R.X.Sulaymonovning antik davri arxeologiyasining o‘rganishdagi ahamiyati - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	272.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

122 Sotish

R.X.Sulaymonovning antik davri arxeologiyasining o‘rganishdagi ahamiyati

Sotib olish

R.X.Sulaymonovning antik davri arxeologiyasining
o‘rganishdagi ahamiyati
mavzusidagi
KURS ISHI
2

Kurs ishi mavzusi Farg ona davlat universiteti Jahon tarixi kafedrasining 202ʻ 4 -yil
_____-oktabrdagi ___-son yig ilishida muhokama qilinib, tasdiqlangan.
ʻ
KURS ISHIGA ILMIY RAHBAR
XULOSASI
Ishda mavzu mohiyatining yor i tilganlik darajasi: ___________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Kurs ishini rasmiylashtirish qoidalariga javob berish darajasi: ___ ______________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Umumiy xulosa: ____________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Ilmiy rahbar: ___________ _____________________
KURS ISHI HIMOYASI NING
NATIJASI
Baho Mezon Erishilgan
natija
( Ball )
5 0 ball Rasmiylashtirilganlik darajasi uchun
2 5 ball Himoya vaqtidagi ma’ruza uchun
2 5 ball Berilgan savollarga qaytarilgan javoblar uchun
Umumiy baho
100
Komissiya a’zosi : ________________ _____________
Jahon tarixi kafedrasi mudiri,
k omissiya raisi : ________________ G.K.Farmanova
3

MUNDARIJA

KIRISH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5-8
I BOB. R.X. SULAYMONOV TOMONIDAN QARSHI VOHASI
QADIMGI DAVRI ARXEOLOGIK YODGORLIKLARINING
O ‘ RGANILISHI …………………………………………………….……9-24

1.1 Naxshab vohasi arxeologik yodgorliklarining o‘rganilish darajasi…..9-13
1.2. Yerqo‘rg‘on yodgorligida olib borilgan tadqiqot ishlari tarixi...........14-24

II BOB. R.X. SULAYMONOV TOMONIDAN YERQO‘RG‘ON
YODGORLIGIDA OLIB BORILGAN TADQIQOT ISHLARI
NATIJALARI …………………………………………………………..25-37

2.1 Yerqo‘rg‘onning tuzilishi va asosiy ob’ektlari. . . . . . . . . . . . . . . . . . .25-29
2.2 Yerqo‘rg‘on yodgorligida antik davriga oid o‘rganilgan moddiy manbalar
tavsifi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30-37

XULOSA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . 38-39
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI …………………..40-41

4

KIRISH
Mustaqilligimizning dastlabki kunlaridanoq ajdodlarimiz tomonidan ko‘p
asrlar mobaynida yaratib kelingan g‘oyat ulkan, bebaho ma’naviy va madaniy
merosni tiklash davlat siyosati darajasiga ko‘tarilgan nihoyatda muhim vazifa
bo‘lib qoldi. 1

Shu nuqtai nazardan O‘zbekistonning qadimgi tarixi, madaniyati,
qadriyatlari, o‘zbek xalqining kelib chiqishi, o‘zaro iqtisodiy va madaniy aloqalar
mavzularga katta diqqat-e’tibor paydo bo‘ldi. Vatanimiz qadimgi tarixini xolisona
va haqqoniy yoritish, unga adolat nuqtai nazaridan yondashish va baho berish
oldimizga ulkan vazifalar qo‘ymoqda.
Hozir O‘zbekiston deb ataluvchi hudud, ya’ni bizning vatanimiz nafaqat
Sharq, balki umumjahon sivilizatsiyasi beshiklaridan biri bo‘lganligini butun jahon
tan olmoqda. Diniy va dunyoviy ilmlarning asoslari mana shu zaminda yaratilgan
va sayqal topgan . 2

Mustaqillik yillarida O‘zbekistonning qadimgi tarixini chuqurroq o‘rganish
eng muhim masalalardan xisoblanadi. Jumladan, o‘zbek arxeologlarining,
o‘lkamizda antik davri madaniyatining bo‘lishi mavzularida o‘tkazgan ilmiy
tadqiqotlari muhim ahamiyatga egadir.
Mavzuning dolzarbligi: Qashqadaryo vohasining yirik shaharlaridan biri
sanalgan Qarshi qadimdan uning poytaxti bo‘lib, o‘zining ko‘hna va boy tarixiga
ega. Bu ko‘hna shahar o‘zining uzoq tarixi davomida Naxshab-Ksenippa,
Nikshapa, Nasaf vohasi tarixning qadimgi va ilk o‘rta asrlar bosqichida O‘rta
Osiyo sivilizatsiyasida muhim siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy etnik va madaniy
ahamiyat kasb etgan mintaqa bo‘lgan. Shu sababli tarix fanlari doktori, professor
Rustam Xamidovich Sulaymonovning Qarshi vohasi antik davri arxeologik
yodgorliklarini yoritishda yoritishda muhim ahamiyat kasb etadi. R.H.Sulaymonov
O‘zbekistonning qadimiy shaharlari tarixini o‘rganishda turli manbalar bilan birga
arxeologik ma’lumotlarga ham tayanadi. Qarshi voxasi antik davr tarixini
1 Каримов И.А. Ўзбекистон ХХИ аср бўсағасида хавфсизликка таҳдид , барқарорлик шартлари шартлари ва
тарақийёт кафолотлари. Тошкент: “ Ўзбекистон”, 1997, 137 б.
2 Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. Т; “Шарқ”, 1998, 3-б.
5

yoritishda vohaning qadimgi poytaxti Yerqo‘rg‘on yodgorligida R.H.Sulaymonov
tomonidan olib borilgan arxeologik tadqiqot natijalarini o‘rganish dolzarb
vazifalardan biridir.
R.H.Sulaymonov ko‘p yillar mobaynida Qarshi shahri tarixini o‘rganish
borasida keng qamrovli ilmiy tadqiqotlarni amalga oshirdi. Buning samarasi
o‘laroq, YUNESKO Bosh konferensiyasining 32-sessiyasida Qarshi 2700 yilligini
nishonlash haqida qaror qabul qilindi.
Shu munosabat bilan e’lon qilingan O‘zbekiston Respublikasining Vazirlar
Mahkamasining “Qarshi shahrining 2700 yilligini nishonlashga tayyorgarlik
ko‘rish to‘g‘risida“ (2004-yil, 9-sentyabr) va O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining Qarshi shahrining 2700 yilligini nishonlashga tayyorgarlik ko‘rish
to‘g‘risida“ (2005-yil, 26-iyun) qarorlari jahon tarixi va madaniyatida alohida o‘rin
tutgan Qarshi shahrining yubiley tadbirlariga tayyorgarlik ishlarini jadallashtirib
yubordi.
Shu sana munosabati bilan O‘zbekiston Respublika Prezidenti tashabbusi
bilan Qarshi shahrining tarixiy yodgorliklarini ta’mirlash va tiklash ishlari amalga
oshirildi.
Qashqadaryo vohasi o‘zining 2700 yillik qadimiy tarixi davomida ne ne
buyuk zotlarni o‘z bag‘rida tarbiyalab kamolga etkazdi, ularning butun jahon
miqyosida qaralgan obro‘-e’tibori, boy merosi va shonu-shavkatini ko‘z
qorachig‘idek asrab–avaylab keldi. 1

Hozirgi kunda R.H. Sulaymonov tomonidan miloddan avvalgi VII - milodiy
IV asrlarga oid ko‘plab tadqiqotlar olib borildi va buning natijasida anchagina
ma’lumotlar olindi. Ular Qarshi vohasi antik davri tarixiga oid arxeologik
muammolarni yechishga muvaffaqiyatli xizmat qildilar. (manzilgohlardagi
madaniy qatlamlarni stratigrafiyasini, topilmalarni, yodgorliklar yoshini aniqlashda
va boshqalar).
1 Каримов И.А. Жамиятимизни эркинлаштириш ислоҳотларини чуқурлаштириш ва маънавиятини
юксалтириш халқимизнинг бош мақсади. Т: “Ўзбекистон” 2007, 70 б.
6

Kurs ishining ob’ekti tavsifi : Qarshi vohasining antik davri Yerqo‘rg‘on
arxeologik yodgorligi.
Bu haqda R.X. Sulaymonovning ilmiy tadqiqotlari va ular natijasida yuzaga
kelgan “Drevniy Naxshab” (“Qadimgi Naxshab”) monografiyasida qadimiy
Yerqo‘rg‘on shahri xarobalari Qashqadaryo vohasi shaharlarining onasi sifatida
e’tirof etilgan. Shu bilan birga Yerqo‘rg‘on Qarshi vohasidagi boshqa shaharlarga
o‘xshamagan, o‘ziga xos ilk shahar sifatida ham qayd etilgan. Shahar ilk temir
asridan ( mil.av. IX-VIII) to shaharning saroy, maqbara, ark va ichki holda tashqi
devorlari bunyod etilgan. Miloddan avval III asrgacha bo‘lgan davrining to‘rt
bosqichi haqida ma’lumotlar keltirilgan (Sulaymonov R.H. Drevniy Naxshab.
Samarqand; Toshkent: Fan, 2000.). R.H. Sulaymonovning fikricha, Yerqo‘rg‘on
Qarshi vohasidagi poytaxt shaharlardan biri bo‘lgan. Keyinchalik Naxshab va
Qarshi shaharlari taraqqiyoti uchun poydevor hisoblangan.
Kurs ishining maqsad va vazifalari: R.H.Sulaymonov tomonidan olib
borilgan arxeologik tadqiqotlar va yozma tarixiy ma’lumotlarini umumlashtirish,
Yerqo‘rg‘on yodgorligi misolida Naxshab vohasi tarixini yangi sahifalarini yoritish
uchun quyidagi maqsad va vazifalar belgilandi:
-R.H.Sulaymonov rahbarligida Yerqo‘rg‘on yodgorligida olib borilgan
arxeologik izlanishlar natijalarini tahlil qilish, ularni yozma manbalar ma’lumotlari
bilan solishtirish;
- Ayrim ilmiy to‘lamlarda va ko‘p soni tarqoq maqolalarda o‘z aksini topgan
manbalarni va ma’lumotlarni chuqur o‘rganib, Yerqo‘rg‘onning Naxshab
vohasidagi muhim va yirik madaniy shahar sifatidagi tarixini yoritish;
- R.H. Sulaymonov tadqiqotlarining antik davr tarixida tutgan o‘rni va
ahamiyatini yangi asosda yoritish;
Mavzuni o‘rganish darajasi: R.H.Sulaymonov ko‘p yillar mobaynida
Qarshi shahri tarixini o‘rganish borasida keng qamrovli ilmiy tadqiqotlarni amalga
oshirdi.
7

R.H.Sulaymonov XX asrning 70-yillaridan boshlab O‘zbekiston FA.
Arxeologiya institutining Qashqadaryo ekspeditsiyasiga rahbar bulib Qarshi
shahrida oliy maqsadni ko‘zda tutgan holda qazishma ishlarini boshlab yubordi.
Turli yillardagi izlanishlar yakunlari R. X. Sulaymonov ilmiy asarlarida o‘z
aksini topgan.
Kurs ishining tuzilishi: Ushbu kurs ishi kirish, ikki bob, to‘rt bo‘lim, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va ilova qismlaridan iborat.

