Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	14000UZS
Размер	314.2KB
Покупки	0
Дата загрузки	08 Январь 2025
Расширение	docx
Категория	География

Relyefni tasvirlash usullari. (umumiy talablar, shtixlar, gorizontallar, gorizontallar bilan ifodalab boʻlmaydigan relyef shakllarini tasvirlash)

(pasttekislik, tekislik va baland tog’liklar) har xil balandlikdagi gorizontallar
ishlatilishi mumkin. Avval yaratilgan va o’sha davrlarda eng yuqori
baholangan 1:2 500 000 masshtabli gipsometrik kartada quruqlik uchun qabul
qilingan balandlik va pastlik shkalasida 0-300 gacha bo’lgan balandlikni
tasvirlash uchun har 50 metrdan gorizontal o’tkazilgan. 300-600 metrgacha
har 100 m dan, 600—750 metrgacha 150 metrdan, undan yuqori 4500
metrgacha 250 metrdan, 6000 metrgacha har 500 metrdan, undan balandlari
1000 metr balandlik shkalalari tanlangan. Gorizontallarning qiymatlarini
tanlashda balandlik mintaqalarini hisobga olish kerak. Masalan, 200 m shkala
pasttekislik chegarasi bo’lsa, 1000 m (ba’zan 750 m) esa baland tekislik
chegarasi, 2000 m, gorizontal esa tog’ va baland tog’ shkalasi deb qabul
qilingan.
Geografik kartalarda dengiz va okeanlarning suv osti relefi ham
ko’rsatiladi, ularni izobatalar deb yuritilib, mayda masshtabli gipsometrik
kartalarda tasvirlanadi va chuqurliklar shkalasi har xil bo’ladi. Masalan, shelf
zonasi (200 m gacha) — 50 m dan, kontinental chuqurlik (2500 m gacha) 100
va 250 m dan, chuqur tekisliklar va cho’kmalar 500 m va 1000 m dan
o’tkaziladi.
Gorizontallar bilan ifodalab bo’lmaydigan relef shakllari va elementlari
uchun shartli belgilar qo’llaniladi. Bu yer yuzasining bir tekisda o’zgarishi
buzilishidan dalolat beradi, masalan, jarliklar, cho’qqilar, chuqur daralar, suv
o’yib ketgan joylar va boshqa relefning tabiiy shakllarida tasvirlanishi
mumkin. Bunday vaqtda gorizontallar bilan to’g’ri keladigan jigar rangli
shartli belgilar ishlatiladi. Relefning suniy shakllarini tasvirlash zarur
bo’lganda, masalan, kar’erlar, tuproq uyumlari, oqava ariqlar, terrikonlar va
boshqalar uchun belgilarning qora rang ishlatiladi.
Geomorfologik kartalarda relef shakllarini tasvirlashda areallar
belgilaridan foydalaniladi. Shu yo’l bilan karstli g’orlar, tuzli tepaliklar,
poligonal relef, barxanli va to’p-to’p qumliklar tizmasi va boshqa relef
shakllari tasvirlanadi. Yer usti va okean osti relefining tarkibini tasvirlash
19

Masalan, temir ( Fe ) va fosfor (P) rudalari uchun va boshqalar . Harfli
belgilarni qo’llash nisbatan chegaralangan, chunki ular obektlarning
joylashgan o’rnini aniq ko’rsatmaydi, kartani har xil harflar bilan to’ldirib
yuboradi, o’lchami bo’yicha yomon taqqoslanadi.
7 -rasm. Belgilar usuli va ularning turlari.
1-geometrik; 2-harfli; 3-Badiiy (simvolik); 4-strukturali; 5-alohida ajratib
berilgan; 6-o’sinini ko’rsatuvchi
Agar harflar birorta geometrik figurani, masalan, kvadrat ichiga olib
yozilgan bo’lsa, ularni o’lchami bo’yicha bir-biriga taqqoslash va
joylashtirish ancha yengil bo’ladi, bunday holda ikkala tipdagi belgilarning
yaxshi tomonlari uyg’unlashadi.
Ko’rgazmali belgilar — rasmi bo’yicha tasvirlanayotgan obektlarni
belgilaydi. Ularning ichidan ramziy va asliga qarab olinganlar ajratiladi (6-
rasm, 3). Ramziy belgilarning shakli tasvirlanayotgan obekt bilan bir-birini
eslatadigan o’zaro bog’lanish borligini ko’rsatadi. Masalan, shahar planida
teatr binosi joylashgan yerni maska bilan belgilash va h.k. Naturalistik
22

6-rasm. Relefni shtrixlar bilan tasvirlash sxemasi.
a) gorizontallarning ko’rinishi va qiyaliklarni ko’rsatuvchi chiziqlar; b) shtrixlarni
joylashtirilishi; d) qiyaliklarning shtrixlar bilan ko’rsatilishi; e) shtrixlarning soyalaridan
foydalanish.
Shtrixlar relefning plastikasini (yuzini) yaxshi ko’rsatib qolmay, uning
morfologik xususiyatlarini ham ko’rsatib beradi, lekin nuqtalarning mutloq
va nisbiy balandliklarini aniq bermaydi. Undan tashqari, bu usuldan relefning
barcha shakllarini to’liq tasvirlab bo’lmaydi .
Gorizontallar. Perspektiv, shtrixlar va boshqa usullarda tasvirlangan
relefni o’qish oson ko’rinsa-da, nisbiy balandliklarni to’g’ri aniqlab
bo’lmaydi. Shuning uchun XIX asr oxirlariga kelib gorizontallar usulidan
foydalanila boshlandi. Gorizontallar — bir xil balandlikli chiziqlardir. Ular
dengiz tekis sathi yuzasiga qabul qilingan kesim balandligida relef kesmalarini
proeksiyalashda qoldirgan iz kabi tasavvur etiladi. Gorizontallar hozirgi
vaqtda topografik, umumgeografik, tabiiy va gipsomertik kartalarda relefni
tasvirlovchi asosiy usul hisoblanadi. Gorizontal lar yordamida karta lar ning
istal gan joyi balandligini aniqlash , joy relefining raqamli modelini tuzish va
morfometrik ko’rsatkichlarini olish mumkin. Relefni tasvirlashda asosiy
muammo gorizontallar oralig’ini tanlashdir. Topografik kartalarda maxsus
qabul qilingan standartlardan foydalaniladi, u karta masshtabiga va
tasvirlanayotgan hududga bog’liq bo’lib quyidagi jadvalda ko’rsatilgan.
Agar asosiy gorizontallar bilan relefning o’ziga xos xususiyatlarini
ko’rsatish mumkin bo’lmasa, yarim gorizontallardan foydalaniladi. O’rta Osiyo
hududidagi Qizilqum va Qoraqum cho’llarida relefni, ya’ni to’p-to’p, ko’chib
yuruvchi va barxan qumlarni asosiy gorizontallarda tasvirlaganda, qum
relefini to’liq ifodalab bo’lmaydi, shuning uchun yarim gorizontallardan
foydalaniladi. Ba’zan relefni yanada aniqroq va to’laroq tasvirlash uchun
yordamchi gorizontal lardan ham ishlatiladi. Katta va har xil relefga ega bo’lgan
hududlarni mayda masshtabli tabiiy va gipsometrik kartalarini tuzishda
18

belgilari).
Kartografik shartli belgilar shakli, katta-kichikligi, rangi, kengligi,
orientirovkasi, tiniqligi va ichki tuzilishi (rasmi) bo’yicha bir-biridan
farqlanadi (3, 4 va 5-rasmlar).
Kartografik belgilarni o’rganishda, tahlil qilishda, takomillash-tirishda
va yangilarini ishlab chiqishda ularni kartografik tasvirlash usullari bo’yicha
farqlash qulay. Chunki ular kartaga olinayotgan voqea va hodisalarning
joylanish xarakterini va mohiyatini hisobga oladi. Foydalanilayotgan va
foydalanishi mumkin bo’lgan kartografik belgilar ko’p bo’lishiga qaramasdan
kartografik tasvirlash usullarining soni unchalik ko’p emas.
3 - rasm. Belgilarni bir-biridan farqlash:
a — shakli bo’yicha; b — katta-kichikligi bo’yicha; d — orientirovkasi
bo’yicha; e — rangining och-to’qligi (tiniqligi) bo’yicha; f — ichki tuzilishi
bo’yicha.
4 - rasm . Chiziqli belgilarni bir-biridan farqlash:
a — kengligi bo’yicha; b — shakli bo’yicha; d — rangi bo’yicha.
16

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Evseeva N.S. Ekzogen jarayonlar. – Tomsk, 2000. – 122 b.
2. Neklyukova N.P. Umumiy geografiya. Litosfera. Biosfera. Geografik
konvert. – M.: Ta’lim, 1975. – 224 b.
3. Yerning relyefi (morfostruktura va morfoskulptura) / Ed. I.P. Gerasimova,
Yu.A. Meshcheryakova. – M.: Nauka, 1967. – 332 b.
4. Leontyev, O.K. Umumiy geomorfologiya / O.K. Leontyev, G.I.
Imkoniyatlar. – M .: Yuqori. maktab, 1988. – 319 b.
5. Lyubushkina, S.G. Umumiy geografiya: darslik. talabalar uchun yordam
yuqoriroq darslik maxsus maqsadlar uchun muassasalar "Geografiya" / S.G.
Lyubushkina, K.V. Pashkang; tomonidan tahrirlangan A.V. Chernova. – M.: Ta’lim,
2004. – 288 b.
6. Milkov F.N. Umumiy geografiya: darslik. talabalar uchun geograf.
mutaxassis. universitetlar / F.N. Milkov. – M .: Yuqori. maktab, 1990. – 335 b.
29

belgilar, masalan, avtomobil ishlab chiqaradigan zavodlarni ko’rsatish uchun
avtomobil rasmidan (surati) foyda laniladi. Bunday belgilar obektlarni
taqqoslash va joylashtirish uchun qulay emas, lekin ular ommaviy nashrlarda,
masalan targ’ibot va tashviqot maqsadlarida ishlangan karta-plakatlarda
tasvirlanadi. Tanlangan belgilar uzoqdan ko’zga tashlanib turishi, tushunarli
va uzoq masofadan turib idrok qilinadigan bo’lishi lozim.
Obektlarning nisbatlarini belgilar o’lchami (katta-kichikligi) orqali
berish har xil asosda amalga oshirilishi mumkin (6-rasm, 4,5,6).
Chiziqli belgilar usuli. Bu usul alohida tasvirlash usuli sifatida uzunasiga
davom etgan, kengligi karta masshtabida ifodalanmaydigan, chiziq bo’ylab
joylashgan obektlarni tasvirlash uchun qo’llaniladi. Bu usulda suvayirg’ich
chiziqlari, siyosiy va ma’muriy chegaralar, yo’llar, daryo, ko’l va dengizlarning
qirg’oq chiziqlari tasvirlanadi (8-rasm).
8 -rasm. C h iziqli belgilar usuli
a -viloyat chegaralari, b -temir yo’llar, d - daryolar, e - neft quvurlari, f -gaz
quvurlari
Izoliniyalar (teng chiziqlar) usuli . “ Izos” grekcha — teng, bir xil degan
ma’nolarni anglatadi. Izoli niyalar - kartada voqea va hodisalarning birorta miqdor
ko’rsatkichi asosida bir xil qiymatga ega bo’lgan nuqtalar bo’yicha o’tgan yoki
ularni birlashtiruvchi egri chiziq tushuniladi.
Odatda bu usul bilan uzluksiz tarqalgan (yoyilgan) va fazoda asta-
23

9 -rasm. Joylashtirilgan diagrammalar usuli
Nuqtalar usuli. Bu usul bilan kartada keng maydonlarda joylashgan
voqea va hodisalarni bir xil miqdor birliklarida belgilaydigan va uni
joylanishi hamda to’planishiga mos joylashtiriladigan bir xil o’lchamdagi bir
necha nuqtalar bilan tasvirlanadi. Kartada voqea va hodisalarni tasvirlashdan
oldin nuqtaning “og’ir” ligi (vazni) aniqlaniladi, ya’ni bitta nuqta qaysi
o’lchamdagi miqdor ko’rsatkichiga mos keladi (masalan, bitta nuqta 500
kishiga yoki 10 000 gektar ekin maydoniga to’g’ri keladi). Bu usulda voqea
va hodisani kartada tasvirlashda nuqtalar obyektni haqiqiy geografik
joylanishini eng yaxshi aks ettiradigan qilib joylashtiriladi.
Areallar usuli. Bu usul kartografiyada keng ishlatiladi (lotincha “area” -
maydon, makon, hudud degan ma’noni anglatadi). Areallar usuli bilan tuzilgan
kartalar ham umumgeografik va mavzuli kartalardir. Topografik va mavzuli
kartalarda o’rmonzorlar, ekinzorlar, qum bosgan yerlarni tasvirlashda areallar usuli
ko’p ishlatiladi. Areallar usuli ko’proq maydon va makon bilan bog’liq bo’lganligi
uchun ko’proq o’simlik (geobotanik), zoogeografik, landshaft, geomorfologik va
tarixiy kartalar (masalan, g’o’za ekiladigan areal)ni tuzishda ishlatiladi.
belgilar usuliga o’xshab ketadi, ammo ular bir-biridan o’zining xususiyati
bilan farq qiladi. Areallar usulida miqdor ko’rsatgichlar berilmaydi, bazan sifatli
rang usuli va teng chiziqlar usuli bilan tuzilgan kartalar areallariga o’xshab ketib,
ularni farq qilish juda qiyin. Ayrim hollarda areal ichiga miqdor ko’rsatgich
26

I BOB. RELYEF
Relyef ( fransuzcha : relief , lotincha : relevo — ko taraman) (ʻ geografiyada )
— yer yuzasi, okean va dengiz tubidagi tashqi ko rinishi, o lchamlari, kelib
ʻ ʻ
chiqishi, yoshi va rivojlanish tarixiga ko ra turlituman notekisliklar:
ʻ tog ʻ , tekislik ,
payettekislik , adir , yassitog
ʻ , tepalik, qir , vodiy , botiq , soylik , jarlar va boshqa
pastbalandliklar majmui. Relyef kattaligiga ko ra quyidagi toifalarga ajratiladi:
ʻ
megarelyef ( materik do ngliklari, okeanlar tubi), shuningdek, bir qadar
ʻ
kichikroq bo lgan shakllar (tog sistemalari, tekisliklar);
ʻ ʻ
makrorelyef (tog tizmalari, tog lar oralig idagi botiqlar, qirlar,
ʻ ʻ ʻ
pasttekisliklar); mezorelyef (jarliklar, suv osti kan onlari
ʼ , tepaliklar);
mikrorelyef ( karst chuqurliklari, jarlar, do ng tepa,
ʻ dasht tepaliklari va
boshqalar);
nano relyef (juda kichik chuqurchalar, do ngchalar va boshqalar). Bu
ʻ
bo linish shartli ravishda ajratilgan. Muhim orografik birliklarni tavsiflovchi
ʻ
Relyefning tashqi yoki morfografik belgilari, shuningdek, uning miqdoriy
xususiyatlari Relyefni kompleks baholash uchun har doim ham ishonchli asos
bo la olmaydi, chunki bir xil tashqi ko rinishga ega shakllarning kelib chiqishi va
ʻ ʻ
rivojlanishi turlicha bo lishi mumkin.
ʻ
Relyef endogen (ichki) va ekzogen (tashki) kuchlarning birgalikda hamda
muntazam o zaro ta siri natijasida vujudga keladi. Shuningdek, Yer yuzasining
ʻ ʼ
shakllanishiga gravitatsiya jarayonlari , inson faoliyati ham o z ta sirini ko rsatadi.
ʻ ʼ ʻ
Endogen jarayonlar ( Yer po stining
ʻ tektonik harakatlari ) ta siri natijasida nisbatan ʼ
yirik mikyosdagi — kuru klik, dengiz va okeanlar tubida strukturali R. shakllari
hosil bo ladi. Yirik Relyef shakllarining vujudga kelishi (sayyoraviy masshtabda),
ʻ
shuningdek, kosmik kuchlar — Yerning aylanishi, QuyoshOy tortilishi va boshqa
bilan ham bog liq.
ʻ
12

1-davlat geodezik shaxobchalarining punktlari; 2-radiomachtalar,
televizion machtalar; 3-benzokolonkalar; 4-neft va gaz vishkalari; 5-meteorologik
stansiyalar; 6-haykallar, monumentlar; 7-davlat chegaralari; 8-davlat
qo‘riqxonalarining chegaralari; 9-yaxshilangan shosse; 10-metali va temirbeton
asosli elektr uzatish liniyalari; 11-yer ostidan о'tkazilgan quvurlar; 12-daryo va
soylar; 13-tikonli tutash butazorlar; 14-tutash saksovulzorlar; 15-sochilgan
holdagi toshlar va shag'ali yerlar; 16-o'tib bo‘ladigan sho'rxok yerlar; 17-
barxanlar bilan qumloq yerlar; 18-mohli botqoqlik.
Masshtabsiz shartli belgilar bilan konturlarini karta masshtabida
ko’rsatish mumkin bo’lmagan obektlar tasvirlanadi. Masalan, alohida turgan,
orientir ahamiyatiga ega bo’lgan daraxtlar, buloq, quduq, tegirmon, zavod va
fabrikalar, neft va gaz ishlab chiqarish markazlari, yodgorliklar va boshqa
shu kabi obektlar masshtabsiz shartli belgilar bilan ko’rsatiladi. Bunda
obektlarning tashqi ko’rinishi (qiyofasi) saqlanmaydi. Obektning joydagi
o’rni esa, odatda shartli belgining markaziga yoki tagiga to’g’ri keladi (2-
rasm).
Maydonli shartli belgilar bilan karta masshtabida konturini saqlab qolish
mumkin bo’lgan obektlar tasvirlanadi. Masalan, o’rmon, botqoqlik, o’tloq,
bog’, poliz, ko’l va boshqalar maydonli shartli belgilar bilan ko’rsatiladi,
obektlarning tashqi ko’rinishi (qiyofasi) saqlanadi. Ularning konturlari turli
rangga bo’yaladi yoki boshqa maydonli grafik vositalar bilan to’ldiriladi.
Botqoq va sho’rxok yerlarning konturlari ichiga turli xil shtrixlar chiziladi.
Bu belgilar uchun “konturli belgilar” yoki “masshtabli belgilar” terminlari
qo’llanilgan.
Chiziqli shartli belgilar bilan uzunligi karta masshtabida ifodalanadigan
va uzunasiga davom etgan obektlar — daryo, ko’l va dengizlarning qirg’oq
chiziqlari, siyosiy-ma’muriy chegaralar, yo’llar, telefon hamda telegraf
tarmoqlari va boshqa shu kabi chiziqli obektlar tasvirlanadi (2-rasm). Ular
obektlarning o’xshashlik belgilarini saqlab qoladi, lekin obektning kengligini
orttirib yuborishi ham mumkin (mayda masshtabli kartalardagi yo’llar
15

berilishi ham mumkin, bu holatda bu boshqa usulga aylanib qolmaydi.
Harakatdagi belgilar usuli . Harakatdagi belgilar alohida tasvirlash
usuli sifatida kartalarda har xil: tabiiy, ijtimoiy-iqtisodiy voqea va
hodisalarga tegishli fazoviy o’rin almashinishlarni ko’rsatish uchun xizmat
qiladi. Masalan, dengiz va okean oqimlari, qushlarning ko’chib yurishi,
sayohatlarning marshruti, aholi migratsiyalari, yuk tashishlar va boshqalar.
Ko’pincha ulardan harbiy operatsiyalarning rejasi va borishini ko’rgazmali
qilib tasvirlash uchun ham foydalaniladi.
Kartodiagrammalar usuli . Kartada biror hodisaning jamlangan mutloq
raqamli qiymatini, kartada ko’rsatilgan ma’muriy-hududiy birlik bo’yicha
taqsimlanishini diagrammalar yordamida tasvirlash usuliga kartodiagramma
deyiladi.
Kartodiagrammalardan alohida tasvirlash usuli sifatida ayniqsa
ijtimoiy-iqtisodiy mavzudagi kartalarni (masalan, aholi, sanoat, qishloq va
o’rmon xo’jaligi, fan, maorif va madaniyat kartalari) tuzishda keng
foydalaniladi, chunki ko’pchilik statistik (raqamli) ma’lumotlar alohida aholi
punktlari yoki obektlar bo’yicha qayta ishlanmaydi va chop etilmaydi, balki,
mamlakatning ma’muriy bo’linishiga mos holda (viloyatlar, tumanlar
bo’yicha) yoki boshqa hududiy birliklar bo’yicha to’planadi va chop etiladi.
Bunday birliklar bo’lib, masalan, o’rmon zahiralari kartodiagrammasida -
o’rmon xo’jaliklari, baliq sanoati uchun - alohida dengiz, ko’l yoki daryo
havzalari xizmat qiladi.
Kartogrammalar usuli . Kartada biror hodisaning o’rtacha intensivligini
ko’rsatilgan ma’muriy-hududiy birlik doirasida har xil ranglar bilan yoki har
xil zichlikda shtrixlab tasvirlash usuliga kartogramma deyiladi. Masalan,
viloyat yoki tumanlar bo’yicha aholining har bir km 2
maydonga to’g’ri
keladigan zichligi, qishloq xo’jalik ekinlarining o’rtacha hosildorligi, har 100
gektar qishloq xo’jaligiga yaroqli yerdan qancha go’sht, sut, jun va boshqa
mahsulotlar olinishi va boshqalar tasvirlanadi.
27

1 –rasm. Joyni perespektiv usulda tasvirlash (Seleziya kartasining bir
qismi, Martin Xelvig, 1561 y)
Kartada obektlarni planli geometrik xususiyatlarini berish nuqtai
nazaridan kelib chiqib, kartografik shartli belgilar o’z xususiyatlari va
vazifalariga ko’ra masshtabsiz, maydonli (konturli) va chiziqli shartli belgilarga
bo’linadi (1-rasm).
2-rasm. Topografik kartalarning ayrim masshtabsiz, chiziqli va
maydonli shartli b elgilari:
14

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
__________________ UNVERSITITETI
TABIIY FANLAR FAKULTETI
“EKALOGIYA VA GEOGRAFIYA KAFEDRASI”
“ Himoyaga ruxsat etilsin ”
Tabiiy fanlar fakulteti dekani
___________________
“___”_____________2024
“5110500 – Geografiya va iqtisodiy bilim asoslari’’ ta’lim yo‘nalishi
______ guruh talabasi _____________ning
“______________________________________________”
mavzusidagi
KURS ISHI
Ilmiy rahbar:
_________o’qit. ______________
“Himoyaga ruxsat etilsin”
“Ekalogiya va geografiya”
Kafedra mudiri.__________________
__________________
“____”__________________2024
GULISTON-2024
1

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi: Relef umumgeografik kartalarda
tasvirlanadigan eng murakkab element hisoblanadi. Oddiy shakllar eni va
bo’yi masshtab asosida kichraytirilib tasvirlansa, relefni uchinchi bir
ko’rsatkichi — balandligi ham tasvirlanishi talab etiladi.
Relef geologik jarayon bilan bog’liq bo’lib, uning shakllanishida roli
katta. Yer yuzasidagi gidrografik elementlarning shakllanishida, o’simlik va
tuproqlar tarqalishida, ekologik vaziyat rivojlanishida, muhandislik
inshootlarni loyihalashda, aholi yashaydigan shahar va posyolkalar
qurilishida, dehqonchilikda relefning roli katta hisoblanadi. Yer yuzasining
relefi xilma-xilligidan ularni tasvirlash ham har xil bo’ladi. Relefi tekis
bo’lgan hududlar bilan, relefi baland-pastliklardan iborat bo’lgan hududlarni
bir xil usulda tasvirlab bo’lmaydi. Masalan, tekislik hududlar gorizontallar
bilan tasvirlansa aniqlik darajasi yuqori bo’lsa-da, o’quvchanligi past bo’ladi.
Relefi balandliklar, tog’liklar bo’lgan hududlarda gorizontallar bilan
tasvirlanganda ham, relefning xususiyatlari to’liq ifodalanmaydi. S h uning
uchun gorizontallar oralig’i ranglar bilan bo’yab ko’rsatiladi. Ba’zi relef
shakllari borki, ularni gorizontallar bilan tasvirlab bo’lmaydi. Masalan,
jarliklar, karstlar, osilib turgan tog’ jinslari, g’orlar va boshqalar.
Kurs ishining maqsadi: Relyefni tasvirlash usullari.(umumiy
talablar,shtrixlar,gorizontallar ,gorizontallar bilan ifodalab bo lmaydiganʻ
relyef shakllarini tasvirlash)
Kurs ishining vazifalari:
- Relefni tasvirlash usullarini o’rganish;
- Relyefni tasvirlashga belgilar va chiziqli belgilar usulini tahlili;
- Relyefni tasvirlashga boshqa usullarni o’rganish;
Kurs ishining tarkibiy qismi: Ushbu kurs ishi kirish, bir bob, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat. Birinchi bobda uchta reja mavjud.
11

XULOSA
Relyef — yer yuzasi, okean va dengiz tubidagi tashqi ko rinishi,ʻ
o lchamlari, kelib chiqishi, yoshi va rivojlanish tarixiga ko ra turlituman
ʻ ʻ
notekisliklar: tog
ʻ , tekislik , payettekislik , adir , yassitog ʻ , tepalik, qir , vodiy , botiq ,
soylik , jarlar va boshqa pastbalandliklar majmui.
Kartalarda har xil obektlar (predmet, hodisa, jarayon va h.k.), ularning
sifat va miqdor ko’rsatkichlarini ifodalash uchun qo’llaniladigan grafik belgilarga
kartografik shartli belgilar deyiladi. Bu belgilar mumkin qadar sodda, ko’p joy
egallamaydigan va shu bilan birga bir-birlaridan aniq ajralib turadigan va
oson chiziladigan hamda o’qiladigan bo’lishlari lozim.
Shakli bo'yicha birinchi turdagi relyef elementlari tekis, qavariq, botiq va
birlashtirilgan (qavariq-qavariq, botiq-qavariq, to'lqinli, pog'onali va boshqalar)
bo'lishi mumkin. Tikligi (qiyalik) bo yicha birinchi turdagi elementlar gorizontal
ʻ
(0°, Yer quruqligining 5% i), subgorizontal (0° dan 2° dan ortiq, yer maydonining
15% i) va qiyaliklarga bo linadi. 2° dan ortiq, Yerning 80% quruqlik maydoni).
ʻ
Relyefning chiziqlari yoki qirralari, turli yo'nalishlarda tushadigan alohida
sirtlar (talveg, suv havzasi) yoki bir yo'nalishda tushadigan har xil tiklikdagi sirtlar
(qirra, orqa tikuv (taglik, oyoq).
Relyef nuqtalariga tog 'cho'qqilari va konus shaklidagi voronkalarning
tublari kiradi.
Relyef shakli - uch o'lchovli hajmli jismni o'rab turgan va relyef
elementlari yoki oddiyroq relyef shakllaridan iborat sirtni ifodalovchi er
yuzasining o'ziga xos notekisliklari. Relyef shakllari oddiy va murakkab, ijobiy va
salbiy, ochiq va yopiq bo'lishi mumkin.
28

asosiy mazmuni hisoblangan orografik kartalarda chiziqli belgilar
cho’qqilarni, o’yiq va chuqur joylarni, havzalarni, daralarni tasvirlashda keng
qo’llaniladi.
20

1.1. Relefni tasvirlash usullari
Kartalarda har xil obektlar (predmet, hodisa, jarayon va h.k.), ularning
sifat va miqdor ko’rsatkichlarini ifodalash uchun qo’llaniladigan grafik belgilarga
kartografik shartli belgilar deyiladi. Bu belgilar mumkin qadar sodda, ko’p joy
egallamaydigan va shu bilan birga bir-birlaridan aniq ajralib turadigan va
oson chiziladigan hamda o’qiladigan bo’lishlari lozim.
Alohida obektlarning kartografik belgilari ikkita asosiy vazifani
bajaradi: birinchidan - obektlarning turini ko’rsatadi (quduq, shosse,
botqoqlik) va ularni ayrim miqdor va sifat tavsiflarini (masalan, quduqdan
ma’lum vaqtda olinadigan suv miqdori), shosse qatnov qismining eni va
ustiga yotqizilgan qurulish materialining turi, botqoq kechib o’tishga
yaroqliligini; ikkinchidan — obektning fazoviy holatini aniqlaydi, ushbu
obektlarning planli o’lchamlarini va shakllarini yoki ular “fazosini”
modellashtiradi.
Ko’pincha belgilar hodisaning vaqt mobaynida o’zgarishini (shaharlar
o’sishi, daryolar toshishi, ko’chkilar), ko’chib yurishini (ekspedisiyalar
marshruti, tsiklonlar yo’nalishi) va boshqa jarayonlarni aks ettiradi.
Kartalarda belgilar umumiy jamlangan holatda k atta vazifalarni
bajaradi. Ular obektlarning o’zaro uyg’unligini va aloqadorligini ko’rsatadi,
hodisalarning fazoviy obrazlarini shakllantiradi, ular joylanishidagi
qonuniyatlarni va xususiyatlarini aniqlash imkonini beradi. Natijada karta
alohida belgilarda mujassamlashgan in dikats iyalar yig’indisidan ortiq bo’lgan
yangi bilimlar beradi. Bundan tashqari belgilarni guruhlarga ajratish
hodisalar holati, farqlanishi, o’zaro bir-biriga ta’siri va vaqt mobaynida
o’zgarishini fazoviy tavsiflash uchun keng imkoniyat ochadi.
Qadimgi kartalarda voqea va hodisalar perespektiv suratlar bilan
ko’rsatilgan va ular rasmli tarzda alohida izohlarsiz tushunarli tarzda
ko’rsatib berilgan.
13

sekin o’zgaradigan voqea va hodisalar tasvirlanadi. Topografik kartalarda
relefni tasvirlashning asosiy usuli bo’lgan gorizontallar yoki izogipslar,
izoliniyalar misol bo’ladi (9-rasm). Kartalarda dengiz sathidan bir xil mutloq
balandlikda joylashgan nuqtalarni birlashtiruvchi egri chiziqlarga
gorizontal(lar) deyiladi. Shuningdek, masalan, izotermalar — bir xil havo
haroratiga ega bo’lgan nuqtalarni tutashtiruvchi egri chiziqlar; izobaralar —
bir xil havo bosimiga ega bo’lgan joydagi nuqtalarni birlashtiruvchi egri
chiziqlar; izogietalar — bir xil yog’in-sochin tushadigan yerlarni (nuqtalarni)
tutashtiruvchi egri chiziqlar; izobatalar bir xil chuqurlikka ega bo’lgan dengiz
osti yerlarini tutashtiruvchi egri chiziqlar va boshqalar. Iqlim kartalarini
tuzishda izoliniyalar asosiy usul hisoblanadi.
24

1.3. Relyefni tasvirlashga boshqa usullar
Sifatli rang (fon) usuli. Bu usul bilan kartada tasvirlanayotgan hudud
chegarasida tasvirlanayotgan voqea va hodisalarni u yoki bu ma’lum sifat
belgisi bo’yicha qismlarga bo’lish va ularning har birini maydonli grafik
vositalar yordamida qoplash yoki to’ldirish yo’li bilan sifat farqlari
tasvirlanadi. Hududni qismlarga bo’lish tasvirlanayotgan voqea va hodisaning
sifat ko’rsatkichlari bilan uzviy bog’langan bo’ladi. Masalan, tuproq
kartalarida ushbu qismlar orasidagi chegara qaerda bitta tuproq tipi (kichik
tipi, turi) boshqasi bilan almashinsa, o’sha yerda o’tkaziladi
Miqdorli rang (fon) usuli . Bu usul bilan kartada tasvirlanayotgan hudud
chegarasida tasvirlanayotgan voqea va hodisalarni u yoki bu ma’lum bir miqdor
ko’rsatkichi bo’yicha qismlarga bo’lish va ularning har birini maydonli grafik
vositalar yordamida qoplash yoki to’ldirish yo’li bilan o’sha hodisaning miqdor
farqlari tasvirlanadi. Hududni qismlarga bo’lish tasvirlanayotgan hodisaning
miqdor ko’rsatkichlari bilan uzviy bog’langan bo’ladi. Ushbu qismlar
orasidagi chegaralar aks ettirilayotgan voqea va hodisalar bilan uzviy
bog’langan belgilar bo’yicha o’tkaziladi va har bir qism uchun u yoki bu
raqamli ma’lumotlar bo’yicha aks ettirilayotgan hodisaning miqdor tavsifi
ko’rsatiladi.
Joylashtirilgan diagrammalar usuli. Bu usul uzluksiz va chiziqli
tarqalgan mavsumiy va boshqa davriy voqea-hodisalarni ularning rivojlanishi,
miqdori, davom etishi, qaytalanishini tavsiflash uchun keng ishlatiladi. Bu usul
bilan odatda iqlimga tegishli mavzular: havo haroratining yil davomida
o’zgarishi, oylar bo’yicha yog’in-sochin miqdorining taqsimlanishi, qor
qoplamining dinamikasi, daryolarning yillik oqimi oylar bo’yicha
taqsimlanishi, shamollarning yo’nalishi, kuchi va boshqalar tasvirlanadi.
25

MUNDARIJA:
KIRISH ......................................................................................................................................................................... 11
I BOB. RELYEF ........................................................................................................................................................... 12
1.1. