Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	50000UZS
Размер	2.0MB
Покупки	0
Дата загрузки	02 Май 2025
Расширение	docx
Категория	География

Quyi Zarafshon tabiiy geografik okrugi

rayon hududning ko`p qismi sug`orilib, vohaga aylantirilganligi tufayli okrugdagi
yozi eng salqia (iyulning o`rtacha xarorati 19,5°), qishi esa niabatan iliq
(yanvarning o`rtacha harorati —0,5°) hududi hisoblanadi. Vegetao`iyali qish
50% ga yaqin, +10° dan yuqori bo`lgan davrdagi haroratning yig`indisi 5150° ga
yyetadi.
Rayon tarkibida quyidagi landshaftlar mavjud. Sug`oriladigan o`tloq
allyuvial tuproqlar tarqalgan landshaft. Bu landshaft Buxoro va Qorako`l
delhxasidagi sug`oriladigan yyerlarni o`z ichiga oladi. To`qay o`simliklari
o`sadigan o`tloqtaqir tuproqli delta tekislikli landshaft. Bu landshaft o`z ichiga
Maxandaryo, Gudjayli o`zanlarini va Qorako`l del`tasining atrofidagi berk
botiqlarini oladi. Cho`l qum tuproqli juzg`un o`suvchi eol jarayonlarida
o`zgartirilgan landshaft. Bu landshaft Buxoro Qorako`l vohasi orasidagi va
chetlaridagi qumliklarni o`z ichiga oladi. Buxoro Qorako`l deltasining kichik berk
botiqlarini o`gichiga oluvchi bir yillik sho`ralar o`suvchi shurxok botqoqlik delta
tekisliklar landshafti.
II. Gazli tabiiy-geografik rayoni okrugning janubi-g`arbiy qismidagi
Zarafshonning qadimiy allyuvialak kumulyativ tekisliklarini o`z ichiga oladi.
Rayon nisbatan sovuq kish (yanvarning o`rtacha harorati—1,5°), lekin quruq, issiq
(iyulning o`rtacha harorati +31°), yoz bilan tavsiflanadi. Vegetao`iyali qish esa
41% ga boradi. Harorati +10° bo`ladigan davrdagi haroratning yig`indisi 5130°
yyetadi. Rayonda quyidagi landshaft turlari mavjud. Shuvoq o`suvchi
surqo`ng`ir tuproqli, mezokainazoi negizli balandliklar landshafti. Bu gazli
ko`tarilmagani o`z ichiga oladi. Shuvoq tarqalgan, surqo`ng`ir tuproqli, negizi
pliotsen —eski to`rtlamchi davr jinslaridan iborat bo`lgan platoli landshaft. Bu
landshaft asosan Qorako`l platosini o`z ichiga oladi.
Singren o`suvchi, cho`l qumoq tuprog`i tarqalgan delta tekisliklar
landshafti. Bu landshaft asosan Kimirek qumligini o`z ichiga oladi.
Juzg`un va oq saksovul o`suvchi, cho`l qumli tuprog`i tarqalgan, eol
jarayonida o`zgartirilgan delta tekisliklar landshafti.
20

Ular antropogen landshaftshunoslikning ham ijtimoiy-iqtisodiy
geografiyaning ham tadqiqot obyekti bo’lib xizmat qiladi” – deb
landshaftshunoslik va iqtisodiy-ijtimoiy geografiya aloqadorligi omilini ko‘rsatib
o’tishgan (29 b.). Bugun antropogen landshaftlarni prognozlash muammosi ham
landshaftshunoslik fani kun tartibidagi masalalardan biridir.
Bu to‘g‘rida A.Abdulqosimov “Antropogen landshaftni prognozlash
antropogen bosim ta’sirida geografik muhitning chuqur o’zgarib borishini o‘zida
obyektiv aks ettirishini oldindan asoslab beradigan ilmiy yo‘nalishdir. Prognozlash
nafaqat landshaftshunoslikning, balki barcha geografik fanlarning, jumladan
ijtimoiyiqtisodiy geografiyaning ham yetakchi dolzarb muammolaridan biri
hisoblanadi” – deb aytgan edi [5]. Haqiqatan ham cho’l resurslaridan nafaqat
sanoat yoki qishloq xo‘jaligida, balki rekreatsiya va salomatlikni tiklash kabi
nomoddiy sohalarda ham yanada kengroq foydalanish choralari ko’rilmoqda.
Cho’llarning iqlim sharoiti aholi salomatligini tiklashda muhim ahamiyatga ega.
Olti oyga yaqin davom etadigan quruq va jazirama issiq hamda havo namligining
15-20 foizdan oshmasligi buyrak kasalliklarini davolashda yaxshi natija beradi.
Shuningdek, tuzli balchiq, cho’l zonasidagi issiq qum, shifobaxsh loy, suvi
minerallashgan quduq va ko’llar atrofida ham salomatlikni tiklash muassasalarini
tashkil qilish imkoniyati bor. Mazkur maskanlarda brusellyoz, radikulit va asab
tizimi bilan bog’liq ba’zi kasalliklarni ham davolasa bo’ladi. Buxoro viloyatida
bunday tipdagi sanatoriylardan bir nechtasi faoliyat olib bormoqda. Masalan,
Buxoro shahri- Sitorai Moxi Xossa, issiq suv sanatoriylari, Olot tumanida sho’r
suv va issiq qum yordamida davolash yo’lga qo’yilgan. Kelgusida shu xildagi
davolash muassasalarini ko’paytirish choralarini ko’rish orqali, hududlarning
rivojlanishi mintaqa va viloyatlar rivojlanishiga olib keladi.
Qolaversa, cho’l mintaqasida yashovchi aholi tabiiy sharoitga moslashgan
bo’lib, imkoniyatlardan foydalanishda boy tajribaga ega. Okrugda kelgusida
iqlimning qurg’oqlashuvi, landshaftlarga ta’sir etuvchi antropogen yukni ortib
borishi davom etadi, natijada landshaftlarning cho’llanishi, biomahsuldorligi va
28

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Quyi Zarafshon okrugi shu nom bilan ataluvchi
daryoning quyi qismida joylashib, o‘z ichiga Buxoro va Qorako‘l vo halarini oladi.
Okrug sharqda kengligi 8 —10km bo‘lgan Xazar yo‘lagi orqali O‘rta Zarafshon
okrugidan ajralib turadi. Okrug shimol va g‘arbdan Qizilqum okrugi, janubi
g‘arbdan Sandiqli qumligi orqali Turkmaniston Respublikasi, sharqdan
Qashqadaryo okrugi bilan chegaralanadi. Bu yerda chegara Azkamar, Quyimozor,
Jarqoq balandliklari orqali o‘tadi.
Quyi Zarafshon okrugi tektonik botiqda joylashib, negizi paleozoy erasi
ohaktosh slaneslaridan iborat bo‘lib, uning ustini mezozoy va kaynazoy eralarining
cho‘kindi jins hamda mergellari, gillari va qumtoshlari qoplab olgan. Mezozoy era
sining yura va bo‘r davr jinslari (ohaktosh, dolomit va bosh qa) ko‘proq okrugning
sharqida joylashgan balandliklarda uchraydi.
Quyi Zarafshon okrugida nisbatan ko‘p tarqalgan jinslar — bu kaynozoy
erasining neogen va paleogen yotqiziqlari hi soblanib, ular asosan, Gazli atrofida,
Jarqoq, Saritosh, Qi ziltepa balandliklarida, Buxoro vohasining janubida, Qorako‘l
vohasida, Dengizko‘l atrofida joylashib, sarg‘ish, sur, jigarrang qum va
qumtoshlardan iborat. Quyi Zarafshonda eng ko‘p tarqalgan jinslar to‘rtlamchi
davrga xos bo‘lib, ular genetik jihatdan Zarafshon daryosi, vaqtincha oqar suvlar,
ko‘l va shamol natijasida vujudga kelgan shag‘al, qum, qumoq, lyoss gillaridan
iborat. Quyi Zarafshon okrugidagi Dengizko‘l va boshqa ko‘llar atrofida ko‘l
yotqiziqlari — to‘q surrangli gil, qumoq, Buxoro va Qorako‘l vohalari atrofida esa
eol yo‘l bilan vujudga kelgan qumliklar joylashgan. To‘rtlamchi davr boshlarida
Qashqadaryo va Sangzor daryo lari Zarafshonga quyilgach, sersuv bo‘lib,
Qoraqum tomon oqqan.
To‘rtlamchi davr o‘rtalarida Amudaryo shimoli g‘arb (Orol tomon)ga oqishi
tufayli Zarafshon daryosi Amudaryoga quyila boshlagan. To‘rtlamchi davr oxirida
ham Zarafshon vaqt-vaqti bilan Amudaryoga quyilib turgan. Lekin, so‘ngra
Qashqadaryo va Sangzor daryolarining Zarafshonga quyilmay qo‘yishi natijasida
Zarafshon tarmoqlanib oqib, Qorako‘l deltasini hosil qilgan. Qashqadaryo esa
3

V.S.Preobrajenskiy, I.V.Zorin, V.P.Burov, Yu.A.Vedenin, L.A.Bagirova,
B.B.Rodoman, K.N.Musin, P.G.Sarfis, D.V.Nikolayenko, respublikamiz
olimlaridan A.S.Soliyev, A.A.Rafiqov, Sh.Azimov, A.Qayumov, A.N.Nig’matov,
X.Vahobov, A.Yakubov, R.Usmonova, M.R.Usmonov, N.T.Shamuratova,
Z.Mahamatillayevlar tadqiqot ishlari olib borilgan.
Zarafshonning rekreatsiya–turistik resurslari A.A.Abdulqosimov,
A.Raxmatullayev, S.B.Abbasov, A.N.Hojimatov, O.Sh.Ro‘ziqulova, B.A.Meliyev,
B.B.Eshquvvatov, O’.B.Badalov, M.Usmonov va boshqa bir qator olimlarning
ilmiy izlanishlarida yoritilgan [1].
Zarafshon mintaqasi betakror tabiati hamda ko’hna va boy tarixi, islom
madaniyatining dastlabki tamallari qo’yilgan ko’hna shahar ekanligi bilan
qadimdan sayyohlarning diqqat markazida bo’lib kelgan. Mintaqada mavjud tabiiy
resurslar, boy tarixiy merosdan yanada samarali foydalanish maqsadida bugungi
kunda turli islohotlar amalga oshirilmoqda. Quyi Zarafshon havzasi qulay
geografik o’rinda joylashgan.
P.Baratovning ta’kidlashicha, Quyi Zarafshon okrugi Zarafshon daryo
vodiysining quyi qismini, Buxoro va Qorako’l vohalarini, Zarafshonning g’arbdan
va janubi-g’arbdan tutashib turgan qadimgi allyuvial-delta tekisliklarini,
Dengizko’l platosini,o’z ichiga oladi. Okrug sharqda O’rta Zarafshon okrugidan
kengligi 2-4 km keladigan Hazor yo’lagi orqali ajralib turadi. Quyi Zarafshon
okrugi paleozoy burmali negizning bukilgan qismida joylashib, uning ustini
mezozoy va kaynjzoy cho’kindi jinslari qoplab olgan.
Kaynozoy keng tarqalgan, ular ichida eng ko’p uchraydigan jinslar
to’rtlamchi davrning allyuvial-delta yotqiziqlari bo’lib, ular Zarafshon daryosi olib
kelgan shag’al, qum, qumoq va loyqalardan iborat. Okrug hududi asosan
tekisliklardan – Buxoro va Qorako’l deltalaridan iborat. Zarafshon daryosi O’rta
Zarafshon botig’idan chiqib Navoiy shahridan g’arbda va janubi-g’arbda Buxoro
deltasiga kirib boradi. Bu deltani shimoldan va g’arbdan Qizilqum, sharqidan
Qiziltepa, Azkamar, Quyumozor, Qaynog’och balandliklari, Qo’shtepa va
Qumsulton tepaliklari, janubi-sharqdan esa Qorako’l platosi o’rab turadi. Buxoro
25