8

I BOB. R.X. SULAYMONOV TOMONIDAN QARSHI VOHASI
QADIMGI DAVRI ARXEOLOGIK YODGORLIKLARINING
O‘RGANILISHI
1.1 Naxshab vohasi arxeologik yodgorliklarining o‘rganilish darajasi
Qadimgi Naxshab – O‘rta asrlardagi Nasaf – hozirgi Qarshi azaldan
Markaziy Osiyoning ko‘hna shaharlaridan biridir. Yaqinda Afg‘onistonda
miloddan avvalgi IV asrga oid oromiy tilidagi muhim hujjatlarning topilishi va
ularning tekshirilishi natijasida bu viloyatning qadimgi nomi Nikshapa shaklida
berilgani, bundan uning yunoncha Ksenippa nomi kelib chiqqani aniqlandi. 1

Tarixiy manbalarda «Naxshab», «Nasaf», «Qarshi» so‘zlari aralash holda,
ko‘pincha bir shaharning turli nomlari sifatida qo‘llaniladi. Masalan, akad.
V.V.Bartold «Yettisuv tarixi ocherklari» asarida CHig‘atoy xonlaridan bo‘lgan
Kebekxon ( Kepakxon) haqida gapirib, «uning poytaxti Naxshab shahri bo‘lib,
uning davridan Qarshi, ya’ni «saroy» ( Kebek o‘zi uchun bu shahardan 2,5 farsax,
ya’ni 15 chaqirimga yaqin masofada saroy qurdirgandi) nomini olgan edi», degan
edi. Kebekxon qurdirgan saroy – qasr atrofi gavjumlashib, shahar tusini oladi, shu
tariqa Qarshi qadimiy Zahoki Maron shahri o‘rnida vujudga keladi. Akademik
V.V.Bartold «Turkiston madaniy hayoti tarixi» asarida bu haqda aniqroq qilib,
«Kebek o‘zi uchun saroy qurdiradi, Qarshi shahri avvalgi Naxshab yoki Nasaf o‘z
nomini shundan oladi», deydi. 2
Nikshab yoki Ksenippa viloyati miloddan avvalgi 328 yilning yoz yoki
kuzida Aleksandr Makedonskiyning So‘g‘diyonaga ikkinchi marta yurishi
chog‘ida ishg‘ol qilingan. Kvint Kursiy Ruf Ksenippani qishloqlar zich joylashgan
viloyat sifatida qayd etadi. 3

Ushbu ma’lumotlardan kelib chiqqan holda, shuni aytish mumkinki,
miloddan avvlgi VI-IV asrlarda Naxshab rivojlangan, aholisi eng ko‘p viloyat,
O‘rta Osiyodagi Ikki daryo oralig‘ida joylashgan eng katta shaharlardan biriga
aylangan. Yerqo‘rg‘on shaharchasi esa uning markazi bo‘lgan. 4

1 Ртвеладзе Э. В., Буряков Ю. Ф., Сулаймонов Р. Ҳ., ва б. Қарши. Т.: Маънавият, 2006. 4-5 б.
2 Сулеймонов Р.Х. Древний Нахшаб Самарканд ; Тошкент: Фан 2000 28-бет
3 Зимин Л.А. Нахшаб. Несеф, Карши-из истории и древности Т.1927 197-бет
4 Ртвеладзе Э. В., Буряков Ю. Ф., Сулаймонов Р. Ҳ., ва б. Қарши. Т.: Маънавият, 2006. 10-13б
9

1946-1948 yillarda respublika Fanlar Akademiyasining tarix va arxeologiya
instituti Qarshi va yaqin tumanlarda qazuv-tekshiruv ishlarini o‘tkazadi. Qashqa
vohasining quyi qismida 70 ga yaqin o‘tmish yodgorliklari hisobga olinadi.
Dastlabki tadqiqot ishlari Kojartepa, Mudintepa va Yerqo‘rg‘on hududlarida
o‘tkaziladi.
Ikkinchi jahon urushidan so‘ng S. K. Kabanov Naxshab vohasi arxeologik
yodgorliklarini o‘rganishga kirishadi. S.K.Kabanov o‘zining ilmiy izlanishlariga
quyidagilarni asos qilib oldi:
-toponomikaga oid ma’lumotlar to‘plash;
-voha shaharlari qurilishini o‘rganish;
-Naxshab xalqining tarixi, madaniyati va savdo-pul munosabatlarini
o‘rganish;
-vohaning etnik qatlamlari o‘rganish.
Ikkinchi jahon urushidan oldin O‘zbekistondagi qadimiyat yodgorliklarini
o‘rganish asosan Samarqand, Xorazm va qisman Surxondaryo, Buxoro
viloyatlarida olib borilgan edi. Urushdan oldingi yillarda Qashqadaryo vohasi,
uning o‘tmishi, tarixiy obidalari qadimshunoslik ilmining e’tiboridan chetda
qolgan edi. Keyinchalik, Qashqadaryo obidalarini o‘rganishga juda katta mehnati
singgan arxeolog S.K.Kabanov shunday degan edi:
«Qashqadaryo vohasiga, o‘z tarixi va obidalari bilan mashhur bo‘lgan
Zarafshon va Amudaryoning o‘rta oqimi vohalaridan farqli o‘laroq, qadimiy va
o‘rta sarlardagi davlat tuzilmasi bo‘lgan viloyat sifatida qaraldi. Uning qadimiy
obidalariga etarli e’tibor berilmadi. Asta-sekinlik bilan o‘lkaning boy o‘tmishini
ochib beruvchi qadimshunoslik ishlari olib borildi». 2

Urushdan keyin respublika Fanlar akademiyasining tarix va arxeologiya
instituti Qashqadaryoning o‘tmish obidalarini o‘rganishni va tadqiq etishni
rejalashtiradi. 1946 yildan boshlangan ish o‘z natijalarini beradi. Arxeologik
tadqiqotlar asosan quyi Qashqadaryoda olib boriladi.
Arxeologik qazuv ishlarining dastlabki samaralari haqida S.K.Kabanovning
maqola va axborotlari e’lon qilinadi. 1947 yilda uning O‘z SSR Fanlar kademiyasi
10

byulletenida «Ko‘hna Fazli shaharidan topilgan Senmurva tasviri» maqolasi
bosiladi. Shu yili uning «Qashqadaryoning quyi qismi yodgorliklari arxitektura
tavsifi» hisoboti yoziladi. 19461948, 1952-1953, 1964-1967 va 1970-1972 yillar
davomida Qashqa vohasida 12 bor qazuv mavsumini o‘tkazgan S.K.Kabanov 50-
60 yillarda, shuningdek, 70yillar boshida Qashqadaryo qadimiyatiga bag‘ishlangan
ko‘pgina maqolalar, risolalar e’lon qilishga muvaffaq bo‘ladi.
Qashqadaryoning quyi qismida nisbatan qisqa fursatda o‘tkazilgan
qadimshunoslik izlanishlari katta natijalar beradi. S.K.Kabanov 1953 yilda
arxeologik dalillarga asoslangan holda, III-VIII asrlardagi Naxshab haqida
nomzodlik dissertatsiyasini nihoyasiga etkazadi. Naxshab va uning tevarak
atrofidagi yodgorliklarni muntazam o‘rganish natijasida 1977 yilda uning
«Naxshab qadimda va o‘rta asrlarda (III-VII asrlar)» nomli risolasi, 1981 yilda esa
«III-VI asrlarda janubiy So‘g‘d qishloq manzillari madaniyati» degan kitoblari
nashr etiladi. Umuman, S.K.Kabanov Qashqadaryo arxeologiyasiga doir 30 dan
ziyod ilmiy ishlar muallifidir. 1

1946-yilda boshlangan arxeologik tadqiqotlar asosan, quyi Qashqadaryoda
olib borildi. Arxeologik qazuv ishlarining dastlabki samarasi haqida S.K.
Kabanovning maqola va axborotlari e’lon qilinadi. 1947 yilda uning O‘z SSR
Fanlar akademiyasi byulletenida «Ko‘hna Fazli shahridan topilgan Senmurva
tasviri» maqolasi bosiladi. S.K.Kabanov
Ko‘hna Fazli shahrida 2 ta shurf tashlash asosida qazishma ishlarini olib
bordi. Shahar xarobalaridan sopol buyumlar bilan birgalikda Senmurv – afsonaviy
it-qushning tasviri tushirilgan g‘isht parchalari topilgan. Uning taxminicha, bu
parchalar VII-VIII asrlarga oid arxitektura inshooti devor qoplamasining
parchalaridir. Shunga asoslanib, S.K.Kabanov Bezdaning shahar sifatida namoyon
bo‘lish sanasini VII-VIII asrlar deb belgiladi. S.K.Kabanov qadimgi Kasbi shahri
xarobalarida ham qazishma ishlarini olib bordi. Shaharning eng qadimiy qismi
ko‘handiz bo‘lib, shahriston IX-X asrda rivojlangan. 2

1 П.Равшанов. Қарши ва Кеш тарихи манбалари. Қарши: 2005. 12-13 бетлар

2 Н.Ражабова Архиологические работы в долине Кашкадарьи
11

1946-1948 yillarda Qashqa vohasining quyi qismida 70 ga yaqin o‘tmish
yodgorliklari hisobga olinadi. Dastlabki tadqiqot ishlari Kojartepa, Mudintepa va
Yerqo‘rg‘onda olib borildi. 1

1946 yilning kuzida Amudaryo ekspeditsiyasi a’zolari A.I.Terenojkin va
L.I.Albaum Qarshi vohasida arxeologik qidiruv ishlarini olib bordilar. Ularga
Qarshi cho‘lidagi sun’iy sug‘orish tarmoqlarini o‘rganish va Eski Angor
kanalining tabiiy yoki sun’iy sug‘orish inshooti ekanligini aniqlash vazifasi
yuklatilgan edi. Kanal o‘rganilib, Darg‘om kanalidan oqib keluvchi qadimiy kanal
o‘zani ekanligi aniqlandi.
Ikkinchi jahon urushidan keyin Qashqadaryo zaminidagi qadimiy obidalarni
o‘rganishning ma’lum darajada jadallashuviga bu vohada amalga oshirilishi
mo‘ljallanayotgan sug‘orish bilan bog‘liq ulkan rejalar sabab bo‘ladi. 1946-
yildayoq ariq va anhorlar qazilishi ko‘zda tutilgan joylardagi qadimiyatga daxldor
manzillarni tezkor tekshirish va aniqlash uchun A.I.Terenojkin va L.I.Albaum kabi
qadimshunoslar safarbar etiladi. 2
1954 yilda Qarshi cho‘liga Zarafshon daryosidan
suv olish uchun Eski Angor kanalini, Qashqadaryoning o‘rta oqimida
CHimqo‘rg‘on suv havzasini barpo etish muqarrar bo‘ladi. Bo‘lajak suv inshootlari
hududidagi tepaliklar, qadim manzillar o‘rinlari tezkor ko‘zdan kechiriladi. Bu ish
Qashqadaryo zaminida katta tajriba orttirgan S.K.Kabanovga topshiriladi.
Chimqo‘rg‘on suv havzasi ishg‘ol etadigan maydon ancha katta hajmga ega bo‘lib,
suv ostida miloddan avvalgi asrlarga taalluqli yodgorliklar qolib ketishi mumkin
edi. Shunga ko‘ra, havza hududidagi obidalarni jadal tekshirishdan o‘tkazish
maqsadida bu joyda 1955-1957 yillar mobaynida O‘zbekiston Fanlar
akademiyasining tarix va arxeologiya instituti maxsus ekspeditsiyasi ish olib
boradi.
Qashqadaryonig quyi qismi 60-yillarga kelib yoppasiga o‘zlashtirila
boshlandi. Qarshi cho‘lini sug‘oriladigan erlarga aylantirish rejasi amalga
oshiriladi. Qarshi shahrining sharqiy etagida qurilish korxonalari, zavodlar, o‘nlab
1 П.Равшанов. Қашқадарё тарихи. Т.: 1999,112 б. Кашкадарьи Диссертация 2006 44-б

2 П.Равшанов. Қарши ва Кеш тарихи манбалари. Қ.:2005. 13-15 бетлар
12

sanoat muassasalari qad rostlay boshlaydi. 1
1965-1967 yillarda birgina qurilish
korxonasi hududida o‘n bitta yodgorlik qazib o‘rganildi. 2

1 П.Равшанов. Қарши тарихи. Т.:2006., 19-бет
2 С.К.Кабанов. Нахшеб на рубеже древности и средневековья (III-YII вв.), Т., «Фан»,
1977, 3-бет. 3
П.Равшанов. Қарши ва Кеш тарихи манбалари. Қарши. «Насаф». 2005. 20-
бет
13

1.2. YERQO‘RG‘ON YODGORLIGIDA OLIB BORILGAN
TADQIQOT ISHLARI TARIXI
Miloddan avvalgi ikkinchi ming yillik oxiri va birinchi ming yillik boshlarida
O‘rta Osiyoda turli qabilalar va xalqlarning keng ko‘lamli ko‘chishi ilk temir
davrining boshlanish davri sifatida o‘rin olgan. Bu davrda O‘rta Osiyoning asosiy
tarixiy-madaniy hududlari – Baqtriya, Marg‘iyona, So‘g‘d, Xorazmda dastlabki
shaharlar – dehqonchilik vohalarining markazlari paydo bo‘ladi. Zarafshon va
Qashqadaryo vohalarida qadimgi so‘g‘d elati va Qashqadaryo vodiysi kiradigan
So‘g‘diyonaning o‘troq dehqonchilik madaniyati shakllanadi. Qashqadaryoda
miloddan avvalgi birinchi asrning boshida ikkita asosiy voha – Qarshi va
Shaxrisabz vohalari shakllanadi. Aleksandr Makedonskiy bilan yurtimizga kelgan
yunon tarixchilari milodning IV asri oxirida Qashqadaryo vodiysidagi ikkita
tarixiy–madaniy viloyat – Nautaka va Nikshapani eslab o‘tadilar. 1
Hozirgi Qarshi shahriga XIV asr boshlarida asos solingan. Biroq, Qarshining
shahar sifatidagi tarixi ancha oldin boshlangan va u haqdagi manbalar miloddan
avvalgi birinchi ming yillik boshlariga borib taqaladi. Arxeologik tadqiqotlar
davomida aniqlanishicha, Qarshi shahri Shayxali mahallasidan 2 km. shimolda
joylashgan Yerqo‘rg‘on shaharchasi miloddan avvalgi VIII-VII asrlarda paydo
bo‘lgan. 2

Miloddan avvalgi I ming yillikning o‘rtalarida Qashqadaryo vohasida o‘troq
aholining bir necha joylashuv hududlari shakllanadi. Bu hududlardan biri
Yerqo‘rg‘on edi. 3 4
Qadimgi yunon muarrixlari Aleksandr Makedonskiyning O‘rta Osiyoga
yurishi haqida hikoya qilganlarida, So‘g‘d va uning janglar kechgan viloyatlari
haqida so‘zlab o‘tadilar. Arrian bu haqda: «Bessga Aleksandr yaqinlashib
1 Ртвеладзе Э.В., Буряков Ю.Ф., Сулаймонов Р.Ҳ. Қарши. Т.: «Маънавият». 2006. 34-35 б.
2 Oif fcfh 34-35 ,tn
3 Эшов Б.Ж. Милоддан аввалги VII-IV асрларда Сўғдиёна тарихи ва маданияти. Т.ф. номзодлиги дис. 1999.
4 -б.

