik jixozining uzoq muddatli ish faoliyati. 3. Y O QILG‘ILARNING TURLARI 
Silikat   sanoatida   qattiq,   suyuq   va   gazsimon   yoqilg‘ilaridan   foydalaniladi.
Y o qilg‘ining   yonish   jarayonida   maksimal   xarorat   olishga   erishiladi.   Y o qilg‘ini
iloji   boricha   qulay,   tejamkor   va   maxalliy   turlarini   tanlab   olish   tavsiya   etiladi.
Sanoatda   yoqilg‘ilar   qo‘llanilishi   bo‘yicha   energetik   va   texnologik   turlarga
ajratiladi.   Energiya   olish   uchun   ishlatiladigan   yoqilg‘i   energetik   deb   hisoblanadi.
Ishlab   chiqarishning   texnologik   jarayonida   ishlatiladigan   yoqilg‘i   texnologik   deb
ataladi.   Texnologik   yoqilg‘ini   tanlash   maxsulot   ishlab   chiqarish   texnologiyasi   va
asosiy qurilmalarning konstruksiyasiga bog‘liq. 
Fizik   holatiga   ko‘ra   yoqilg‘i   qattiq,   suyuq   va   gazsimon   bo‘ladi.     C h iqishi
bo‘yicha yoqilg‘ilar tabiiy va sunniy turlarga bo‘linadi. Sunniy yoqilg‘i texnologik
jarayonda tabiiy yoqilg‘ini qayta ishlash natijasida olinadi. Y o qilg‘i yonadigan va
yonmaydigan   qismlardan   iborat.   Y o nadigan   qismiga   uglerod-С,   vodorod   - H ,
kislorod -O, azot -N va oltingugurt -S kiradi. Kislorod va azot yonma sli gani uchun
ularning   yoqilg‘i   tarkibiga   kirishi   shartli   deb   hisoblanadi.   S h uning   uchun
yoqilg‘ining   yonadigan   qismi   shartli   yonish   massasi   deb   yuritiladi.   Y o qilg‘ining
yonmaydigan   qismi   ballast   deb   ataladi,   u   namlik   -W   va   kuldan   -A   iborat.
Yoqilg‘ining   massasini   uglerod,   vodorod,   kislorod   va   oltingugurt   tashkil   etadi.
Pechka g a   beriladigan   oldingi   holatdagi   yoqilg‘I   ish   yoqilg‘isi   deb   ataladi.
Yoqilg‘ini   doimiy   massagacha   quritilgan   holatini   quruq   yoqilg‘ining   tarkibi
xarakterlaydi.   To‘liq   holatda   yoqilg‘ini   ish   yoqilg‘isining   tarkibi   xarakterlaydi.
Barcha   texnologik   hisoblarda   ish   yoqilg‘isidan   foydalaniladi.   Yoqilg‘ining
tarkibini belgilash uchun quyidagi belgilar ishlatiladi:    С 0
, ,
  S r
, A s
, W r
  .Misol:   С 0
  –
organik     massadagi   uglerodning   miqdori:   S r
  –   shartli   yonish   massa   tarkibidagi
oltingugurtni   miqdori;   A s
  –   quruq   yoqilg‘I   tarkibidagi   kulni   miqdori;   W r
-   ish
yoqilg‘idagi namlik.
Gazsimon   yoqilg‘ilar.   Gazsimon   yoqilg‘i – tarkibida   kul   saqlanmaydi,   oson
tozalanadi   va   isitiladi,   qiyinchiliklarsiz   tashiladi.   Sarflanish   miqdorini   oson boshqarish   mumkin.   Gazsimon   yoqilg‘ilarga   tabbiy   gaz,   qattiq   yoqilg‘ini   qayta
haydashda hosil bo‘lgan gazlar, generator gazlari kiradi.
Tabiiy gaz– tarkibida ko‘p miqdorda uglevodorodlar, asosan metan bor. Gaz
arzon   bo‘lib   uni   tashish   jarayoni   oson,   uzoq   mosafalarga   uzatish   mumkin.   Gaz
yonganda uning issiqlik berish qobiliyati yuqori. Gaz quyidagi xossalari bo‘yicha
tavsiflanadi:   tarkibida   kul   yo‘q   va   kuydiriladigan   materialni   kul   bilan
ifloslashtirmaydi,   engil   yonadi,   engil   haydalanadi   havo   bilan   yaxshi   aralashadi.
Tabiiy   gaz–yuqori   kal l oriyli   yoqilg‘I   deb   hisoblanadi.   U   asosi   90%   metandan
iborat. Solishtirma yonish issiqligi  31400 – 37700 kDj/m 3
  ga teng. Gazli  yoqilg‘i
yonadigan   va   yonmaydigan   gazlarning   aralashmasidan   iborat.   Uning   tarkibiga
quyidagi gazlar kiradi: yonuvchilar – uglerod oksidi   –  CO, vodorod  –  H
2 , metan  –
CH
4 ,   etilen   –   C
2 H
4 ,   etan   –   C
2   H
6 ,   butan   –   C
4   H
10 ,   H
2 S       va   boshqalar;
yonmaydiganlar – azot  -   N
2 , CO
2 .
Tabiati     bo‘yicha   gaz   yoqilg‘isi   tabiiy   va   sunniy   turlarga   ajratiladi.   Sunniy
gazlar ga–generatorli,   domenli,   koksli   va   boshqa   yonuvchi   gazlar   kiradi.   Sunniy
gaz  yoqilg‘isidan  kat t a  ahamiyatga  ega   generator  gazi   olinadi .  Qattiq  yoqilg‘idan
generator   gazini   olish   yoqilg‘ining   gazifikatsiyasi   deb   yuritiladi.   Gazifikatsiya
jarayonining   ma’nosi   havo   etishmagan   holda   qattiq   yoqilg‘ining   to‘la
yonmasligi dir .   Ko‘mirni ng   gazifikatsiyasidagi   gazning   o‘rtacha   tarkibi
quyidagicha:  %;  CO
2   – 8; CO – 18; CH
4   -4; H
2 - 18; N
2   – 52. Solishtirma yonish
issiqligi 5860 kDj/m 3
. Sunniy gazlarning ko‘rsatgichlari ancha past dolanli gazni ng
– 3350 – 4190 kDj/m 3
, koksli gazni ng  – 18000 kDj/m 3
.
Y o qilg‘ilarning  asosiy xossalari .
Y o qilg‘ilarni   yoqishdan   avv a l   ular   asosiy   xossalari   bo‘yicha   tanlanadi.
Ularning   asosiy   xossalariga     yoqilg‘ining   tarkibidagi     namligi,   yoqilg‘ining   kul
hosil   qilishi,   uchuvchan   moddalarining   miqdori,   reaksiyaga   kirishish   xususiyati,
yonish issiqligi, yonishining kalorimetrik harorati va boshqalar kiradi.
Y o qilg‘ining   namligi –yoqilg‘i   tarkibida   namlik   miqdori   yuqori   bo‘lsa
transport uchun ortiqcha yuk hisoblanadi. Ayniqsa qish kunlarida yoqilg‘ini tashish
va   uzatish   davrida   namlik   muzlab   qolishi   sababli   qiyinchiliklar   yuzaga   keladi. Nam   xoldagi   yoqilg‘i   elektr   energiya   sarfini   oshishiga   sabab   bo‘lishi   bilan   birga
yonish haroratini pasaytiradi. Nam xoldagi yonish mahsulotlari  issiqlik jihozining
metall qismlarining yuzasini  korroziyaga uchrashiga xam sababchi bo‘ladi.
Y o qilg‘ining kul hosil qilishi       uning kimyoviy tarkibi va harorati bo‘yicha
baholanadi.   Kulning   kimyoviy   tarkibi   yoqilg‘ini   yondirishdan   avval   aniqlanishi
lozim, chunki kul issiqlik jihozining gumbazlari yoki devorlarini emirishi mumkin.
1425 0
C   dan yuqori haroratdagi   kul qiyin eruvchan, 1425-1200 0
C   harorat atrofida
o‘rta   eruvchan,   1200 0
С   dan   past   haroratda   oson   eruvchan   hisoblanadi.   Kulning
hosil   bo‘lishi   qiyinchiliklarni   yuzaga   keltiradi.   Bu   qiyinchiliklarga   kulni   tashish,
o‘choqlarni   bo‘shatish   kabi   ishlar   kiradi.   Oson   eruvchan   kul   gaz   generatorlari   va
o‘choqlarning   panjaralaridagi   teshiklarni   berkitib   qo‘yadi,   natijada   yonish   uchun
kerakli   miqdordagi   xavoning   kelish   yo‘lini   to‘sib   qo‘yadi.   Rekuperator   va   tutun
quvurlarida to‘planib qolgan kul aerodinamik rejimini buzadi va issiqlik jihozining
ishlab chiqarish unumdorligiga salbiy ta’sir etadi.
Uchuvchan moddalar miqdori – yoqilg‘i  yonuvchi  gazlar  – CO, H
2 ,   C H
4   va
yonmaydigan   N
2 ,O
2 ,   CO
2   lar   hamda   namlikdan   iborat.Uchuvchan   moddalarning
chiqishi yoqilg‘i tarkibiga uchuvchan moddalarning chiqish sharoitiga bog‘liqdir.
Reaksiyaga kirishish  xususiyati – yoqilg‘ilarining bu  xossasi ularning turiga
va yonish jarayonning ketish sharoitiga bog‘liq. 900 0
С haroratda u kam axamiyatli
bo‘lib,  harorat   oshganda  esa  o‘zgarib  boradi,  ya’ni  1000 0
С  da  10  sekundda  20%,
1100 0
С   da   –75%,   1200 0
С   da   –   95%   CO   qaytariladi.   Bosim   oshganda   qaytarilish
jarayoni kamayadi.
Yоqilg‘ilarni   tanlash
Yоqilg‘i   tanlashda   uning   tannarhi,   yoqilg‘i   bazasi,   uni   korxonaga   keltirish
masalasi, texnik ko‘rsatkichlari,  xamda yoqilg‘ini yondirish qurilmalarini  hisobga
olingan   xolda   tanlanadi.   Birinchi   navbatda   maxalliy   yoqilg‘i   tanlanishi   lozim,
chunki   ishlab   chiqarishni   yoqilg‘i   bilan   ta’minlashda   muammolar   yuzaga
kelmaydi.
 Eng ko‘p ishlatiladigan yoqilg‘i– tabiiy gaz.  Tabiiy gaz texnologik jix a tdan
