Войти Регистрация

Docx

  • Рефераты
  • Дипломные работы
  • Прочее
    • Презентации
    • Рефераты
    • Курсовые работы
    • Дипломные работы
    • Диссертациии
    • Образовательные программы
    • Инфографика
    • Книги
    • Тесты

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 652.2KB
Покупки 0
Дата загрузки 24 Июль 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Экономика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

32 Продаж

Raqobat bozor iqtisodiyotining harakatlantiruvchi kuchi sifatida kurs ishi

Купить
1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi 
______- guruhi talabasi
Kurs ishi 
Mavzu :  Raqobat  bozor iqtisodiyotining harakatlantiruvchi kuchi sifatida
  Bajardi: _______  ____ _____ _ guruhi talabasi  ______ ___ ________
  (imzo)                                                       (ismi sharifi)
  
Kurs ishi himoya qilingan sana     “____” __ ___ _____20 25  y.
Baho  “_____” ____ __ _____
      Ilmiy rahbar:           __________      ____________________ 
                (imzo)                (ismi sharifi)
     Komissiya a’zolari:   __________     ____________________ 
                (imzo)                  (ismi sharifi)
                                       __________      ____________________ 
                 (imzo)                  (ismi sharifi) 2Mavzu:    Raqobat — bozor iqtisodiyotining harakatlantiruvchi kuchi sifatida
MUNDARIJA
KIRISH ……………………………………………………………………………
I   BOB.   RAQOBATNING   NAZARIY   ASOSLARI   VA   UNING   BOZOR
IQTISODIYOTIDAGI O‘RNI
1.1. Raqobat tushunchasi va uning iqtisodiy mohiyati ……………….………….…
1.2. Raqobatning asosiy shakllari va ularning xususiyatlari ………….………….…
1.3. Raqobat bozor iqtisodiyoti mexanizmida: narx, sifat va innovatsiyaga ta’siri ...
II   BOB.   RAQOBATNING   IQTISODIY   RIVOJLANISHDA   TUTGAN
O‘RNI VA O‘ZBEKISTONDA RIVOJLANISH TENDENSIYALARI
2.1. Raqobatning iqtisodiy samaradorlik va ishlab chiqarish rivojiga ta’siri ……….
2.2.   O‘zbekistonda   raqobat   muhitining   shakllanishi   va   rivojlanish
bosqichlari …….
2.3. Bozor iqtisodiyotida raqobatbardoshlikni kuchaytirish yo‘nalishlari va davlat
siyosati ………………………………………………………………………………
.
XULOSA   VA
TAKLIFLAR ……………………………………………………….
FOYDALANILGAN
ADABIYOTLAR………………………………………….. 3 Kirish
Kurs   ishi   mavzusining   dolzarbligi   Bozor   iqtisodiyoti   sharoitida   raqobat
barcha iqtisodiy jarayonlarning ichki va tashqi harakatlantiruvchi kuchi sifatida
o‘zining yetakchi o‘rnini saqlab kelmoqda. Raqobat – bu bozor mexanizmining
tabiiy elementi bo‘lib, mahsulotlar sifati, narxining shakllanishi, innovatsiyalar
joriy   etilishi   va   xizmat   ko‘rsatish   darajasini   aniqlovchi   muhim   omildir.   Jahon
miqyosida   globallashuv   va   iqtisodiy   integratsiya   jarayonlari   kuchaygan   bir
paytda,   milliy   iqtisodiyotlarning   raqobatbardoshlik   darajasini   oshirish   dolzarb
masalaga   aylangan.   O‘zbekiston   Respublikasi   ham   1990-yillardan   boshlab
bosqichma-bosqich   bozor   iqtisodiyotiga   o‘tish   jarayonida   raqobat   muhitini
shakllantirishga alohida e’tibor qaratib kelmoqda. Bu borada, raqobatni qo‘llab-
quvvatlash,   monopoliyalashuvni   cheklash   va   erkin   tadbirkorlik   subyektlari
uchun  qulay   muhit   yaratish   davlat   siyosatining   ustuvor   yo‘nalishiga   aylangan.
Raqobat   orqali   korxonalar   bir-biri   bilan   nafaqat   foyda   uchun,   balki   xaridor
e’tiborini   qozonish,   mahsulotni   takomillashtirish,   xizmat   ko‘rsatishni   yuqori
darajaga olib chiqish bo‘yicha ham kurash olib boradilar. Bunday sharoitda har
qanday   iqtisodiy   islohotlar   raqobat   muhitisiz   samarali   natija   bermaydi.   Shu
sababli,   "Raqobat   —   bozor   iqtisodiyotining   harakatlantiruvchi   kuchi   sifatida"
mavzusining  ilmiy o‘rganilishi  nafaqat   nazariy, balki   amaliy nuqtayi   nazardan
ham nihoyatda dolzarb hisoblanadi 1
.
Kurs   ishi   mavzusining   o‘rganilganlik   darajasi   Raqobat   iqtisodiy
kategoriya   sifatida   qadimdan   e’tiborni   tortib   kelgan   bo‘lsa-da,   uning   chuqur
1
  Mirziyoyev Sh.M.  Yangi O‘zbekiston strategiyasi  // O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti 
Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 2023. 4nazariy   asoslari   XVIII–XIX   asrlarda   yirik   iqtisodchilar   tomonidan
shakllantirilgan.   Xususan,   Adam   Smit   raqobatni   "ko‘rinmas   qo‘l"   orqali
bozorni   muvozanatga   olib   keluvchi   kuch   sifatida   izohlagan.   D.   Rikardo   va   J.
Mill   esa   resurslardan   samarali   foydalanish   va   narx   mexanizmining   ishlashida
raqobatning   roliga   urg‘u   bergan.   Karl   Marks   esa   raqobatni   kapitalistik
jamiyatda   ishlab   chiqarish   munosabatlarining   ichki   harakatlantiruvchi   omili
sifatida   ko‘rgan.   XX   asrda   esa   raqobat   nazariyasi   yanada   chuqurlashib,   M.
Porter   tomonidan   “beshta   kuch   modeli”,   J.   Shumpeter   tomonidan   esa   “ijodiy
vayronkorlik”   g‘oyalari   asosida   takomillashgan.   O‘zbekistonlik   iqtisodchilar
orasida   I.   Umurzakov,   A.   Tulyaganov,   Sh.   Teshaboyev,   A.   Qilichev   va
boshqalar   milliy   iqtisodiy   islohotlar   kontekstida   raqobat   muammolarini   tahlil
qilib,   sog‘lom   raqobat   muhitini   yaratishning   huquqiy   va   iqtisodiy   asoslarini
ishlab  chiqqanlar.  Ayni  vaqtda  ham   ilmiy  jurnallarda   raqobatga   oid  maqolalar
soni   ortib   bormoqda,   lekin   ular   amaliyotdagi   natijalarni   to‘liq   aks   ettira
olmayapti.   Shu   bois,   mazkur   kurs   ishida   mavjud   adabiyotlar   tahlil   qilinib,
zamonaviy   tendensiyalar   bilan   boyitilgan   holda   yangi   qarashlar   va   takliflar
shakllantiriladi.
Kurs   ishi   mavzusining   nazariy   va   amaliy   ahamiyati     Mazkur   kurs
ishining   nazariy   ahamiyati   shundaki,   u   raqobat   tushunchasining   bozor
iqtisodiyotidagi   o‘rnini   chuqur   tahlil   etib,   iqtisodiy   nazariyalar   asosida
raqobatning mexanizmlarini keng yoritadi. Ushbu ish orqali raqobatning tarixiy
rivojlanishi,   nazariy   maktablar   tomonidan   berilgan   turli   talqinlari,   zamonaviy
iqtisodiy   muhitdagi   shakllari   hamda   iqtisodiy   samaradorlikka   ta’siri   ilmiy
asoslarda   bayon   qilinadi.   Ayniqsa,   klassik,   neoklassik,   institutsional   va
innovatsion   yondashuvlar   asosida   raqobatga   berilgan   baholarni   solishtirish
orqali   mavzu   chuqur   o‘rganiladi.   Bu   holat   talaba   uchun   raqobat   haqidagi
bilimlarini   mustahkamlash,   ilmiy-nazariy   bilimlarini   amaliyotga   bog‘lash
imkonini beradi. 5Amaliy   ahamiyati   esa   shundaki,   kurs   ishida   O‘zbekiston   iqtisodiyotida
shakllanayotgan   raqobat   muhiti,   uni   takomillashtirishga   qaratilgan   davlat
siyosati,   qonunchilik   bazasi   va   real   iqtisodiy   ko‘rsatkichlar   asosida   tahlil
qilinadi.   Bu   orqali   sog‘lom   raqobatni   rivojlantirish   uchun   qanday   muammolar
mavjudligi   va   ularni   bartaraf   etish   yo‘llari   aniqlanadi.   Ayniqsa,   2022–2025
yillardagi   statistik   ko‘rsatkichlar   asosida   raqobat   muhitining   dinamikasi
o‘rganilib,   amaliy   takliflar   shakllantiriladi.   Natijada,   kurs   ishi   nafaqat   nazariy
manba,   balki   iqtisodiy   siyosat   yurituvchi   organlar,   tadbirkorlar   va   tahlilchilar
uchun ham foydali bo‘lgan axborot manbasi sifatida xizmat qiladi.
Kurs   ishi   mavzusining   obyekti   –   bozor   iqtisodiyoti   sharoitida
shakllanayotgan   raqobat   munosabatlari   va   ularning   iqtisodiyotga   ta’sir
jarayonlari hisoblanadi.
Kurs ishi mavzusining predmeti   – raqobatning asosiy shakllari, iqtisodiy
samaradorlikka   ta’siri,   innovatsion   faollikni   rag‘batlantirishi   hamda   davlat
tomonidan ko‘rilayotgan chora-tadbirlar tizimidir.
Kurs   ishi   mavzusining   maqsadi   –   raqobatning   bozor   iqtisodiyotidagi
ahamiyatini   nazariy   va   amaliy   jihatdan   chuqur   tahlil   qilish,   uning   asosiy
shakllarini   aniqlash   va   O‘zbekistonda   raqobat   muhitining   rivojlanish
bosqichlarini baholashdan iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 Raqobat shakllari va ularning o‘ziga xos xususiyatlarini tahlil qilish;
 Raqobatning narx, sifat va innovatsiyaga ta’sirini aniqlash;
 O‘zbekiston   iqtisodiyotida   raqobat   muhitining   shakllanish   bosqichlarini
ko‘rsatish;
 Davlat siyosatining raqobatbardoshlikni rivojlantirishdagi rolini o‘rganish;
 Amaliy misollar asosida raqobat samaradorligini baholash.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi    Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir
bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 6I BOB. RAQOBATNING NAZARIY ASOSLARI VA UNING BOZOR
IQTISODIYOTIDAGI O‘RNI
1.1. Raqobat tushunchasi va uning iqtisodiy mohiyati
I BOB. RAQOBATNING MOHIYATI VA UNING OB’EKTIV
ASOSLARI
1.1. Raqobat tushunchasi va uning iqtisodiy mohiyati
Raqobat   –   bu   iqtisodiyotni   harakatga   keltiruvchi,   bozor   munosabatlarining
tub   mohiyatini   belgilovchi   asosiy   omillardan   biridir.   U   xo‘jalik   yurituvchi
subyektlar   o‘rtasida   mavjud   bo‘lgan   cheklangan   resurslar,   bozor   ulushi,   foyda
va   iste’molchilar   e’tiborini   qo‘lga   kiritish   uchun   kechadigan   kurashdir.
Iqtisodiy adabiyotlarda raqobatga berilgan ta’riflar xilma-xil bo‘lsa-da, ularning
barchasida   asosiy   g‘oya   –   bu   erkinlik,   tanlov   imkoniyati   va   tashabbuskorlik
orqali taraqqiyotga erishish g‘oyasidir. Raqobat bozor mexanizmlarining to‘g‘ri
ishlashini   ta’minlab,   resurslarning   samarali   taqsimlanishiga   va   iqtisodiy
samaradorlikning oshishiga xizmat qiladi.
Raqobatning   iqtisodiy   mohiyatini   to‘laqonli   tushunish   uchun   uni   chuqur
nazariy   tahlil   qilish   zarur.   Klassik   iqtisodiyot   vakillari,   xususan   Adam   Smit,
bozorni  tartibga soluvchi  asosiy  kuch sifatida “ko‘rinmas  qo‘l”  konsepsiyasini
ilgari   surgan.   Bu   g‘oyaga   ko‘ra,   har   bir   iqtisodiy   agent   o‘z   manfaatlarini
ko‘zlab   harakat   qilarkan,   natijada   jamiyat   uchun   eng   qulay   iqtisodiy   holatga
erishiladi. Bunday muvozanat esa faqat erkin raqobat sharoitida yuzaga keladi.
Ayni paytda, bozor subyektlari o‘rtasida sodir bo‘ladigan tanlov, narx va sifatga 7ta’sir   ko‘rsatib,   ishlab   chiqaruvchilarning   doimiy   takomillashuviga   turtki
bo‘ladi.
Zamonaviy   iqtisodiyotda   raqobatni   faqat   iqtisodiy   mezonlar   bilan   cheklab
bo‘lmaydi.   U   sotsial-iqtisodiy   kategoriyadir   va   unda   innovatsion   rivojlanish,
iste’molchi huquqlari, biznes axloqi kabi ko‘plab omillar o‘zaro uyg‘unlashadi.
Raqobatning asosiy funksiyalari quyidagilardan iborat: narxlarni tartibga solish,
mahsulot sifati va xilma-xilligini oshirish, ishlab chiqarishni barqarorlashtirish,
innovatsion   faoliyatni   rag‘batlantirish   va   bozordagi   ishtirokchilarni   saralash.
Aynan   shu   funksiyalar   orqali   raqobat   bozor   iqtisodiyotining   “dvigateli”ga
aylanadi.
Raqobatning   turlari   va   shakllari   ham   iqtisodiy   mohiyatini   belgilab   beradi.
Masalan,   erkin   raqobat   –   bu   bozorda   juda   ko‘plab   sotuvchilar   va   xaridorlar
mavjud   bo‘lib,   hech   biri   narxga   mustaqil   ta’sir   o‘tkaza   olmaydi.   Bunday
raqobat   holatida   narxlar   taklif   va   talabning   sof   muvozanatiga   asoslanadi.
Monopolistik   raqobat   esa,   bir   tomondan,   mahsulotlar   xilma-xilligi   va
marketingning   faol   bo‘lishi   bilan   tavsiflanadi.   Oligopoliya   sharoitida   esa   bir
nechta   yirik   korxona   butun   bozorda   hukmronlik   qiladi,   bu   esa   narxlar   ustidan
bilvosita   nazoratni   kuchaytiradi.   Yakuniy   holatda,   to‘liq   monopoliya   esa
raqobat yo‘qligi va narxlar sun’iy ravishda belgilanishini anglatadi.
Raqobatning mavjudligi ishlab chiqaruvchilarga bozorga yangilik olib kirish,
xarajatlarni   kamaytirish   va   foydani   oshirishga   xizmat   qiladi.   Boshqacha
aytganda,   raqobat   erkinligi   –   bu   erkin   iqtisodiy   faoliyat   yuritish,   iste’molchi
talabini maksimal darajada qondirish va iqtisodiy o‘sishni ta’minlashning asosi
hisoblanadi.   Raqobat   iqtisodiy   erkinlik   bilan   chambarchas   bog‘liq   bo‘lib,   bu
ikki   tushuncha   bir-birini   to‘ldiradi.   Erkin   iqtisodiy   muhitda   raqobat   orqali
samarali   va   oqilona   boshqaruv   shakllanadi,   bu   esa   resurslarning   to‘g‘ri
taqsimlanishini va milliy iqtisodiyotning barqarorligini ta’minlaydi.
Raqobat, shuningdek, iqtisodiyotdagi muvozanatni saqlashga yordam beradi.
Agar   biror   korxona   mahsulot   sifatini   pasaytirsa   yoki   narxni   asossiz   ravishda 8oshirsa,   uning   o‘rnini   boshqa   samarali   ishlab   chiqaruvchi   egallaydi.   Bu   esa
bozorda   doimiy   harakat,   yangilanish   va   saralashni   ta’minlaydi.   Bundan
tashqari, raqobat tashqi bozorlarda milliy mahsulotlarning raqobatbardoshligini
oshirishga   ham   xizmat   qiladi.   Bugungi   global   iqtisodiy   makonda   mahalliy
ishlab   chiqaruvchilarning   xalqaro   maydonda   muvaffaqiyat   qozonishi   ham
raqobatga tayangan holda amalga oshadi.Shu jihatdan olganda, raqobat nafaqat
iqtisodiy,   balki   ijtimoiy   ahamiyatga   ham   ega.   U   bandlikni   oshiradi,   aholining
turmush   darajasiga   ijobiy   ta’sir   ko‘rsatadi,   xususiy   sektorning   rivojlanishiga
zamin yaratadi. Ayniqsa, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyati raqobat
muhiti   orqali   rivoj   topadi.   Davlat   esa   raqobatni   qo‘llab-quvvatlash   orqali
bozorning   sog‘lom   ishlashini   ta’minlaydi.   Shu   sababli   zamonaviy   iqtisodiy
siyosatlarda   raqobatni   himoya   qilish   va   uni   rag‘batlantirish   bo‘yicha   alohida
choralar ishlab chiqiladi.
1.2. Raqobatning asosiy shakllari va ularning xususiyatlari
Raqobat   iqtisodiy   tizimda   muhim   bo‘lgan   bozor   munosabatlarining   asosiy
tarkibiy qismlaridan biri bo‘lib, u bozor ishtirokchilari – ishlab chiqaruvchilar,
sotuvchilar   va  iste’molchilar   o‘rtasida   erkinlikni  ta’minlaydi.   Bozorda  faoliyat
yuritayotgan   xo‘jalik   subyektlari,   resurslar   uchun,   xaridorlar   e’tibori   va   foyda
uchun   kurash   olib   boradilar.   Bu   kurash   esa   turli   shakllarda   yuzaga   chiqadi.
Raqobatning asosiy shakllari bozor tuzilmasiga, ishtirokchilar soniga, mahsulot
xususiyatlariga,   narx   shakllanishiga   va   innovatsiyalar   darajasiga   qarab
farqlanadi.
Iqtisodiy   adabiyotlarda   raqobatning   to‘rtta   asosiy   shakli   keng   tan   olingan:
to‘liq   raqobat,   monopolistik   raqobat,   oligopoliya   va   sof   monopoliya.   Har   bir
shakl   o‘ziga   xos   xususiyatlari,   afzalliklari   va   kamchiliklariga   ega   bo‘lib,
iqtisodiy muhitga har xil tarzda ta’sir qiladi. Quyida ushbu shakllarning har biri
chuqur tahlil qilinadi.
1. To‘liq raqobat (perfect competition) 9To‘liq raqobat – bu nazariy ideal bozor modeli bo‘lib, u bir-biridan mutlaqo
mustaqil   harakat   qiluvchi   ko‘plab   ishlab   chiqaruvchilar   va   xaridorlarning
mavjudligi   bilan   tavsiflanadi.   Ushbu   shaklda   hech   bir   ishtirokchi   bozordagi
narxga   ta’sir   o‘tkaza   olmaydi,   chunki   bozor   narxi   talab   va   taklifning   umumiy
muvozanati   asosida   shakllanadi.   Mahsulotlar   bir   xil,   ya’ni   gomogen   bo‘lib,
iste’molchilar   uchun   farqsiz   hisoblanadi.   Misol   uchun,   bug‘doy,   paxta,   neft
yoki boshqa xomashyolar to‘liq raqobatga yaqin tarmoqlarda sotiladi.
To‘liq raqobatning eng muhim xususiyatlari quyidagilardan iborat:
Bozorda   ishtirokchilarning   soni   juda   ko‘p,   hech   biri   yakka   holda   narxni
belgilay olmaydi.
Bozordagi tovarlar bir xil va standartlashtirilgan.
Bozorga kirish va chiqish mutlaqo erkin.
Xaridorlar va ishlab chiqaruvchilarda to‘liq axborot mavjud.
Uzoq   muddatda   iqtisodiy   foyda   nolga   tenglashadi,   chunki   erkin   raqobat
foydani pasaytiradi.
To‘liq raqobat nazariyada ideal ko‘rilsa-da, amaliyotda deyarli yo‘q. Biroq,
ayrim qishloq xo‘jaligi bozorlarida bu modelga yaqin holatlar uchraydi. Ushbu
shakl, bozor mexanizmining erkinlik, samaradorlik va barqarorlik tamoyillarini
namoyon   etuvchi   eng   aniq   namunasi   sifatida   iqtisodiy   tahlillarda   keng
qo‘llaniladi.
2. Monopolistik raqobat (monopolistic competition)
Monopolistik   raqobat   –   bu  bozor   ishtirokchilari   ko‘p   bo‘lib,   har   bir   ishlab
chiqaruvchi   yoki   sotuvchi   o‘z   mahsulotiga   o‘ziga   xoslik   berib,   uni
boshqalarnikidan   farqlashga   harakat   qiladigan   raqobat   shaklidir.   Ya’ni,
mahsulotlar bir xil emas, balki farqlanuvchi (differensial) bo‘ladi. Bu farqlanish
dizayn,   sifat,   xizmat   darajasi,   brend   imiji,   reklama   va   boshqa   vositalar   orqali
amalga oshiriladi.
Ushbu shaklning asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat:
Ishtirokchilar soni ko‘p, lekin mahsulotlar o‘ziga xos. 10Xaridorlar mahsulotlar orasida tanlov qilishi mumkin.
Bozorga kirish nisbatan erkin.
Narxlar raqobati bilan birga sifat, imij va reklama raqobati ham mavjud.
Monopolistik raqobat eng ko‘p uchraydigan shakl bo‘lib, xizmat ko‘rsatish
sohasi,   chakana   savdo,   oziq-ovqat,   kiyim-kechak   va   boshqa   ko‘plab   bozor
tarmoqlarida keng tarqalgan. Masalan,  poyabzal  ishlab chiqaruvchilar, kafelar,
telefon   ishlab   chiqaruvchilar   shu   shakldagi   raqobatni   yuritadilar.   Bu   shaklda
raqobat  narxga  emas,  balki  mahsulotning  noyobligiga  asoslanadi.  Shu  sababli,
innovatsiyalarni rag‘batlantiradi, marketing strategiyalarini faol qo‘llashga olib
keladi.
3. Oligopoliya (oligopoly)
Oligopoliya   –   bu   bir   nechta   yirik   kompaniyalarning   bozorda   hukmronlik
qiladigan raqobat shaklidir. Ushbu shaklda raqobatchilarning harakati bir-biriga
kuchli   ta’sir   ko‘rsatadi,   shuning   uchun   ularning   strategik   qarorlari
muvozanatlashgan   bo‘ladi.   Odatda,   ushbu   shakl   yuqori   kirish   to‘siqlari,   katta
start   kapitali,  texnologik  ustunliklar   bilan  ajralib  turadi.  Oligopolistik  bozorlar
avtomobilsozlik,   telekommunikatsiya,   aviatsiya,   energetika   sohalarida   ko‘p
uchraydi.
Oligopoliyaning asosiy xususiyatlari:
Bozorda oz sonli, lekin yirik ishlab chiqaruvchilar mavjud.
Mahsulotlar bir xil bo‘lishi yoki differensial bo‘lishi mumkin.
Narx raqobati kam, asosan sifat va innovatsiyaga tayaniladi.
Raqiblarning   harakatlari   bir-biriga   bog‘liq   –   ya’ni   strategik   o‘zaro   ta’sir
mavjud.
Bozorga kirish qiyin, chunki investitsiya katta va kirish to‘siqlari mavjud.
Oligopoliya   sharoitida   firma   biror   innovatsion   mahsulot   chiqaradigan
bo‘lsa, raqiblar ham tez orada o‘sha yangilikni takrorlaydi. Bu shaklda raqobat
ko‘pincha yashirin, reklama kampaniyalari, xizmat darajasi, bonuslar orqali olib
boriladi.   Oligopoliya   holatlari   ayrim   hollarda   kartel   shaklidagi   kelishuvlar 11orqali monopoliyaga aylanib ketish xavfini tug‘diradi. Shuning uchun hukumat
tomonidan nazorat kuchli bo‘ladi.
4. Monopoliya (monopoly)
Sof   monopoliya   –   bozorda   yagona   ishlab   chiqaruvchi   yoki   sotuvchining
mavjudligi  bo‘lib,  u narxlarni  mustaqil  belgilaydi   va iste’molchilarning tanlov
imkoniyatini   cheklaydi.   Bu   holat   erkin   raqobatga   zid   bo‘lib,   bozorda   adolatli
narxlar shakllanishiga xalaqit beradi. Monopoliyalar tabiiy (masalan, suv, elektr
tarmoqlari), sun’iy (yirik kapital konsolidatsiyasi orqali) yoki davlat tomonidan
qo‘llab-quvvatlanadigan shaklda bo‘lishi mumkin.
Monopoliyaning asosiy xususiyatlari:
Bozorda yagona sotuvchi mavjud.
Mahsulot uchun alternativ yo‘q.
Narxni erkin belgilash imkoniyati mavjud.
Bozorga kirish butunlay to‘silgan.
Iste’molchi tanlovsiz holatda qoladi.
Raqobat shakllari: tahliliy solishtirma jadvali
Mezonlar To‘liq raqobat Monopolistik
raqobat Oligopoliya Monopoliya
Bozor 
ishtirokchilari 
soni Juda ko‘p Ko‘p, lekin har 
biri alohida Oz sonli yirik 
firmalar Bitta firma
Mahsulot 
xususiyati Bir xil, 
standartlashtirilgan O‘xshash, 
ammo 
differensial Bir xil yoki 
differensial Yagona, 
o‘rinbosari yo‘q
Narxga ta’sir 
qilish 
imkoniyati Hech biri narxga 
ta’sir qila olmaydi Mahsulot 
farqliligi 
hisobiga qisman
ta’sir qiladi Narxlar 
kelishuv orqali 
belgilanadi Narxni to‘liq o‘zi 
belgilaydi
Bozorga kirish 
imkoniyati Mutlaq erkin Nisbatan erkin Cheklangan, 
kirish to‘siqlari  Butunlay yopiq, 
kirish imkoni  12 yuqori yo‘q
Raqobat vositasi Narx Narx + sifat + 
reklama Innovatsiya, 
reklama, xizmat
ko‘rsatish Raqobat yo‘q, 
yakka ustunlik 
mavjud
Iqtisodiy foyda Uzoq muddatda nolga
teng Qisqa muddatda
mavjud, uzoq 
muddatda yo‘q Barqaror 
daromadlar Yuqori foyda, 
doimiy ustunlik
Iste’molchi 
tanlovi Keng, bir xil 
mahsulotlar Keng, 
mahsulotlar 
xilma-xil Cheklangan, 
lekin o‘ziga xos Tanlov yo‘q, 
faqat bitta 
mahsulot
Innovatsiya 
darajasi Past Yuqori 
(brendlar va 
farqlilik 
sababli) Yuqori, 
raqobatchilarga 
qarshi ustunlik 
uchun zarur Past, ehtiyoj 
bo‘lmagani uchun
Davlat nazorati 
zarurati Past Nisbatan past Yuqori, kartel 
holatlari oldini 
olish uchun Yuqori, 
antimonopoliya 
siyosati zarur
Misollar 
(amaliyotda) Qishloq xo‘jaligi 
mahsulotlari 
(bug‘doy, paxta) Fast-food, 
kosmetika, 
kiyim-kechak 
bozorilari Aviakompaniya
lar, mobil 
operatorlar, 
avtomobil 
ishlab 
chiqaruvchilar Elektr ta’minoti, 
suv, gaz 
xizmatlari (tabiiy 
monopoliyalar)
Sof monopoliyaning salbiy oqibatlari quyidagilardan iborat: mahsulot sifati
pasayadi,   narxlar   oshadi,   innovatsion   faoliyat   sustlashadi,   iste’molchi
manfaatlari   cheklanadi.   Shu   sababli   ko‘plab   davlatlar   antimonopoliya
qonunlarini   joriy   etgan.   Biroq   ayrim   sohalarda,   ayniqsa   tabiiy   monopoliya
tarmoqlarida,   davlat   tomonidan   nazorat   ostida   bo‘lgan   monopoliya   zarur   deb
qaraladi.
1.3. Raqobat bozor iqtisodiyoti mexanizmida: narx, sifat va
innovatsiyaga ta’siri . 13Raqobat   –   bozor   iqtisodiyoti   mexanizmining   yuragi,   harakatlantiruvchi
dvigatelidir.   U   bozorni   barqarorlashtirish,   resurslardan   oqilona   foydalanish,
iste’molchilarning   ehtiyojlarini   to‘laqonli   qondirish   va   xo‘jalik   yurituvchi
subyektlar   faoliyatini   takomillashtirishda   muhim   omil   hisoblanadi.   Aynan
raqobat tufayli korxonalar narxni maqbullashtirish, mahsulot sifatini oshirish va
yangiliklar   yaratishga   majbur   bo‘ladilar.   Bozor   iqtisodiyotining   barcha
elementlari   –   talab,   taklif,   narx,   foyda,   investitsiya   oqimi   –   bevosita   yoki
bilvosita raqobatga bog‘liq holda shakllanadi. Shunday ekan, raqobatning narx,
sifat va innovatsiyaga ta’sirini alohida ko‘rib chiqish nihoyatda muhimdir.
1. Raqobatning narxga ta’siri
Narx bozor iqtisodiyotining eng sezgir va muvozanatni belgilovchi vositasi
hisoblanadi.   Raqobat   mavjud   bo‘lgan   bozorda   narxlar   sun’iy   belgilanmaydi,
aksincha ular  erkin shakllanadi  – ya’ni  talab va taklif  qonunlariga bo‘ysunadi.
Bu   shuni   anglatadiki,   iste’molchilar   talab   qilayotgan   mahsulot   yoki   xizmat
qancha   ko‘p   bo‘lsa,   ularning   narxi   shuncha   yuqori   bo‘ladi.   Aksincha,   raqiblar
ko‘p   bo‘lgan   bozorda   ishlab   chiqaruvchilar   xaridorni   yo‘qotmaslik   uchun
narxni kamaytirishga majbur bo‘ladilar.
Raqobat   kuchli   bo‘lgan   sharoitda   har   bir   sotuvchi   yoki   ishlab   chiqaruvchi
bozordagi   ulushini   saqlab   qolish   uchun   arzonroq   narx   taklif   qilishga   intiladi.
Shu   sababli,   sog‘lom   raqobat   narxlarning   pasayishiga   olib   keladi,   bu   esa
iste’molchilar   uchun   foydalidir.   Raqobat   tufayli   monopolistik   holatlarga   yo‘l
qo‘yilmaydi, bu esa narxlarning sun’iy oshirilishini bartaraf etadi. Narx raqobati
iqtisodiyotning   barcha   tarmoqlarida   faoliyat   yuritayotgan   firmalarni   tanlab
olishga majbur qiladi – eng samarali, eng maqbul narx taklif qilganlar bozorda
qoladi, boshqalari esa siqib chiqariladi.   Shuni ham unutmaslik kerakki, narx har
doim   raqobatning   yagona   vositasi   bo‘lib   qolavermaydi.   Monopolistik   raqobat
yoki   oligopoliya   sharoitida   narxlar   barqaror   bo‘lib   qoladi,   lekin   mahsulot
farqliligi, xizmat ko‘rsatish sifati va innovatsiyalar raqobat vositasiga aylanadi. 14Biroq,   har   qanday   holatda   ham   narx   bozorning   “barometri”   sifatida   faoliyat
yuritadi va raqobat bu barometrni doimiy harakatda ushlab turadi.
2. Raqobatning sifatga ta’siri
Bozor iqtisodiyotida mahsulot sifati – bu korxonaning raqobatbardoshligini
belgilovchi   asosiy   omillardan   biridir.   Aynan   raqobat   mavjud   bo‘lgan   muhitda
korxonalar   mahsulot   sifati   ustida   tinimsiz   ishlashga   majbur   bo‘ladilar.  Chunki
sifat   past   bo‘lsa,   iste’molchi   boshqa   ishlab   chiqaruvchini   tanlaydi.   Bozor
ishtirokchilari o‘rtasidagi kurash sifatsiz mahsulotlarga joy yo‘qligini anglatadi.
Bu   esa   ishlab   chiqaruvchilarni   yanada   yuqori   standartlarga   javob   beradigan
tovarlar yaratishga undaydi.
Raqobat   mahsulot   va   xizmatlar   sifati   bo‘yicha   yangi   mezonlarning
shakllanishiga   turtki   bo‘ladi.   Masalan,   telefon   ishlab   chiqaruvchilari   ekran
sifatini,   kamera   aniqligini,   energiya   samaradorligini   yildan-yilga   oshirmoqda.
Shu   sababli,   raqobat   faqat   narx   emas,   balki   xizmat   va   tovarning   ichki
mohiyatiga   ham   bevosita   ta’sir   ko‘rsatadi.   Iste’molchilarning   talabchanligi
oshgan   sari,   korxonalar   o‘z   mahsulotlarini   bozorda   saqlab   qolish   uchun   yangi
sifat standartlarini ishlab chiqishga majbur bo‘ladilar.
Sifat raqobatining yana bir muhim jihati – bu brendlar o‘rtasidagi kurashdir.
Brendlar   faqat   tashqi   ko‘rinish   emas,   balki   ishonchlilik,   kafolat,   xizmatdan
keyingi   qo‘llab-quvvatlash   tizimi   orqali   ham   sifatni   namoyon   qiladi.   Shu
sababli,   raqobat   muhitida   har   bir   ishlab   chiqaruvchi   bozordagi   ishonchini
yo‘qotmaslik   uchun   nafaqat   mahsulotni,   balki   butun   xizmat   ko‘rsatish
jarayonini mukammallashtirishga intiladi.
3. Raqobatning innovatsiyaga ta’siri
Zamonaviy iqtisodiyotda raqobat innovatsiyalarsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi.
Aynan   raqobatning   mavjudligi   korxonalarni   yangilik   yaratishga,   ilg‘or
texnologiyalarni   joriy   etishga   va   bozor   ehtiyojlariga   javob   beradigan
mahsulotlar   ishlab  chiqarishga   undaydi.  Agar   bozorda   raqobat  bo‘lmasa,   unda 15firmalar   mavjud   mahsulotlar   bilan   cheklanadi,   takomillashuv   bo‘lmaydi,
texnologik orqada qolish boshlanadi.
Innovatsiya – bu nafaqat mahsulotga yangilik kiritish, balki ishlab chiqarish
texnologiyasini,   boshqaruv   uslublarini,   marketing   yondashuvlarini
zamonaviylashtirish   deganidir.   Raqobatning   kuchayishi   firmalarni   investitsiya
kiritishga,   tadqiqot   va   ishlanmalar   (R&D)   faoliyatini   yo‘lga   qo‘yishga   majbur
qiladi.   Bu   esa   iqtisodiyotda   umumiy   texnologik   darajaning   oshishiga   olib
keladi.
Bugungi   kunda   eng   raqobatbardosh   kompaniyalar   –   bu   innovatsiyani
strategik yo‘nalish sifatida tanlaganlaridir. Apple, Samsung, Tesla, Toyota kabi
brendlar   raqobat   kurashida   o‘z   o‘rnini   innovatsion   mahsulotlar   orqali
mustahkamlagan.   Raqobat   tufayli   ularning   har   biri   har   yili   yangi   funksiyalar,
dizayn, ekologik yechimlar bilan bozorga chiqadi. Bu esa iste’molchilar uchun
foydali bo‘lib, jamiyat taraqqiyotini tezlashtiradi.
O‘zbekiston   sharoitida   ham   so‘nggi   yillarda   innovatsion   faoliyatga   e’tibor
ortib bormoqda. Startaplar soni oshmoqda, texnoparklar, innovatsion klasterlar
shakllanmoqda.   Bunda   sog‘lom   raqobat   muhiti   –   muhim   turtki   bo‘lib   xizmat
qilmoqda. Chunki yangi subyektlar faqat innovatsiya orqali bozorga kirib kelish
imkoniyatiga ega bo‘lishadi.
Raqobatning   bozor   iqtisodiyoti   mexanizmiga   ta’siri   ko‘p   qirrali   va
chuqurdir. Narxga ta’sir orqali u bozor muvozanatini ta’minlaydi, sifatga ta’sir
orqali   iste’molchi   ehtiyojini   qondiradi,   innovatsiyaga   ta’sir   orqali   esa   butun
iqtisodiy   tizimni   yangilanishga   undaydi.   Raqobat   mavjud   bo‘lgan   jamiyatda
hech bir korxona sustkashlikka yo‘l qo‘ymaydi – u doimiy izlanish, yangilik va
samaradorlik   sari   harakatda   bo‘ladi.   Shu   boisdan,   davlat   siyosatida   raqobatni
rag‘batlantirish,   antimonopoliya   choralarini   kuchaytirish,   tadbirkorlik   faoliyati
uchun   teng   shart-sharoitlar   yaratish   ustuvor   yo‘nalishlardan   biri   bo‘lib   qolishi
kerak.Shunday qilib, raqobat – bu bozor iqtisodiyotining oddiy elementi emas,
balki   u   butun   tizimni   harakatda   ushlab   turuvchi   mexanik   kuchdir.   Narxlar, 16sifatlilik,   xizmat   darajasi,   texnologik   taraqqiyot,   sarmoya   jalbi   –   bularning
barchasi   sog‘lom   raqobat   muhitisiz   shakllanmaydi.   Shunday   ekan,   raqobatni
qo‘llab-quvvatlash – bu iqtisodiy taraqqiyotni ta’minlash demakdir.
II   BOB.   RAQOBATNING   IQTISODIY   RIVOJLANISHDA   TUTGAN
O‘RNI VA O‘ZBEKISTONDA RIVOJLANISH TENDENSIYALARI
2.1. Raqobatning iqtisodiy samaradorlik va ishlab chiqarish rivojiga
ta’siri
Bozor   iqtisodiyoti   sharoitida   raqobatning   tutgan   o‘rni   beqiyosdir.   Aynan
raqobat   iqtisodiy   samaradorlikni   ta’minlovchi,   ishlab   chiqarish   jarayonlarini
optimallashtiruvchi   va   milliy   iqtisodiyot   taraqqiyotiga   turtki   beruvchi   kuch
sifatida   e’tirof   etiladi.   Har   qanday   raqobatli   muhitda   xo‘jalik   yurituvchi
subyektlar maksimal foyda olishga intilgan holda, o‘z resurslaridan eng oqilona
tarzda   foydalanishga   majbur   bo‘ladilar.   Bu   esa   iqtisodiy   samaradorlik
ko‘rsatkichlarining oshishiga olib keladi.
Samaradorlik – bu harajat va natija o‘rtasidagi  nisbat. Raqobat  bu nisbatni
yaxshilashga   xizmat   qiladi,   chunki   u   korxonalarni   xarajatlarni   kamaytirish,
ishlab   chiqarish   texnologiyalarini   takomillashtirish,   mehnat   unumdorligini
oshirish   yo‘llarini   izlashga   undaydi.   Natijada   korxona   kamroq   resurs   evaziga
ko‘proq mahsulot ishlab chiqarishga erishadi, bu esa iqtisodiy samaradorlikning
oshganidan dalolat beradi.
Raqobatli   sharoitda   har   bir   ishlab   chiqaruvchi   bozorga   moslashish,   talabni
to‘g‘ri aniqlash, mahsulot sifatini oshirish va narxni maqbullashtirishga intiladi. 17Ular   bozorda   o‘z   o‘rnini   saqlab   qolish   uchun   ishlab   chiqarish   resurslarini
optimal   taqsimlaydi,   yaroqsiz   yoki   ortiqcha   resurslardan   voz   kechadi.   Bu   esa
iqtisodiy islohotlarning asosiy maqsadlaridan biri bo‘lgan resurslardan oqilona
foydalanish tamoyiliga mos keladi.
Bundan   tashqari,   raqobat   innovatsion   faoliyatni   ham   rag‘batlantiradi.
Innovatsiya   esa   ishlab   chiqarish   texnologiyalarini   takomillashtirish,   mehnat
qurollarini   modernizatsiya   qilish,   avtomatlashtirish   jarayonlarini   kengaytirish,
ishlab   chiqarish   zanjirlarini   optimallashtirish   orqali   ishlab   chiqarish
samaradorligini   keskin   oshiradi.   Misol   uchun,   bugungi   kunda   raqobatbardosh
korxonalar sun’iy intellekt, raqamli texnologiyalar, aqlli tizimlar, ekologik toza
texnologiyalar asosida ishlab chiqarishni tashkil etmoqda. Bu esa nafaqat ishlab
chiqarish tezligini, balki mahsulotning sifatini ham oshirmoqda.
Raqobat   ishlab   chiqaruvchilarni   samaradorlikka   majbur   qilishdan   tashqari,
iste’molchilar   uchun   ham   foydalidir.   Iste’molchilar   sifatli,   arzon   va   xilma-xil
mahsulotlarni   tanlash   imkoniyatiga   ega   bo‘ladi.   Bu   esa   umumiy   iqtisodiy
barqarorlik   va   ijtimoiy   farovonlikka   xizmat   qiladi.   Raqobat   orqali   ishlab
chiqaruvchilar   bozor   talablariga   mos   mahsulot   ishlab   chiqarishni   yo‘lga
qo‘yadi, bu esa ortiqcha mahsulot zaxiralarining kamayishiga, ishlab chiqarish
va realizatsiya o‘rtasidagi tafovutning bartaraf etilishiga olib keladi.
Shuni   alohida   ta’kidlash   lozimki,   raqobat   korxonalar   o‘rtasida   doimiy
yangilanish   va   rivojlanishni   talab   etadi.   Raqobat   bor   joyda   korxona   tinib-
tinchimaydi,   doimiy   izlanishda   bo‘ladi.   Bu   esa   nafaqat   ichki   bozor,   balki
xalqaro bozorda ham raqobatbardoshlikni ta’minlashga xizmat qiladi. Bugungi
global iqtisodiyot sharoitida eksport salohiyatining kuchayishi, mahalliy ishlab
chiqaruvchilarning   tashqi   bozorlarda   o‘z   o‘rniga   ega   bo‘lishi   aynan   ichki
raqobat muhiti bilan chambarchas bog‘liqdir.
Ishlab   chiqarish   rivoji   uchun   raqobatning   yana   bir   muhim   jihati   –   bu
investitsiya   muhitining   yaxshilanishidir.   Sog‘lom   raqobat   muhitida   xususiy
sektor   faol   bo‘ladi,   yangi   loyihalarga   investitsiya   kiritadi,   xorijiy   investorlar 18uchun ishonchli maydon yaratadi. Bu esa ishlab chiqarish hajmining ortishiga,
yangi   ish   o‘rinlarining   yaratilishiga,   umumiy   iqtisodiy   o‘sish   sur’atining
tezlashishiga olib keladi.
O‘zbekiston   misolida   olib   qaraydigan   bo‘lsak,   so‘nggi   yillarda   raqobat
muhitini   shakllantirish   borasida   jiddiy   islohotlar   amalga   oshirilmoqda.   2019-
yilda   Prezident   farmoni   bilan   "Raqobatni   rivojlantirish   va   iste’molchilar
huquqlarini   himoya   qilish   qo‘mitasi"   qayta   tashkil   etilib,   unga   qo‘shimcha
vakolatlar berildi. 2021–2025 yillar uchun "Bozor islohotlarini chuqurlashtirish
va   raqobatbardosh   iqtisodiyotga   o‘tish   strategiyasi"   qabul   qilindi.   Ushbu
hujjatlar   doirasida   raqobatni   cheklovchi   to‘siqlarni   bartaraf   etish,
monopollashtirishga   qarshi   kurash,   erkin   tadbirkorlikni   qo‘llab-quvvatlash
choralari ko‘rilmoqda.
Bozor   iqtisodiyoti   sharoitida   raqobatning   kuchayishi   iqtisodiy
samaradorlikka bevosita ta’sir etuvchi omil sifatida namoyon bo‘ladi. Ayniqsa,
O‘zbekiston   Respublikasida   2021–2024   yillar   oralig‘ida   olib   borilgan   bozor
islohotlari,   davlat   tomonidan   xususiy   sektorga   berilgan   imkoniyatlar,
investitsion iqlimning yaxshilanishi  natijasida raqobat muhiti ancha faollashdi.
Bu   esa   o‘z   navbatida   ishlab   chiqarish   jarayonlariga,   investitsiya   oqimlariga,
yangi korxonalar ochilishiga va texnologik yangilanishlarga olib keldi.
2021-yilda   mamlakat   yalpi   ichki   mahsuloti   (YAIM)   7,4   foizga   o‘sdi.   Bu
davr   pandemiya   inqirozidan   so‘ng   iqtisodiyotning   tiklanish   davri   hisoblanadi.
Aynan   raqobatning   rag‘batlantirilishi,   tadbirkorlik   subyektlariga   soliq
yengilliklari   berilishi   va   eksport   qiluvchi   korxonalarga   subsidiyalar   ajratilishi
o‘sish   sur’atining   tiklanishida   muhim   rol   o‘ynadi.   Bu   yilda   sanoat   ishlab
chiqarishi 8,1 foizga o‘sib, iqtisodiy faollikni yana bir bor tasdiqladi.
2022-yilda   YAIM   o‘sish   sur’ati   5,7   foizni   tashkil   etdi.   O‘sish   biroz
sekinlashgan   bo‘lsa-da,   bu   inflyatsiyaga   qarshi   choralar,   global   iqtisodiy
noaniqliklar   va   tashqi   savdoda   yuzaga   kelgan   muammolar   fonida   ijobiy  natija
hisoblanadi. Aynan shu yili xususiy sektorning yalpi ichki mahsulotdagi ulushi 1970   foizga   yetdi.   Bu   esa   raqobatning   kengayganidan   dalolat   beradi.   Davlat
tomonidan   sanoat   zonalari   tashkil   etilishi,   kreditlar   ajratilishi,   erkin   iqtisodiy
hududlarda   yangi   quvvatlar   ishga   tushirilishi   xususiy   sektor   faoliyatini
rag‘batlantirdi.
2023-yil   iqtisodiy   barqarorlikni   mustahkamlash   yili   bo‘ldi.   Bu   yili   YAIM
6,0  foizga   o‘sdi.   Sanoat   sohasidagi   o‘sish  5,9  foiz,  qishloq  xo‘jaligida  esa   4,1
foizni   tashkil   etdi.   Xususiy   sektordagi   ishtirokchilar   sonining   ortishi,   yangi
korxonalarning   ochilishi,   tashqi   bozorlar   bilan   faol   hamkorlikning   kuchayishi
raqobat   muhiti   rivojlanishiga   xizmat   qildi.   Jumladan,   Raqobatni   rivojlantirish
qo‘mitasi tomonidan 85 ta bozorda monopoliyalashuv darajasi kamaytirildi, 45
ta   korxona   faoliyatida   narx   siyosatining   shaffofligi   ta’minlandi.   Shu   yili
respublika bo‘yicha ishlab chiqarish hajmi 352 trillion so‘mga yetdi, bu 2021-
yilga nisbatan deyarli 26 foizga ko‘pdir.
1. YAIM, Sanoat va Qishloq xo‘jaligi o‘sish sur’atlari (2021–2024)
Yil YAIM o‘sishi 
(%) Sanoat o‘sishi 
(%) Q.X. o‘sishi (%)
2021 7.4 8.1 4.2
2022 5.7 5.0 3.6
2023 6.0 5.9 4.1
2024 6.2 6.4 4.5
2024-yilda raqobat muhiti yanada faollashdi. YAIM o‘sish sur’ati 6,2 foizni
tashkil etdi. Xususiy sektor ulushi esa 75 foizga chiqdi. Sanoat sohasida yuqori
texnologik   liniyalar   joriy   etildi,   bu   esa   sanoat   mahsulotlari   tannarxining
pasayishiga,   raqobatbardoshlikning   ortishiga   olib   keldi.   Xususan,   Toshkent,
Farg‘ona   va   Navoiy   viloyatlarida   yirik   eksportbop   mahsulot   ishlab
chiqaruvchilar  raqobatni  kuchaytirib,  ichki   bozorda  ham   narxlar  barqarorligini
saqlab   qoldi.   Qishloq   xo‘jaligi   sektorida   ham   raqobatni   rag‘batlantirishga
qaratilgan   subsidiyalar,   agrotexnik   xizmatlar   bozorining   erkinlashtirilishi
natijasida samaradorlik sezilarli darajada oshdi.Shuningdek, 2021–2024 yillarda 20umumiy yalpi investitsiya hajmi har yili o‘sib bordi. 2021-yilda 9,8 foiz, 2022-
yilda   6,5   foiz,   2023-yilda   7,0   foiz,   2024-yilda   esa   7,8   foiz   o‘sish   qayd   etildi.
Investitsiya   faolligining   kuchayishi   asosan   raqobat   muhiti   orqali   yaratilgan
yangi imkoniyatlar va infratuzilma yaxshilanishi bilan izohlanadi. Yangi ishlab
chiqarish quvvatlari, kichik biznes subyektlarining kengayishi, xususiy sarmoya
jalbi   —   bularning   barchasi   raqobat   muhiti   samaradorligining   natijasi   sifatida
namoyon bo‘lmoqda.
Ushbu   davrda  ishbilarmonlik   muhiti   sezilarli   darajada   yaxshilandi.   "Doing
Business"   reytingi   va   "Global   competitiveness   index"   ko‘rsatkichlarida
O‘zbekistonning  o‘rni  yildan-yilga  yaxshilangan.   Bu  bevosita   raqobatga   ochiq
siyosat,   yangi   tartib-taomillarning   joriy   etilishi   va   korxonalarga   erkin   harakat
qilish   imkoniyatlarining   kengayganini   ko‘rsatadi.   Aynan   raqobat   mavjud
bo‘lgan   sharoitda   korxonalar   samarali,   innovatsion,   sifatli   va   narx   jihatidan
qulay mahsulotlar ishlab chiqarishga intiladi.
Yuqoridagi   asosiy   ko‘rsatkichlarga   qo‘shimcha   tarzda,   raqobatning
iqtisodiy   samaradorlikka   ta’sirini   tahlil   qilishda   hududiy   yondashuv   alohida
o‘rin tutadi. Chunki O‘zbekistonda har bir viloyat o‘zining iqtisodiy salohiyati,
ishlab   chiqarish   bazasi,   infratuzilmasi   va   tadbirkorlik   darajasi   bilan   ajralib
turadi.   Masalan,   2023–2024  yillarda  Toshkent   shahri   va  viloyatida   2  mingdan
ortiq   yangi   xususiy   sanoat   subyektlari   tashkil   etildi.   Bu   esa   ushbu   hududda
sog‘lom raqobat muhitining kuchayganidan dalolat beradi. 21Farg‘ona   vodiysi   viloyatlarida   –   Andijon,   Farg‘ona   va   Namanganda   esa
ko‘proq   yengil   sanoat   va   oziq-ovqat   ishlab   chiqarish   korxonalari   o‘rtasidagi
raqobat   kuchayib,   mahsulotlar   tannarxi   pasaydi   va   sifat   yaxshilandi.   Xususan,
Namangan   viloyatidagi   “NamLux”   va   “Shodlik   tekstil”   kabi   yirik   korxonalar
o‘zaro   ichki   raqobat   asosida   eksport   hajmlarini   40%   ga   oshirdi.   Bu   holat   esa
ishlab chiqarish samaradorligining o‘sib borayotganini yaqqol ko‘rsatmoqda.
Samarqand,   Buxoro   va   Navoiy   viloyatlarida   esa   raqobat   asosan   xizmatlar
sohasida   va   qurilish   materiallari   ishlab   chiqarishda   yuzaga   chiqmoqda.   2021–
2024   yillar   oralig‘ida   bu   viloyatlarda   o‘nlab   yangi   tsement,   g‘isht,   marmar   va
sanitariya   uskunalari   ishlab   chiqaruvchi   xususiy   subyektlar   faoliyat   boshladi.
Ushbu   jarayonlar   ichki   bozorni   arzon,   raqobatbardosh   mahsulotlar   bilan
ta’minlabgina   qolmay,   eksportbop   mahsulotlar   ishlab   chiqarishga   ham   xizmat
qildi.
Sirdaryo   va   Jizzax   viloyatlarida   davlat   tomonidan   rag‘batlantirilayotgan
"kichik   sanoat   zonalari"ning   kengaytirilishi   natijasida   tadbirkorlik   subyektlari 22soni   ko‘paydi,   bu   esa   o‘z   navbatida   yangi   raqobatchilar   paydo   bo‘lishiga   olib
keldi.   Shuningdek,   Navoiy   erkin   iqtisodiy   zonasida   xorijiy   sarmoyadorlar
ishtirokida   tashkil   etilgan   qo‘shma   korxonalar   texnologik   ustunlikni   keltirib
chiqardi   va   mahalliy   ishlab   chiqaruvchilar   o‘z   faoliyatini   yangilashga   majbur
bo‘ldilar.
2021–2024   yillarda   raqobatning   ishlab   chiqarish   samaradorligiga   yana   bir
muhim   ta’siri   –   bu   ishlab   chiqarish   xarajatlarini   kamaytirish   orqali   foyda
hajmini   ko‘paytirish   hisoblanadi.   Korxonalar   raqobat   muhiti   tufayli   tannarxni
pasaytirishga   majbur  bo‘ldilar.  Misol  uchun,  2021-yilda  1  tonna  to‘qimachilik
mahsulotining   tannarxi   1,5   million   so‘m   bo‘lgan   bo‘lsa,   2024-yilga   kelib,
texnologiyalarni   yangilash,   logistika   tizimini   optimallashtirish   va   resurslar
tejalishi natijasida bu raqam 1,2 million so‘mga tushgan. Bu esa 20% dan ortiq
tannarx tejalishini bildiradi.
Xuddi   shunday   jarayon   qishloq   xo‘jaligi   sektorida   ham   kuzatilmoqda.
Fermer   xo‘jaliklari  o‘rtasida  o‘zaro raqobat   kuchaygani   sayin,  ular   zamonaviy
texnika,   tomchilatib   sug‘orish   texnologiyalari,   agroservis   xizmatlaridan   faol
foydalanmoqda.   Buning   natijasida   bir   gektar   yer   maydonidan   olinadigan
hosildorlik 2021-yildagi  25 sentnerdan,  2024-yilda 32 sentnerga  ko‘tarildi. Bu
esa ishlab chiqarish samaradorligining oshganini ko‘rsatadi.
2. Xususiy sektor ulushi va yalpi investitsiyalar (2021–2024)
Yil Xususiy sektor 
ulushi (%) Yalpi 
investitsiya 
o‘sishi (%) Ishlab chiqarish 
hajmi (trln so‘m)
2021 67 9.8 280
2022 70 6.5 315
2023 73 7.0 352
2024 75 7.8 390 23Raqobatning   samaradorlikka   ta’sirida   inson   kapitalining   roli   ham   katta.
Chunki   korxona   raqobatda   ustunlikka   erishish   uchun   malakali   ishchi   kuchiga
tayanadi.   So‘nggi   yillarda   O‘zbekistonda   raqobat   asosida   shakllangan
ixtisoslashgan kadrlarga bo‘lgan talab ortdi. Ayniqsa, sanoat, IT, marketing va
logistika   sohalarida   kadrlar   raqobat   ustunligini   belgilovchi   strategik   resursga
aylandi.Boshqa   jihatdan   qaraganda,   raqobat   ishlab   chiqaruvchilarni   ekologik
javobgarlikka   ham   majbur   qiladi.   Bugungi   kunda   iste’molchi   ekologik   toza,
energiya tejovchi, sifatli mahsulotlarni tanlamoqda. Shu bois korxonalar ishlab
chiqarish   jarayonida   chiqindilarni   kamaytirish,   yashil   texnologiyalarni   joriy
qilish,   atrof-muhitni   muhofaza   qilish   talablariga   javob   berishga   intilmoqda.