14

qolganligi aytilganida, u Oksdan suzib o‘tadi, qayiqlarni esa yondirib, So‘g‘d
eriga, Navtoqqa ketadi», deydi.
Naxshab qadimiy tarixiy manbalarda va hozirgi tadqiqotlarda ikki ma’noda –
birida viloyat, ikkinchisi shahar nomi sifatida taqdim etiladi. So‘g‘d bilan bog‘liq
shu voqeadan ikki yillar chamasi yuz bergan yurishlar haqida so‘zlagan Kvint
Kursiy Ruf esa, «SHoh o‘z qo‘shini bilan Naxshab deb atalgan viloyatga etib
keldi», deb yozadi. Har ikkala muarrixdan bir qancha vaqt oldin yashagan
sitsiliyalik Diodor Aleksandr Makedonskiyning So‘g‘d tuprog‘idagi harbiy
harakatlar haqida so‘zlaganida, uning «Naxshab qabilalariga Qarshi yurish»
qilganini aytadi. Diodor «Naxshab
qabilalari», deganda viloyat va uning aholisini ko‘zda tutadi. 1

C. B. Lunina: «hozirgi vaqtda Nautaka xarobasini Markaziy Osiyoning eng
katta shaharlaridan biri – Yerqo‘rg‘on deb qarashga barcha asoslar etarli, chunki
uning o‘rnida antik davr So‘g‘d shahriga xos bo‘lgan madaniy qatlamlar saqlanib
qolgan»,degan izohni beradi. 2
Qashqadaryo viloyatining quyi qismida o‘tmish
obidalarini aniqlash va tadqiq etish bobida uzoq yillar izlanishlar olib borgan
arxeolog olim S.K.Kabanov yozishicha, yozma manbalardagi ikki viloyat –
Nautaka va Ksenippa, vohaning yuqori va quyi qismidagi ikki qadimiy
dehqonchilik vodiylari – Shaxrisabz va Qarshiga to‘g‘ri keladi. Biroq, bu
nomlarning hozirgi joylariga to‘g‘ri kelishi masalasida tadqiqotchilarning
qarashlarida tafovut bor. Oldin Nautaka vohaning yuqori qismi, Ksenippa esa quyi
qismi, degan nuqtai nazar bosim edi. M.E.Masson esa bunga zid fikrni qo‘llab-
quvvatlaydi, ya’ni, uningcha, Ksenippa vohaning yuqori qismi, Nautaka bo‘lsa
quyisida joylashgan. Arxeolog olim bunda Naxshabning quyi viloyatning asosiy
shahri Yerqo‘rg‘on xarobasi o‘rniga to‘g‘ri kelishini ham qayd etadi.
Keshk rud (Keshki rud, Keshk rud) – Kesh orqali keladigan daryoning o‘rta
oqimida, dehqonchilik erlariga suv chiqarishga qulay joyda, Ro‘daksoy deb
atalgan o‘ng qirg‘oq bo‘yida kichik manzil tariqasida vujudga kelgan joy asta-
1 Ртваладзе Э.В. Этюд по исторической географии Бактрии и Согдианы во время похода Александра
Македонского ВДИ 2000 №4 104-112 бет
2 Лунина С.Б. Города южного Согда в VII-XII вв Ташкент «Фан» 1984, 127-бет
15

sekin asosiy qal’a shahar maqomini oladi. Qal’a suv nazorati ehtiyojidan paydo
bo‘lganligi sababli, tez kengaya boradi.Daryo bo‘yida vujudga kelgan bu manzil
Naxshab degan nomga ega bo‘ladi. 1
O‘tmish tarix zarvaraqlariga nazar tashlansa, Janubiy O‘zbekiston hududidagi
azim daryo – Qashqadaryoning o‘rta va quyi oqimlarida miloddan avvalgi asrlarda
bir qancha qo‘rg‘on va shaharlar mavjudligi ma’lum bo‘ladi. Xitoy solnomalaridan
biri «Bey-shu»da tilga olingan qadimgi Naebo, Nashebo yoki Bolo shahri
shulardan biri bo‘lib, u Qashqadaryoning quyi hududidagi Nashebolo viloyatining
markaziy shahri hisoblangan. Xitoy manbalarida eslatilgan Bologa Yerqo‘rg‘on
shahri tenglashtirilsa, unda Navtaka ham Yerqo‘rg‘onning o‘rni bo‘lib chiqadi.
Ba’zan Navtak Suyse bilan ham tenglashtiriladi. Lekin Kesh miloddan oldingi II-I
asr va milodiy I-IV asrlarda ham uncha katta qo‘rg‘on bo‘lmagan.
Qadimgi shahar Yerqo‘rg‘on Qarshi vohasi shaharlarining onasi edi.
Yerqo‘rg‘on ilk bor miloddan avvalgi VII asrda devor bilan o‘rab olingan. Devor
hozirgacha saqlanib qolmagan, uning qoldiqlari 1999 yilda kulollar mahallasidan
ochib o‘rganilgan. Miloddan avvalgi VI asrda shahar kengayib, 35 ga maydonni
qurshagan devor bilan o‘rab olingan. Bu devor hozirgi kungacha saqlanib qolgan.
Miloddan avvalgi III-II asrlarda shaharning maydoni 150 ga bo‘lgan. Miloddan
avvalgi IV asrlarda har ikkala devor qayta ta’mirlangan. 2

1916 yilda Qarshi shahriga Turkiston qadimshunoslik havaskorlari
to‘garagining a’zolari L.A.Zimin va I.A.Kastanelar kelishadi. Shahar haqida ilk
ma’lumotlar I.A.Kastane va L.I.Ziminning arxeologik izlanishlar haqida bergan
xisobotlarida uchraydi. 1927 yilda Naxshab vohasida arxeologik izlanishlar olib
borayotgan L.A.Zimin mulohazalarida yozma manbalarga murojaat qilish, aholi
«Yerqo‘rg‘on» dab atagan Naxshab tarixini yoritishda ularga tayanish diqqatga
loyiq. 3
19461948 yillarda respublika Fanlar akademiyasining tarix va arxeologiya
instituti a’zolari Qarshi vohasida qazuv-tekshiruv ishlarini o‘tkazishadi. Bu davrda
Qashqadaryo zaminidagi qadimiy obidalarni ma’lum darajada jadallashuviga bu
1 Сулаймонов Р.Х. Древний Нахшаб. Т.: «Фан»., 2000.10-б.
2 Сулаймонов Р.Х. Древний Нахшаб. Т.: «Фан»., 2000.24-б.
3 Зимин Л.А. Нахшеб, Несеф, Карши их история и древности. Ташкент 1927 197-214 б
16

vohada amalga oshirilishi mo‘ljallanayotgan sug‘orish bilan bog‘liq ulkan rejalar
ham sabab edi. 1946 yilda ariq va anhorlar qazilishi ko‘zda tutilgan joylardagi
arxeologik yodgorliklarni tezkor tekshirish va aniqlash uchun A.I.Terenojkin va
L.I.Albaum safarbar etiladi. Eski Angor kanalini o‘rganish bilan bog‘liq ravishda
A.I.Terenojkin Yerqo‘rg‘on hududida tekshiruvlar o‘tkazadi. Shahar hududida ilk
qazishma ishlari 1950 yilda S.K.Kabanov tomonidan amalga oshirildi. 1
60-yillarda
Kate azolari shaharni sinchiklab o‘rgandilar. Ekspeditsiya a’zolarining fikricha,
Yerqo‘rg‘on Qarshi vohasining qadimiy poytaxti bo‘lib, miloddan avvalgi I asrda
vujudga kelgan.
1973 yildan boshlab Naxshab – Yerqo‘rg‘onda muntazam ilmiy-tadqiqot
ishlari davom ettiriladi. 80-yillarga kelib yillarga kelib bu qadimiy shahar o‘rnida
olib borilgan qazish ishlari nihoyatda samarali bo‘ladi. O‘tgan yillar ichida oltita
keng qamrovli qazuv ishlari nihoyasiga etkaziladi. Naxshab obidalari majmuasida
o‘ziga xos o‘rin tutuvchi ibodatxona tadqiq etilganda, bu joy besh qurilish davrini
boshdan kechirganligi aniqlangan.
Sahroni kesib o‘tuvchi yagona daryo suvi hayot manbai, dehqonchilak va
chorvachilik manbai bo‘lgan. Suv bo‘yidagi kichik qishloq atrofidagi poyonsiz
to‘qayzorlar ovchilik uchun juda qulay edi. Naxshabning tabiatan qulay erda
joylashganligining uning rivojida katta ahamiyatga ega edi. Naxshab shahrining
o‘sish va rivojini ayrim olimlar Kushonlar davri bilan bog‘laydilar. Masalan,
P.Lerish «Yerqo‘rg‘on shaharchasi So‘g‘diyonada 34 tanobli kichik aholi manzili
bo‘lib, qiyos etilayotgan Oyxonum darajasiga faqat Kushonlar davrida erishdi»,
degan fikrni aytadi. Naxshab shahrining paydo bo‘lishi bu joyda muntazam ilmiy-
tekshirishlari o‘tkazgan arxeologlar tomonidan moddiy ashyolarga, topilgan osori
atiqalarga asoslanib dalolat etilgan. M.H. Isomiddinovning «Yerqo‘rg‘on
shaharchasidagi boshqa qazuv ishlari moddiy ashyolari ham dalolat etgani kabi, u
miloddan avvalgi VIII-VII asrda yirik qadimiy dehqonchilik manzili sifatida
vujudga kelib, miloddan avvalgi VI-V asrlarda keskin taraqqiyotni boshidan
kechirdi. Bu davrda u sharqiy tarafdan qariyb 40 ga. maydonni egallagan to‘rt
1 Кабанов С.К. Археологические работы в 1948 году в Каршинском оазисы ТИИА АН УзССР
I.II.Ташкент 1950 82 бет
17

burchak shaklidagi nomutanosib, egri devor bilan o‘rab olingan.» degan so‘zlari
diqqatni tortadi. P.Lerish Naxshab taraqqiyotini Ahamoniylar sulolasining tarix
sanasiga chiqqan davriga bog‘lamaydi. Aksincha, Naxshabning Afg‘onistonda
yunonlar tomonidan qurilgan Oyxonum darajasiga etishi, ya’ni yuksalishi
Kushonlar davrida yuz berdi. 1

60-yillarda M.E.Masson boshchiligidagi ToshDU arxeologik ekspeditsiyasi
Yerqo‘rg‘on shahrida qazishma ishlarini olib bordi. M.E.Masson Yerqo‘rg‘ondagi
bir necha madaniy qatlamlar uning rivojlanish bosqichlarini ko‘rsatishini e’tirof
etgani holda, shaharning shakllanish va ilk rivojlanish bosqichlari sanasini
ko‘rsatmaydi. 2
Naxshab – Yerqo‘rg‘onda muttasil ilmiy-tekshiruv ishlari bilan band bo‘lgan,
bu joydagi ibodatxona, qasr va bo‘lak bino o‘rinlaridan ko‘pgina osori atiqalar
topilgan va ularni tadqiq etgan olimlar –
M.H.Isomiddinov va R.X Sulaymonovlar «Yerqo‘rg‘on» deb atalgan
risolalarida bu qadimiy shahar tarixi haqida yana quyidagicha fikr bildiradilar:
«Yerqo‘rg‘onda bir necha yillar davomida shaharning uylari, ishlab
chiqarishi, jamoat va mudofaa inshootlarida o‘n beshdan ziyod qazuv ishlari
o‘tkazildi. Shu qazuvlardan biri, xususan, favqulodda ko‘p sopol buyumlar
majmuini bergan kulollar mahallasida o‘tkazilgan 13 qazuv joyi Erning tabiiy
yuzasiga qadar olib borildi. Yerqo‘rg‘on shaharchasidagi madaniy qatlam va uning
alomatlari miloddan avvalgi IX-VIII asrlardan to milodiy VIII-IX asrlariga qadar
kulolchilikning muttasil taraqqiyoti manzarasini ifoda etadi».
Naxshab – Yerqo‘rg‘ondan topilgan sopol buyumlar shaharning yoshini
aniqlashda juda muhim manbalar bo‘ladi. Yerqo‘rg‘onda olib borilgan qazuv
ishlari qadimiy So‘g‘diyona madaniyatini o‘rganishda o‘ziga xos o‘rin tutadi.
Shaharchaning hajmi va saqlanishi, unda taxminan ilk temir davridan boshlab to
1 Лериш П. Оборона эллинистического города Айханум в Афганистане Городская культура Бактрии
Тохаристана и Согда Т. 1987 68-72 б
2 Массон М.Е. Столичные города в области низовьев…, 11-15-б.
2
М.Х.Исамиддинов, Р.Х. Сулаймонов. Еркурган. «Фан», Т.: 1984, 5-
б.