Quyi Zarafshon o’simlik va hayvonot dunyosini muhofaza qilish ham
dolzarb masala hisoblanadi. Buxoro viloyatida o’rmonlar 187 ming gektardan sal
ko’proq. Shundan 1329 gektari ihota daraxtzorlarga to’g`ri keladi. O’rmon
xo’jaliklarida terak, shumtol, tol, qayrog`och, archa va mevali daraxtlar ko’chatlari
ko’paytirilib ekilmoqda. 1977 yilda tashkil qilingan respublikamizda yagona
Jayron parvarishxonasida 1000 boshdan ko’p jayron boqilmoqda.
Qushlarni ko’payishiga qulay sharoit yaratish maqsadida Qoraqir
parvarishxonasi tashkil qilindi. Hozirgi kunda Osiyo qoploni, Buxoro xonguli,
sirtlon kabi hayvonlarning yo’qolib ketish xavfi bor. Ustyurt arxari, shohli taka,
qora laylak, oqqush, echkiemar turlari ancha kamayib ketgan. Keyingi yillarda
o‘tkazilgan konferensiyalarda tabiiy resurslar, ulardan samarali foydalanish
masalalarida bir qator ilmiy maqolalar nashr qilindi.
Jumladan, 2001-yil Toshkent shahrida o’tkazilgan “Geografiya va tabiiy
resurslardan foydalanish” mavzusidagi konferensiyada A.Rafiqov o’zining “Tabiat
va uning resurslaridan foydalanishning geografik asoslari” ma’ruzasida meliorativ
landshaftshunoslik g’oyalarini ilgari surib, “Fatsiya miqyosida dehqonchilikni
rivojlantirish yerlarni melioratsiya jihatdan yaxshilashda qo’l keladi” deb ko’rsatib
o’tgan (6 b.). Mazkur anjumanda A.Abdulqosimov va S.Abbasovlar landshaft
ekologik yo’nalishdagi muammolarni sanab o’tishgan. “Geografiya fanining
nazariy-amaliy muammolari”ga bag’ishlangan ilmiy anjumanda (Buxoro, 2006)
I.Q.Nazarov o’zining “Geografiya fanining sintez qudrati va hozirgi ijtimoiy
nufuzi” maqolasida antropogen landshaftshunoslik yo’nalishining ahamiyatini
yuqori baholagan. Ya’ni olim “Ayni davrda har ikkala geografiyani birlashtiruvchi
fanlar guruhi (geografik resursshunoslik, sotsial geografiya, turizm va rekreatsion
geoekologiya, antropogen landshaftshunoslik) ham takomil topdiki, bu fanlar
yagona geografiya uchun poydevor vazifasini o‘tamog‘i lozim” – deb qayd etgan
edi (30 b.). Shuningdek, A.Abdulqosimov va S.Abbasovlar (2013y) “Antropogen
landshaftlar tarkibida hudud jihatdan qishloq xo’jalik landshaftlari, ya’ni
agrolandshaftlar hukmronlik qiladi.
27

so‘nggi yillarda zilzilalar (Buxoroda 1821—1822 yillarda 8 balli, Gazlida 1976- va
1987- yillari 9—10 balli) bo‘lib turishi bu hududni ham seysmik rayonga
kiritilishiga asos bo‘ldi.
Quyi Zarafshon okrugi va uning atrofi neft-gaz zaxirasiga boy hudud
hisoblanib, eng muhim konlari Gazli, Jarqoq, Qorovulbozor, Shodi, Dengizko‘l va
boshqalar hisoblanadi. Shuningdek, okrug hududida bir nechta tuz hamda har xil
qurilish xomashyo konlari mavjud.
1.3. TUPROQ VA O'SIMLIK QOPLAMI, HAYVONOT DUNYOSI
Quyi Zarafshon okrugida yer usti tuzilishi, yotqiziqlari, yer osti suvining
xususiyatlari kabi tabiiy unsurlar ta`sirida turli xil tuproq turlari joylashgan.
Okrugda eng ko`p tarqalgan tuproq turlari surqo`ng`ir, (qumloq, taqir, sho`rxok,
o`tloq taqir, sug`oriladigan o`tloq, sug`oriladigan o`tloq allyuvial, o`tloq va botqoq
tuproqlaridir,
Surqo`ng`ir tuproq turlari Buxoro-Qorako`l deltasining ba`zi joylarida, deltani
o`rab olgan Qiziltepa, Dengizko`l, Azkamar, Toshquduq, Qoraqir, Qorako`l kabi
plato va balandliklarda joylashib, chirindi miqdori kam (0,5—0,7%), chirindi
saqlovchi qatlam yupqa (20—70 sm), tarkibida gips, har xil tuzlar mavjud.
Quyi Zarafshon okrugining chetki qismlarida ya`ni Qizilqum, Kimirek,
Sanduqli, Eshakchi qumliklariga tutashgan joylarida, deltaning ichki qismlaridagi
ba`zi kichik hududlarda gil qumloq va qumli tuproqlari keng tarqalgan. Bu tuproq
turlarida chirindi juda kam bo`lib, 0,3—0,4% ni tashkil etadi.
Buxoro-Qorako`l deltasining chetlarida taqir tuproqlari uchraydi. Shuningdek,
taqir tuproqlar qadimiy Daryasoy o`zanida ham mavjud bo`lib, tarkibida gipsning
miqdori 7—9% ga, gumus miqdori esa juda kam bo`lib, 0,5% gacha boradi. Taqir
tuproqlari shuningdek, qadimiy sug`orilgan joylarda, xususan Varaxsha xarobasida
ham uchraydi.
16

Quyi Zarafshon okrugining deyarli hamma qismida sho`rxoklar uchraydi.
SHo`rxoklar ayniqsa Buxoro Qorako`l deltasining pastqam, grunt (sizot) suvi yuza
bo`lgan joylarida xususan SHo`rko`l, Dengizko`l, Xojakob, To`dako`l botiqlarida,
Gurdush, Maxanko`l, Tayqir quruq o`zanlarida keng tarqalgan. SHo`rxok tuproqlar
shuningdek, sug`oriladigan mintaqa ichida grunt suvi yuza, lekin. zovur-drenajlar
yaxshi ishlamaydigan joylarda ham uchraydi.
Quyi Amudaryo okrugining voha qismida asosan sug`oriladigak o`tloq
(o`tloq-voha), sug`oriladigan o`tloqallyuvial tuproqlarjoylashgan. Bu tuproq turlari
ishlov berilishi tufayli tabiiy xususiyatlarini o`zgartirib, o`tloq voha tuprog`iga
aylangan. Bunday tuproq turlari tarkibida chirindi miqdori 1,5 dan 4—6% hgacha
boradi. Ayniqsa, sug`oriladigan o`tloq soz tuproq turida gumus ko`p bo`lib, 6% ga
yyetadi.
Buxoro-Qorako`l deltasida o`tloq va botqoq tuproq turlari grunt suvi yyer
betiga yaqin (0,5—1,0 m chuqurda) bo`lgan Zarafshoi daryosi qayirida tog` lenta
hosil qilib joylashgan.
Shunday qilib, yuqorida qayd qilinganlardan ma`lumki, Quyi Zarafshon
okrugidagi sug`oriladigai tuproqlar yyer osti suvlarining yuzaligi, bug`lanishning
kattaligi tufayli u yoki bu darajada sho`rlashgan bo`lib, o`z navbatida ularning
meliorativ holatini doimo yaxshilab turishni talab etadi.
Quyi Zarafshon okrugining o`simligi ham tabiat unsurlariga (relefi, iqlimi,
yyer osti suvlari va tuproq qatlami xususiyatlariga) bog`liq holda bir xil tarqalgan
emas. Akademik Q. 3. Zakirov Zarafshon vodiysining bu qismi o`simlik qoplamini
quyidagi jamoalarga ajratgan: qumli, gipsli,. sho`rxok va to`qay.
Qumli cho`llar vohaning atrofida joylashyb, psammofit o`simlik turlari
uchraydi.
Oq saksovul Qorako`l deltasining g`arbida, Sanduqli qumligidagi
musta:hkamlashgan marza va do`ng qumliklarda o`sadi. Bundan tashqari bu
yyerlarda juzg`un, quyonsuyak, cherkaz, iloq kabk o`simliklar ham uchraydi.
17

etadi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 8-yanvardagi PF-60-son
“2022-2026 yillarga mo’ljallangan taraqqiyot strategiyasi to’g’risida”, 2019- yil
30- oktabrdagi PF-5863-son “2030-yilgacha bo’lgan davrda O’zbekiston
Respublikasining Atrof-muhitni muhofaza qilish konsepsiyasini tasdiqlash
to’g’risida”, 2019-yil 17-iyundagi PF-5742-son “Qishloq xo’jaligida yer va suv
resurslaridan samarali foydalanish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmonlari,
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2018 -yil 20-oktabrdagi 841-
son “2030-yilgacha bo‘lgan davrda Barqaror Rivojlanish sohasidagi milliy maqsad
va vazifalarni amalga oshirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarori, shuningdek,
mazkur faoliyatga tegishli boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan
vazifalarni amalga oshirish hozirgi kunning dolzarb masalalaridan sanaladi.
Mamlakatimizda turizm sohasi bozor munosabatlarini shakllantirishda xizmat
ko’rsatish sohasidagi iqtisodiy munosabatlarni hal etishda, o’ziga xos o`rni bor.
Chunki bu soha bozor subyekti sifatida tez rivojlanish bosqichida, uning tarkibiy
qismi bo’lgan turizm sohasi ham o’z o’rniga ega bo’lib bormoqda.
Turizm nisbatan yangi soha bo’lishiga qaramasdan o’z mavqeini
mustahkamlab bormoqda. Bu kelajakda ham istiqboli porloq sohalardan biri bo’lib
qoladi. Zarafshon mintaqasida rekreatsion-turistik resurslardan foydalanish, sohani
zamon talablari darajasida rivojlantirish masalasi o’rganilmoqda. Shunday ekan,
Zarafshon mintaqasida turistik resurslardan foydalanish imkoniyatlarini ilmiy-
nazariy va amaliy jihatlarini tadqiq etishni talab qiladi. Resurslarning asosiy negizi
tabiiy resurslar hisoblanadi. Tabiiy sharoit va tabiiy boyliklar "inson-jamiyat"
tomonidan azal-azaldan foydalanib kelinayotgan bo‘lsa-da, resurslar fanning
o’rganish predmeti bo’lmagan. "Tabiiy resurslar" atamasi va uning ilmiy talqini
XX asrning ikkinchi yarmida paydo bo‘ldi [3]. Hozirgi davrda "resurs" tushunchasi
ko’p qirrali mazmunga ega. Uning ilmiy talqinlari ko‘p.
Talqinlar qanday bo‘lmasin, uning mag’zida antroposentrik mazmun yotadi,
ya’ni insonning hayoti va yashashi uchun zarur va foydali bo‘lgan tabiiy, moddiy,
nomoddiy va ma’naviy boyliklar tushuniladi. Landshaftlarni rekreatsiya va turizm
maqsadlarida tadqiq etishda olimlardan I.P.Gerasimov, V.I.Azar,
24

 Ekologik qishloq xo'jaligi usullarini joriy etish: Kimyoviy o'g'yangi va
zararkekinlar va texnologiyalarni joriy kerak .Kimyoviy o'g'itlar va
pestitsidlarni yangi, ekinlarni tabiiy usullar bilan davolash va
zararkunandalar bilan kurashish usullarini qo'llash zarur. Shu bilan birga,
tuproqni asrashga o'tkazish ekinlar va texnologiyalarni joriy etish kerak.
 Organik qishloq xo'jaligini rivojlantirish: Okrugda organik
qishloOkrugda organik xo'jalik muhitini yaxshilash, bu tabiiy atrof-muhitga
zarar keltirmaydi, balki ekologik toza mahsulotlar ishlab chiqarishga ham
imkon qishloq.
5. Tabiatni amalga oshirishni aniqlash
 Tabiatga zarar yetkazish va hosil qilish: Quyi Zarafshonzarur Bu yerda
milliy bog'lar, tabiat yodgorliklari va ekologyaratish kerak .Quyi Zarafshon
okrugidagi tabiiy resurslarni, o'rmonlarni, daryolarni va boshqa tabiiy
boyliklarni saqlash zarur. Bunda milliy bog'lar, tabiat yodgorliklari va
ekologik toza zonalarini yaratish kerak.
 Biodiversitetni saqlash: Ekosistemalarning yashashligini ta'minlash uchun
flora va fauna turlarining xilmamaxsus dast Ekosistemalarning erkinligini
ta'minlash uchun flora va fauna turlarining xilma-xilligini saqlab qolish
maxsus dasturlarni ishlab chiqarish kerak.
6. Chiqindilarni qayta ishlash va utilizatsiya qilish
 Chiqindilarni to'plash va qayta ishlash infratuzilmasini rivojlantirish:
Chiqindilarni to'plash va qayta ishlash uchun yanada ta'minlash, ishlab
chiqarish va resurslarni samarali foydalanish uchun maxsus markazlar va
ekotexnologiyalarni joriy etish kerak.
 Plastik va boshqa moddalarni tozalash: Plastik materiallarni va qayta
ishlashga ishlov berish chora-tadbirlarini ishlab chiqarish, ekologik toza
mahsulotlarni ishlab chiqarish rag' zaxirasini zarur.
Quyi Zarshon okrugida atrof-muhitni saqlashni amalga oshirishni amalga
oshirishga yordam beradigan chora-tadbirlar, ekologik xavfsizlikni ta'minlash va
uni barqarorlashtirishga xizmat qiladi. Ushchora-qurilma vositalarini
31

I.BOB.QUYI ZARAFSHON OKRUGI TABIATINING O`ZIGA XOS
XUSUSIYATLARI
1.1.OKRUGNING TABIIY GEOGRAFIK O`RNI, CHEGARALARI,
RELYEFI
Quyi Zarafshon okrugi shu nom bilan ataluvchi daryoning quyi qismida
joylashib, o‘z ichiga Buxoro va Qorako‘l vo halarini oladi. Okrug sharqda kengligi
8 —10km bo‘lgan Xazar yo‘lagi orqali O‘rta Zarafshon okrugidan ajralib turadi.
Okrug shimol va g‘arbdan Qizilqum okrugi, janubi g‘arbdan Sandiqli qumligi
orqali Turkmaniston Respublikasi, sharqdan Qashqadaryo okrugi bilan
chegaralanadi. Bu yerda chegara Azkamar, Quyimozor, Jarqoq balandliklari orqali
o‘tadi.
1-rasm.O`rt ava Quyi zarafshon okrugining tabiiy xaritasi
Manba: ( O`rta osiyo va O`zbekiston tabiiy geografiyasi 7-sinflar uchun darslik 2017-y)
5

Ko`l atroflarida va kichik botiqlardagi sho`rxoklarda o`suvchi bir yillik
sho`ralar tarqalgan delta tekislik sho`rxoklarlandshafti.
III. Sanduqli tabiiy-geografik rayoni. Rayon okrugning janubi-sharqiy va
sharqiy qysmi va u yyerdagi Setalitepa, Jarqoq, Qorovulbozor, Dengizko`l kabi
platolariii hamda Sanduqli qumligining bir qismini oladi.
Rayon Quyi Zarafshon okrugidagi qishi iliq (yanvarning o`rtacha harorati 0°
dan yuqori) bo`lib, vegetao`iyali qish 70% ga yyetadi. yozi esa issiq (iyulning
o`rtacha harorati +30°) bo`lib, 4 10° dan yuqori bo`lgan davrdagi haroratning
yig`indisi 5200°.
Rayon tarkibida quyidagi landshaft turlari uchraydi.
Sarisazanli sho`rxoklardan iborat, negizi mezokaynazoy jinslardan tashkil
topgan berk botiqlar landshafti. Bu landshaft Dentizko`l botig`ini, Qorako`l
shahri sharqidagi botiqni o`z ichiga oladi.
Oq saksovul tarqalgan eol qumli landshafti. Bu landshaft do`ng va barxan
qumli joylarni (xususan Sanduqli qumligini) o`z ichiga oladi.
Singren o`suvchi, surqo`ng`ir tuproqli, eol jarayonlar tufayli qayta
o`zgargan pliotsen — eski to`rtlamchi davr platolar landshafti. Bu landshaftga
Dengizko`l platosi va uning janubidagi qumli yyerlar kiradi.
Shuvoq tarqalgan, surqo`ng`ir tuproqli pliotsen — eski to`rtlamchi
davr platolar landshafti. Bu landshaftga Quyimozor va To`dako`l sho`rxogining
sharhidagi platalar kiradi.
Shuvok o`suvchi, surqo`ng`ir tuproqli, negizi mezokaynazoy jinslaridan
tashkil topgan balandliklar landshafti. Bu landshaftga Kogon ko`tarilmasi, Jarqoq
(uzunligi 12 km, kengligi 3—4 km), Qorovulbozor (uzunligi 11 km, kengligi 10
km), Saritosh (uzunligi 11—12 km, kengligi 6—7 km) platolari kiradi.
Sug`oriladigan taqir tuproqli delta tekislik madaniy landshafti.
O‘simliklari ham tabiiy unsurlarga bog‘liq holda bir xil tarqalgan emas. Okrugni
o‘rab olgan qumli cho‘llarda, asosan, juzg‘un, quyonsuyak, cherkaz, iloq o‘ssa,
Buxoro vohasining sharqida, Qorako‘l vohasining janubi sharqidagi kichik marza
qumliklarida juzg‘un, quyonsuyak, selen, oq saksovul, shuvoq, iloq kabilar
21

mavjud bo'lgan tabiiy va iqtisodiy barqarorni to'liq o'zgartirish, ta'minlash
mumkin. Hududda ekologik toza texnologiyalarni joriy etish, xo'jalik va sanoatni
zamonaviylashtirish, atrof-muhitni muhofaza qilishoid chora-tadbirlarni amalga
oshirish, atrof-muhitni muhofaza qilishda katta quvvat ega.
Takliflar
1. Ekologik qishloq xo'jaligini rivojlantirish:
o Kimyoviy o'g'itlar va pestiidlarni xo'jalik va ekologik toza, organik
qishloq xo'jaligi usullarini ishlab chiqarish zarur. Bu davlat tuproq
unumdorligini saqlashga, balki mahsulot sifatini kamaytirishga ham
yordam beradi.
o Sug'orish tizimlarini zamonaviylashtirish va suvni texnologiyalarni
joriy etish, suv resurslarini samarali boshqarish mexanizmlarini zarur.
2. Sanoatni ekologik modernizatsiya qilish:
o Sanoat foydalanish kerakida qayta ishlash tizimlarini ta'minlash, yangi
texnologiyalarni hosil qilish va zararli gazlarni bo'yicha energiya
ko'rish.
o Energiya tejovchi va ekologik energiya manbalaridan tozalashni
ishlab chiqarish, masalan, quyosh va shamol energiyasini joriy etish.
3. Atrof-muhitni himoya qiluvchi huquqiy va institutiyonal tizimlarni
xavfsiz:
o Ekologik qonunchilikni yanada mustahkamlash va unga rioya etishni
ta'minlash, atrof-muhitni tozalash bo'yicha mavjud normativ
hujjatlarni ta'minlash zarur.
o Mintaqaviy ekologik tekshiruvlar va monitoring choralari, atrof-
muhitni nazorat qilish masalalarida faol ishtirok etishga chaqirish.
4. Tabiatni yaratish va biologik xilma-xillikni saqlash:
o Okrugdagi tabiat yodgorliklari, milliy bog'lar va ekoturizmni
rivojlantirish strategiyalarini ishlab chiqarish chiqish. Bu milliy
ekologik ta'sirni oshirish, balki turizmni rivojlantirish orqali hudud
iqtisodiyotiga foyda keltiradi.
33

QUYI ZARAFSHON TABIIY GEOGRAFIK OKRUGI
REJA:
KIRISH
I.BOB.QUYI ZARAFSHON OKRUGI TABIATINING O`ZIGA XOS
XUSUSIYATLARI
1.1.Okrugning tabiiy geografik o`rni, chegaralari, relyefi
1.2. Tabiiy sharoiti va foydali qazilmalari
1.3. Tuproq va o'simlik qoplami, hayvonot dunyosi
II.BOB.QUYI ZARAFSHON OKRUGINING EKOLOGIK MUAMMOLARI
VA HUDUDIY RIVOJLANISH ISTIQBOLLARI
2.1 Quyi Zarafshon okrugining rekreatsion resurslari va ulardan foydalanish
imkoniyatlari
2.2. Atrof-muhitni muhofaza qilish bo'yicha chora-tadbirlar
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
2

Quyi Zarafshon okrugida bahorgi oxirgi sovuq tushishining O`rtacha muddati
24—30 martlarga, kuzgi birinchi sovuq tushishinnig o`rtacha muddati esa 22—25
oktabr kunlariga to`g`ri keladi. Sovuq bo`lmaydigan davr 204—214 kun davom
etadi. Kuzda birinchi sovuq tushishidan oldingi effektiv haroratning yig`indisi T.40
—2668° ga, vegetao`iya davridagi haroratning yig`indisi esa 0° ga yyetadi.
Quyi Zarafshon okrugida yog`inlar hudud va fasllar bo`yicha bir xil
taqsimlangan emas. Buxoro va Qorako`l deltasiga bir yilda 114—125 mm yog`in
tushsa, atrofini o`rab olgan qumli cho`lda 90—100 mm ni tashkil qiladi. Eng ko`p
yog`in (yillik yog`inning 90%) dekabr-may oylariga, eng kam yog`in (deyarli
yog`maysh) iyul-sentabr oylariga to`g`ri keladi. Eng ko`p yog`in mart-aprel
oylarida sodir bo`ladi. Yog`inning ko`p qismi yomg`ir tariqasida tushadi. Bir yilda
30 kun yomg`ir yog`sa, ba`zi yillari deyarli yog`maydi, ba`zi yillari 10 kun
yog`adi. Ba`zan bahorda yomg`ir jala tariqasida tushibu qishloq xo`jalik ekinlariga
zarar keltiradi, yo`l, ko`prik, sug`orish shoxobchalarini buzib yuboradi.
Okrug hududida qor har yili yog`sada, uzoq turmay erib ketadi. Qor dekabr-
fevral oylarida yog`ib, o`rtacha 3—5 kun, ba`zan esa 10—13 kun erimay turadi.
Qor qoplami yupqa bo`lib, eng sovuq yanvar oyidagina qalishshgi 5 sm ga yyetadi.
Quyi Zarafshon okrugi hududiga yozda shimoli-g`arbdan Qizilqum tomondan
quruq qizigan shamollar esib, qumlarni uchirib, ekinlarga katta zarar keltiradi. Bu
shamol ayniqsa, Vobkent, G`ijduvon, Buxoro kabi tumanlarga katta ta`sir etadi.
Shu sababli bu hududlardagi vohani qum bosishidan saqlash va o`sha issiq va
quruq shamollarning yo`lini to`sish uchun o`rmon mintaqasi barpo etilgan.
Quyi Zarafshon okrugishshg asosiy suv manbai Zarafshon va Amudaryo
hisoblanadi. Okrug hududiga Zarafshon daryosining o`rta va quyi oqimi qaraydi.
Bu qismda Zarafshon daryosining suvn 54 ga yaqin magistral ariqlar (eng
muhimlari Konimex, Shofrikon, Vobkentdaryo, Romiton, Shaxud) orqali
sug`orishga sarflanib, tabiiy o`zanidan faqat sizot suvlari oqadi, xolos.
Qadim Zarafshon daryosi Amudaryoga 20 km yyetmasdan Eshakchi va
Sanduqli qumliklarida shimilib ketar edi.
11

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA`LIM FAN VA INOVATSIYALAR VAZIRLIGI
__________- DAVLAT UNIVERSITETI
TABIIY FANLAR FAKULTETI
GEOGRAFIYA TA`LIM YO`NALISHI
______-BOSQICH _____-GURUH TALABASI
_____________________________ning
O`ZBEKISTON GEOGRAFIYASI FANIDAN “ QUYI ZARAFSHON
TABIIY GEOGRAFIK OKRUG I ” MAVZUSIDA YOZGAN
KURS ISHI
Topshirdi: _________________
Qabul qildi: _________________

Quyi Zarafshon okrugidagi yyerlarni sug`orish uchun yiliga Zarafshon va
Amudaryodan 4,3—4,5 km3 atrofida suv olinadi. Usha olingan 4,3—4,5 km3
suvning 0,86 km3 yoki 20—21% yuqorida qayd qilingan zovurlar orqali
sug`oriladigan mintaqadan tashqaridagi tabiiy chuqurliklarga chiqarib tashlanishi
tufayli bir necha ko`llar vujudga kelgan.
Quyi Zarafshon okrugida eski o`zonlarda vujudga kelgan Deng`izko`l,
Xojiakob, Qurko`l, Somonko`ldan tashqari zovur suvlarini tashlash tufayli
To`dako`l, SHo`rko`l, Kattako`l, Maxanko`l, Qoraqirko`l, Parsanko`l, Zamonbobo
kabi ko`llar ham vujudga kelgan. Bu ko`llarda yiliga 0,8—1,0 km3 zovur-drenaj
sho`r suvlari to`planadi. Bu zovur suvlarining bir qismi hozir Maxanko`l zovuri
orqali Amudaryoga borib quyilmoqda. Yuqorida qayd qilingan ko`llarning eng
kattasi To`dako`l hisoblanib, u hozir suv ombori sifatida foydalanilmoqda. Chunki
unga Amu-Buxoro arig`i orqali Amudaryo suvi kelib to`llanmoqda. To`dako`l suv
bilan to`lsa 1,0 km3 ni tashkil qiladi.
Quyi Zarafshon okrugidagi ko`llardan yiliga 510 mln. m3 zovur suvlari
burlanib ketib, ko`llarda har xil tuzlar miqdori yil sayin ortib bormoqda.
Quyi Zarafshon okrugida Quyimozor suv ombori joylashgan. Bu suv ombor
Quyimozor botig`ida bunyod etilib, asosan Zarafshondan hamda Amu-Buxoro
arig`i orqali Amudaryodan suv oladi. Suv omborining maydoni 6 km2, eng chuqur
yyeri 22,8 m, o`rtacha chuqurligi 16,8 m, suv sig`imi 350 mln. m3.
Quyi Zarafshon okrugida yer osti suvlari, xususan grunt suvlari 1—60 m
chuqurliklarda joylashgan. Bu eng avvalo okrug relefiga, neogen va to`rtlamchi
davr yotqiziqlarining qalinli giga borliq. Okrugning sharqiy qismida grunt suvlari
10 m chuqurlikda joylashib, siljishi yaxshi, binobarin, nisbatan chuchuk bo`lib,
tuproq ham sho`rlashgan emas. Lekin janubi-g`arbga qarab — Buxoro va Qorako`l
deltasi tomon grunt suvlari yyer betiga yaqinlashib, sho`rligi ortib, bir litr suvida
10 grammgacha har xil tuzlar uchraydi. Eng sho`r grunt suvlari Buxoro Qorako`l
deltasining ichki qismidagi botiqlarda uchrab, minerallashish darajasi har litr
suvida 15 grammgacha yyetadi.
13

deltasi janubi-g’arbga tomon biroz nishab bo’lib, sug’orish shahobchalari uni
ayrim qismlarga bo’lib yuborgan. Unda Zarafshon daryosining 4 ta qayiri
joylashgan. Deltaning uzunligi 102 km, o’rtacha kengligi 50-55 km, eng keng yeri
70 km ga boradi. Mutlaq balandligi g`arbida 200 m ni, sharqida esa 250 m ni
tashkil etadi.
Zarafshon daryosi Chandir qishlog’idan janubi-g`arbda nisbiy balandligi 15
m gacha bo’lgan Qorako’l platosini kesib o’tib, tor (kengligi 0,5-1,0 km) Qorako’l
yo’lagini hosil qiladi. Bu yo’lak Buxoro deltasini Qorako’l deltasi bilan tutashtirib
turadi. Quyi Zarafshon okrugi o’ta arid iqlimiy sharoitga ega. Qishi juda qisqa va
beqaror, yoz esa seroftob, jaziramabo’ladi.
Yanvar oyining ko’p yillik o’rtacha havo harorati -2 0 C dan +10 C gacha,
mutlaq minimumi -260C ni tashkil etadi, qish 1-2 oy davom etadi. Iyul oyining
o’rtacha havo harorati 29,5-360 C atrofida, eng yuqori havo harorati 45-460C
gacha boradi. Yillik yog’in miqdori 95- 125 mm atrofida. Respublikaning tekislik
okruglari ichida Quyi Zarafshon termik resurslarga boyligi bilan ajralib turadi.
Termik resurs miqdori 4500-50000C ni tashkil etadi. Bu okrug hududini o’rta
pishar paxta yetishtiriladigan mintaqaga kiritish imkonini beradi.
Okrugning asosiy suv manbai – Zarafshon va Amudaryo. Zarafshon daryosi
suvi okrug hududida 50 dan ortiq magistral ariqlarga (Konimex, Shofrikon,
Vobkentdaryo, Romiton, Shahrud va boshqalar) bo’linib, sug`orishga sarflanadi.
Daryoning tabiiy o’zanidan faqat sizot suvlari oqadi. Qadimda Zarafshon daryosi
Amudaryoga 20 km yetmasdan qumliklarda shimilib ketar edi. Okrugga Zarafshon
juda oz suv olib keladi. Quyi Zarafshonga sug’orish maqsadlari uchun uzunligi 55
kmli Amu–Qorako’l va 268 km li Amu–Buxoro kanallari orqali Amudaryo suvi
keltirilgan. Amu–Qorako’l kanalining bosh qismida suv sarfi sekundiga 48 m3 ga,
Amu–Buxoro kanalida esa 235 m3 ga teng. Amu–Buxoro kanalidagi Olot,
Qorako’l
va Hamza nasos stanstiyalari Amudaryo suvini 66 m ga ko’tarib beradi. Bu
kanaldan chiqarilgan ariqlar Amudaryo suvini sug’orishga suv kerak bo’lmagan
qish oylarida Quyumozor va To’dako’l suv omborlariga olib boradi [2].
26

mavjud. Qorako‘l vohasi janubida joylashgan harakatdagi qumlik larda
quyonsuyak, oq saksovul, cherkez, juzg‘un, erkaksimon iloq o‘sadi. Okrugning
giðsli cho‘llarida partek, shuvoq, tatr (yer tezak), boyalish mavjud.
Quyi Zarafshon okrugida eng ko‘p tarqalgan o‘simlik turi shuvoq hisoblanadi.
Shuvoq, asosan, sur-qo‘ng‘ir tuproq tarqalgan yerlarda uchraydi. Buxoro va
Qorako‘l vohalarining qadimiy sug‘oriladigan taqirli tuproqlar tarqalgan qismida
shuvoq, tatr, boyalish kabi o‘simliklar o‘ssa, biroz sho‘rlashgan qismida tatr,
yantoq, qora saksovul, bir yillik sho‘ra uchraydi. Zarafshon daryosining qadimiy
qayirlarida, deltasida, ko‘l lar atrofida to‘qay o‘simlik turlari bo‘lib, ular turang‘il,
jiyda, tol, lox, qamish, chingil, yantoq, yulg‘un kabilardir. Okrugda antropogen
omillar ta’sirida to‘qayzorlar maydoni kamayib ketmoqda. Shu sababli ayrim
joylarda qo‘riqlanadigan to‘qay zorlar tashkil etish zarur.
Hayvonlari. Quyi Zarafshon okrugi hayvonlari cho‘lga xos bo‘lgan vakillar
bilan tavsiflanib, jazirama, quruq, seroftob yozga moslashgan. Okrugda kalamush,
yumronqoziq, qo‘shoyoq, kaltakesak, echkemar va ilonlar uchraydi. Shuningdek,
cho‘l qismida tulki, bo‘ri, jayron, tiðratikan, jayra, bo‘rsiq, to‘qaylarda chiyabo‘ri,
to‘ng‘iz, to‘qay mushugi, qirg‘ovul kabilar yashaydi. To‘dako‘l, Quyimozor kabi
suv havzalari hamda ko‘llarda o‘rdak, g‘oz va baliqlar yashaydi. Okrugning cho‘l
qismida hasharotlardan qoraqurt va falanga uchraydi. Quyi Zarafshonda kamayib
ketayotgan ayrim hayvonlarni muhofaza qilib, ko‘paytirish uchun „Jayron
ekomarkazi“ par varishxonasi tashkil etilgan. Bu yerda xalqaro „Qizil kitob“ga
kirgan jayronlar muhofaza etiladi.
22

Quyi Zarafshon okrugining atrofini o`rab olgan Saritosh, Toshquduq,
Dengizko`l, Qorako`l va Gazli platolarida grunt suvn eng sho`r bo`lib, 60 m
chuqurlikda joylashgan. Bu yyerlarda grunt suvining sho`r bo`lish sababi tarkibida
tuz saqlovchi neogen yotqiziqlarining mavjudligidir.
Quyi Zarafshon okrugida nisbatan chuchuk grunt suvlari Maxandaryo va
Gurdush kabi quruq o`zanlarda joylashib, chuqurligv 3—10 m, sho`rligi esa har
litrida 1—4 grammni tashkil etadi. Okrugda joylashgan grunt (sizot) suvlari asosan
sug`oriladigan mintaqadan, Zarafshon daryosidan shimilish hisobiga hamda
yog`inlardan to`yinib turadi. Ma`lumotlarga ko`ra Buxoro Qorako`l deltasida har
yili 1 km3 grunt suvi vujudga kelib, shuning 77 foizi bug`lanishga sarflanadi. 9%
zovurlar orqali sug`oriladigan mintaqadan chiqarib tashlanadi, 1 % Zarafshon
o`zaniga siljiydi, qolgan 13% esa delta va atrofidagi platolar tomon tarqalib ketadi.
Ko`riiyb turibdiki, grunt suvining asosiy qismi bug`lanishga sarflanib, undagi har
xil tuzlar tuproq tarkibida to`planib, uning meliorativ holatini yomonlashtirmoqda,
binobarin, Buxoro-Qoraqo`l deltasida tuproq sho`rini qochirish uchun qo`shimcha
zovur-drenajlar qurishni, tuproqni yuvib turishni taqozo etadi.
Quyi Zarafshon okrugida yana yura, bo`r va paleogen davr yotqiziqlari
orasida, bosimli, mineral yer osti suvlari joylashib, Buxoro-Qarshi artezian
havzasiga kiradi. Okrugda qatlamlar orasida bosimli suvlar 1000—1500 m.
chuqurliklarda, asosan yura davri ohaktosh va qumtoshlari orasida joylashgan
bo`libg minerallashgan. Bunday yyer osti suvlari Gazli, Jarqoq, Toshquduq kabi
joylarda burg`alaganda o`zi otilib chiqib, sarfi ba`zi joylarda (Jarqoq va Gazlida
sekundiga 20 litrgacha, minerallashish darajasi 1—10 grammgacha boradi. Bosimli
minerallashgan yyer osti suvlari aksariyatining minerallashish darajasi 2 g/l. ga
borib, undan shahar va qishloq aholisini ichimlik suv bilan ta`minlashda
foydalanilsa bo`ladi.
Quyi Zarafshon okrugi tektonik botiqda joylashib, negizi paleozoy erasi
ohaktosh slaneslaridan iborat bo‘lib, uning ustini mezozoy va kaynazoy eralarining
cho‘kindi jins hamda mergellari, gillari va qumtoshlari qoplab olgan. Mezozoy era
14

5.Janubiy O’zbekistonda geografiya maktabining shakllanishi va
rivojlanishi. – Termiz, 2006.
6.Jumaev T.J. O’zbekiston tog’ zonasining tabiiy resurs salohiyati va ulardan
oqilona foydalanish muammolari // Respublika ilmiy-amaliy konferentsiyasi
materiallari. - Termiz, 2006.
7.Ziyomuhammedov B. Ta’lim texnologiyalari. – T.,2012.
8.Nabiev E., Qayumov A. O’zbekistonning iqtisodiy salohiyati. – T.: Universitet,
2000.
9.Soliev A.S., Ahmedov E., Maxamadaliev R.Y. va b. Mintaqaviy iqtisodiyot.
O’quv qo’llanma. – T.: Universitet, 2003.
10.Soliev A., Nazarov M., Qurbonov SH. O’zbekiston hududlari ijtimoiy- iqtisodiy
rivojlanishi. – T.: «MUMTOZ SO’Z», 2010.
11.To’xliev N. O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyoti. – T.: O’zbekiston Milliy
entsiklopediyasi, 2008.
12.Fayzullaev M. Qashqadaryo viloyati agroresurs salohiyatidan foydalanish
masalalari. // O’z GJ axboroti, 34-jild. –T., 2009.-B. 72-75.
13.Soliyev.A “O`zbekiston geografiyasi”-2014
14. Soliev А.S, Axmedov E. Maxamadaliev R.I. va b. Mintaqaviy iqtisodiyot.
O`quv qo`llanma. - T.: «Universitet», 2003.
15. Soliev A., Nazarov M. O`zbekiston qishloqlari (qishlok joylar geografiyasi). —
T.: “ Фан ва технология ”, 2009.
16. Soliev А. Nazarov M. Kurbonov Sh. O`zbekiston xududlari ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanishi. - T.: «МУМТОЗ СОъЗ», 2010.
17 Soliev A. Iqtisodiy geografiya: nazariya, metodika va amaliyot.- T.:«Kamalak»,
2013.
18. Sosialno-ekonomicheskaya geografiya: ponyatiya i termin. Slovar-
spravochnik. - Smolensk: «Oykumena», 2013.
19. Tojieva Z.N. O`zbekiston axolisi: o`sishi va joylanishi (1989-2009 yy.).
Monografiya. - T.: « Фан ва технология », 2010.
20. To`xliyev N. O`zbekiston Respublikasi iqtisodiyoti. - T.: O`zbekiston Milliy
ensiklopediyasi, 2008.
35

1.2. TABIIY SHAROITI VA FOYDALI QAZILMALARI
Quyi Zarafshon okrugi o`ta arid iqlimiy sharoitga ega bo`lib, juda qisqa va
beqaror qish bilan, quruq, seroftob, jazirama yoz bilan tavsiflanadi. Okrug ancha
janubda joylashganligi tufayli quyoshdan ko`p issiq olib, har kv sm yuzaga yiliga
140— 150 kilokaloriya issiqlik tushadi. Lekin okrug shimoldan tog`lar bilan
to`silmaganligi uchun qishda shimoldan esuvchi sovuq, quruq havo massalari
ta`sirida bo`lganligi tufayli yanvarning harorati hamma qismida 0° dan past.
Qishda, shuningdek, okrug hududiga shimoli-g`arbdan va g`arbdan o`iklonlarning
kirib kelishi tufayli harorat bir oz ilib, yog`in yog`adi. yilning sovuq faslida Quyi
Zarafshonga janubi-g`arbdan tropik havo massalari esib, haroratni ilitib turadi.
Quyi Zarafshon okrugiga yozda, asosan, shimoldan va shimoli-g`arbdan
nisbatan salqin, nam havo massalari esib tursada, lekin hudud haroratining
yuqoriligi tufayli ularning kondeno`iyalashish jarayoni yuz bermaydi, oqibatda
yog`in ajratmaydi.
Quyi Zarafshon okrugi O`zbekiston hududining eng issiq qismlaridan biri
hisoblanib, o`rtacha yillik harorati 14,2—15° atrofida o`zgaradi. Iyul oyining (eng
issiq) o`rtacha harorati 28—29,6°, yanvarning (eng sovuq) o`rtacha harorati esa —
0,4 (Qorako`l),—1,5° (Shofrikon) atrofida o`zgaradi.
Quyi Zarafshon okrugida ba`zan kuchli arktika havo massalarining kirib
kelishi va Sibir antio`iklonidan esayotgan shimoliy-g`arqiy havo massasining turib
qolishi oqibatida harorat sovib ketib, Kogonda —25° ga, Shofrikonda esa —20° ga
tushadi. Lekincha, yozda quyosh nurining tik tushishi oqibatida havo qizib, harorat
+45° ga ko`tariladi, binobarin, mutloq yillik , harorat implitudasi 74° ga boradi.
10

21. O`zbekiston Respublikasi iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiyotining mustaqillik
yillaridagi (1990-2010-yillar) asosiy tendensiya va ko`rsatkichlari xamda
2011-2015-yillarga mo`ljallangan prognozlari. - T.: «O`zbekiston», 2011.
22. Qurbonov Sh. B. Kichik xududlar ijtimoiy-iqtisodiy geografiyasi.-T .:
“МУМТОЗ СОъЗ”, 2013.
23. Xasanov I.A., Gulomov P.N. O`zbekiston tabiiy geografiyasi. -
T.:«O`qituvchi», 2007.
24.www.stat.uz
25.www.arxiv.uz
MUNDARIJA:
KIRISH…………………………………………………………………………………………3
I.BOB.QUYI ZARAFSHON OKRUGI TABIATINING O`ZIGA XOS XUSUSIYATLARI
1.1.Okrugning tabiiy geografik o`rni, chegaralari, relyefi………………………………………5
1.2. Tabiiy sharoiti va foydali qazilmalari………………………………………………………10
1.3. Tuproq va o'simlik qoplami, hayvonot dunyosi…………………………………………….16
II.BOB.QUYI ZARAFSHON OKRUGINING EKOLOGIK MUAMMOLARI VA
HUDUDIY RIVOJLANISH ISTIQBOLLARI
2.1 Quyi Zarafshon okrugining rekreatsion resurslari va ulardan foydalanish imkoniyatlari…..23
2.2. Atrof-muhitni muhofaza qilish bo'yicha chora-tadbirlar…………………………………...29
XULOSA………………………………………………………………………………………..32
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………………………34
36