h amma   talablarga   javob   beradi.   U   toza,   yonish   jarayonida   samarador ,   issiqlik berish   qobiliyati   yuqori   bo‘ladi.   Tarkibida   ballast   saqlamaydi.   Tabiiy   gazni
yondirishda   yonish  jarayonini   nazorat   etish  va   rejim  asosida  boshqarish  mumkin.
Yоndirish   uchun   qimmatbaho   moslamalar   talab   etilmaydi.   Qattiq   yoqilg‘ilar
dastlabki   gazifikatsiya   jarayonidan   o‘tganidan   so‘ng   issiqlik   qurilmalarida
yondirilishi mumkin.
Aylanma pechlarda yuqori haroratli issiqlik ishlovi beriladi. Yоqilg‘i sifatida
gaz,   ko‘mir,   antratsit   va   ularning   aralashmalari   ishlatiladi.   Tabiiy   va   sun ’ iy
gazlardan   yonish   issiqligi   3500-4000   kkal/nm 3  
dan   kam   bo‘lmagan   turlari   tanlab
olinadi. Mazut xam aylanma pechlar uchun yaroqli yoqilg‘i hisoblanadi. 
S h axtali   pechlar   uchun   esa   yuqori   mexanik   va   issiqbardosh,   reaksiyaga
kirishish xususiyati kam (25% gacha) va uchuvchan moddalarning chiqish miqdori
(5   %   gacha)   kam   bo‘lgan,   hamda   kam   kul   xosil   qiladigan   turlari   tanlab   olinadi.
Gazifikatsiya   qilish   uchun   esa   aksincha,   reaksiyaga   kirishish   xussusiyati   yuqori,
smola xosil qilmaydigan, namligi kam bo‘lgan turlari tanlab olinadi, buning asosiy
sababi  generator gazlarini tozalashni  osonlashtirishdir. 
Yarim   gaz-o‘choqli   shaxtali   pechlarda   uchuvchan   moddalarining   chiqish
miqdori katta bo‘lgan yoqilg‘ilar ishlatiladi. 4.Xom-ashyo aralashmasini kuydirish va tuyish.
Portlandsement   olish   uchun   xom-ashyo   aralashmasi   aylanma   yoki   shaxtali
pechlarda kuydiriladi.
  Aylanma pech uzunligi 50-200 m, diametri 2-6 m. Sutkasiga 1300 va 1800t
klinker beradigan pechlarning o’lchamlari 4,5 x 170 m va 5 x 185 m. Pechlar tokka
qarama-qarshi prinstipida ishlaydi. Pechni mate-rial bilan to’ldirish 7-15 % tashkil
etadi.   Pechni   yuritishga   20-90   ot   kuchilik   quvvat   talab   qilinadi.   Pech   gorizontga
nisbatan   2-5°   og’gan   bo’ladi.   Pech   barabani   minutiga   0,5-1,3   marta   aylanadi.
Pechning   klinker   kamerasi   sovitgach   bilan   ulangan   bo’ladi.Sovitgich   klinker
haroratini 900°C dan 100-200°C gacha kamaytirib beradi.1kg klinker olish uchun
ketgan harorat 1600-1700 kkal. 
 Shaxtali pechlar o’lchami 2,5 x 10 m va 2,55 x 11 m atrofida bo’ladi. Pechni
material   bilan   to’ldirish   100   %.   Shuning   uchun   ularning   unumdorligi   aylanma
pechlarga nisbatan  7,4 marta katta. 1 kg klinker olish uchun ketgan issiqlik  1150
kkal ni tashkil etadi. Bu raqam aylanma pechdagi harajatga nisbatan ancha kam. 
Portlandsementni   kuydirish   chog’ida   uning   tarkibiga   kirgan   moddalar
o’rtasida reakstiyalar  ketadi. Quyida xo’l usul  texnologiyasi  asosida  tayyorlangan
xom-ashyoda ro’y beruvchi jarayonlar keltiriladi: 
1-Aylanma   pechning   quritish   osti   zonasi.   Harorat   100-175°C   gacha   o’zgaradi.
Namligi   32-45   %   ni   tashkil   etgan   aralashmadagi   suv   H2O   ning   parlanishi   va
aralashmani  qurishi. Suvning parlanishiga sarf  bo’lgan issiqlik umumiy kuydirish
issiqligining 35-40% ni tashkil etadi; 
2- Pechning quritish zonasi. Harorat 100-150° dan 450-600° C gacha o’zgaradi. Bu
paytda   tuproq   minerallari   degidratastiyaga   uchraydi   va   organik   qo’shilmalar
parchalanadi: 
A1
2 O
3 ·2SiO
2 ·2H
2 O = A1
2 O
3 ·2SiO
2  + 2H
2 O (-218 kkal). 
Bu jarayonda umumiy energiya harajatining 1% gina sarflanadi. 
3-   Pechning   kalstinirovaniya   zonasi.   Harorat   700-1100°C   atrofida.   Ohaktosh
dissostiastiyaga uchraydi:
 CaCO
3  = CaO + SO
2  (- 425 kkal).  Bu jarayonda issiqlikning 28-32% ti sarf bo’ladi.
  4. Ekzotermik reakstiyalar zonasi. Harorat 900-1300°C . Bu vaqtda C2S, S3A va
C4AF hosil bo’ladi:
 CaO + A1
2 O
3 = CaO·A1
2 O
3  
 CaO·A1
2 O
3  + 2CaO= 3CaO·A1
2 O
3  
2CaO + SiO
2  =2CaO SiO
2
 2CaO + Fe
2 O
3 = 2CaO Fe
2 O
3  
2CaO·Fe
2 O
3  + 2CaO·Al
2 O
3  =4CaO·Al
2 O
3 ·Fe
2 O
3 
5. Pechning pishish zonasi. Harorat 1300-1450°C atrofida. Alit mineralining hosil
bo’lishi: 2CaO·SiO2 + CaO 3CaO·SiO2 6. Klinkerni sovitish. Harorat 1100-100°C
oralig’ida   o’zgaradi.   Tez   sovitish   3CaO·SiO2ni   parchalamaydi,   2CaO·SiO2   ni   β -
formasini   saqlaydi.   Qizigan   olov   bilan   nafas   olayotgan   va   klinker   nomini   olgan
moddani   1100   gradusdan   sovitish   maxsus   sovitgichlar   yordamida   bajariladi.
Ammo   klinker   hali   sement   emas.   Shuning   uchun   klinker   maxsus   tegirmonlarda
cho’yan   sharlar   yordamida   mayda   (razmeri   0,08   mm   dan   kichik)   poroshokka
aylantiriladi (4-rasm). Maydalash vaqtida klinker tarkibiga 3 % gips va 15 % gacha
gidravlik qo’shimchalar (diatomit, trepel, opok) qo’shiladi. Ular sement miqdorini
oshiradi   va   sifatini   yaxshilaydi.   Natijada   juda   mayda   va   yumshoq,   kul   rangli
sement   poroshogi   olinadi.   Tayyor   mahsulot   temir-beton   yoki   metalldan   yasalgan
stilindr formali sement siloslarda saqlanadi. Siloslarning bo’yi 30 m, diametri 12 m
atrofida bo’lib, hajmi 1000 t ga boradi. 4. YOQILG‘INING YONISH JARAYONINI HISOBLASH
Yoqilg‘ini yonish jarayonida o‘zidan issiqlik chiqaradi. Yoqilg‘ining 
yonishidan chiqayotgan issiqlik miqdorini hisoblash mumkin. Buning uchun 
berilgan gazning tarkibi bo‘yicha hisoblash ishlari bajariladi. Quyidagi jadvalda 
quruq gazning tarkibi berilgan:                                                                                   
4. 1 -jadval:
CH
4 C
2  H
6 C
3  H
8 C
4  H
10 C
5  H
12 CO
2 N
2
96,5 3,4 0,7 0,4 0,7 0,4 1,3
Berilgan   gaz   tarkibida   quruq   bo‘lsa,   hisoblash   ishlarida   uni   nam   xolatga
o‘tkaziladi.   Buning   uchun   quruq   gazning   tarkibidagi   har   bir   birikmalarining
miqdorini alohida – alohida quyidagi formula bo‘yicha hisoblab chiqiladi.CH	4
нам	=	СН	4
курук	қ⋅
100	−	H	2O	
100	
CH	4
нам	=	СН	4
курук	қ⋅100	−	0	,99	
100	
=	96	,5⋅0	,9901	=	95	,54	
C	2H	6
нам	=	СН	4
курук	қ⋅100	−	0	,99	
100	
=	3,4	⋅0	,9901	=	3	,36	
C	3H	8
нам	=	С	3Н	8
курук	қ⋅100	−	0	,99	
100	
=	0,7	⋅0	,9901	=	0	,69	
C	4H	10
нам	=	С	4Н	10
курук	қ⋅100	−	0	,99	
100	
=	0,4	⋅0	,9901	=	0	,39	
C	5H	12
нам	=	С	5Н	12
курук	қ⋅100	−	0	,99	
100	
=	0,7	⋅0	,9901	=	0	,69	
CO	2
нам	=	СO	4
курук	қ⋅100	−	0	,99	
100	
=	0,4	⋅0	,9901	=	0	,39	
N	2
нам	=	Н	2
курук	қ⋅100	−	0	,99	
100	
=	1,3	⋅0	,9901	=	1	,28
Demak,   quruq   xoldagi   gaz   tarkibida   CH4   miqdori   96,5%   bo‘lsa,   uni   nam   xolga   o‘t
kazilsa   95,54%ni   tashkil   etadi.   4.2 -jadval
                   Nam   xolga   o‘tkazilgandagi   gazning   tarkibi,   %
CH
4 C
2  H
6 C
3  H
8 C
4  H
10 C
5  H
12 CO
2 N
2 H
2 O
95,54 3,36 0,69 0,39 0,69 0,39 1,28 0,99
Gazning   yonish   hisobini   bajarish
Tabiiy   gazning   yonish   xisobini   bajarish   quyidagi   tartibda   bajariladi:
Q   =   358,2  ·  CH
4   +   637  	·  C
2 H
6   +   912,5  	·  C
3 H
8   +   118,6  	·  C
4 H
10   +   1460,8  	·  C
5 H
12
kj/nm 3 
Q   =   358,2  	
·  95,54   +637	·  3,36   +   912,5  	·  0,69   +   118,6  	·  0,39   +   1460,8  	·  0,69   =
34222,42 + 2140,32 + 629,62 + 46,25 + 1007,95 =  38048,24  kj/nm 3 
Demak,   bu   gazning   yonish   issiqligi   38048,24   kj/nm3ga   teng.
Gazning   yonish   jarayonida   nazariy   jihatdan   kerak   bo‘ladigan   quruq   havoning   miqd
ori   aniqlanadi.   Bunda   quyidagi   formuladan   foydalanamiz:	
L0=	0	,0476	⋅K
nm 3
/nm 3 
               
Bu yerd а:	
K	=	(2⋅СH	4+	3,5	⋅C	2H	6+	5⋅C	3H	8+	6⋅C	4H	10	+	8⋅C	5H	12	)	
K	=	(2⋅95	,54	+	3,5	⋅3	,36	+	5⋅0	,69	+	6⋅0	,39	+	8⋅0	,69	)=	214	,07	
L0=	0,0476	⋅214	,07	=	10	,19
nm 3
/nm 3
Atmosfera havosining nam saqlovchisini  d=10 g/g deb olib, nazariy jihatdan
kerak bo‘lgan atmosfera havosining miqdorini hisoblaymiz:	
L0
0=	1	,016	⋅10	,19	=	10	,35
nm 3
/nm 3
Havoning   ortiqlik   koeffitsiyenti   bo‘lgan   xolda   uning   xaqiqiy   miqdorini
xisoblaymiz:
Quruq havoda: L
0  = 1,2 	
· 10,19 = 12,22 nm 3
/nm 3 
Аtmosfera havosida: 	
Lα
i=	1,2	⋅10	,35	=	12	,42 nm 3
/nm 3 
Havoning   ortiqlik   koeffitsiyenti   α =1,2   bo‘lgan   xolda   yonish   maxsulotlarining  
miqdorini   va   xajmini   hisoblashda   quyidagi   formuladan   foydalanamiz: Vco
2  = 0,01 · (CO
2  + CH
4   + 2 	· C
2 H
6  + 3 	· C
3 H
8  + 4C
4 H
10  + 5 	· C
5 H
12 ) nm 3
/nm 3
 