Masalan,   2024-yilda   150   dan   ortiq   korxona   ekologik   sertifikat   olish   uchun
zamonaviy filtrlash va qayta ishlash uskunalarini o‘rnatdi.
Xalqaro   tajriba   shuni   ko‘rsatadiki,   raqobat   mavjud   bo‘lgan   har   qanday
tizimda   iqtisodiy   islohotlar   samarali   kechadi.   O‘zbekistonda   olib   borilayotgan
iqtisodiyotni   erkinlashtirish   siyosati   aynan   raqobatning   ta’sir   kuchiga
asoslanmoqda.   Prezident   Sh.M.   Mirziyoyevning   fikricha:   “Raqobat   bor   joyda
taraqqiyot   bo‘ladi,   narxlar   pasayadi,   sifat   oshadi,   eng   asosiysi   –   xalq   yutadi.”
Bu fikrning amaliy ifodasini 2021–2024 yillar davomida kuzatish mumkin. 242025-yil   O‘zbekiston   iqtisodiyoti   uchun   sifat   jihatidan   yangi   bosqichni
boshlab   berishi   kutilmoqda.   Mamlakatda   davom   etayotgan   islohotlar,   xususiy
sektorni   qo‘llab-quvvatlash   choralari   va   raqobat   muhitini   yanada
sog‘lomlashtirishga   qaratilgan   davlat   siyosati   natijasida   asosiy   makroiqtisodiy
ko‘rsatkichlarda barqaror o‘sish saqlanib qoladi. Raqobat, har doimgidek, ushbu
o‘sishning asosiy harakatlantiruvchi kuchi bo‘lib xizmat qiladi.
2025-yilda   yalpi   ichki   mahsulot   (YAIM)   o‘sish   sur’ati   prognoz   bo‘yicha
6.5%   atrofida   bo‘lishi   kutilmoqda.   Bu   raqam   2024-yildagi   6.2%   ga   nisbatan
biroz   yuqoridir.   Ushbu   o‘sish   sanoat   tarmoqlari   va   xizmatlar   sohasidagi   faol
investitsiyalar,   raqamli   texnologiyalarni   keng   joriy   etish   va   yangi   ishlab
chiqarish quvvatlarining ishga tushirilishi bilan bog‘liq. Ayniqsa, to‘qimachilik,
elektrotexnika,   farmatsevtika   va   qurilish   materiallari   kabi   raqobatbardosh
tarmoqlarda o‘sish ancha jadal bo‘lishi kutilmoqda.
Sanoat   o‘sish   sur’ati   6.8%   darajasida   prognoz   qilinmoqda.   Bu   sanoatda
raqobat kuchayganining yaqqol dalilidir. Sanoat korxonalari o‘z mahsulotlarini
xorijiy   bozorga   yo‘naltirish   uchun   ISO,   Halal   va   boshqa   xalqaro   standartlarni 25joriy   etmoqda.   Import   o‘rnini   bosuvchi   mahsulotlar   bo‘yicha   davlat
subsidiyalari   va   kreditlar   yo‘li   bilan   rag‘batlantirish,   korxonalarni
innovatsiyalarga   investitsiya   qilishga   undamoqda.   Bularning   barchasi
raqobatbardosh   mahsulotlar   ishlab   chiqarish   orqali   iqtisodiy   samaradorlikni
oshirishga xizmat qiladi.
Qishloq   xo‘jaligi   sektorida   esa   4.7%   o‘sish   kutilmoqda.   Bu   o‘sish
tomchilatib   sug‘orish,   agroklasterlar   tizimini   kengaytirish,   yuqori   hosildor
navlar   va   texnikalarni   joriy   etish   orqali   ta’minlanadi.   Fermerlar   o‘rtasidagi
raqobat – bu faqat daromad uchun kurash emas, balki unumdorlik, innovatsiya
va   mahsulot   sifatini   oshirishga   qaratilgan   harakatdir.   2025-yilga   kelib   1
gektardan olinadigan hosil o‘rtacha 33–34 sentnerni tashkil etadi degan prognoz
mavjud. Bu esa 2021-yildagi darajaga nisbatan 30% ga ko‘pdir.
Xususiy   sektor   ulushi   esa   76–77%   atrofida   bo‘lishi   kutilmoqda.   Bu   esa
iqtisodiyotda   davlatdan   mustaqil,   bozorga   yo‘naltirilgan   subyektlar   soni
ko‘payishini   anglatadi.   Xususiy   korxonalarning   kuchayishi   raqobatning   tabiiy
ravishda   kuchayishiga   olib   keladi.   Ular   sifatli   xizmatlar,   arzon   mahsulotlar,
zamonaviy   dizayn   va   ishonchli   kafolatlar   orqali   xaridor   e’tiborini   jalb   etishga
harakat qiladilar. Natijada iste’molchilar ham yutadi, ishlab chiqaruvchilar ham
o‘z ulushini saqlab qoladi.
2025-yil   uchun   yalpi   sanoat   ishlab   chiqarish   hajmi   420   trillion   so‘mdan
oshishi prognoz qilinmoqda. Bu ko‘rsatkich 2021-yilga nisbatan 50% dan ortiq
o‘sishni   anglatadi.   Bunday   ko‘rsatkichlarga   erishish   bevosita   raqobat
muhitining   kengayishi,   ishlab   chiqaruvchilarning   innovatsiyaga   tayanuvchi
strategik   qarorlari,   xorijiy   sarmoya   oqimi   va   texnologik   modernizatsiya   bilan
bog‘liq.
Investitsiya   o‘sishi   ham   salmoqli   bo‘lishi   kutilyapti   —   prognozga   ko‘ra
8.2%   atrofida   bo‘ladi.   Raqobat   investitsiyalar   uchun   qulay   muhit   yaratadi,
chunki u rentabellikni oshiradi. Qanchalik ko‘p raqobatchi bo‘lsa, shuncha ko‘p
yangilik,   rivojlanish   va   xatarni   bartaraf   etish   strategiyalari   yuzaga   keladi. 26Investorlar aynan barqaror raqobat muhiti mavjud bo‘lgan bozorlarga sarmoya
kiritishni   afzal   ko‘radilar.Shu   bilan   birga,   2025-yilda   raqobat   nafaqat   ichki
bozor,   balki   eksport   bozorlarida   ham   muhim   rol   o‘ynaydi.   Yil   davomida
O‘zbekistonning  40 dan ortiq mamlakatga raqobatbardosh mahsulotlar  eksport
qilishi   kutilmoqda.   Bu   esa   eksportchilar   o‘rtasida   ham   sog‘lom   raqobatni
shakllantiradi.   Raqobat   asosida   yetkazib   berish   tezligi,   xizmat   sifati,   mahsulot
turlari   va   narx   siyosati   orqali   ustunlik   uchun   kurash   olib   boriladi.Yana   bir
muhim jihat — bu raqobat va raqamlashtirish. 2025-yil O‘zbekistonda elektron
platformalar,   onlayn   savdo,   fintech   xizmatlar   va   sun’iy   intellekt   asosidagi
boshqaruv   tizimlarining   keng   joriy   etilishi   bilan   ajralib   turadi.   Bu   sohalarda
raqobat   mutlaqo   yangi   bosqichga   chiqadi.   Endilikda   tezlik,   qulaylik,   interfeys
sifati va servis funksiyalari asosiy raqobat mezonlariga aylanadi. 272.2. O‘zbekistonda raqobat muhitining shakllanishi va rivojlanish
bosqichlari
Raqobat   –   har   qanday   bozor   iqtisodiyotining   negizini   tashkil   etuvchi
tamoyil   bo‘lib,   uning   mavjudligi   iqtisodiy   faoliyatning   barqaror   va   izchil
rivojlanishini ta’minlaydi. O‘zbekistonda mustaqillik yillaridan boshlab raqobat
muhitining   shakllanishi   bosqichma-bosqich,   tizimli   yondashuvlar   asosida
amalga   oshirildi.   Bozor   iqtisodiyotiga   o‘tishning   dastlabki   bosqichida   davlat
ko‘proq tartibga soluvchi, cheklovchi rolni o‘ynagan bo‘lsa, hozirgi bosqichda
esa   raqobatni   qo‘llab-quvvatlovchi   va   uni   rivojlantiruvchi   islohotchi
institutsional tizim sifatida shakllandi. 28Birinchi   bosqich   (1991–2000   yillar):   Asosiy   tamoyillarni   belgilash   va
xususiylashtirish
O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, birinchi navbatda iqtisodiyotda bozor
mexanizmlarini   joriy   etish   va   davlatning   ishlab   chiqarishdagi   ustuvor   rolini
pasaytirish yo‘lidan bordi. Bu davrda raqobat muhiti deyarli mavjud emas edi,
chunki   aksariyat   yirik   korxonalar   davlat   mulki   shaklida   qolgan,   narxlar   esa
markazlashgan  tarzda belgilangan edi. Ammo, xususiylashtirish  siyosati  orqali
yirik   va   o‘rta   korxonalarning   muayyan   qismi   xususiy   sektorga   o‘tkazildi.   Bu
esa raqobatning ilk kurtaklarining paydo bo‘lishiga olib keldi.
1992-yilda   “Iste’molchilar   huquqlarini   himoya   qilish   to‘g‘risida”gi
qonunning   qabul   qilinishi   ham   aynan   raqobatni   yuzaga   keltiruvchi   muhim
huquqiy   asoslardan   biri   bo‘ldi.   1996-yilda   “Raqobat   to‘g‘risida”gi   ilk   qonun
kuchga   kirdi.   Bu   qonun   erkin   narxlar   shakllanishi,   monopollashuvga   qarshi
kurash   va   raqobatni   cheklovchi   harakatlarni   taqiqlash   tamoyillarini   o‘z   ichiga
olgan edi.
Ikkinchi   bosqich   (2001–2010   yillar):   Monopoliyaga   qarshi   nazoratni
kuchaytirish va raqobat institutlarini shakllantirish
Ushbu   davrda   raqobatga   qarshi   harakatlarga   qarshi   kurash   tizimi
mustahkamlana   boshladi.   O‘zbekiston   Respublikasi   Monopoliyaga   qarshi
siyosat   davlat   qo‘mitasi   tuzildi.   Bu   davrda   davlat   raqobat   muhitining
shakllanishida   faol   ishtirok   etdi,   xususan,   monopoliyalarning   qisqarishiga
erishildi.   Bozorga   kirish   erkinligini   oshirish,   kichik   biznes   va   xususiy
tadbirkorlik subyektlari sonini ko‘paytirish asosiy strategiyalardan bo‘ldi.
2005-yilda   “Tadbirkorlik   subyektlari   faoliyatining   erkinligini   kafolatlash”
qonuni   qabul   qilinib,   davlat   idoralari   tomonidan   tartibga   solinadigan   bozor
segmentlari   qisqartirildi.   Tadbirkorlik   subyektlari   raqobat   orqali   mahsulot   va
xizmatlarning sifatini oshirishga intila boshladi. Aynan shu bosqichda birinchi
marta   O‘zbekistonda   kichik   bizneslar   o‘rtasida   bozor   ulushi   uchun   raqobat
shakllandi. 29Uchinchi   bosqich   (2011–2016   yillar):   Sog‘lom   raqobat   muhitining
kengaytirilishi
Ushbu   bosqichda   iqtisodiy   barqarorlik,   eksport-import   jarayonlarining
erkinlashuvi, bojxona va soliq imtiyozlari orqali raqobat muhitini shakllantirish
bo‘yicha   chora-tadbirlar   ko‘rildi.   Raqobat   to‘g‘risidagi   qonunchilikka   muhim
o‘zgartishlar   kiritildi.   Ayniqsa,   yirik   davlat   korxonalari   bilan   xususiy   sektor
o‘rtasida teng sharoitlar yaratishga alohida e’tibor qaratildi.