Quyi Zarafshon okrugida eng ko`p tarqalgan jinslar allyuvial delta
yotqiziqlari hisoblanib, Zarafshon daryosi olib kelgan shag`al, qum, qumoq
kabilardan iborat.
Okrugdagi Dengizko`l va boshqa kichik ko`llar atrofida ko`l yotqiziqlari —
to`q sur rangli gil va qumoq jinslar uchraydi. Buxoro va Qorako`l atrofida eol yo`l
bilan vujudga kelgan qumliklar joylashgan.
Quyi Zarafshon okrugining qadimdan sug`orilib, dehqonchilik qilib
kelinayotgan qismida madaniy qatlam vujudga kelgan.
Quyi Zarafshon okrugining relefi bir xil emas. U Xazar yo`lagida torayib,
so`ng Abumuslim tepaligida Zarafshon vodiyi kengayib, Shoptoli qishloqida
janubi-g`arbga qarab kengayib, Buxoro deltasini hosil qiladi. Buxoro deltasining
shimoldan va g`arbdan Qizilqum, o`rab olsa, sharqida Qiziltepa (362 m), Azkamar
(372 m), Quyimozor (216 m), Qaynaroch (322 m) balandliklari, Qushtepa va
Qumsulton tepaliklari, janubi-sharqdan esa Qorako`l balandligi o`rab turadi.
Buxoro deltasining uzunligi 102 km, o`rtacha kengligi 50—55 km, eng keng
yyeri 70 km ga boradi. Bu qismda Zarafshon vodiysining balandligi g`arbida 200
m, sharqida esa 250 m atrofida o`zgaradi. Buxoro deltasi janubi-g`arbga bir oz
nishab bo`lgan tekislik hisoblanib, sugorish shoxobchalari orqali bir qancha
qismlarga bo`lingan. Sug`orish shoxobchalari yonida esa nisbiy balandliklari 2—8
m ga yyetuvchi marzalar vujudga kelgan.
Buxoro deltasida Zarafshon daryosining to`rtta qayiri joylashgan. Birinchi
qayiri daryoning har ikki qismida joylashib, nisbiy balandligi 1—1,5 m, kengligi
esa 1,5—2 km. Ikkinchi qayirning nisbiy balandligi (daryo o`zanidan) 2—5 m
bo`lib, kengligi 6 km dan ba`zi joylarda (Buxoro shahri meridianida) 50 km ga
yyetadi. Uchinchi qayiri esa uncha keng bo`lmasdan bilinarbilinmas ikkinchi
qayirdan ko`tarilib turuvchi allyuvial tekisliklardan iborat. Nihoyat to`rtinchi eng
zski qayiri Buxoro delsini o`rab olgan Avtobach, Qiziltepa, Quyimozor platolarida
joylashgan.
Buxoro deltasi janubi-g`arbga qarab yana pasayib, torayib boradi va Chandir
qishlog`i yaqinida vodiy torayib, har ikki tomonida Qorako`l platosi yaqinlashadi.
7

Qorako`l yo`lagidan o`tgach janubi-g`arbga qarab yana kengayadi va Qorako`l
deltasini hosil qiladi. Qorako`l deltayei g`arbdan Kimirek qumligi, janubi-g`arbdan
Sanduqli qumligi, janubdan Eshakchi qumligi, shimoli-sharqdan zsa Qorako`l
platosi bilan o`ralgan. Qorako`l deltasining uzunligi 48—50 km, o`rtacha kengligi
esa 26—27 km, ba`zi joylarda 35— 36 km ga yyetadi. yyer usti nisbatan tekis
bo`lib, bir oz janubi-g`arbga, Amudaryo vodiysi tomon nishab bo`lib, mutloq
balandligi shimoli-sharqida 200 m, janubi-g`arbida, Chigako`l yonida 185 m,
Amudaryo vodiysiga tutashgan joyda 178 m ga tushib qoladi.
Qorako`l deltasi relefi jihatidan Buxoro deltasidan uncha katta bo`lmagan,
hozir sho`rxoklarga aylangan botiqlarning va kichik sho`r ko`llarning ko`pligi
bilan farqlanadi. Shuningdek, deltani eol jarayoni natijasida vujudga kelgan
qumliklar har tomondan o`rab olgan.
Bu qumliklar harakatdagi, nisbiy balandliklari 5 m ga yyetuvchi barxanlardan
hamda mustahkam marza qumlardan tashkil topgan. Bu qumliklar ichida
Zarafshonning qadimiy o`zanlari ham saqlangan bo`lib, ular ichida eng muhimi
Toyqir o`zanidir. Qorako`l deltasida Zarafshon daryosining ikkita qadimiy
qayiri joylashgan. Birinchi qayiri uncha keng (200 m) emas, nisbiy balandligi 0,5
—1,0 m. Ikkinchi qayig`ining kengligi 2—3 km ga yyetib, nisbiy balandligi 2—3
m. Bu qayirlarshshg ko`p qismi qishloq xo`jalik ishlarida tekislanib yuborilganligi
uchun, chegaralarini aniqlash ancha qiyin.
9

janubga burilib, tarmoqlanib, katta delta hosil qilgan bo‘lsa, Sangzor daryosi
shimol tomon burilib, Mirza cho‘l tomonga oqa boshlagan, natijada Zarafshon suvi
kamayib, Amudaryoga yetib bormagan. Quyi Zarafshon okrugida daryolarning
tarmoqlanib oqishi va zilzilalar sodir bo‘lib turishi neotektonik jarayonlar bilan
bog‘liq. Yaqin davrgacha O‘rta Osiyoning tekislik qismi, shu jumladan, Quyi
Zarafshon okrugi ham seysmik jihatidan birmuncha tinch deb hisoblanar edi. Lekin
Zarafshon okrugi hududida so‘nggi yillarda zilzilalar (Buxoroda 1821—1822
yillarda 8 balli, Gazlida 1976- va 1987- yillari 9—10 balli) bo‘lib turishi bu
hududni ham seysmik rayonga kiritilishiga asos bo‘ldi. Quyi Zarafshon okrugi va
uning atrofi neft-gaz zaxirasiga boy hudud hisoblanib, eng muhim konlari Gazli,
Jarqoq, Qorovulbozor, Shodi, Dengizko‘l va boshqalar hisoblanadi. Shuningdek,
okrug hududida bir nechta tuz hamda har xil qurilish xomashyo konlari mavjudligi
mavzuning dolzarbligini asoslaydi.
Kurs ishining maqsadi : Quyi Zarafshon okrugining tabiiy geografik o`rni,
chegaralari, tabiiy sharoiti, va ekologik jihatdan o`rganish va tahlil qilishdan
iborat.
Kurs ishining vazifasi: Bu kurs ishida quyidagi vaziflarni bajariladi .
1.Okrugning tabiiy geografik o`rni, chegaralari, relyefi
2. Tabiiy sharoiti va foydali qazilmalari
3. Tuproq va o'simlik qoplami, hayvonot dunyosi
4. Quyi Zarafshon okrugining rekreatsion resurslari va ulardan foydalanish
imkoniyatlari
5.. Atrof-muhitni muhofaza qilish bo'yicha chora-tadbirlar
Kurs ishining tuzilishi : Kirish, 2 ta bob, 5 ta reja, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro`yxati hamda rasm va jadvallardan iborat.
4

o Biodiversitetni saqlash bo'yicha olib chiqish va tabiiy resurslarni
rejalashtirish strategiyalarini ishlab chiqarish.
5. Aholi va yoshlarni ekologik ta'lim bilan ta'minlash:
o Ekologik'lim dasturlarini ishlab chiqarish va aholi o'rtasida ekologik
madaniyatni ta'minlash uchun ijtimoiy axborot olish, jamoat
tashkilotlarini jalb etish zarur.
o Ekologik ko'ngillini rivojlantirish, qayta tiklashni to'plash ishlash
bo'yicha qayta ishlashni jalb qilish.
6. Chiqindilarni qayta ishlash va ekologik infratuzilmani ta'minlash:
o Chiqindi to'plash va qayta ishlash infratuzilmasini yaxshilash,
plastmassa va boshqa qattiq narsalarni tuzatish uchun maxsus
dasturlarni zarur.
o Qayta ishlash uchun maxsus punktlarini to'ldirish, tozalash
vositalarini ishlab chiqarish va eksportning iqtisodiy foydasini olish.
Quyi Zarshon okrugining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni yaratish va atrof-
muhitni tozalash uchun kompleks chora-tadbirlar kerak. Ekologik yordamni
ta'minlash, resurslarni saqlash va hududlarni rivojlantirish ilg'or texnologiyalarni
joriy etish, aholi va sanoatni ekologik mas'uliyatga o'rgatish zarur. Ushbu takliflar
amalga oshirilganda, Quyi Zarafshon okrugi atrof-muhitni saqlash va ijtimoiy-
iqtisodiy muhitni saqlashda o'zining o'zini tutishi mumkin.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1.Mirziyoyev Sh.M. “Milliy taraqqiyot yo`limizni qat`iyat bilan davom ettirib,
yangi bosqichga ko`taramiz” - T.: O`zbekiston, 2017
2.Asanov G., Nabixonov M., Safarov I. O’zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy
jo’g’rofiyasi. – T.: O’qituvchi, 1994.
2.Ата-Мирзаев О., Тухлиев Н., Узбекистан: природа, население, экономика. –
Т.: Ўзбекистон Миллий энциклопедияси, 2009.
3.Ahmedov E., Saydaminova Z. O’zbekiston Respublikasi. Qisqacha
ma’lumotnoma. – T.: O’zbekiston, 2006.
4.Baratov P. O’zbekiston tabiiy geografiyasi.- T.:O’qituvchi, 1996.
34

Bu qismda Qorako`l platosining nisbiy balandliklari 15 m ga yyetadi. Lekin
Zarafshondaryosi bu platoni kesib, tog` (kengligi 0,5—1,0 km) Qorako`l
yo`lagini hosil qiladi. Qorako`l yo`lagi o`z navbatida Buxoro deltasini Qorako`l
deltasidan ajratib turadi. Buxoro deltasining janubi-g`arbida Og`or qishlog`i
yonida Zarafshon daryosining qadimiy quruq o`zani Maxandaryo ajralib chiqib
Lukli ko`ligacha taxminan 80 km ga cho`zilgan. Maxandaryo o`zanida bir qancha
botiqlar joylashib, ular zovur suvlari bilan to`lib, Chuqurko`l, Maxanko`l,
O`rtako`l va Chandirko`l hosil bo`lgan. Maxandaryo o`zanidan Maxanko`l yonida
Gujayli o`zani ajralib chiqib, g`arbga qarab davom etadi va Qorako`l platosini
kesib o`tib, Zamoybobo ko`ligacha davom etadi. Hozir bu zski o`zanlar zovur
vazifasini ham o`taydi. Maxandaryo va Gujayli o`zanlari atroflarida kichik
qumliklar va nisbiy balandliklari 7—15 m ga yyetuvchi qirlar joylashgan.
2-rasm. O‘zbekistonning tabiiy geografik okruglari
Manba: ( O`rta osiyo va O`zbekiston tabiiy geografiyasi 7-sinflar uchun darslik 2017-y
Buxoro deltasining sharqida ham bir necha botiqlar joylashib, ular hozir suv
bilan to`lib, To`dako`l va Quyimozor suv omboriga aylangan. Zarafshon vodiysi
8

ravshanlashtirish amalga oshirilsa, tabiiy resurslarni saqlash va foydalanishni hal
qilishda katta ruxsat olish mumkin bo'ladi.
XULOSA
Quyi Zarafshon okrugi O'zbekistonning muhim qismlaridan biri bo'lib,
geografik joylashuvi, tabiiy resurslari, qishloq xo'jaligi va sanoat sohalari bilan
mustahkam turadi. Mintaqadagi iqtisodiy faoliyat, sanoat rivoji va ekologik
holatning holatini ta'minlash uchun bir qator ishlarni hal qilish zarur. Tabiiy
boyliklarning oshib ketishi ekspluatatsiyasi, tuproq eroziyasi, suv resurslarining
notekis taqsimlanishi, sanoat va transportdan kelib chiqadigan ifloslanish
muammolarining ekologik holatiga ta'sir qiladi gan bo'lsa, Qu yi Zarafshon okrugida
32

Oq va qora saksovul Buxoro deltasining g`arbiy qismida uchrab, oq saksovul
qumli yyerlarda, qora saksovul esa botiqlardaga sho`rhok tuproqli yyerlarda o`sadi.
Shuningdek, bu joylarda shuvoq, sho`ralar ham uchraydi.
Juzg`un jamoasi Buxoro vohasining g`arbiy va sharqiy qismidagi, Qorako`l
vohasining janubi-sharqiy qismidagi kichik marza usimliklarda joylashgan.
Juzg`un bilan birga yana quyonsuyak, selen, oq shuvoq, iloq kabi o`simliklar ham
o`sadi.
Cherkez jamoasi Qorako`l deltasining januyisharqidagi Mahandaryo quruq
o`zanidagi kichik umr do`nglarida uchrab, yana juz; g`un, quyonsuyak, erkak
selen: Maxandaryo o`zanida esa jingil, bir yillik sho`ralar o`sadi.
Quyonsuyak jamoasi Qorako`l vohasining janubidagi harakatdagi qumliklarda
uchraydi. Bundan tashqari oq saksovul, cherkez, juzrun, erkak selen, iloq kichik
do`ng qumlarda esa singren, partek o`sadi. Okrugning gipsli cho`larida singren,
partek, shuvoq, boyalish, keyreuk, litr (yer tezak) kabi o`simliklar formao`iyasi
uchraydi.
Singren jamoasi Buxoro vohasining shimoli-g`arbiy xamda janubi-g`arbiy
qismida, Qorako`l vohasining shimoli-g`arbiy qismidagi sur qo`ng`ir tuproq turlari
joylashgan yyerlarida uchraydi. Bu qismda singrendan tashqari yana shuvoq,
partek, yantoq o`sadi.
Partek jamoasi uncha baland bo`lmagan tepaliklarda toshloqli surqo`ng`ir
tuproqlar tarqalgan joylarda o`sadi. Shuvoq jamoasi okrugda eng ko`p tarqalgan
o`simlik turi bo`lib, asosan BuxoroQorako`l deltasining surqo`ng`ir tuproq
tarqalgan qismida uchraydi. Shunintdek yana juzg`un, partek, singren, oq saksovul
ham o`sadi. Buxoro vohasining g`arbiy qismida boyalish jamoasi tarkalgan. Bu
qismda boyalishdan tashqari yana juzg`un, partek, iloq ham uchraydi.
Buxoro vohasining qadimiy allyuvial tekislik qismida, kadimiy sug`orilgan
taqirli tuproqlar tarqalgan qismida keyrek jamoasi tarqalib, yana shuvoq, yyertezak
(titr), boyalish kabi o`simliklar ham o`sadi.
Buxoro deltasining sho`rlashgan surqo`ng`ir tuproqlar tarqalgan qismida titr
(yer tezak) tarqalgan. Shuningdek, yana karabarak, bir yillik sho`ralar, yantoq, qora
18

II.BOB.QUYI ZARAFSHON OKRUGINING EKOLOGIK MUAMMOLARI
VA HUDUDIY RIVOJLANISH ISTIQBOLLARI
2.1 QUYI ZARAFSHON OKRUGINING REKREATSION RESURSLARI
VA ULARDAN FOYDALANISH IMKONIYATLARI
Respublikamizda tabiiy resurslar hamda uning rivojlanish tarixini o’zida aks
ettiruvchi zamonaviy adabiyotlarni nashr ettirish bo’yicha keng islohotlar amalga
oshirilmoqda hamda bu borada sezilarli natijalarga erishilmoqda. Yangi
O’zbekistonning 2022-2026 yillarga mo’ljallangan taraqqiyot strategiyasi va uni
2022- yilda amalga oshirish bo’yicha “yo’l xaritasini tasdiqlashni nazarda tutuvchi
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti loyihasi”6 80-maqsadi “Yashil makon”
umummilliy loyihasini amalga oshirishda muhim vazifalar belgilab berilgan. Bu
borada, jumladan, tabiatni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona
foydalanish, unda geografiya faniga oid bilimlar o’ziga xos alohida ahamiyat kasb
23

1. Tuproq va suv resurslarini tejash qilish
 Sug'orish tizimlarini modernizatsiya qilish: O'zbekistonning ko'plab
qurilmalarida suv resyo'l O'zbekistonning ko'plab qurilmalarida suv
resurslarining taqchilligi mavjud. Quyi Zarafshon okrugida ham sug'orish
tizimlarini ta'minlash va samarali xavfsiz ishga tushirish. Sug'orish
tizimlarini yangilash va suvni texnologik texnologiyalarini joriy etish kerak.
 Tuproqlarni yemiruvchini yuklash: Qishloishlab tuproq yomonlashuvi,
eroziyaga ifloslanishi soladi .Bu muammoni hal qilish uchunQishloq xo'jalik
jarayonlari tuproqlarning yomonlashuvi, eroziyaga uchrashi va kelib
chiqadigan ifloslanishi soladi. Bu muammoni hal qilish uchun ekologik toza
va etishish qishloq xo'jaligi usullari joriy zarur.
2. Atmosfera havosining ifloslanishini yangilash
 Sanoat tomonidan boshqariladigan: tashkilot : Okrugda sanoati
vaOkrugda sanoati va energetikasining o'sishi bilan birga, atmosferaga
chiqadigan ifloslantiruvchi moddalar (gazlar, oziq-ovqat) miqdori ortadi. Bu
muammoni hal qilish sanoatni ekologik toza texnologiya bilan jihozlash,
energiyani qayta ishlash va zararli gazlarni tozalashni ko'rish zarur.
 Transport vositalarini tozalash vositalarini tozalash, transport
vositalarini elektr energiyasi bilan ta'minlash, transport vositalarini
tozalash, transport vositalarini tozalash, transport vositalarini
optimallashtirish kerak.
3. Ekologik ta'lim va o'rtasida ekologik madaniyatni rivojlantirish
 Ekologik bilimni ishlab chiqarish: Aholining ekologik xavfsizligi uchun
ekologik ta'lim dasturlarini zarur. Okrugda atrof-muhitni qutqarishning
ahamiyati aholi va atrof-muhitni tozalash ishlarini bajarishi kerak.
 Ko'ngilli ekologik tashkil qilish: Aholi o'rtasida ekologik ko'ngillilarni
rivojlantirish, yong'inlarga qarshi kurash, yoshlarni to'plash va qayta ishlash
bo'yicha amaliy ishlar tashkil etish kerak.
4. Qishloq xo'jaligini ekologik toza qilish
30

genofondining kamayib borishi kuzatiladi. Bundan tashqari suvli landshaftlarning,
ayniqsa tashlama ko’llarning kimyoviy va bakteriologik ifloslanishi ortib boradi.
Bu esa o’z navbatida gidro va fitomelioratsiya ishlarini uzluksiz davom
ettirishni, maxsus qo’riqlanadigan maskanlar maydonini kamida 10% ga (hozir
1,8%) yetkazishni, xalq tajribasidan oqilona foydalanishni, aholining ekologik
savodxonligini yuksaltirib borishni taqozo qiladi. Ma’lumki, har bir hududning
tabiiy resurslaridan foydalanishda, joyning geografik o’rni, relyefi, iqlimiy sharoiti,
suvlari, tuproq hamda o’simlik dunyosiga alohida e’tibor qaratiladi. Landshaft
haqidagi ta’limot landshaftlarning tabiiy resurslaridan samarali foydalanish uchun
metodologik asos bo’la oladi [4].
Bu esa o’z navbatida shakllanayotgan "landshaftlar resursshunosligi" ilmiy
yo’nalishni rivojlantirish zarurligini taqozo qiladi.
2.2. ATROF-MUHITNI MUHOFAZA QILISH BO'YICHA CHORA-
TADBIRLAR
Quyi Zarafshon okrugida atrof-muhitni tozalash muhim ekologik, ijtimoiy
va iqtisodiy masala. Ushbu korxonaning tabiiy resurslari, qishloq xo'jaligi va
sanoatning ishlab chiqarish bilan bog'liq holda, iqtisodiy muammolar avj olmoqda.
bu chora hal uchun bir qator samarali- ishlab chiqarish ishlab chiqarish zarur.
Quyi Zarafshon rugidagi atrof-muhitni tozalash bo'yicha chora-tadbirlardan
iborat bo'lishi mumkin:
29

Zarafshon daryosi Buxoro deltasida Vobkentdaryo va Qorako`l daryo deb
nomlanib ikki tarmoqqa bo`linadi. Vobkentdaryo g`arbga qarab davom etib, suvi
butunlay sug`orishga sarflanadi, Qorano`ldaryo Qorako`l sha,hari yaqinida yana
ikki tarmoqqa ajralib, chapdagisi Toyqir, o`ngdagisi esa Saribozor deb ataladi.
Toyqir o`zani Dengizko`lgacha, Saribozor o`zani esa Chigar ko`lgacha davom
etadi. Lekin hozir Zarafshon suvi ko`plab sug`orishga sarflanishi tufayli Toyqir va
Saribozor quruq o`zanlarga aylanib qolgan. Faqat ba`zan Zarafshon daryosi sersuv
bo`lgan yillardagina ulardan suv oqishi mumkin. Zarafshon daryosi muzqorlarning
erishidan to`yinadi.
Hazar yo`lagidagi suv o`lchagich bekati ma`lumotiga ko`ra Zarafshon
daryosining o`rtacha yillik suv sarfi sekundiga 116,1 me ni, Qorako`lda 14,3 m3
ni, tog`li qismida (Dupuli ko`prigida) 1155 m3 ni tashkil etadi. Ko`rinib turibdiki,
Quyi Zarafshon okrugi hududiga kelguncha Zarafshon daryosining suvini bir qismi
Eski Tuyatortar arig`i orqali Sanzar havzasigacha, Eskianhor arig`i orqali
Qashqadaryo havzasiga oqizilsa, bir qismi Samarkand botig`ida joylashgan ekin
dalalarini sug`orishga sarflanadi.
Hazar suv o`lchagich bekati ma`lumotlariga ko`ra Zarafshon eng ko`p suvini
(yillik oqimning 60% atrofidagisini) maysentabr oylarida, eng kamini (15,4%)
qishda oqizadi.
Quyi Zarafshon okrugidagi yyerlarni sug`orish ishlarini yaxshilash maqsadida
Amu-Buxoro arig`i (uzunligi 268 km, yillik suv sarfi sekundiga 235 m3) orqali
Amudaryo suvi keltirilgan. Ariq Amudaryo suvini Olat, Qorako`l va Hamza nasos
stano`iyalari yordamida 66 m.ga ko`tarib beradi. Amu-Buxoro arig`idan yana
uzunligi 40 km, suv sarfi sekundiga 42 m3) Amu-Qorako`l arig`i ajralib, so`ngra
Qorako`ldaryoga borib tutashadi. Amu-Buxoro arig`i esa Shohrud arig`iga va
Quyimozor suv omboriga tutashib ketadi. Amu-Buxoro arig`i orqali Amudaryo
suvi To`dako`lga ham yyetib, uni suv bilan ta`minlab turadi.
Quyi Zarafshon okrugidagi sug`oriladigan yyerlar meliorativ holatini
yaxshilash maqsadida 60 dan ortiq (eng muhimlari Dengizko`l, SHo`rariq,
Yomonjar, Shimoliy Buxoro, Maxan kabi zovurlar) zovurlar qazilgan.
12

Bu okrug Zarafshon daryosining quyi qismidagi Buxoro va Qorako`l
deltalarini o`z ichiga olib, sharqda O`rta Zarafshon okrugidan kengligi 2—4 km
keladigan Xazar yo`lagi orqali ajralib turadi.
Quyi Zarafshon okrugini shimoldan va g`arbdan Qizilqum, okrugi, janubi-
g`arbdan Sanduqli qumligi, janubdan Eshakchi qumligi, sharhdan Qiziltepa,
Azkamar, Quyimozor, Qaynog`och, Qushtepa va Qumsulton balandliklari o`rab
turadi. Quyi Zarafshon paleozoy burmali negizining bukilgan qismida joylashib,
uning ustini mezozoy va kaynozoy cho`kindi jinslar g`ilofi qoplab olgan.
Binobarin, okrugda eng qadimiy jins bu paleozoy yotqiziqlari bo`lib, ular 1200—
1300 m chuqurlikda joylashib, ustini so`nggi davr jinslari qoplab olgan. Paleozoy
yotqiziqlari ohaktoshlardan, slaneo`lardan iborat bo`lib, uning ustini yura, bo`r
davrining mergellari, gillari va qumtoshlari qoplagan. Yura va bo`r davr
jinslarining qalinligi 500—1000 metrga yetib, ustini paleogen va neogen davr
jinslari qoplagan. Yura va bo`r davri jinslari faqat okrugning sharqidagi
balandliklarning ba`zi joylarida ochilib qolgan, xolos.
Quyi Zarafshonda eng ko`p tarqalgan yotqiziq bu kaynazoy davrining
jinslaridir. Lekin paleogen yotqiziqlari okrugda neogenga nisbatan kam bo`lib,
asosan, Gazli atrofida, Jarqoq, Saritosh va Qiziltepa balandliklarida ochilib qolgan
bo`lib, ohaktosh, dolomit, qumtosh va gillardan iborat. Neogen davr jinslari sarrish
sur, jigar rang qumlardan, qumtoshlardan, gillardan iborat bo`lib, Buxoro
vohasining janubiy qismida, Dengizko`l atrofida va Qorako`l vohasida uchraydi.
Quyi Zarafshon okrugida eng ko`p tarqalgan yotqiziqlar to`rtlamchi davrga
xos bo`lib, ular genetik jihatidan allyuvial, prolyuvial, delta prolyuvial, allyuvial
prolyuvial, ko`l yotqiziri, eol va madaniy irrigao`iya yotqiziqlaridir.
Okrug atrofidagi balandliklarda va Buxoro Qorako`l deltasining chetlarida
ellyuvial va prolyuvial yo`l bilan vujudga kelgan sharal, qum, qumoq jinslar
mavjud. Deltaprolyuvial yotqiziqlar esa Ko`kcha va Azkamar balandliklari atrofida
uchrab, sharal va lyossimon jinslardan tashkil topgan.
6

saksovul o`sadi. Quyimozor suv omborining shimoli-sharqiy qismida va okrugning
sho`rxok joylarida sho`rxok cho`lga moslashgan o`simliklar — sarsazan, jingil,
yyermak kabilar o`sadi. O`tloq sho`rxok tuproqlar tarqalgan joylarda ajriq keng
tarqalgan.
Zarafshon daryosining yangi qayirida va quyi qayirida, Maxandaryo, Toyqir,
Saribozor kabi eski o`zanlarida, ko`llar atroflarida to`qay o`simliklar turi mavjud.
To`qaylarda turanril, jiyda, tol, lox, qamish, chingil, yantoq, yulg`un kabi
o`simliklar o`sadi.
Quyi Zarafshon okrugining voha qismida sug`orilib, dehqonchilik qilinadigan
katta qismida tabiiy o`simliklar yo`q kilinib, ekin dalalariga aylantirilgan. Quyi
Zarafshon hayvonlari cho`lga xos bo`lgan vakillar bilan tavsiflanib, uzoq davom
etgan jazirama, kuruq, seroftob yozga moslashgan. Okrugda kalamushlar,
sichqonlar, qo`shoyoqlar, ilonlar, kaltakesaklar, echkemarlar har qadamda
uchraydi. Shuningdek, tulki, bo`ri, bo`rsiq, jayron, jayra, tipratikon; to`qaylarda
chiyabo`ri, to`ng`iz, to`qay mushugi, qirg`ovul kabilar yashaydi. To`dako`l,
Quyimozor suv havzalarida va ko`llarda esa baliqlar, qushlar (o`rdak, roz)
yashaydi. Okrugning o`zlashtirilmagan qismida hasharotlardan qoraqurt, falang
kabilar ham uchraydi.
Quyi Zarafshon okrugi tabiiy resurslarga boy hudud xisoblanib gaz, tuz, har
xil qurilish xom ashyolari konlari mavjud, Ayniqsa, okrug qulay iqlimiy
resurslarga ega bo`lib, vegetao`iya davridagi harorati N0° dan yuqori bo`lgan
kunlaridagi haroratning yig`indisi 4600—5150° ga, sovuqsiz kunlar o`rtacha 212
— 214 kunga yyetadi. Bunday iqlimiy sharoitda oddiy, hatto ingichka tolali paxta,
shirinshakar mevalar yyetkazish mumkin.
Quyi Zarafshon okrugida o`tloq-voha tuprog`ining mavjudligi undan
dehqonchilikda keng miqyosda foydalanishga imkon beradi. Quyi Zarafshon
okrugi o`z navbatida Buxoro Qorako`l, Gazli, Sanduqli tabiiy-geografik
rayonlariga bo`linadi.
I. Buxoro Qorako`l tabiiy-geografik rayoni Zarafshonning Buxoro
Qorako`l deltasini va uning birinchi hamda ikkinchi qayirlarini o`z ichiga oladi. Bu
19

sining yura va bo‘r davr jinslari (ohaktosh, dolomit va bosh qa) ko‘proq okrugning
sharqida joylashgan balandliklarda uchraydi.
Zarafshon okrugini ikki tomondan tog‘lar o‘rab olgan bo‘lsa, aksincha, Quyi
Zarafshon Xazar yo‘lagidan o‘tgach, janubi g‘arbga qarab kengayib, pasayib,
Buxoro va Qorako‘l vohasini hosil qiladi. Buxoro vohasini shimoli g‘arbdan
Qizilqum o‘rab olsa, sharqda Qiziltepa (362 m), Quyimozor (216 m), Qumsulton
kabi balandliklar, janubi g‘arbdan Qorako‘l baland ligi o‘rab olgan. Buxoro
vohasining uzunligi 102 km atrofida, kengligi 50— 70 km, mutlaq balandligi 200
—250 m bo‘lib, janubi g‘arbga biroz nishab tekislik hisoblanadi. Buxoro vohasida
Zarafshon daryosining to‘rtta qayiri (ter rasasi) joylashgan. Birinchi qayir
daryoning har ikki qismida joylashib, nisbiy balandligi 1—1,5 m, kengligi 1,5—
2,0 km. Ikkinchi qayirining nisbiy balandligi (daryo o‘zanidan) 2—5 m. Uchinchi
qayiri uncha keng bo‘lmay, bilinar-bilinmas holda ikkinchi qayirdan ko‘tarilib
turadi. To‘rtinchi — eng qadimiy qayiri vohani o‘rab olgan platolarining quyi
qismida joylash gan. Buxoro vohasidagi qayirlarning ko‘p qismi yerlardan qishloq
xo‘jaligida foydalanish natijasida tekislab yuborilgan.
Buxoro vohasi janubi g‘arbga qarab pasayib, torayib, Qorako‘l platosiga
tutashib ketadi. Qorako‘l platosidan o‘t gach, okrug hududi yana kengayib,
Qorako‘l vohasini hosil qiladi. Qorako‘l vohasi janubi sharqda Sandiqli qumligi,
janubda Eshakchi qumligi bilan o‘ralgan. Qorako‘l vohasining uzunligi 100 km
atrofida, kengligi 50 km. Yer yuzasi tekis bo‘lib, janubi g‘arbga —Amudaryo
vodiysi tomon nishablikda joylashgan. Mutlaq balandligi shimoli sharqida 200 m,
janubi g‘arbida 180 m, Amudaryo vodiysiga tutashgan qismida 178 m ga teng.
Qorako‘l vohasi Buxoro vohasidan sho‘rxoklar, sho‘rxokli bo tiqlar, sho‘r
ko‘llarning ko‘pligi va qumliklar o‘rab olganligi bilan farqlanadi Quyi Zarafshon
okrugi yerusti tuzilishi jihatidan O‘rta Zarafshondan farqlanadi.
Quyi Zarafshon okrugida daryolarning tarmoqlanib oqishi va zilzilalar sodir
bo‘lib turishi neotektonik jarayonlar bilan bog‘liq. Yaqin davrgacha O‘rta
Osiyoning tekislik qismi, shu jumladan, Quyi Zarafshon okrugi ham seysmik
jihatidan birmuncha tinch deb hisoblanar edi. Lekin Zarafshon okrugi hududida
15

Quyi Zarafshon tabiiy geografik okrugi

Купить