Vco
2  = 0,01 	
· (0,39
  + 95,54
  + 2 	· 3,36 + 3 	· 0,69 + 4 	·  0,39 + 5 	· 0,69) =1,09 nm 3
/nm 3
V
H2o  = 0,01 	
· (2 	· CH
4   + 3 	· C
2 H
6  + 4 	· C
3 H
8  + 5 	· C
4 H
10  + 6 	· C
5 H
12 +H
2 O+0,16	· d·L
0 ) 
V
H2o   = 0,01 	
· (2 	· 95,54
    + 3 	· 3,36 + 4 	· 0,69 + 5 	· 0,39 + 6 	· 0,69 + 1 +0,16	· 10 	·
12,22) = 0,01 	
·230,55 = 2,31 nm 3
/nm 3
V
N2  = 0,01 	
· N
2   + 0,79  	· L
0  
V
N2  = 0,01 	
· 1,28 + 0,79 	· 12,22
   = 9,66 nm 3
/nm 3
V0
2  = 0,21 	
· (L
  – 1)  	· L
0  
V
O2  = 0,21 	
· (1,2 -1) 	· 12,22
    = 0,51 nm 3
/nm 3
Yonish  maxs u lotlarini umumiy miqdorini topamiz:
V
α  =  V co
2  +  V H
2 o
   +  V N
2 +  V 0
2
V
α  =  1,09
  +  2,31
   +  9,66  +  0,51                  
V
α   = 13,57 nm 3
/nm 3
Yonish   mahsulotlarining   protsent   miqdorini   topamiz:	
CO	2=	
V	co	2	
V	2
⋅100	%
                       	
CO	2=	1,09	
13	,57	
⋅100	%	=	8,03
                 	
H	2O	=	2,31	
13	,57	
⋅100	%	=	17	,02	
N	2=	
V	N2	
V	2
⋅100	%
                   	
N	2=	9,66	
13	,57	
⋅100	%	=	71	,18	
O	2=	
V	O2	
V	2
⋅100	%
                      
 	
O	2=	0	,51	
13	,57	
⋅100	%	=	3,57
Umumiy   yig‘indisini   topamiz : 
CO
2  + H
2 O + N
2  + O
2  = 8,03 + 17,02 + 71,18 + 3,75 = 99,98%
                                                                                                                                                                                                                              
                                                                                                                      4. 3 -jadval
Кирим ҳисоби Чиқим ҳисоби
№ Табиий газ кг Ёниш маҳсулотлари: Кг
1. CH
4  =  95,54 · 0,717 68,50 CO
2  =  100 	· V
co2 ρ  = 100 	· 2 ,31	· 1  , 977 215,49
2. С
2 H
6  = 3,36 	
· 1,356 4,55 H
2 O =  100 	· V
H2O  ·	ρ = 100 	· 2,31	· 0 , 804 185,72
3. С
3 H
8  = 0,7 	
· 2,020 1,41 N
2  = 100 	· V
N2  	· ρ =100 	· 9,66 	· 1,256 1213,29
4. С
4 H
10  = 0,39 	
· 2,840 1,10 O
2  = 100 	· V
02  	· ρ =100 	· 0,51 	· 1,429 72,87
5. С
5 H
12  = 0,69 	
· 3,218 2,22
6. С O
2  = 0,39 
· 1,977 0,77
7. N
2 =1,28 	
· 0,804 1,03
8. H
2 O = 1 
· 0,804 0,804
9. O
2 =L	
·K·ρ=1,2 	· 214,15	·1,429 367,22
10
. N
2 =K	
·L·ρ=214,15	·1,2 	· 3,762	·1,256 1214,25
11
. H
2 O   =   0,16  	
·d·L
0 ·	ρ=0,16	·10	·12,42
0,804 15,97
Жами :                                          Σ: 1677,82 Σ: 16 7 7, 82
Kelishmovchilik:	
100	⋅(кирим	−	чиким	)	
кирим	
=	100	⋅(1677	,82	−	1687	,37	)	
1677	,82	
=	100	⋅(−	9,55	)	
1677	,82	
=	−	0,57	%
5.YOQILG‘INI YONISH TEMPERATURASINI ANIQLASH
Buning uchun yonish mahsulotlarining umumiy issiqlik saqlovchini 
topamiz. Agar yoqilg‘ini yondirish uchun havo qizdirilgan (isitilgan) bo‘lsa buni 
e’tiborga olish lozim: i4m=	
Q	H
P	
V	2	
+	n	
L⋅iхаво	
V	2 Bu yerda n-yonish uchun berilgan qizdirilgan (isitilgan) havo miqdori.
i-t diagrammadan α ni hisobga olgan xolda yonishning nazariy issiqligini topamiz. 
Xaqiqiy yonish temperaturasi yonish mahsulotlarining atrof muhitga sarflanishi 
hisobga olgan xolda aniqlanadi.	
iумумий	=	Ω	умумий	⋅ηn
Bu yerda – yonish jarayonining pirometrik koeffitsiyenti. Aylanma pechlarda 
bu ko‘rsatkich 0,70 -0,75g. teng. I
havo -1110 kj/nm3 bo‘lgan holda  ι umumiy ni 
hisoblaymiz.	
78,	3819	
57,	13	
1110	42,	12	
57,	13	
24,	38048	
óì óìèé					i   kj/nm3.
i-t diagrammadan  α -1,2 bo‘lgan xolda nazariy yonish temperaturasini topamiz.
t
 nazariy  - 2030 о
С ga teng
i-t diagrammadan α-1,2 (punktir chiziqlar) bo‘lgan xolda kalorimetrik yonish 
temperaturasini topamiz.
t
 kalorimetrik  – 2090 о
С ga teng 1-rasm. Yuqori temperaturalar uchun i-t diagramma Hisoblash ishlarini bajarish uchun dastlabki ma`lumotlar beriladi: 
Pechning 1 soatlik unumdorligi ( П )  ПКЛ  = 75 t/c 
Shlamning namligi W=36%
Pechdan chiqayotgan chiqindi gazlarning tempuraturasi, t ч . г .= 200 0
  С . 
Klinker tempuraturasi: Pechdan chiqayotgan t П   кл  = 1200 0
  С .
Sovutgichdan chiqayotgan t
sonli кл  = 1000  С . 
 Xom ashyolarni qizdirishdagi yuqotishlar, ya`ni klinkerni kuydirishdagi yuqotish,
k.y.=35%
 CO2 – xom ashyosi – 35%
 H2O – 1% 
Quruq xomashyoning tempuraturasi t
sh =15 0
 C 
Xomashyoning kimyoviy tarkibi (%): 
SiO2 c – 13.62; 
Al2O3 c – 3.33; 
Fe2O3 c – 1.62; 
CaOc – 44.42; 
MgOc – 1.02; 
Gazning yonish issiqligi – Qc = 38 362 kJ/nm 3
 ; 
Gazning zichligi  ??????  = 0.717 kg/nm 3
 