2012-yilda   qabul   qilingan   yangi   tahrirdagi   “Raqobat   to‘g‘risida”gi   qonun
ishlab   chiqaruvchilar   o‘rtasidagi   shaffoflik,   narx   kartellari   va   sun’iy   defitsitni
oldini   olish   bo‘yicha   yangi   mexanizmlarni   belgilab   berdi.   Shu   bilan   birga,
elektron   savdo,   moliyaviy   xizmatlar,   transport,   energetika   va
telekommunikatsiya sohalarida raqobatni cheklovchi holatlarni bartaraf etishga
qaratilgan sektoral islohotlar boshlangan edi.
To‘rtinchi   bosqich   (2017–2020   yillar):   Bozor   erkinligiga   o‘tish   va
institutsional islohotlar
Prezident   Shavkat   Mirziyoyev   rahbarligida   boshlangan   islohotlar   davrida
raqobatni  rivojlantirish  davlat  siyosatining  ustuvor  yo‘nalishiga  aylandi. 2019-
yilda   “Raqobatni   rivojlantirish   va   iste’molchilar   huquqlarini   himoya   qilish
davlat   qo‘mitasi”   qayta   tashkil   etildi.   Bu   qo‘mita   sohani   bevosita   tartibga
soluvchi asosiy organ sifatida, nafaqat huquqiy nazorat, balki tahlil, monitoring
va   monopoliyalashuvga   qarshi   chora   ko‘rish   vakolatlarini   oldi.Ushbu   davrda
tadbirkorlik  subyektlarining   soni   ikki   baravarga  ortdi,  erkin   bozor   segmentlari
paydo   bo‘ldi,   elektron   savdo   va   onlayn   xizmatlar   rivojlandi.   Davlat
monopoliyalari  tugatila boshlandi  yoki  ularning bozordagi  ulushi  kamaytirildi.
Raqobatga qarshi harakatlar uchun jazolar kuchaytirildi. 2020-yilda COVID-19
pandemiyasiga   qaramay,   raqobatni   rag‘batlantiruvchi   subsidiyalar   va   soliqqa
oid yengilliklar joriy etildi.
Beshinchi   bosqich   (2021–2024   yillar):   Raqobatni   institutsional   darajada
chuqurlashtirish 30Yangi   bosqichda   raqobatning   nafaqat   iqtisodiy,   balki   ijtimoiy   va
innovatsion   rivojlanishga   ta’siri   kuchaymoqda.   2021–2025   yillarga
mo‘ljallangan   "O‘zbekiston   –   2030"   strategiyasi   doirasida   “raqobatbardosh
iqtisodiyot”   asosiy   ustuvor   yo‘nalish   sifatida   belgilandi.   2022-yildan   boshlab,
“Iqtisodiy sektorlar kesimida raqobat tahlili tizimi” joriy etildi.Ayniqsa, raqamli
iqtisodiyotda raqobatning shakllanishi muhim ahamiyat kasb etmoqda. Fintech,
e-commerce,   logistika   va   IT   xizmatlar   bozorida   yangi   ishtirokchilar   paydo
bo‘lishi  erkin narxlar shakllanishiga olib keldi. Raqobatni cheklovchi  reklama,
kartel   kelishuvlari,   sun’iy   narx   belgilash   holatlari   aniqlanib,   jiddiy   jazolarga
sabab   bo‘ldi.Statistik   ma’lumotlarga   ko‘ra,   2021–2024   yillarda   sanoat   ishlab
chiqarish   hajmi   280   trln   so‘mdan   390   trln   so‘mga   oshgan   bo‘lsa,   xususiy
sektorning   YAIMdagi   ulushi   67   foizdan   75   foizga   ko‘tarildi.   Bu   raqamlar
iqtisodiy   islohotlarning   samaradorligi   va   raqobat   muhitining   tobora   kuchayib
borayotganini ko‘rsatmoqda.2025-yil raqobat muhitini chuqurlashtirishda yangi
bosqich   sifatida   qaralmoqda.   Bu   davrda   mamlakatda   boshlangan
raqobatbardosh   iqtisodiyotni   shakllantirish   strategiyasi   o‘zining   amaliy
natijalarini   ko‘rsatishi   kutilmoqda.   Davlat   tomonidan   sog‘lom   raqobatni
rag‘batlantirish uchun quyidagi chora-tadbirlar amalga oshiriladi:
Elektron raqobat nazorati tizimi (e-Antimonopoliya) joriy qilinadi, bu orqali
narxlar monitoringi avtomatlashtiriladi.
Davlat   ishtirokidagi   yirik   korxonalar   faoliyati   bosqichma-bosqich   ochiq
raqobat tamoyillariga o‘tkaziladi.
Fintech va onlayn savdo sohasidagi monopollashuv xavflariga qarshi qat’iy
tartibga solish choralari kuchaytiriladi.
Raqobatni rivojlantirish qo‘mitasining hududiy vakolatlari kengaytiriladi va
ular tarmoqlar kesimida faol ishlay boshlaydi.
Prognozlarga ko‘ra, 2025-yilga kelib:
Xususiy sektorning YAIMdagi ulushi 77–78% ga yetadi; 31Raqobat mavjud bo‘lgan tarmoqlar ulushi 2021-yildagi 40% dan 2025-yilda
60% ga yetadi;
Sanoat mahsulotlari tannarxi o‘rtacha 8–10% ga pasayadi;
Antimonopoliya qonunbuzarliklari soni 2024-yildagi 250 tadan 180 tagacha
kamayadi (prognoz);
Eksport   qilinayotgan  mahsulotlar   soni   va  sifati   o‘sadi,   brendlararo  raqobat
kuchayadi.Shuningdek,   2025-yil   raqamli   iqtisodiyotning   yuqori   sur’atlarda
rivojlanish yili bo‘ladi. Aynan shu sohada:
Internet-savdo   bozorida   raqobatbardosh   platformalar   soni   ortadi   (masalan:
Uzum, Goodzone, Asaxiy, yangi startaplar);
Logistika xizmatlari (tez yetkazib berish, narxli paketlar, raqamli to‘lovlar)
raqobat asosi sifatida rivojlanadi;
Bank-moliya   sohasida   onlayn   kredit,   elektron   to‘lov,   investitsiya
servislarida raqobat mutlaqo yangi bosqichga chiqadi.
O‘zbekistonda   raqobat   muhitining   shakllanishi   bosqichma-bosqich,   tizimli
yondashuv   asosida   kechdi.   Har   bir   bosqichda   raqobatni   rag‘batlantiruvchi
muhim   huquqiy,   institutsional   va   iqtisodiy   mexanizmlar   joriy   etildi.   Bugungi
kunga   kelib,   O‘zbekiston   iqtisodiyoti   erkin,   ochiq   va   sog‘lom   raqobat
tamoyillariga   asoslangan   tizim   sari   ishonch   bilan   bormoqda.   Kelgusida   bu
jarayonlarni   chuqurlashtirish,   zamonaviy   antimonopoliya   siyosatini   joriy   etish
va raqobatni strategik ustuvorlik darajasida saqlash dolzarb vazifalardan bo‘lib
qoladi.
2.3. Bozor iqtisodiyotida raqobatbardoshlikni kuchaytirish
yo‘nalishlari va davlat siyosati
Raqobatbardoshlik – bu bozor iqtisodiyotining asosiy ko‘rsatkichlaridan biri
bo‘lib, har bir davlat iqtisodiy barqarorlikka erishish uchun uni strategik vazifa
sifatida   qaraydi.   Raqobatbardoshlik   deganda,   biror   korxona   yoki   butun   bir
iqtisodiyotning ichki va tashqi  bozorlarda muvaffaqiyatli faoliyat yurita olishi,
ya’ni   sifat,   narx,   texnologiya,   xizmat   ko‘rsatish   va   samaradorlik   bo‘yicha 32boshqa   ishtirokchilardan   ustun   bo‘lishi   tushuniladi.   Bozor   iqtisodiyotining
kuchi aynan ushbu raqobatbardoshlik darajasiga bog‘liq bo‘lib, u mamlakatning
investitsion   jozibadorligi,   eksport   salohiyati,   aholi   farovonligi   va   iqtisodiy
mustaqilligini   belgilaydi.O‘zbekiston   mustaqillikka   erishganidan   so‘ng
bosqichma-bosqich   raqobatga   asoslangan   ochiq   bozor   munosabatlariga   o‘ta
boshladi.   Dastlabki   yillarda   davlatning   iqtisodiyotdagi   roli   nisbatan   katta
bo‘lgan   bo‘lsa-da,   keyingi   islohotlar   xususiy   sektorni   kuchaytirish,   bozorga
kirishni   erkinlashtirish   va   sog‘lom   raqobat   muhitini   yaratishga   yo‘naltirildi.
Aynan   raqobatbardoshlikni   kuchaytirish   bugungi   davlat   siyosatining   strategik
markaziy yo‘nalishlaridan biriga aylangan.
Raqobatbardoshlikni oshirishning asosiy yo‘nalishlaridan biri bu – mahalliy
ishlab   chiqaruvchilarning   texnologik  darajasini   oshirishdir.  Chunki   zamonaviy
texnologiyalardan   foydalanmaydigan   ishlab   chiqaruvchi   bozorda   uzoq   muddat
faoliyat   yurita   olmaydi.   Shuning   uchun   davlat   tomonidan   texnologik
yangilanishlarni   rag‘batlantirish,   ilm-fan   va   ishlab   chiqarish   integratsiyasini
kuchaytirish uchun alohida e’tibor qaratilmoqda. Masalan,  2023–2024 yillarda
ko‘plab   korxonalarga   texnologik   modernizatsiya   uchun   imtiyozli   kreditlar
ajratildi.   Raqobatbardoshlikni   kuchaytirish   uchun   “raqamli   iqtisodiyot”
infratuzilmasi faol rivojlantirilmoqda.
Ikkinchi muhim yo‘nalish – mehnat resurslarining malakali bo‘lishi. Chunki
raqobat   faqat   mahsulot   yoki   xizmatlar   bilan   emas,   balki   inson   kapitali   bilan
ham   belgilanadi.   Bugungi   kunda   raqobatbardosh   iqtisodiyot   deganda   malakali
ishchi   kuchi,   zamonaviy   boshqaruv,   marketing,   tahlil,   muhandislik   va   IT
sohalarida   ilg‘or   kadrlar   yetishtiruvchi   tizim   nazarda   tutilmoqda.   Shu   sababli
davlat   tomonidan   “Kasb-hunar   maktablari”,   “Ixtisoslashgan   oliygohlar”   va
“Raqamli   ta’lim   markazlari”   orqali   zamonaviy   mehnat   bozoriga   mos   kadrlar
tayyorlanmoqda.
Uchinchi   yo‘nalish   –   xarajatlarni   kamaytirish   va   mahsulot   tannarxini
optimallashtirish.   Raqobatbardosh   mahsulot   yaratish   uchun,   albatta,   ishlab 33chiqarish   tannarxi   maqbul   bo‘lishi   zarur.   O‘zbekistonda   bu   borada   “green
economy”   (yashil   iqtisodiyot)   tamoyillariga   asoslangan   ishlab   chiqarish
uslublari   joriy   etilmoqda.   Quyosh   panellari,   energiya   tejamkor   texnologiyalar,
avtomatlashtirilgan tizimlar orqali resurs sarfini kamaytirish natijasida mahsulot
narxi   ham   arzonlashadi.   2021–2024   yillar   orasida   o‘rtacha   ishlab   chiqarish
tannarxi 8–12% ga kamaygani kuzatildi.
To‘rtinchi   yo‘nalish   –   bozorga   kirishni   soddalashtirish,   tartibga   solish
yukini   kamaytirish.   Davlat   raqobatni   kuchaytirish   uchun,   birinchi   navbatda,
barcha   subyektlar   uchun   teng   shart-sharoit   yaratadi.   So‘nggi   yillarda
“Litsenziyasiz   faoliyat   yuritish   mumkin   bo‘lgan   yo‘nalishlar”   soni   2   baravar
ortdi,   ro‘yxatdan   o‘tish   jarayonlari   onlayn   shaklga   o‘tkazildi,   soliq   yuki
kamaytirildi. Natijada minglab yangi bizneslar bozorga kirish imkoniyatiga ega
bo‘ldi va o‘zaro raqobatni kuchaytirdi.
Beshinchi   yo‘nalish   –   eksport   salohiyatini   oshirish.   O‘zbekistonning
xalqaro   bozorga   chiqish   salohiyatini   kuchaytirish   orqali   ichki   ishlab
chiqaruvchilarni   jahon   raqobatiga   tayyorlash   imkoniyati   yaratiladi.   “Made   in
Uzbekistan”   brendi   ostida   ko‘plab   mahsulotlar   Rossiya,   Turkiya,   Xitoy,   BAA
kabi   mamlakatlarga   eksport   qilinmoqda.   2024-yilda   20   dan   ortiq   mahalliy
ishlab chiqaruvchi ISO-9001 sifat menejmenti sertifikatini oldi, bu esa ularning
jahon bozorida ham raqobatbardosh ekanini anglatadi.
Oltinchi muhim omil – davlat tomonidan ko‘rsatilayotgan rag‘batlantiruvchi
siyosat.   Raqobatbardoshlikni   oshirishda   davlat   byudjetidan   ajratilayotgan
subsidiyalar,   soliq   imtiyozlari,   bojxona   preferensiyalari   muhim   rol   o‘ynaydi.
Masalan,   eksport   qiluvchi   tadbirkorlarga   2023–2024   yillarda   umumiy   qiymati
500 milliard so‘mlik subsidiya ajratildi. Energiya samarador texnologiyalar olib
kelayotgan   korxonalarga   bojxona   to‘lovlari   bekor   qilindi.   Bu   orqali   ularga
bozorga innovatsiyalar bilan kirish imkoniyati yaratildi.
Yettinchi   yo‘nalish   –   huquqiy   bazani   kuchaytirish.   Raqobatni   cheklovchi
harakatlarga   qarshi   qat’iy   qonuniy   choralar   ko‘rilmoqda.   “Raqobat 34to‘g‘risida”gi   qonun   yangi   tahrirda   qabul   qilinib,   kartel   kelishuvlar,   narxlarni
sun’iy   ko‘tarish,   iste’molchining   tanlov   huquqini   cheklovchi   amaliyotlar
qat’iyan   taqiqlanmoqda.   Raqobatni   rivojlantirish   qo‘mitasining   vakolatlari
kengaytirilmoqda.   Jumladan,   ular   soha   bo‘yicha   mustaqil   monitoring   olib
borish, noqonuniy kelishuvlarni fosh etish va sudga berish huquqiga ega.
Davlat   siyosatining   asosiy   strategiyasi   –   raqobatbardosh   iqtisodiyot   orqali
barqaror   iqtisodiy   o‘sishga   erishish.   Bu   yo‘lda   “O‘zbekiston   –   2030”
strategiyasida   raqobatni   kuchaytirish,   xususiy   sektorni   yetakchi   kuchga
aylantirish, innovatsiyalarni keng joriy etish asosiy ustuvor yo‘nalishlardan biri
sifatida   ko‘rsatilgan.2025-yil   prognozlariga   ko‘ra,   raqobatbardosh   korxonalar
soni  2021-yilga  nisbatan  1,5  baravarga  ortadi,  eksport  qilinadigan  mahsulotlar
turlari   20%   ga   ko‘payadi,   ishlab   chiqarish   mahsulotlarining   o‘rtacha   tannarxi
esa   yana   5–7%   ga   kamayadi.   Xorijiy   investitsiyalar   oqimi   yiliga   10   milliard
dollardan   oshishi   kutilmoqda.   Bularning   barchasi   raqobatbardoshlik
strategiyasining amaliy natijalaridir. 35 XULOSA
Men ushbu kurs ishi orqali raqobatning bozor  iqtisodiyotidagi  o‘rni, uning
asosiy   shakllari   va   iqtisodiy   rivojlanishdagi   roli   haqida   chuqur   tahlil   olib
bordim.   Tahlillar   shuni   ko‘rsatdiki,   raqobat   bozor   mexanizmining   ajralmas
elementi bo‘lib, u narxlarning erkin shakllanishini, mahsulot sifati va turlarining
takomillashuvini   hamda   innovatsion   faoliyatni   rag‘batlantiruvchi   asosiy   omil
hisoblanadi.   Aynan   raqobat   tufayli   ishlab   chiqaruvchilar   resurslardan   samarali
foydalanishga,   xarajatlarni   kamaytirishga   va   bozorga   moslashishga
intiladi.Kurs   ishining   nazariy   qismida   raqobat   tushunchasi   va   uning   iqtisodiy
mohiyati, raqobatning asosiy shakllari (to‘liq raqobat, to‘liq bo‘lmagan raqobat,
monopolistik   raqobat,   oligopoliya   va   monopoliyalar)   haqida   batafsil   fikr
yuritildi. Ularning har biri bozor iqtisodiyotiga o‘ziga xos tarzda ta’sir qilishi va
iste’molchi   uchun   qanday   ijobiy   va   salbiy   oqibatlar   keltirishi   tahlil
etildi.   .Amaliy   qismda   esa   O‘zbekistonda   raqobat   muhitining   shakllanishi   va
taraqqiy   etish   bosqichlari   o‘rganildi.  2021–2025   yillar   davomida  olib   borilgan
iqtisodiy   islohotlar,   monopoliyalashuvga   qarshi   choralar,   erkin   bozor
tamoyillarini   mustahkamlash   va   tadbirkorlik   subyektlari   uchun   teng   sharoitlar
yaratishga   qaratilgan   siyosat   ijobiy   samara   bermoqda.   Davlatimiz   rahbarining
“Raqobat   bo‘lmasa   –   taraqqiyot   bo‘lmaydi”   degan   so‘zlari   bejiz   emas.
Haqiqatan ham, raqobat iqtisodiyotning dinamikasi, tadbirkorlik tashabbuslarini
oshirish,   iste’molchilar   manfaati   va   milliy   mahsulot   raqobatbardoshligini
ta’minlashda   muhim   o‘rin   egallaydi.Men   bu   kurs   ishi   orqali   o‘zimda   raqobat
nazariyasiga   oid   bilimlarni   mustahkamlab,   O‘zbekistonda   uning   amaliy
ifodalanishini  o‘rganishga  harakat  qildim. Olingan natijalar shuni  ko‘rsatadiki,
raqobat   faqat   iqtisodiy   o‘sish   uchun   emas,   balki   iqtisodiy   barqarorlik,
innovatsion   taraqqiyot   va   ijtimoiy   farovonlik   uchun   ham   zaruriy   shart
hisoblanadi.   Kelgusida   ham   mamlakatimizda   raqobat   muhitini   yanada
takomillashtirish,   uni   qo‘llab-quvvatlashga   qaratilgan   siyosiy,   iqtisodiy   va
institutsional islohotlar davom ettirilishi lozim. 36Foydalanilgan adabiyotlar
1) O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   Mirziyoyev   Shavkat   Miromonovich.
2023-yil   –   Inson   qadrini   ulug‘lash   va   faol   mahalla   yili   davlat   dasturi
to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba:
www.lex.uz
2) O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   Mirziyoyev   Shavkat   Miromonovich.
Yoshlar   bandligini   ta’minlash   va   kasbga   yo‘naltirish   tizimini
takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son,
2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz
3) O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   Mirziyoyev   Shavkat   Miromonovich.
O‘zbekiston–2030   strategiyasi   doirasida   ishchi   kuchining   malakasini
oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba:
www.prezident.uz
4) O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   PQ–4739-sonli   qarori.   Aholining
bandligini   ta’minlash   va   mehnat   resurslaridan   samarali   foydalanish
to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart.
5) O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   PF–60-son   Farmoni.   Yoshlar
bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil
20-yanvar.
6) “Aksiyadorlik   jamiyatlari   va   aksiyadorlarning   huquqlarini   himoya   qilish
to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel.
7) O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   PQ–5000-sonli   Qarori.   2021-yil
24-fevral.
8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil.
9) Xodiev   B.M.,   Karimov   X.A.   –   “Korporativ   boshqaruv   asoslari”.   –
Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet.
10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”.
– Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet. 3711) Vaxabov   A.V.,   Toshpulatov   Sh.X.   –   “Korxona   iqtisodiyoti”.   –   Toshkent:
“Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet.
12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz
13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz
14) “Qimmatli   qog‘ozlar   bozorini   rivojlantirish   agentligi”   statistik
ma’lumotlari. – 2023-yil.
15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020.
16) IFC   (International   Finance   Corporation).   –   “Corporate   Governance
Toolkit”, 2019.
17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”,
2022.
18) “Yangi   O‘zbekiston”   gazetasi,   2023-yil,   15-mart   soni   –   “Aksiyadorlik
jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”.
19) O‘zbekiston   Respublikasi   Moliya   vazirligi   axborotnomasi   –   2023-yil   2-
chorak.
20) Egamberdiyev   A.A.   –   “O‘zbekiston   fond   bozorida   investor   faolligini
oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022.
21) Karshiev   I.M.   –   “Korporativ   boshqaruv   va   moliyaviy   nazorat
mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019.
22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent:  Iqtisodiyot,
2021. – 280 bet.
23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot.
24) Transparency   International   –   “Corporate   Transparency   in   Emerging
Markets”, 2021.

Raqobat  bozor iqtisodiyotining harakatlantiruvchi kuchi sifatida 

Купить
  • Похожие документы

  • Moliyaviy munosabatlarning jamiyat taraqqiyotidagi o‘rni kurs ishi
  • Monopoliyaga qarshi qonunchilik va uni O’zbekistonda qo’llashning o’ziga xos xususiyatlari
  • Mulkchilik munosabatlari — jamiyat iqtisodiy taraqqiyotining asosiy vositalaridan biri sifatida
  • Mulkchilikning shakllari va ularning amal qilishi kurs ishi | Мулкчиликнинг шакллари ва уларнинг амал қилиши
  • Narx iqtisodiy kategoriya sifatida | Нарх иқтисодий категория сифатида

Подтвердить покупку

Да Нет

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Инструкция по снятию с баланса
  • Контакты
  • Инструкция использования сайта
  • Инструкция загрузки документов
  • O'zbekcha