18

ilk o‘rta asrlarga qadar hayot davom etganligi Janubiy So‘g‘diyonaning moddiy
madaniyati davrlarini o‘rganish imkoniyatini beradi. 2
Naxshabning vujudga kelishi,
unda hayotning uzoq asrlar davom etishi bu joyda tadqiqot olib borgan boshqa
olimlar tomonidan ham ta’kidlangan. V.I.P ы rin «shaharcha ichida olib borilgan
tadqiqotlar natijasida siyosiyma’muriy, istehkom inshootlari, hunarmandlarning
yashash joylari ochildi.
Sopol buyumlarni o‘rganish shaharning paydo bo‘lish davri tarixini aniq
belgilash imkonini beradi». V.A.P ы rin shaharning paydo bo‘lish sanasini miloddan
avvalgi IX-VIII asrlar deb belgilaydi. 1
Yerqo‘rg‘on miloddan avvalgi IX-VIII asrlarda dastlab kichik manzilgoh
sifatida vujudga kelib, ikki-uch asrdan so‘ng rivojlangan.
M.X.Isomiddinov qayd etishicha, miloddan avvalgi VI-V asrlarda u
mustahkam qo‘rg‘onga, mudofaa devorlariga ega bo‘ladi. Yerqo‘rg‘on
yodgorligini o‘rgangan yana bir olim S.K.Kabanovning ko‘rsatishicha,
Yerqo‘rg‘ondagi birinchi kuzatuvlar bu manzilning qadimiyligidan dalolat bergan.
Ichki devor tarafdagi tepalarni 3 metr chuqurlikda qazilganda arxeologlar eng
qadimiy madaniy qatlamga duch keldilar. 1948 yilda S.K.Kabanov boshchiligida
o‘tkazilgan arxeologik qazishma ishlarida bu erdan ikkita xum, sopol buyumlar
to‘plami, jom idishining quyi qismi kabi o‘ziga xos kulolchilik shakllariga ega
bo‘lgan buyumlar topiladi. S.K.Kabanov shu ashyolarga asoalanib, shaharning
quyi madaniy qatlamini miloddan avvalgi II asrdan to milodiy II asrgacha bo‘lgan
davrga talluqli, yuqori madaniy qatlamni esa III-IV asrlarga oid degan xulosaga
keladi. 2
S.K.Kabanovdan 30 yildan so‘ng Yerqo‘rg‘onda qazuv ishlarini olib borgan
M.H.Isomiddinov «Yerqo‘rg‘onnning qadimiy qatlamlari stratigrafiyasi» degan
ishida shaharchaning sharqiy qismida joylashgan tepalikda olib borilgan tadqiqot
natijalariga asoslanib, o‘z fikrlarini aytadi. Bu gal qazuv ishlari ko‘lami ortadi.
1 «История материальной культуры Узбекистана», вып. 24. Т.: 1990. 121-б. нбалари. Қ.:
«Насаф».2005. 15-б. Пырин В.А. Предварительные результаты изучения квартала металлистов
Еркургана ИМКУ 1990 а № 24 121-126 б

2 .К.Кабанов Нахшаб на рубеже древности и средневековья (III-VII вв.).- Т.: 1977, 26-б
19

Ayrim nuqtalarda Erning tabiiy yuzasi 8,5 m. chuqurlikda ekanligi aniqlanadi.
«Yerqo‘rg‘on II va III» deb belgilangan qazuv joylarida madaniy qatlam miloddan
avvalgi VIII asrning ikkinchi yarimlari va VII asrga taaluqli kulolchilik buyumlari,
yuqori sifatli sopol idishlar siniqlari bilan qoplanganligini aniqlaydi.
M.H.Isomiddinovning fikricha, Yerqo‘rg‘onning olis o‘tmishiga xos bo‘lgan
qadimiyat majmui unda kishilarning dastlabki yashash davrlariga to‘g‘ri keladi va
Qarshi vohasi chorvadorlari madaniyatini o‘zida tashiydi. 1
Yerqo‘rg‘on hududida
olib borilgan qazishmalarning ko‘p qatlamligi miloddan avvalgi VII-VI asrlarda
ko‘hna shahar hududi jadallik bilan o‘zlashtirilib borilgandan dalolat beradi.
Miloddan avvalgi VI-V asrlarda manzilgoh minoralarga ega bo‘lgan qalin mudofaa
devorlari bilan o‘rab olinishi bilan ko‘hna shaharning shakllanishi tugaydi. Shuni
alohida ta’kidlash lozimki, Yerqo‘rg‘on atrofidagi ayrim tepalardan miloddan
avvalgi I ming yillikning o‘rtalariga oid sopollarning topilishi bu davrda ko‘hna
shahar atrofida qishloq manzilgohlari paydo bo‘lganligidan dalolat beradi. Bunday
manzilgohlardan biri Qorovultepa bo‘lib, manzilgoh uncha katta bo‘lmagan
ixtisoslashgan xo‘jalikka ega. Topilmalarga qarab bu yodgorlikni mavsumiy
dehqonchilik manzilgohi deyish mumkin. Tadqiqotchilarning fikrlariga qaraganda,
Yerqo‘rg‘onning ijtimoiy o‘troqlashish tizimi rivojlanishi unga sug‘orish
tarmoqlari bilan uzviy bog‘liq holda kechgan. Tipologik klassifikatsiya va statistik
ma’lumotlarning tahliliga qaraganda, yashash makonlari o‘z o‘lchamlariga ko‘ra
ierarxik tizim ostida tarqalgan va ushbu qadimgi So‘g‘diyona jamoasi tizimining
eng cho‘qqisida Yerqo‘rg‘on ko‘hna shahri turgan, mahalliy ahamiyatga molik
bo‘lgan kichik shaharchalar ham mavjud bo‘lgan. 2
Yerqo‘rg‘on miloddan avvalgi VI-IV asrlarda ayniqsa, gullab-yashnaydi va
aynan shu davrda umumiy maydoni 40 gektardan iborat maydonni o‘z ichiga olib,
beshburchak shaklidagi qalin devor bilan o‘rab olinadi. 3

1 Исамуддинов М.Х. Стратиграфия древнейших слоев Еркургана ИМКУ 1982 №27 60-78 бет
2 Эшов Б.Ж. Милоддан аввалги VII-IV асрларда Сўғдиёна тарихи ва маданияти. Т.ф.номзод. Дисс.1999.48-б.
3 Сулейманов Р.Х. Основные этапы развития городища Еркурган.// Античная культура Средней Азии и
Казахстана : Тезисы докл. Совещания. Т.: «Фан», 1979. 11-б.

20

Arxeologlar Naxshab shahrining yoshini asosan sopol idishlar tahliliga qarab
aniqlaganlar. Shahar o‘rnida uzluksiz olib borilgan qazishma ishlari
Yerqo‘rg‘onning shakllanish va tanazzulga uchrash sanalariga aniqlik kirita
borgan. 1976 yilda 1-BX deb nomlangan qazuv joyida yumaloq shakldagi sopol
idishlar saqlanib qolgan madaniy qatlam ochilgan edi. YUmaloq shaklli idishlar
(banka ko‘rinishli) odatda, miloddan avvalgi VI-IV asrlarga mansub deb qaraladi.
Shu yili bu erdan jomlar, qadahlar, lagan va tovoqlar, kosa, xurmachalar, xum va
xumchalar, qozon va dekchalar topilgan edi.
Qadimiy Naxshab vayronalari o‘rnida muttasil ilmiy – tadqiqot ishlarini
bajargan arxeolog olimlar M.H.Isamiddinov va
R.H.Sulaymonovlar o‘zlarining 1984 yilda nashr etilgan «Yerqo‘rg‘on» deb
nomlangan risolalarida qo‘lga kiritilgan moddiy madaniyat ashyolarini tahlil
etadilar. Sopol idishlar tadqiqi quyidagi xulosalarni beradi:
«Yerqo‘rg‘onning quyi qatlamidan olingan sopol buyumlar majmuasi
ko‘pgina tadqiqotchilar tomonidan miloddan avvalgi II ming yillik oxiri va I ming
yillik birinchi choragi bilan sanaladigan so‘nggi mis davrining qator yodgorliklari
naqsh solingan sopolchiligi bilan o‘xshashdek tuyuladi. Biroq, so‘nggi mis
davrining uzaytirib yuborilgan umumiy sanasini Yerqo‘rg‘on shaharchasi quyi
madaniy qatlamiga tadbiq etib bo‘lmaydi, chunki u bevosita miloddan avvalgi VIII
asrning ikkinchi yarmi va VII asrlari yoki miloddan avvalgi VIII-VI asrlar bilan
sanaladigan kulolchilik sopollari bo‘lgan kuchli qatlam bilan qoplangan».
Miloddan avvalgi I ming yillik boshlarida qadimiy madaniyat keng tarqalgan
edi. Naxshabning ham birinchi aholisi chorvador qabilalar edi va ular o‘zlariga
qo‘shni bo‘lgan qavmlar ta’sirida dehqonchilik- chorvachilik madaniyatini
shakllantirganlar. Arxeologlarning guvohlik berishicha, shaharchadagi xayotning
navbatdagi davri qadimiy So‘g‘d zamonlariga oid moddiy ashyolarda o‘z ifodasini
topadi. Bunday ashyolar Yerqo‘rg‘ondagi Er II va Er III 13, 12, 9, va 1 qazuv
chohlaridan topilgandir. Ko‘rsatilgan qatlamlardan chiqqan ashyolar shaharcha
miloddan avvalgi VII-VI asrlarda gavjumlashgan degan tasavvurni paydo qiladi.
21

Yerqo‘rg‘onda uzoq yillar mobaynida olib borilgan qazuv ishlari bu joydagi
madaniy qatlamning o‘ziga xos tomonlarini ham kashf etadi. M.H.Isomiddinov, va
R.H Sulaymonovlarning ta’kidlashicha, ibodat buyumlari majmuasi o‘ziga xosligi,
bezatilishi, naqshlari bilan Qashqadaryodan boshqa joyda uchramaydi. Bu jihatdan
hayvon shaklidagi chiroqlar, isiriqdonlar, chetlarida hayvon boshlari tasvir etilgan
kuldonlar va ulardagi jimjimador naqshlar alohida ajralib turadi. Milodning
dastlabki asrlarida Yerqo‘rg‘on huvillab qolgan edi. Bu shu davrga oid osori
atiqalarning yo‘qligi bilan izohlanadi. 2
Yerqo‘rg‘onning vujudga kelish sanasini kulolchilik ashyolari – sopol
buyumlar bilan belgilash mumkin bo‘lganidek, tanazzulga yuz tutish sanasini
shahar ibodatxonasi tuprog‘idan topilgan So‘g‘d hukmdori Shashpir (VI asr oxiri
VII asr boshlari) tangalari misolida aniqlash imkoniyati mavjuddir. Yerqo‘rg‘onda
XX asr ikkinchi yarmida o‘tkazilgan tadqiqot natijalari Naxshabning VI-VII
asrlarda barhayot bo‘lganini tasdiqlaydi. S.K.Kabanovning yozishicha, Naxshab
Aleksandr Makedonskiy bosqinidan so‘ng o‘zini o‘nglab ololmagan. Bundan
tashqari, miloddan avvalgi asrlarda yuz bergan istilolar shaharni tamomila vayrona
holiga keltirgan. Ammo uning ayrim qismlarida hayot davom etgan. Shahar
hukmdori, sipohiylar, hunarmandlar yangi manzilga ko‘chib o‘tgan. Yangi
Naxshab (yoxud «Naxshab-2») asta-sekin shahar tusini olgan. Milodning VI-VII
asrlarida Naxshab-2 daryoning ikki qirg‘og‘i bo‘ylab kengaya boshlagan. Aholi
soni ham ko‘paygan. Shahar nomi arablar kelgan davrda ham Naxshab bo‘lib
qolavergan. Shuni ko‘zda tutib akad. V.V.Bartold «Nasaf» so‘zi aftidan, arablar
tomonidan mahalliy «Naxshab»dan hosil qilingan degan fikr bildirgan. 2
1973 yilda O‘zbekiston FA tarix va arxeologiya instituti Qashqadaryo
ekspeditsiyasi a’zolarining Yerqo‘rg‘on shahrida olib borgan keng qazishma ishlari
shahar qurilishi va arxeologik yodgorliklarini davrlashtirish, shaharda topilgan
madaniy qatlamlar sanasini aniqlash imkonini berdi. Aniqlanishicha, ichki shahar
mustahkam mudofaa devori bilan o‘rab olingan. Hozirgi kunda devorning 8 m.
balandlikdagi qismi saqlanib qolgan. Devorda har 10-12 metr oralig‘ida minoralar
qad ko‘targan. Shahar ichkarisida to‘rt burchak shaklida qurilgan shahriston
22

joylashgan. Devorlarda ikkita darvoza joylashgan: biri sharqiy devorning shimoliy
qismida, ikkinchisi janubi-sharqiy burchakdagi baland mudofaa inshooti
yaqinidagi janubiy devorda joylashgan. Mudofaa devorlari bilan o‘rab olingan
maydonda turli hajm va shakldagi tepaliklar saqlanib qolgan.
Eng katta tepalik shaharning shimoliy qismidagi hukmdor saroyi o‘rnida
joylashgan. Shahar ibodatxonasi janubda, shahar markazida joylashgan bo‘lib, ikki
alohida inshootdan iborat. Ishlab chiqarishga asoslangan mahallalar shaharning
sharqiy qismida joylashgan. Shahar devorlariga sharqiy tomondan yassi tepaliklar
zanjiri tutashgan bo‘lib, bu tepaliklarning ustki qismidan ko‘p miqdorda sopol
idish parchalari topilgan. Kazishmalar natijasida bu erda kulolchilik ustaxonalari
joylashganligi aniqlandi.Shaharning markaziy ko‘chasi janubiy darvozadan
shimoli-g‘arbga, kulollar mahallasi bo‘ylab yo‘nalib shahar ibodatxonasiga olib
borgan. Ichki shahar ikkinchi mudofaa devori bilan o‘rab olingan bo‘lib, maydoni
150 gektarni tashkil etgan. Ichki shahar keyinroq qurilgan bo‘lib, g‘arbiy va
sharqiy tarafidagi devorlari buzilib ketgan. Ichki shahar inshootlarining xarobalari
alohida tepaliklar ko‘rinishida saqlanib qolgan. Ichki shaharning janubiy va
shimoliy qismlarida kichik maydonni egallagan, ammo baland ikki tepalik ko‘zga
tashlanadi.Janubiy qismdaga tepalik o‘rnidan daxma ochib o‘rganilgan.Sharqiy
qismdagi tepalik o‘rnida maqbaralar majmui joylashgan. Ichki shaharning janubi-
sharqiy burchagidagi keng maydondagi inshootlar to‘liq saqlanib qolgan.
Shaharning shimoliy va sharqiy qismlaridagi inshootlar qoldiqlari ichki va tashqi
devor bo‘ylab past tepaliklar zanjiridan iborat. 1
2006 yili Yerqo‘rg‘onning ichki mudofaa devorini qazish vaqtida O‘zR FA
Arxeologiya institutining ilmiy xodimi M.Isomiddinov milodddan avvalgi VI-V
asrlarga oid devor ostidan xom g‘isht aralash paxsadan qurilgan qadimiy shahar
devorlari qoldiqlarini topdi. 2
Bu eng ko‘hna shahar devori bo‘lib, Samarqand
Afrosiyobining, Chelak qishlog‘i yaqinida joylashgan Ko‘ktepa va Uzunqirdagi
Keshning ilk davriga oid barcha konstruktiv xususiyatlarni takrorlab, sanasi
1 Сулаймонов Р.Х.Древний Нахшаб. Т.: «Фан». 2000., 25-б.
2 Сулейманов Р.Х. Карши-Насаф-Нахшаб в системе цивилизации центральной Азии Ўзбекистон
тарихи №23 Т.”Фан” 2006 6-бет
23

milodddan avvalgi VIII-VII asrlarga borib taqaladi.Bu topilma bu davrda So‘g‘dda
Zarafshon va Qashqadaryo vodiylaridagi asosiy dehqonchilik vohalarida yirik
shahar markazlarini bunyod etish imkoniga ega qudratli davlat mavjud
bo‘lganligidan dalolat beradi.
Shunday qilib, Sug‘d kabi poytaxt markazi bo‘lgan Naxshab tarixi ham ilk
temir davrida, miloddan avvalgi VIII-VII asrlarda yangi qishloq va shaharlarning
vujudga kelishidan boshlanadi. Bu so‘g‘diylar va ularning dehqonchilik
vohalarining shakllanish davri bo‘lgan. 1

II BOB. R.X. SULAYMONOV TOMONIDAN YERQO‘RG‘ON
YODGORLIGIDA OLIB BORILGAN TADQIQOT ISHLARI
NATIJALARI
2.1 Yerqo‘rg‘onning tuzilishi va asosiy ob’ektlari
Qarshi vohasining qadimiy poytaxti – Yerqo‘rg‘on shahristoni hozirgi Qarshi
shahri Shayxali mahallasidan ikki kilometr shimolda joylashgan tuproqqal’a
bo‘lgan.Yerqo‘rg‘on hududidi turli hajmdagi tepaliklar bilan qoplangan bo‘lib, ular
sobiq shahar vayronalaridir. Eng yirik tepalik hukmdor saroyi ekanligi
aniqlangan.Shuningdek, qazuv ishlari mobaynida shahar butxonasi, maqbara,
zardushtiylik dahmasi, hunarmandlar mahallalari topilgan. Yerqo‘rg‘ondagi shahar
taxminan VI asrning ikkinchi yarmida Turk xoqonligi va Sosoniylarning
birlashgan kuchlari tomonidan eftaliylar davlatini yakson qilish paytida vayron
24

qilingan. Miloddan avvalgi birinchi ming yillikning o‘rtalarida shahar kengaya
boradi. U 35 gektar maydonni egallaydi. Taxminan miloddan avvalgi VI asrda
qurilgan yangi mudofaa devorining balandligi 8 m., poydevori 3 m. kenglikda
bo‘lgan. Devor shaharni sak chavandozlaridan himoya qilish maqsadida qurilgan.
Vaqt o‘tishi bilan u bir necha marta ta’mirlangan va kengaytirilgan, VI asrning
o‘rtalariga kelganda, uning qalinligi 20 metrga etgan. 1

Miloddan avvalgi dastlabki asrlarda Yerqo‘rg‘on o‘rnidagi shahar
kengaytirilgan hamda deyarli 1 gektarlik maydonni qamrab oluvchi tashqi devor
bilan o‘rab olingan. Yerqo‘rg‘onning tashqi devori ichki yo‘lkalarga ega
mustahkam mudofaa inshooti bo‘lib, uning hududida har 60 metrdan so‘ng
minoralar o‘rnatilgan.
Qadimiy madaniy qatlamlarni o‘rganish davomida shu narsa ayon bo‘ldiki,
Yerqo‘rg‘onda faol bunyodkorlik ishlari milodning III asrigacha davom etgan.
Yerqo‘rg‘on-Naxshabning yangi rivojlanish davri milodning IIIIV asriga to‘g‘ri
keladi. Bu davrda yirik bunyodkorlik ishlari amalga oshirilgan, shahar
ibodatxonasining muhtasham binosi, hukmdor saroyi, maqbara binolari tubdan
ta’mirlangan, kulollar va temirchilar mavzelari kengaytirilgan.
Yerqo‘rg‘on idishlaridan topilgan qoldiq ma’dan tarkibi bilan Kaltako‘l koni
xomashyosi kimyoviy tahlil etilganda ular orasida o‘xshash tomonlar borligi
aniqlanadi. Mana shunga asoslanib, V.A.Ruzanov qadimda Yerqo‘rg‘on ustalari
xomashyo ma’danini Kaltako‘ldan olib kelganlar degan xulosani chiqaradi. 2
Yerqo‘rg‘onning yangi rivojlanish davri milodning III-IV asriga to‘g‘ri
keladi. Bu davrda yirik obodonchilik ishlari amalga oshirilgan, kulolchilik va
temirchilik mavzelari kengaytirilgan. Tashqi shaharda joylashgan bu mahalla
milodning VI asrigacha, shahar vayron bo‘lguniga qadar faoliyat ko‘ratadi. 3

Naxshab shahar tusini olib yiriklasha borgani sari, aholi ko‘paygan va
istehkom devorlaridan tashqarida ham mahalla paydo bo‘la boshlagan. Shaharning
g‘arbiy tarafida vujudga kelgan yashash joyini shu jumlaga kiritsa bo‘ladi.
1 Сулеймонов Р.Х. Древний Нахшаб ; Тошкент: Фан 2000 26-бет
2 П.Равшанов. Қарши тарихи. Т.: «Янги аср авлоди», 2006. 178-179-б.
3 Қарши – 2700. Т.: «Маънавият», 34-б
25

Naxshabning tashqi istehkom devoridan 600 m. chamasi masofada joylashgan
katta-kichik tepaliklar arheologlar tomonidan o‘rganib chiqiladi. Bu joyda qariyb
17 bino-uylar va ibodatxonalar qisman yoki mufassal tadqiq etiladi.
Arxeologlar mahallaning vujudga kelish davrini alohida ajratib ko‘rsatadilar.
N.YU.Nefedovning qayd etishicha, Naxshab yaqinida vujudga kelgan joydagi
binolar, eng avvlo, ibodatxona shahar ichkarisidagi shu xildagi imoratga o‘xshash
qurilgan. Hatto, ikkala bino devorlariga chizilgan suratlar o‘rtasida ham uyg‘unlik
mavjud. Naxshab oldidagi yo‘ldosh qasaba binosi devordagi suratlar orasida xoch
shakli ham uchraydi. Eni 5 sm. bo‘lgan qizil chiziq 13 sm. enlikda bo‘lgan qora
chiziqni kesib o‘tadi va xoch shaklini hosil qiladi. Xoch ramzi Evroosiyo
xalqlariga juda qadim zamonlardan tanish bo‘lgan. Bu xildagi shakllar Boxtar va
Parfiya san’atida ham uchraydi. Naxshabga tutash bo‘lgan qasaba vujudga kelgan
sanasi aniqlanmagan. Chunki unda oldingi uch davr yoshi aniqlanmagan, faqat
to‘rtinchi va beshinchi davrlar sanasi bu joydan chiqqan sopol ashyolar asosida
aniqlangan. To‘rtinchi davr milodning II-III asrlarida, beshinchi davr esa
milodning III-IV vujudga kelgan deb belgilanadi. Birinchi bino bezaklari, tarx
ko‘rinishi, ya’ni uchinchi davrning milodning I-II asrlarga to‘g‘ri kelishini taxmin
qilishga asos beradi. Shunga ko‘ra, shaharchaning kishilar yashash joyi sifatida
qaror topishi miloddan avvalgi I ming yillikning so‘nggi choragiga muvofiq keladi
deyish mumkin. Bu davr moddiy ashyolari, quyi madaniy qatlamlarda, hali to‘la
tekshirib o‘rganilmagan binolar ostida bo‘lishi ehtimol qilinadi. 1
Ichki shaharning
sharqiy qismi bo‘ylab 700 metrga keng, yassi do‘ngliklar zanjiri ko‘zga tashlanadi.
Bu do‘nglar har biri 0,5-1 ga maydonga ega.
Do‘ngchalarning chim bilan qoplangan ustki va yonbag‘irlaridan kul va
ko‘mir qoldiqlari, sopol idishning siniqlari topilishi bu erda kulollar mahallasi
joylashganligidan darak beradi. Keyinchalik bu erda qazishma ishlarini olib borgan
M.H.Isomiddinov kulollar mahallasi mavjud bo‘lganini tasdiqladi. Uning tadqiqot
ishlari natijalari nashr etildi. 2
(Isamddinov M.X, Sulaymonov R.X. Erkurgan.
1984.)
1 Нефедов Н.Ю.Некоторые итоги раскопок дворцового комплекса Еркургана ИМКУ 1990 №24 107-116 бет
2 Исамиддинова М.Ҳ. Сулеймонов Р.Х. Еркурган
26

Mahalla ichki shaharning sharqiy qismi bo‘ylab shimoldan janubga
cho‘zilgan bo‘lib shahar devoridan er osti suvlari bilan to‘lgan keng va chuqur
maydon ajratib turgan. Shaharning markaziy qismi bilan kulollar mahallasini
kulollar ko‘chasi ajratib turgan. Kulolar mahallasi shahar markazidan g‘arbda
joylashgan. Kulollar ko‘chasi shahar ichki devorining janubiy darvozasidan
shimoli-sharqiy darvozasiga yo‘nalgan. 1

Yerqo‘rg‘on – Naxshabning yangi rivajlanish davrida, milodning III-IV asrida
kulollar mahallasi ancha kengaytirilgan. 2
Kulollar mahallasida jami 4 ta qazishma ishlari o‘tkazilgan. R-13 davrida
mahalla tepaliklarining biri to‘liq ochib o‘rganilgan. Eng yuqroi tepalikdan turar
joy va ishlab chiqarish makonlari ochilgan. R-13 dan janubda tepalikning janubiy
qismidan yana bir kulollar mahallasi ochilgan bo‘lib, bu mahalla maxsus mudofaa
devori bilan o‘rab olingan. Bu mahalla VII asrda shahar tashlab ketilgan vaqtda
ham mavjud bo‘lib, shu davrda devor bilan o‘rab olingan. Shahar tashlab
ketilganidan so‘ng shahardagi kulollar bu erga ko‘chib kelishi natijasida maxsus
kulollar mahallasi vujudga kelgan. R-14 ganchkor oshxona buyumlari topilgan
bo‘lib, qazishma ishlari hali poyoniga etmagan. R-13 davrida kulollar mavzesining
keng maydonlaridan biri to‘liq ochilib o‘rganilgan. Mahallaning sharqiy va g‘arbiy
taraflarida joylashgan ikki ko‘chadan iborat alohida mahalla shu erda
joylashganligi aniqlandi. Bu mahallasidagi har bir makon bir xil uslubda qurilgan
va alohida devorlar bilan ajratilgan. 300x300 m. maydondan 60 ta manzilgoh
o‘rganilgan. Bu manzilgohlar bir-biri bilan bog‘langan bo‘lib, to‘qqiztasi alohida
xo‘jalik bo‘lib shakllangan. Alohida xo‘jaliklarning kirish joylari aniqlanmagan.
Kulollar mahallasi turar joylarining devorlari qalin va tuynuksiz bo‘lib, mahallani
sharqiy va g‘arbiy qismlarga ajratib turadi. G‘arbiy qismning chiqish joyi kulolllar
ko‘chasiga yuzlangan, sharqiy qismning chiqish joyi esa suv havzasiga va
shaharning sharqiy devoriga yuzlangan.
1 Сулейманов Р.Х, Древний Нахшаб. Т.: «Фан», 2000. 122-б.
2 Ртвеладзе Э. В., Буряков Ю. Ф., Сулаймонов Р. Ҳ., ва б. Қарши. Т.: Маънавият, 2006. 44-45 б.

27

Yerqo‘rg‘onning miloddan avvalgi VIII-VII asrlarda yasalgan sopol buyumlar
topilgan madaniy qatlamidan 1999 yilning kuzida qalinligi 3 metrdan oshiq
bo‘lgan mahobatli devor qoldiqlari aniqlandi. Devor balandligining ikki metrdan
ortiqroq qismi omon qolgan va kulollar mahallasining birinchi asrlarga oid
qatlamlari ostida ko‘milib ketgan. Bu devor Yerqo‘rg‘onning miloddan avvalgi VI
asrlarda qurilgan, bugunga qadar saqlanib qolgan ichki devoriga parallel ravishda
tiklangan. Shuni taxmin qilish mumkinki, kulollar mahallasi ichkarisidan topilgan
bu devor dastlabki davrlarda Yerqo‘rg‘onning istehkomi vazifasini o‘tagan, biroq
shahar hududi kengayib, hozirga qadar saqlanib qolgan ichki devor qurilgandan
so‘ng miloddan avvalgi VIII-VII asrlarda qurilgan eski devor noqulaylik
tug‘dirgani uchun buzib tashlangan va uning tuprog‘idan shahar kulollari buyumlar
yasash uchun foydalanishgan. Kulollar tomonidan eski shahar devorlari
qoldiqlaridan xom ashyo sifatida foydalanish hollari O‘rta Osiyoning boshqa
hududlarida ham uchrab turadi. 1

Yerqo‘rg‘on kompozitsiyasining umumiy g‘oyasi, ochilgan qatlamlarga
ko‘ra, qadimgi O‘rta Osiyo saroylaridan har biri mustaqil inshoot bo‘lgan yuqori
va quyi maydonchalarga bo‘linishi bilan farq qilgan. YUqori maydonchada alohida
sella, vestibyul, sharqqa qaratib qurilgan ayvoncha, hovlicha va uning adog‘ida
ovqatlanish xonasi bo‘lgan. Bularning barchasiga ikki qator tor yo‘lak olib borgan.
Taxmin qilinishicha, bu saroy ibodatxonasidir. Yerqo‘rg‘on quyi maydonchasining
tuzilishi tor yo‘laklar orqali birlashadigan hovlichalar va xonalar tizimi shaklida
bo‘lib, Qadimgi Sharqning saroy majmualari, jumladan, Bobildagi Navuxodonosor
va Suzoqdagi Doro Birinchi saroylarini eslatadi. Unda alohida saroy
ibodatxonasining bo‘lishi O‘rta Osiyodagi boshqa qadimgi saroylar majmuiga
o‘xshashligini, ayni paytda, ahmoniylar saroylaridan farq qilishini ko‘rsatadi.
Yerqo‘rg‘on saroyining o‘ziga xosligi sifatida shuni aytish mumkinki, shahar
va saroy ibodat majmualarining detallari jiddiy farqlangan.
Saroy ibodatxonasi sellasi markazida olov yonib turgan va bu joy yo‘laklar
tizimi yordamida kunduzgi yorug‘dan va atmosfera o‘zgarishlaridan to‘liq
1 Сулаймонов Р.Ҳ. Нахшаб – унутилган тамаддун сирлари. Т.: «Маънави.ят», 2004, 14-15 б
28

himoyalangan. Saroy ibodatxonasi abadiy olovni saqlashga mo‘ljallangan. Olov
ilohga atab yoki III-IV asrlarda Naxshabning ilohlashtirilgan hukmdorlari
sharafiga yoqilgan bo‘lishi mumkin.

2.2 YERQO‘RG‘ON YODGORLIGIDA ANTIK DAVRIGA OID
O‘RGANILGAN MODDIY MANBALAR TAVSIFI
Miloddan avvalgi III-II asrlarda Yerqo‘rg‘on o‘rnidagi shahar rivojlanib
boradi. Buni arxeologik topilmalar tasdiqlaydi. Jumladan sopol buyumlarning
shakli o‘zgara boshlagan. Ayni paytda bu davrda vohada koroplastika san’ati
vujudga kela boshlaydi. Bu davrdagi noyob terrakota rasmlar va bezaklar ellincha
usulda yasalgan. Qazilmalar mobaynida topilgan momaqaldiroq xudosi Zevs
tasviri tushirilgan miloddan avvalgi V-IV asrlarga mansub etruskcha gemma –
intaliya ham shu davrga oiddir. Soqolli yalang‘och mavjudot yarim burilgan holda
chap qo‘lida Zevsning hamroxi – burgut qo‘ngan asoni ushlab turgan tarzda
tasvirlangan. 1

1 Ртвеладзе Э. В., Буряков Ю. Ф., Сулаймонов Р. Ҳ., ва б. Қарши. Т.: Маънавият, 2006 38 б.
29

Yerqo‘rg‘on xarobalari joylashgan erda qo‘r to‘kib turgan qadimiy shahar
Naxshab yoki Qarshi vohasining eng birinchi poytaxti bo‘lgan. Yerqo‘rg‘onni ikki
qator mudofaa devori qurshab turgan. Qazishmalar natijasida ushbu shahar birinchi
devori dastlab eramizdan avvalgi VI asrlarda tiklangan.
Aleksandr Makedonskiy yurishidan keyingi davrda shaharning ikkinchi
devori tiklangan.
Ko‘p yillik qazishmalar natijasida bu joydan shahar va butun voha
hukmdorining saroyi, shahar ehromi, dahma, maqbara, kulollar, temirchilar va
boshqa mahallalar qoldiqlari topildi. Bu qadimiy shahar ko‘pgina ob’ektlarining
hozircha faqat ustki qatlami ochilgan. Biroq ostki madaniy qatlam sari alohida
qazilgan qazishmalar shuni ko‘rsatadiki, shahar tuzilishining qayd etilgan ushbu
ustki qatlami shahar shakllanishining ilk davrlaridayoq tarkib topganligidan dalolat
beradi.
Bu qadimiy shahar aholisining madaniy aloqalari alohida e’tiborga loyiq.
Undagi me’moriy va san’at yodgorliklari qadimiy madaniyatlarning G‘arbda
etrussklar va yunonlardan boshlab Sharqda Hindiston va Sibirga qadar keng
maydonlarda yonma-yon rivojlanganligini ko‘rsatadi. Yerqo‘rg‘on topilmalari
yozma manbalardan ma’lum bo‘lgan so‘g‘diylarning keng savdo va diplomatik
aloqalar olib borganliklari haqidagi ma’lumotlarni tasdiqladilar. Shahardagi ilk
me’moriy yodgorliklardan biri sifatida saqlanib qolgan, zardushtiylarning dafn
marosimlarining o‘tkazish joyi bo‘lib xizmat qilgan dahma ikki qavatli baland
imorat shaklida qurilib, uning yuqorisidagi ochiq maydonida marhum shahar
zodagonlarining suyaklari etidan tozalangan. So‘ng aziz ustuxonlar maxsus
joylarda saqlangan. Dahma qadimiy sharq me’morchiligi an’analari asosida
qurilgan. 1

Amaliy san’at ashyolari, jumladan, qadimiy muhrlar – qimmatbaho toshlarga
ishlangan tasvir syujetlari Naxshab aholisining keng madaniy aloqalaridan dalolat
beradi. Eramizdan avvalgi V asrlardagi etrussklarga xos bo‘lgan bunday
muhrlardan birida Zevsning burgut tutib turgan bo‘ybasti gavdvlantirilgan. Yana
1 Сулейманов Р.Х. Дахма Еркургана ОНУ 1989 №11 41-45 бет
30

bir noyob toshda fil minib olgan Kushon hukmdori tasvirlangan (Kushon
imperiyasi qadimda Surxondaryo vodiysidan Janubiy Hindiston va Koshg‘arga
qadar cho‘zilib ketgan edi).
Ilohlar, qahramonlar va tabarruk zotlarning gildan qoliplar yasalgan ko‘plab
miniatyura tasvirlari, kiyinish usullari, urflari, liboslari va soch turmaklashlar
yunonlardan skiflarga qadar, forslardan hindlarga qadar bo‘lgan jihatlarni o‘zida
mujassam etganligini ko‘rsatadi.
Yerqo‘rg‘onning qaysi sanadan Qarshi vohasining ilk markaziy poytaxti
hisoblana boshlagani alohida masaladir. Qashqadaryo ekspeditsiyasining ilk
qazilma ishlari natijasida aniqlandiki, shaharning ichki devori miloddan avvalgi VI
asrlarda tiklangan Uzunligi 0,5 metrli to‘g‘ri burchakli xom g‘ishtdan devor tiklash
ana shu davrlarga xos xususiyat edi. Bu devorga tutash qatlamlardan eramizdan
avvalgi I ming yilliklarga mansub sopol idishlar topildi. Biroq bu qadimiy shahar
hududida qurilgan alohida qazilmalardagi tekshiruvlar shundan dalolat beradiki, bu
devor tiklanishidan ancha avval – ilk temir davrida ham bu erda dehqon jamoalari
yashagan, O‘rta Osiyoning bu o‘troq aholisi sopol idishlarni kulolchilik charxida
emas, balki qo‘lda yasashgan, pishirishdan oldin ulardagi uchburchak, zigzag va
zanjirli bezak qatorlarini qizil hamda jigarrang bo‘yoqlar bilan jilolashgan.
Pishirilgandan so‘ng bu idishlar juda chiroyli ko‘rinish olgan. Bunday turdagi
idishlar So‘g‘diyona hududining Samarqand vohasi va qadimgi Keshdan ham
topilgan bo‘lib, odatda ular eramizdan avvalgi IX-VII asrlarga to‘g‘ri keladi.
Yerqo ‘ rg ‘ on terrakotalarining ikkinchi uslubiy yo ‘ nalishida
mahalliylashtirilgan ayol ma ’ budalar yoyiq barmoqlarini ko ‘ kragi ostiga qo ‘ ygan
holda tasvirlangan . Keng ko‘ylak elpig‘ichsimon shakldagi qismlardan iborat
bo‘lib, u ko‘ylak burmalarini ifodalaydi. Bu ko‘chmanchilarning etagi keng ot
minib yurishga qulay kiyimidir. Bo‘ylamasiga burmalari qo‘ng‘iroq shaklida
pastga tomon kengayib boruvchi kiyim tasviri cho‘l tosh yodgorliklari,
shuningdek, Surx-Ko‘tala va SHoterak, Saksonoxur, Xolchayon, Dalvarzintepa,
Mirzaqultepa terrakota haykalchalariga xos.
31

Sharqiy ibodatxonaning bir paytlar boy bo‘lgan monumental bezaklaridan
faqat ayrim lavhalar saqlanib qolgan. Ikkinchi davrga oid tokchalar bezaklari
yaxshiroq saqlangan. Ibodatxonaning markazga qaragan qismida ikki odam shakli
bor (qizil fon ustiga oq rang bilan chizilgan), bular uzun kiyim kiygan kohinlarning
adoratsiya holati dagi tasviri bo‘lsa kerak. Ulardan biri qo‘lida kalavali urchuqni
ushlab turibdi, ikkinchisining qo‘lida gullar hamda uzuk bor. 1 2
O‘rta Osiyo dehqonchilik madaniyatining bronza davridan tortib to o‘rta
asrlargacha bo‘lgan arxeologik yodgorliklarida qurbaqa tasviri uchrab turadi.
Tuproq va suv kuchlarining ramzi - ilon O‘rta Osiyo diniy marosimlari va tasviriy
san’atida mavjud bo‘lgan. Yerqo‘rg‘ondan topilgan pakana bo‘yli, grotesk
uslubida shishib chiqqan qorin, kattakon bosh va echkisimon quloqlarga ega
bo‘lgan Silen tasviri yunon mifologiyasidagi suv unsurining quyi martabali
ilohidir.
Yerqo‘rg‘on ehromi topilmalari orasida zardushtiylik aqidalariga zid
kelmaydigan yagona obraz – bu kulon shaklidagi oltin tipratikan tasviridir.
Zararkunanda hasharotlarning kushandasi bo‘lmish tipratikan muqaddas jonivor
sifatida tasvirlangan. Zardushtiylardan tashqari qator qadimiy xalqlar, shu
jumladan sarmatlar ham tipratikanni e’zozlaganlar. Yerqo‘rg‘on ehromidan
qurbaqa, ilon tasvirlari bilan birgalikda tipratikan shaklining topilishi qadimiy
so‘g‘diylarning etarli darajada o‘ziga xos e’tiqodiy-asotiriy tassavurlarga ega
bo‘lganliklarini ko‘rsatadi. 3

Yerqo‘rg‘on ehromining III qurilish davriga mansub sirli jilmayib turgan
iloha tasvirini bezab turgan to‘rtta qizil rangli gul shaklidagi xollari alohida
e’tiborga sazovordir. Shimoliy Afg‘onistonning Dilbarjin ehromidan topilgan
ilohaning yuzi ham shunga o‘xshash gul bilan bezalgan. Kushon davridan boshlab
hind ilohalari chehrasini ham shunday nuqtalar bezab turadi. Biroq
Yerqo‘rg‘ondagi ilohadan 2000 yilcha ilgari yaratilgan, krit-miken madaniyatiga
oid bo‘lgan maqbaradan topilgan sirli ayol iloha boshining va etrussk san’atiga oid
1 Қарши – 2700 Қарши шаҳрининг 2700 йиллигига бағишланган китоб-альбом. Т.: «Маънавият». 2006.
2 б.
3 Сулаймонов Р.Х. Нахшаб унут. там.Сирлари. Т: «Маънавият». 2004 28 бет.
32

ayollarning gul shaklidagi xollari Yerqo‘rg‘on nusxasini takrorlaydilar. Oliy
siymolar qiyofasini bunday xollar bilan bezatish mutaxassislar uchun antik
davrlardayoq Markaziy Osiyodan Evropaga qadar sochilib ketgan qadimiy xalqlar
o‘rtasidagi madaniy aloqalarning qoldiq izlari bo‘lib hisoblanadi. 1

Ushbu xollar qadimiy hind-ovrupo qabilalar an’anaviy ramzi ekanligi haqida
irland eposida saqlangan bosh qahramon – Kuxulin uning tengi yo‘qligini ramzi
sifatida, ikkala yuzidagi to‘rttadan rangli xoli ham dalolat beradi. Ammo,
Yerqo‘rg‘on ilohasining qanday nom bilan atalgani noma’lum. 3
Sharqiy
ibodatxonaga qo‘yilgan ilohning haykal shaklidagi tasviri alohida o‘rin turadi.
Umumiy hisobda bu erda to‘rtta haykal bo‘lgan bo‘liShi kerak, chunki
tomonlarning har bir qayta quriliShida tasvir buzilgan, uning parchalari devorlar va
pollarga ko‘mib yuborilgan, o‘rniga esa yangi haykal qo‘yilgan. Faqat so‘nggi
davrdagina eski haykal o‘rniga xom g‘ishtdan yasalgan to‘g‘ri to‘rtburchak
shaklidagi mehrob o‘rnatilgan bo‘lib, uning usti oq rangli ganchsuvoq bilan
qoplangan. Ushbu mehrob tozalanganda, uning ustki maydonchasi toza kul bilan
qoplangani ma’lum bo‘ldi. Mehrob ostidan cho‘p karkasga loy suvalib yasalgan va
bo‘yalgan haykal qoldiqlari topilgan. Ilohning boShini anglatuvchi eng yirik
ibodatxonaga kirish joyida pol ostidan topilgan. Haykallar va yarimsirli devoriy
naqshlar saqlanib qolgan nodir namunalari ellinlar ta’siriga moyillik hamda
Xorazm va Baqtriya davlati bilan o‘zaro aloqalardan dalolat beradi. Sharqiy
ibodatxona qazilmalari orasidan topilgan ashyolar orasida ibodat bilan bog‘liq
bo‘lgan san’at buyumlari alohida o‘rin tutadi.
III-IV asrlarda Naxshab koroplastika san’ati rivoj topadi. Mahalliy terrakota,
O‘rta Osiyo koroplastika san’atining umumiy yo‘naliShida rivoj topgan holda,
kiyimlar, holat va bezaklar tasvirida qator o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lgan. 2

Naxshab haykalchalari o‘zining tik qomati bilan ajralib turadi. Samarqand va
Baqtriya terrakotalarida osiyocha bichimdagi, qimmatbaho taqinchoqlarni
1 Р.Ҳ.Сулаймонов. Нахшаб – унутилган тамаддун сирлари. Т.: «Маънавият». 2004,
27-31 б. 3
Дюземиль Ж, Скифы и Нарты. Пер. с французкие А.З. Алмазовой. М.
Наука:1990. 189 бет
2 Қарши – 2700. Т.: «Маънавият». 54-б. 2
Сарианиди В.И.
Храм и некрополь Тиляятепе. М.: Наука. 1989. 93-б.
33

ifodalovchi turli shakllar bilan bezatilgan qalin kiyimlarni ko‘ramiz. Ularning
prototiplari Tillatepa va Shibirg‘on yaqinidagi maqbaralarda uchraydi. Naxshabga
mesopotamiya maktabi usulidagi haykalchalar xos emas. ayol obrazlarning ham
buyumlar kam uchraydi. Qadimgi III-IV asrlarga xos eng ta’sirchan
haykalchalarda gandxara maktabi ta’siri kuzatiladi. Keyinchalik haykalchalar
ko‘proq shartli tusga ega bo‘la boshlaydi, detallar umumlashtiriladi. Tashqi harakat
shaklini ifodalashda haykalchalarning ichki dunyosiga e’tiborning kuchayiShi
kuzatiladi. 2

Qo‘lida oyna tutgan ma’budalar haykalchalarining variantlari birbiridan
farqlanadi. Yerqo‘rg‘onda shahar ma’budasi ibodatxonasidan topilgan bir necha
oyna uning Naxshab shahri va viloyati ma’budasining ramzi ekaniga ishora qiladi.
Haykalchalar ham xuddi shu ma’noni anglatiShi mumkin. Oyna tutgan
ma’budaning eng qadim namunalari Xorazmda uchraydi. 1
Yerqo‘rg‘ondagi qadimgi ibodatxonadan topilgan bir arxeologik mazkur
obidani bunyod etgan ajdodlarimizga qurbaqa bilan aloqador e’tiqodiy qarashlar
ham ma’lum bo‘lganligini tasdiqlaydi. Bu – qurbaqa shaklidagi kichik tumor
bo‘lib, miloddan keyingi birinchi ming yillikning ikkinchi choragiga oidligi
aniqlangan. Tumor o‘zining ko‘riniShi bo‘yicha Sopollitepadan topilgan qurbaqa
shaklidagi sopol buyumga o‘xshashligiga asoslangan professor R.Sulaymonov
qurbaqani osmon suvlari va yomg‘ir timsoli sifatida timsollashtirish bronza davri
dehqonchilik madaniyati an’analariga borib taqaliShini aniqladi. Yerqo‘rg‘onliklar
yil seryog‘in kelsin va suv mo‘l bo‘lsin degan niyatda qurbaqa shaklidagi
tumorlarni taqib yurishgan. Arxeolog F.Petrining aniqlaShicha, qurbaqa shaklidagi
tumorlar qadimgi Misrning XXVI sulola davriga mansub yodgorliklarida ko‘p
uchrar ekan. 3

Bu Yerqo‘rg‘on hukmdori muhrining loyga tuShirilgan aksi bo‘lib, so‘ng bu
loy piShirilgan. Muhrda hukmdor ajdahoning ustida o‘tirgan holda tasvirlangan,
1 Кругликова И.Т. Настенные росписи Дильберджина// Древняя Бактрия. М.: 1976.
96-б. 2
Қарши – 2700. «Маънавият». 2006, 56-б. 3
Маматқул Жораев. Еркўрғоннинг
муқаддас жониворлари«Фан ва турмуш», № 5-6, 2006. 10-б.

34

uning qo‘lida hukmdorlik ramzi bo‘lmish qamchi bor, ayni paytda bu hukmdorlik
ilohiy tusga ega. Hozirga qadar qamchi Markaziy Osiyo shomonlarining asosiy
quroli hisoblanadi. XX asrning boshlarida ham Buxoro amiri arkining
kiraveriShida hokimiyat ramzi sifatida katta darra osilib turar edi. Muhrdagi
chavandoz hukmdor ro‘parasida bashang libosdagi ilohaning tasviri joylashtirilgan.
U bir qo‘lida chavandozga qadah uzatib turibdi, ikkinchi qo‘li bilan ajdahoning
jilovidan ushlab olgan. 1

Hukmdor yelkasining ortida Sharqda Yangi yil, bahorgi tengkunlik (Navro‘z)
ramzi hisoblangan yarim oy va yulduzlar tasviri bor. Qadimda va o‘rta asrlarda
mamlakatga hukmdorlik tangridan yoki ilohiy kuchlar tomonidan in’om etiladi deb
hisoblangan. Ya’ni, muhrda ma’buda tarafdan hokimga muqaddas fatvosini
beriliShi manzarasi ifodalangan. Arxaik jamiyatlarga xos bo‘lgan xarakterli jihat
shuki, xukmdorning o‘zi bosh kohin va iloh xizmatkori vazifasini ham bajargan.
Agar shahar, mamlakat yoki qabilaning homiysi ayol iloha bo‘lib hisoblansa, unda
hukmdor bu ilohaning mistik rafiqi sanalgan va muqaddas nikoh orqali go‘yo u
samoviy mavjudotlar doirasiga kiritilgan. 2

Ma’budaning qo‘lidan jomni qabul qilib olish sahnasi qadimgi sharq va
skiflar san’ati bilan bog‘liq bo‘lib, qasam ichish orqali ilohlarga yaqinlaShishni
bildiradi. Qadimda sud paytida, xudolar oldida qasamyod qilish chag‘ida
muqaddas ichimlikni ichish keng tarqalgan. Bu qadim odatning qoldiqlari
o‘zbekcha «qasam ichmoq», «qasamxo‘r» degan iboralarda kuzatiladi.
Bu erdan topilgan ko‘plab sopol urchuq toshlar antik va ilk o‘rta asrlarda
to‘qimachilik rivojlanganidan dalolat beradi. Ular ham amaliy, ham ilohiy
ma’noga ega bo‘lgan. Bunday toshlarning marhumlar yoniga qo‘yiliShi ham shuni
tasdiqlaydi. Yerqo‘rg‘on hukmdorlari maqbarasida ikki yuzdan ortiq ana shunday
idishlar topilgan. Ehtimol, to‘qimachilik qabr hayotida va qayta tirilgandan so‘ng
asqotadigan muqaddas kasb deb hisoblangan bo‘lsa kerak. Prozerpina haqildagi
antik afsonada aytiliShicha, u er ostida tikish bilan shug‘ullanadi va shu orqali
azaldan tarqoq bo‘lgan moddiy dunyoga uyg‘unlik va farovonlik baxsh etadi.
1 Дюземиль Ж. Скифы и Нарти. / Пер. с. франц. А.З.Алмазовой. М.: Наука, 1990. 227-б.
2 Сулаймонов Р.Ҳ. Нахшаб – унутилган тамаддун сирлари. Т.: «Маънавият», 2004. 32-б
35

To‘qimachilik buyumlarining dafn marosimlarida qo‘llaniliShi – ildizlari
umumhindevropa madaniyatiga borib taqaladigan Sharq va G‘arb afsonalaridagi
yana bir o‘xshashlikdan dalolat beradi. 1

Yerqo‘rg‘ondan topilgan arxeologik topilmalar orasida tuya haykalchalari
ham mavjud. Bu shunchaki oddiy xalq hunarmandchiliga bo‘lib qolmay,
ajdodlarimizning omad, g‘alaba, muvaffaqiyat haqidagi ezgu qarashlarini ham
o‘zida mujassamlashtirgan mifologik timsol hamdir. 2
III asr Yerqo‘rg‘onning eng so‘nggi gullab - yashnagan davri bo‘ldi. Bu
davrda Naxshab hukmdorlari tomonidan zarb etilgan tangalar va tasviriy san’at
namunalarida parfiya ta’siri seziladi. III asrda bunyod etilgan hukmdor
maqbarasida olib borilgan qazishmalar dafn marosimining o‘ziga xos xususiyatini
ochib berdi. Maqbara yuksak piramidasimon asosga ko‘tarilgan bo‘lib, shahar
darvozasiga qarata to‘rtburchak zal-ayvon shaklida qurilgan bo‘lib biqini va orqa
tomonidan tor koridorsimon xonalarga tutashgan. Bu xonalardan katta yoshdagi
erkak va ayolning jasadlari topildi. Ular zardushtiylik udumlari bo‘yicha, ya’ni
suyaklari etidan tozalanib, ikkita katta xumga solinib dafn etilgan. Bu erdan yana
marhumlar siymosi aks etgan rangli sopol haykalning bo‘laklari, zargarlik
buyumlari topildi. Xumlar yonidan to‘quv dastgohining ikki yuzdan ortiq
posangilari topilgan bo‘lib, ular xumlar atrofida, tor va qop-qorong‘i xonada birga
sochilib yotardi. Posangilar loydan yasalgan, diametri 10 santimetrcha keladi.
Faqat hukmdorning qarindosh-urug‘larigina kiriShi mumkin bo‘lgan maqbarada
to‘quv dastgohining ishlab turganligi mifologik tasavvurlar bilan bog‘liq.
Posangilar qadimiq so‘g‘dlarning hukmdor er-xotinlarning narigi dunyodagi
taqdiriga ishonib keltirgan o‘ziga xos diniy tortiqlaridir. III-IV asrlarda
Nahshabdagi mifologik tasvvurlarga ko‘ra, ramzi to‘quvchilik bilan bog‘liq
bo‘lgan taqdir ilohalari narigi dunyoda va undan keyingi qayta tirilishlarda katta
rol o‘ynagan. Yerqo‘rg‘on dahmasidan topilgan to‘quv dastgohi anjomlari IV asrga
mansubdir. Garchi so‘g‘diylarnin xioniylar xukmronligi davridagi mafkuraviy
hayoti to‘g‘risida darak beruvchi hech bir yozma manba saqlanib qolmagan bo‘lsa-
1 Ардзинба В.Г. Ритуалы и мифы древной Анатомии М: Наука, 1982. 88 бет
2 Маматқул Жораев. Еркўрғоннинг муқаддас жониворлари«Фан ва турмуш», № 5-6, 2006. 11-б
36

da, bu dafn marosimi Prozerpina haqidagi asotirga yaqin tasavvurlar bilan bog‘liq
ekanligini taxmin qiliShimiz mumkin. 1
XULOSA
Mazkur bitiruv malakaviy iShida R.H. Sulaymonov tomonidan Qarshi voxasi
antik davri arxeologik yodgorligi Yerqo‘rg‘onda olib borilgan arxeologik
tadqiqotlar natijasida to‘plangan ma’lumotlar asosida o‘rganildi.
Miloddan avvalgi I ming yillikning o‘rtalarida Qashqadaryo vohasida o‘troq
aholining bir necha joylashuv hududlari shakllandi. Bu hududlardan biri
Yerqo‘rg‘on edi.
Miloddan avvalgi III asrda Yerqo‘rg‘on qudratli fortifikatsiya, muhtasham
inshootlar, yuksak rivojlangan hunarmandchilik va so‘g‘dcha xususiyatlar bilan
aralashgan o‘ziga xos ellinistik madaniyatga ega bo‘lgan. Arxeologik topilmalar bu
davrda Janubiy So‘g‘d, jumladan Yerqo‘rg‘on ham qadimiy madaniyatning asosiy
o‘chog‘i bo‘lganidan dalolat beradi.
Yerqo‘rg‘onning rivojlanish va savdo-iqtisodiy ahamiyati uning muhim savdo
yo‘llarida joylashgani bilan belgilangan. Bu yo‘llar Amudaryo sohillari bo‘ylab
1 Сулаймонов Р.Ҳ. Нахшаб – унутилган тамаддун сирлари. Т.: «Маънавият», 2004, 45-б.
37

Baqtriya, Marg‘iyona va Parfiyaga olib borgan. Yerqo‘rg‘onda taxminan miloddan
avvalgi IV asrning oxirida tovar-pul munosabatlari paydo bo‘ladi va keyinchalik
ko‘p asrlar davomida izchil rivojlandi.
Miloddan avvalgi IV asr oxirida Aleksandr Makedonskiy qo‘Shinlari, Butun
O‘rta Osiyo singari, qadimiy Yerqo‘rg‘onni ham ishg‘ol etadi va uni Ikki daryo
oralig‘i Nautaka, Pareytakena, Gabaza kabi janubiy hududlarga hujum qilish uchun
tayanch manzillardan biriga aylantirgan.
Yerqo‘rg‘on shahri miloddan avvalgi IX-VIII asrlarda dastlab kichik
manzilgoh sifatida vujudga kelib, So‘g‘d sivilizatsiyasining to‘rt asosiy
manzillaridan biri bo‘lgan.
Naxshab Yerqo‘rg‘ondan topilgan sopol buyumlar shaharning yoShini
aniqlashda muhim manbalar hisoblanadi. Shaharchaning hajmi va saqlaniShi, unda
tahminan ilk temir davridan boshlab, to ilk o‘rta asrlarga qadar hayot davom
etganligi Janubiy So‘g‘diyonaning moddiy madaniyati davrlarini o‘rganish
imkoniyatini beradi.
Yerqo‘rg‘on hududida R.H. Sulaymonov tomonidan olib borilgan
qazishmalarning ko‘p qatlamligi miloddan avvalgi VII-VI asrlarda ko‘hna shahar
hududi jadallik bilan o‘zlashtirilib borilganidan dalolat beradi.
R.H. Sulaymonovning fikricha miloddan avvalgi VI-V asrlarda manzilgoh
minoralarga ega bo‘lgan qalin mudofaa devorlari bilan o‘rab oliniShi bilan shahar
shakllaniShi tugaydi.
Yerqo‘rg‘onning ijtimoiy o‘troqlaShish tizimi rivojlaniShi unga sug‘orish
tarmoqlari bilan uzviy bog‘liq holda kechgan. Xioniylar va Eftalitlar davri IV-VI
asrlarda Yerqo‘rg‘on Markaziy Osiyoning eng yirik va gullab yashnagan
shaharlaridan biri bo‘lgan. Poytaxt shahar atrofida keng ko‘lamli qurilmalar tizimi
qaror topgan.
R.H. Sulaymonov tomonidan Yerqo‘rg‘on yodgorligidan topilgan ko‘p
miqdordagi moddiy ashyolar qadimiy va ilk o‘rta asrlarda Qashqadaryo vohasining
O‘rta Osiyo mintaqasidagi tarixiy va badiiy jarayonlarga uyg‘un holda kechgan
qizg‘in hayotidan dalolat beradi.
38

Miloddan avvalgi I asrlarda Naxshabda YUnon-Baqtriya podsholaridan
So‘g‘dni tortib olgan kangyuylar sulolasi humronlik qilgan.
Bu qadimiy shahar aholisining madaniy aloqalari alohida e’tiborga loyiq.
Undagi me’moriy va san’at yodgorliklari qadimiy madaniyatlarning g‘arbdagi
etrussklar va yunonlardan boshlab Sharqda Hindiston va Sibirga qadar keng
maydonlarda yonma-yon rivojlanganligini ko‘rsatadi.
R.H. Sulaymonov tadqiqotlar natijasida bu ko‘hna shaharning yoShi 27
asrdan kam emas deb belgilangan. Kelajakda bu hududda olib boriladigan
arxeologik tadqiqotlar Naxshab vohasi tarixining ochilmagan sahifalarini
ochiliShiga keng imkoniyatlar yaratadi.

39

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
Prezident asarlari:
1. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. T; “Sharq”, 1998
2. Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida xavfsizlikka tahdid ,
barqarorlik shartlari shartlari va taraqiyyot kafolotlari. Toshkent:“
O‘zbekiston”, 1997
3. Karimov I.A. Jamiyatimizni erkinlashtirish islohotlarini
chuqurlashtirish va ma’naviyatini yuksaltirish xalqimizning bosh
maqsadi. T: “O‘zbekiston” 2007
Asosiy adabiyotlar:
1. Бертолд В.В. Согд Собр. соч. В. 9 Т. З.м. 1965
2. Isamiddinov M.X., Sulaymanov R.X. Erkurgan (stratigrafiya i
periodizatsiya) Tashkent, Fan, 1984.
3. К.Кабанов Нахшаб на рубеже древности и средневековя (ИИИ-
ВИИ вв.).- Т.: 1977
4. Кругликова И.Т. Настенные росписи Дилберджина// Древняя
Бактрия. М.: 1976.
5. Лелеков Л.А. Авеста в современной науке. М.: Б.и. 1992.
6.M.X.Isamiddinov, R.X. Sulaymonov. Erkurgan. «Fan», T.: 1984.
7.P. Ravshanov, Qarshi tarixi. T: «Yangi asr avlodi», 2006.
8.P.Ravshanov. Qarshi va Kesh tarixi manbalari. Qarshi. «Nasaf». 2005.
9.P.Ravshanov. Qarshi tarixi. T.:2006.
10.R.H. Sulaymonov, M. Isomiddinov, V YAgodin. Olamshumul
arxeologik kashfiyotlar «Fan va turmush». № 5-6, 2006.
11.Rajabova N Arxeologicheskaya rabot ы v doline Kashkadari 2006.
12.Rtveladze E.V., Buryakov YU.F., Sulaymonov R.H. Qarshi. T.:
«Ma’naviyat». 2006.
40

13.С.К.Кабанов. «Нахшеб на рубеже древности средневековя» (III-YII
вв), «Фан»,- Т.: 1977.
14.Сарианиди В.И. Храм и некропол Тиляятепе. М.: Наука. 1989.
15. Sulaymonov R.H. Naxshab – unutilgan tamaddun sirlari. T.:
«Ma’naviyat», 2004.
16. Sulaymonov R.X. Drevniy Naxshab. T.: «Fan»., 2000.
17. Sulaymonov R.X. Naxshab – unutilgan tamaddun sirlari . T.:
«Ma’naviyat», 2004.
18. Suleymonov PR.X. Daxma Erkurgana ONU 1989 №11
19. Suleymonov R.X. Drevniy Naxshab ; Toshkent: Fan 2000
20. Turabekov M Sitade Erkurgana IMKU 1982 №17
21. Eshov B.J. Miloddan avvalgi VII-IV asrlarda So‘g‘diyona tarixi va
madaniyati. T.f. nomzodligi dis. 1999.

41

R.X.Sulaymonovning antik davri arxeologiyasining o‘rganishdagi ahamiyati

Sotib olish