Gazning tempuraturasitg = 11 0
 C. 
Klinkerning kimyoviy tarkibi (%): 
SiO2 c – 22.62; 
Al2O3 c – 5.28; 
Fe2O3 c – 2.57;
 CaOc – 67.49;
 MgOc – 1.65;
  ∑  = 100. 65 
Havoning ortiqlik koeffitsenti  ??????  = 1.2. 
Havoning tempuraturasi: 
Mo’l miqdori tv.izb= 150 0
 C  Ikkilamchi havo tv.vt= 400 0
 C; 
Atrofidagi tv= 15 0
 C
 Durburondan oldin havoning ortiqlik koeffitsenti  ??????  = 1.8. 
Yoqilg’I yonish uchun talab etiladigan havoning umumiy miqdoridan pechni bosh
qismi orqali havo so’rish Y = 3%
 Zanjirning zonadan so’ng materialning namligi Wzanjir = 4%
 Pechga kelib tushgan shlamning tempuraturasi t
sh  = 15 0
 C.
Shaxtali pech ning moddiy  balans   xisobi 
Sarf qismlari
1. Donalashtirilgan xom ashyo aralashmasining sarfi  
ζ
c =( 100 − a A p
∙ X T	)
100 − 0,01 ∙ K
пр ∙ W
c	
(
100 − ППП с	)
¿ ¿
Bu   erda:     A r
,     va     X
T   yoqilgining   kulli   miqdori%,   xom   ashyo   aralashmasiga
qo‘shilgan kul miqdori, yoqilg‘ining solishtirma sarfi (kg/kg)
A r
=12,2; X ST
=0,128; a=0,7%
W
c =8%    PPP s
=34,27%
2 .P echdan chiqkan issiq gazlarning sarfi 
ζ g
=  ζ
t.g. +  ζ
SO2 =1,513+0,293=1,806 kg/kg
ζ
t.g. -  O‘choq gazlarining og‘irlik sarfi
ζ
t.g. =1,513
ζ
CO 2n
= 0,44	
( 100 − a ∙ A p
∙ X T
100 − ПП П с	)( 100
100 − а
ун	)[ СаО с
( 1 − β )
56	]
Bu erda: 
56-  C a C O
3  ning og‘irlik miqdori,  C aO ning molekulyar og‘irligi
β=0,3;  C aO s
 -34,27.
ζ
CO 2n
= 0,44	
( 100 − 0,7 ∙ 12,2 ∙ 0,128
100 − 34,27	)( 100
100 − 14	)[ 34,27 ( 1 − 0,3 )
56	] = 0,44	( 98,91
65,73 ∙ 1,01	) ∙ 0,428 = 1,505 ∙ 1,01 ∙ 0,428 = 0,650 kg / kg
 Pechdan chiqadigan gazlarning o‘rta cha  solishtirma og‘irligi
j
c p
=1,4 kg/nm 3
3.P echdan     issiq changning sarfi ζ
унгор
= К
ун ( 100 − а ∙ А р
∙ Х Т
)(
100 − ПП П с	)
( 100 − К
ун ) + ( 1 − а ) А р
∙ Х Т
100 = 1,602 ∙ 100 − 8
100 ∙ 100 − 1
100 ∙ 25
100 − 25 = 1,602 ∙ 0,92 ∙ 0,99 ∙ 0,33 = 0,482 kg / kg
4.Shaxtali pech ga shimilgan atrofdagi havo	
ζвокр	=ζггор	∙jв
jг
∙	Кокр	
100	−	Кгор	
=1,806	∙1,293
1,4	∙(	
15	
100	−15	)=1,806	∙0,923	∙0,176	=	0,294	kg	/kg
5.  Qurilmaga   kiradigan gazlarning o‘rta cha  solishtirma og‘irligi  	
jггор	=1,39	kg	/nm	❑	3
Umumiy sarflar         
  ζ
rasx =1,602+1,806+0,650+0,482+0,294=4,834 kg/kg kl.
Kirim qismlari
X om ashyoning fizik namligining chiqishi
  ζ
wф
= ζ
cw w
c
100 = 1,602 8
100 = 0,128 kg / kg
Kimyoviy bog‘langan namlikning chiqishi  
ζ
wс
= 0,18	
( 100 − А р
∙ а ∙ х т
100 − ПП П с	)( 100
100 − а
ун	) Al
2 O
3
54 = 0,18	( 100 − 1,504
100 − 34,73	)( 100
100 − 1,4	) ∙ Al
2 O
3
54 = 0,18 ∙ 98,50
65,27 ∙ 1,4 ∙ 102
54 = 0,18 ∙ 1,509 ∙ 1,4 ∙ 1,89 = 0,718 kg / kg
a
up =1,4
Bu erda:
Al
2 O
3  va 54     quruq xom ashyodagi glinozyomning molekulyar og‘irligi va Al
2 O
3
miqdori
3.   T exnologik uglekislota gazining chiqishi
ζ
СО 2ц
= 0,44	
( 100 − а ∙ А т
∙ х т
100 − ПП П с	)( 100
100 − а
ун	)( Са О β
56 + MgCl
40	) = 0,44 ∙ 0,18 ∙ 0,59 ∙	( ( 40 + 16 ) ∙ 0,3
56 + 24,3 + 16
40	) = 0,44 ∙ 0,18 ∙ 0,59 = 0,06 kg / kg
4.   Q aytmaydigan chang   miqdori	
ζунс=	аун
100	[(
100	−	а∙Ар∙Хт	
100	−	ПП	П	с	)(	
100	
100	−аун)−(ζwг+ζСО	2	ц	)]=	5
100	∙[0,18	∙0,05	−(0,085	)]=	0,15	∙0,18	∙1,05	∙0,085	=0,080	kg	/kg	kl
5.   S haxtali   pechdan   qayta   ishlangan   issitilgan   gazlarningchiqishi	
ζгхол=ζгn+ζвокр	=	0,294	+0,482	=	0,776	kg	/kg
6.  Shaxtali pechdan isitilgan materialning chiqishi	
ζсгор	=(ζ¿¿cw	❑+ζунгор	)−(ζwD+ζwг+ζСО	2	к	+ζунс)=(1,602	+0,482	)−(0,128	+0,06	+0,080	)=2,08	−0,268	=1,812	kg	/kg	¿
         Umumiy kirim
ζ
прих❑
= 0,128 + 0,02 + 0,718 + 0,080 + 2,08 ∙ 1,812 = 3,769 kg / kg Kelishmovchilik =1,06
7. SHAXTALI PECHNING  NING ISSIQLIK BALANSI
  Chiqim qismlari
  Materiallarni   qizdirish   uchun   sarflangan   issiqlik   miqdorini   quyidagi   formula
orqali aniqlaymiz:
  ??????
??????   ??????
 =  ??????
1   ??????
 +  ??????
2   ??????
 +  ??????
3   ??????
, 
Bu yerda  ??????
??????   ??????
 – quruq hom ashyona 0 dan 500 0
 C gacha qizdirish uchun sarflangan
issiqlik miqdori; 
??????
1   ??????
 =  ??????
??????   ??????
??????  · 500 ???????????? ; 
C
1 –   quruq   hom   ashyonaning   solishtirma   issiqlik   sig’imi   bo’lib,   u   1.06   kJ/(kg   0
C)ga teng;
  ??????
1   ??????
 = 1.538 
· 1.06 	· 500 = 815  ???????????? ;
  ??????
2   ??????
 – degidratlangan hom ashyoni 500 0
 C dan 900 0
 C gacha qizdirish uchun; 
??????
2   ??????
 = ( ??????
??????   ??????
 −  ??????
??????   ??????
 ) 
·  ??????
2  	· (900 − 500) ???????????? ;
C
2   –   degidratlangan   xom   ashyoning   solishtirma   issiqlik   sig’imi   bo’lib,   u   1.185
kJ/(kg 0
 C)ga teng; 
??????
2   ??????
 = (1.538 − 0.0172) 
· 1.185 	· 400 = 720  ???????????? ; 
??????
3   ??????
 – dekarbonlangan xom ashyoning 900 0
 C dan 1400 0
 C gacha qizdirish uchun;
??????
3   ??????
 = ( ??????
??????   ??????
 −  ??????
??????   ??????
 −  ??????
???????????? 2   ??????
 ) 	
·  ??????
2  	· (1400 − 900) ???????????? ;
  C3   –   xom   ashyo   aralashmasini   900 0
  C   dan   1400 0
  C   gacha   bo’lgan   tempuratura
intervalida qizdirilganda o’rtacha solishtirma issiqlik sig’imi bo’lib, u 1.03 kJ/(kg. 0
C)ga teng;
??????
3   ??????
 = (1.538 − 0.0172 − 0.538) 
· 1.03 	· 500 = 506  ???????????? ;   Materiallarni   qizdirish   uchun   sarflangan   issiqlikning   umumiy   miqdori
quyidagicha:  ??????
??????   ??????
 = 815 + 720 + 506 = 2041  ???????????? . 
Degidratlanish   va   dekorbonlanishdagi   endotermik   jarayonlar   uchun   issiqlik   sarfi:
??????
??????????????????   ??????
 = 6700 ??????
??????   ??????
 + (29.6 ·  ??????????????????  + 17 	·  ?????????????????? ) ??????
??????   ??????
??????j
Bu yerda:
  6700 – bu qiymat kaolinni 450-500 0
  C da degidratlanishidagi issiqlik effikti,   0
  C,
kJ;
  ??????
??????????????????   ??????
 = 6700 	
· 0.0172 + (29.6 	· 44.42 + 17 	· 1.02) 	· 1.538 = 2164  ???????????? ; 
1400 0
  C   da   suyuq   faza   hosil   bo’lishi   uchun   sarflanadigan   issiqlik   ilmiy-tadqiqot
ishlai ma’lumotlariga ko’ra
  ??????
??????????????????????????????   ??????
 = 209  ???????????? ni tashkil etadi. 
Issiqlikning umumiy miqdori, chiqim qismlari yig’indisiga teng:
  ?????? ??????
 =  ??????
??????   ??????
 +  ??????
??????????????????   ??????
 +  ??????
??????????????????????????????   ??????
 = 2041 + 2164 + 209 = 4414  ???????????? ;
Kirim qismlari:  
1100-1400 0
  C   tempuratura   oralig’ida   klinker   minerallari   hosil   bo’lishida
ajraladigan issiqlik miqdori:
  ??????
??????????????????   ??????
 = 4.65 	
·  ??????
3 ??????  + 6.20 	·  ??????
2 ??????  + 3.47 	·  ??????
3 ??????  + 1.09 	·  ??????
4 ????????????   ???????????? ; 
Bu   yerda:   4.65;   6.20;   3.47;   1.09   –   silikatlar   xosil   bo’lishidagi   tegishli
ekzotermik   effektlar   (0.01   kg   silikat   uchun);   ??????
3 ?????? ,   ??????
2 ?????? ,   ??????
3 ?????? ,   ??????
4 ????????????   –   berilgan
kimyoviy tarkibiga ko’ra aniqlangan silikatlar miqdori
a)C
3 S = 4.07 	
· CaO – 7.6 	· SiO
2  – 6.72 	· Al
2 O
3  – 1.43 Fe
2 O
3  = 4.07 	· 67.49 – 7.6 	·
22.62 – 6.72 	
· 5.28 – 1.43 	· 2.57 = 63.61%
 b)C
3 S = 8.6 	
· SiO
2  – 3.07 	· CaO – 5.10 	· Al
2 O
3  + Fe
2 O
3  = 8.6 	· 22.62 – 3.07 	· 67.49
+ 5.10 	
· 5.28 + 1.08 	· 2.57 = 17.04%
 v)C
3 S = 2.65 	
· Al
2 O
3  – 1.69 	· Fe
2 O
3  = 2.65 	· 5.28 – 1.69 	· 2.57 = 9.64%
 g)C
4 AF = 3.04 	
· Fe
2 O
3  = 3.04 	· 2.57 = 7.9%
 demak,  ??????
??????????????????   ??????
 = 4.65 	
· 63.61 + 6.20 	· 17.04 + 3.47 	· 9.64 + 1.09 	· 7.9 = 444  ???????????? . 
1400 0
 C da klinker entalpiyasi hamda solishtirma issiqlik sig’imi 
C
kl =1.093 kJ/(g 0
 C)ga teng.  I
kl  = Q
n  = C
kl · t
k l = 1.093 	· 1400 = 1530 kJ. 
Bug’  hosil  bulishidagi  yashirin  issiqlikni  xisobga  olgan holda CO
2 ni  ajralishidagi
gazsimon maxsulotlarning 900 0
 C dagi va H
2 Oning 500 0 
C dagi entalpiyasi.
 I
gaz  = Q
gaz  = 987.6 ??????
???????????? 2   ??????
 + 3488 ??????
??????   , 
Bu yerda 0.804 – H
2 O ning zichligi, kg/m3 .
 I
gaz  = Q
gaz  = 987.6 	
· 0.538 + 3488 	· 0.0172 = 591 kJ 
Issiqlikning umumiy miqdori kirim qismlarining yig’indisiga teng.
  ?????? ??????
 
=  ??????
??????????????????   ??????
 +  ??????
????????????   ??????
 +  ??????
??????????????????   ??????
 = 444 + 1530 + 491 = 2465  ????????????
 Klinker xosil bo’lishining issiqlik effekti 
Q
x  = Q
p  + Q
p  = 4414 – 2465 = 1949 kJ.
Issiqlik balansini hisoblash ishlari 1 kg klinker uchun olib boriladi :
  Kirim qismlari:  
Issiqlik miqdori: 
1.Yoqilg’ini yonishidan 
??????
1   ??????
 =  ??????
??????   ??????
?????? ??????
 = 38 362 ?????? ??????
????????????  
Bu yerda x y
  – 1 kg klinkerni  kuydirish uchun sarflanadigan solishtirma gaz sarfi,
m 3
 
 2.Xomashyo bilan kiritilganda 
??????
2   ??????
 = ( ??????
??????   ??????
 	
·  ??????
??????  +  ??????
??????   ??????
 ) 	·  ???????????? , 
Bu   yerda,   C
c   –   xom   ashyo   aralashmasining   solishtirma   issiqlik   sig’imi   bo’lib,   u
0.875 kJ/(kg  0
 C)ga teng; 
??????
2   ??????
 = (1.538 	
· 0.875 + 0.82) 	· 15 = 32  ????????????  
3.Havoni so’rib olish bilan
  ??????
3   ??????
 =  ??????
??????  	
·  ??????  	·  ??????
?????? ??????
?????? ?????? ??????
 = 12.24 	· 0.03 	· 1.2971 	· 15 ?????? ??????
 = 7 ?????? ??????
, 
Bu yerda 
C
B  – havoning issiqlik sig’imi bo’lib, u 1.2971 kJ/(m3 0
C)ga teng; 
V
B – yonish uchun kerakli miqdordagi havo, nm3 /nm3 ; 
Y – havoni so’rib olish (3 – 4%) 
4.Ikkilamchi havoning 400 0
 C tempuraturadagi entalpiyasi   ?????? 4  ??????  =  ?????? 4  ??????  =  ???????????? (1 −  ?????? ) ·  ????????????  	·  ??????????????????????????????  	·  ????????????  = 12.24 	· (1 − 0.03) 	· 1.3294 	· 400 ????????????  =
6313 ????????????  
Bu yerda, 
c
B –   400 0
  C   tempuraturadagi   havoning   issiqlik   sig’imi   bo’lib,   u   1.3294
kJ/(m3. 0
C)ga teng. 
5. 1kg klinker uchun ekzotermik reaksiya 
??????
5   ??????
 =  ??????
??????????????????  = 444 kJ ga teng, (tabiiy gazning fizik issiqligi hisobga olinmaydi); 
6. Pechga beriladigan issiqlikning umumiy miqdori: 
??????
????????????  = 38 362 ????????????  + 32 + 7 ????????????  + 6313 ????????????  + 444 = 44 682 ????????????  + 476. 
Chiqim qismlari: 
Issiqlik miqdori:
 1.CaCO
3  ni dissotsatsiyalanish uchun 
??????
1   ??????
 =  ??????
???????????? 2   ??????
 	
·100 ????????????   ????????????????????????  = 0.538	·100	·1658 56 = 1592kJ/kg 
Bu yerda CaCO
3  ning dissotsassiyalanish issiqlik miqdori bo’lib. 
U Q
x  – 1658 kJ/kg ga teng; 
2.Namlikni bug’lanishi uchun
  ??????
2   ??????
 = 2500  ??????
??????   ??????
 = 2500 	
· 0.82 = 2050  ????????????   ????????????  ; 
Bu yerda, 2500 – bug’ hosil bo’lishining yashirin issiqligi, kJ (1 kg namlik uchun);
3.Chiqindi gazlar bilan chiqib ketadigan issiqlikning solishtirma miqdori: 
??????
3   ??????
  =   ( ??????
???????????? 2   ??????
 	
·  ??????
???????????? 2   +   ??????
?????? 2   ??????   ??????
?????? 2   +   ??????
?????? 2
??????   ??????  	·  ??????
?????? 2
??????   +   ??????
?????? 2   ??????   ???????????? 2 ) ?????? ??????
  +   ??????
???????????? 2   ??????
  ??????
???????????? 2 ??????
??????   ??????
 	·
???????????? . ??????  +  ??????
??????   ??????
 	
·  ??????
?????? . ??????
)  	·  ??????
?????? ??????
 =
= [(0.988 	
· 1.7874 + 8.147 	· 1.2996 + 1.939 	· 1.5524 + 0.1957 	· 1.3352) ????????????  + 0.272
·	
 1.7874 + 1.100 	· 1.5224 + 0.021 	· 1.5224] 	· 200 = 3114 ????????????  + 407  ????????????
  Bu   yerda,   ??????
???????????? 2 ,   ??????
?????? 2 ,   ???????????? 2,   ???????????? . ??????   –   200 0
  C   tempuraturadagi   gazlarning   xajmiy
solishtirma issiqlik sig’imi; 
4.Pechdan chiqayotgan klinkerning entalpiyasi:
  ??????
4   ??????
 =  ??????
4   ??????
 = 1 	
·  ??????
????????????  	·  ??????
????????????   ??????
 = 1 	· 1.03 	· 200 = 1236kJ/kg,  Bu   yerda,   c
kl   –   klinkerning   issiqlik   sig’imi   bo’lib,   u   1200 0
  C   tempuraturada   1.03
kJ/kg 0
 C ga teng. 
5.Chang olib ketish entalpiyasi 
??????
5   ??????
 =  ??????
5   ??????
 =  ??????
????????????????????????  ·  ??????
???????????????????????? ??????
????????????  = 0.010 	· 1.06 	· 200 = 2.12kJ/kg, 
Bu yerda, c
un  – chang bilan chiqib ketuvchining solishtirma issiqlik sig’imi;
 sement kuydirish pechlari uchun C
un  = 1.06 kJ/kg 0
 C;
  6.Atrof   muxitga   yoqtilgan   issiqlik;   (Bu   ko’rsatkich   aylanma   pechning   korpusi
orqali,   ya’ni   bu   pechning   futerovkalari   qalinligi,   olovbardosh   qoplama   turi,
qoplamaning   qalinkigi   va   pech   tempuraturasiga   bog’liq.   Pechning   yuqori
tempuraturali   zonalari   yuqori   olovbardoshli   g’isht,   talk,   yoki   xrommagnezitli
qoplamalar, nisbatan past tempuraturali zonalari esa shamot, pechning sovuq cheti
klinkeri beton bilan qoplanadi.Shuning uchun xisoblash ishlarida har bir uchastka
uchun alohida pech uzunligi buyicha hisob olib boriladi.)
  ??????
6   ??????
 =  ??????
?????? ∆ ??????  1000 	
·  ??????
????????????  , 
Bunda, S
n  – pech korpusi sirtining issiqlik beruvchi yuzasi (S
n  =  ??????  	
· 5 	· 185 = 2910
m 3
 ); 
??????
6   ??????
 = 2910	
·14650 1000	·75 = 568kJ;
  7.Tajribalarda   berilgaida   asosan   suyuq   fazaning   hosil   bo’lishi   uchun   sarflangan
issiqlik tadqiqotlariga ko’ra 209 kJ ga teng. 
??????
7   ??????
 =  ??????
????????????   ??????
 = 209kJ;
 8.Pechga sarf qilinadigan issiqlikning umumiy miqdori: 
∑ ????????????   =   ?????? 1   ??????   +   ?????? 2   ??????   +   ?????? 3   ??????   +   ?????? 4   ??????   +   ?????? 5   ??????   +   ?????? 6   ??????   +   ?????? 7   ??????   =  1593  +  2050  +
3114 ????????????  + 407 + 1236 + 2.12 + 532 + 209 = 6028.12 + 3114 ????????????
8. AERODINAMIK HISOB
Tutun tortgichlar kelib tushayotgan gazlar o‘lchami; V	пар	.=	1,7	⋅G	П⋅V	о.г.ҳ⋅
273	+tг
п	
273	
  м	3/c1,7 -коэффициентлар йиғиндиси; G
п  – ишлаб чиқариш иситгичлари;	
V	пар	.=	1,7	⋅50000	⋅3,84	⋅273	+300	
273	
=	685081,3  м	3/c	
Vо.г.=	
Gco2
c	
1,977	
+
Gc
ф.вл.
+Gc
г.вл	
0,805	
+[
Gco2
Т	
1,977	
+
Gso2
T	
2,93	
+
GN2
T	
1,25	
+	
Go2
T	
1,423	
+
GH2O
T	
+Gв
в.п.
+Gу.м.	
в.п.	
0,805	
+
Пв
подс	
1,293	]Х
Тнм	
3	
кг	.кл
  	
Gв
подс	
 -   faqat quruq iste’mol qiladigan isitgichlarga;
X
Т  – issiqlik balansi bo‘yicha isitgichlarda yoqilg‘ini sarf qilish, kp/kg.kl;	
tг
∂
 -  
  gaz isitgichlaridan 500S past temperaturada tutunga kelib tushadigan
gazlar t 0
si;
Nam  temperaturada ;	
Vо.г.=0,89
1,977	+0,95	+0,02	
0,805	+[
1,97
1,977	+0,035
2,93	+9,91
1,25	+0,84
1,423	+0,193	+0,0226	+0,009	
0,805	]⋅0,22	=0,45	+1,21	+	
+[0,997	+0,112	+7,928	+0,59	+0,279	]⋅0,22	=3,84	нм	3	
кг	.кл	.
Tutun tortgichlardan nam holda iste’mol uchun to‘liq bosim;	
Н	тўл	.=	1,3	(hп+hц.з.+hэл.ф.+hм.с.+h∂) кПа	
Нтўл	.=1,3	(30	+620	+150	+120	+85	)=1306,5 	ҳкПа
Quruq  usullarga ;	
Н	тўл	.=	1,3	⋅(hп+hp/∂+4hц+hэл.д.+hн.с.+h∂)ҳкПа	
Нтўл	.=1,3	⋅(20	+500	+4⋅600	+150	+2570	+85	)=	 7442,5	ҳкПа
Tutun tortgichi dvigatelining quvvati ; N	дв=	
V	тут	.⋅V	тўл	
3600	⋅η∂⋅ηп
⋅ҳкВт	
η∂- КПД tutun  0,5
ηп
-КПД o’tkazgichlar 0,95
Н
пол  –to’liq bosim	
Nдв=	685081,3	⋅1306	,5	
3600	⋅0,5	⋅0,95	
=523426,15  	кВт
O’tkazuvchi bosim ;	
N	ўтк	.=	1,2	⋅N	двиг	.=	1,2	⋅523426,15	=	628111,4  	кВт
Xolodilnik ventilatorining umumiy shamoli.	
V	в
х=	
1,3	⋅1,2	⋅Квт	⋅1,1016	⋅V	в
с⋅Х	Т⋅G	п(273	+tВ)	
273	
=	
=	1,3	⋅1,2	⋅1,016	⋅9	,93	⋅0,22	⋅50000	(273	+15	)	
273	
=	182637,55 м	3/ч. ADABIYOTLAR
1.   Shavkat   Mirziyoyev   ning   2016   yil   21   oktyabrdagi   “2017-2022   yillarda
qurilish materiallariga etibor” ma’ruzasidan. 2017 yil 
2.   Qodirova   D.Sh.   Nuriddinov   X.N.   Bog‘ovchi   moddalar   va   qurilish
materiallarini tadqiq etish usullari.o‘quv qo‘llanma.T.,Toshkent 2011.
3. Qosimov E. Qurilish ashyolari. .T.,Mehnat 2004. 
4.   Otaqo‘ziyev   T.   Qosimov   E.   Mineral   bog‘lovchilar   va   ulardan
tayyorlanadigan buyumlar. T.,O‘qituvchi 1984.
  5.   Butt   Yu.M.   Texnologiya   sementa   i   drugix   vyaju щ ix   materialov.   M   .,
Izdatelstvo literaturi po stroitelstvu 1964. 
6. Golovanova L.V. Ob щ aya texnologiya sementa. M ., Stroyizdat  1981. 
7. А.П.мандриков.Примеры расчета железобетонных конструкций.
5.   Muxamedbaeva   Z.A.   GanievaM.M.,Muxamedbaev   A.A.     Qurilish   mqeriallar
ishlab chiqarishda issiqlik jarayonlari va qurilmalari.O’quv qo’llanma . Toshkent:
Navruz nashriyoti, 2019. -420b.
       8.Otaqo’ziyev T.A., Mukhamedbayeva Z.A. Kimyo sanoatida maydalash. 
Toshkent: Ozbekiston nashriyoti, 2004. -127 b.
       9. Otaqo’ziyev T.A. S.M.Turobjonov ,MukhamedbayevaZ.A.  Kimyo sanoati  jihozlari va ishlab chiqarishning ekologik muammolari.   Toshkent:  TGTU,  2002.   -
120  b.
              10.T.A.Otaqo’ziyev,   E.T.Otaqo’ziyev.   Gips,   ohak   ishlab   chiqarish   va
gipsbeton, ohakbeton ishlari. Toshkent: Xalq merosi, 2004. -246 b.
11.Otaqo’ziyev   T.A.,   Mukhamedbayeva   Z.A.,   Ahmerov   Q.A.     Mehanik
jihozjar. Toshkent:  «Oqituvchi», 2007 . -430 b 
12.Левченко   П.В.   Расчеты   печей   и   сушилок   силикатной
промышленности.   Учеб.пособ.   для   вузов   /   П.В.   Левченко   –   2   е   изд.,   –М.:
Альянс, 2007. -368 с. 
13 .   Баренбойм   А.М.,   Галиева   Т.М.,   Гинзбург   Д.Б.   и   др.   Тепловые
расчеты   печей   и   сушилок   силикатной   промышленности.   –М.:Издательство
литературы по строит е льству.   1990.  -494 с .

MUNDARIJA

1.Kirish……………………………………………………………………………5

2. Issiqlik jihozlariga qo‘yiladigan  talablar………………………………………

3. Yoqilg‘ilarning turlari…………………………………………………………

4. Yoqilg’ining yonish jarayonini hisoblash………………………………………

5. Yoqilg’inig yonish haroratini hisoblash…………………………………………

6. Shaxtali issiqlik qurilmasining issiqlik balansi va hisobi…..

7. Shaxtali pechning issiqlik balansi…………………………………………….

8.  Аerodinamik hisobi……………………………………………………………

9. Adabiyotlar……………………………………………………………………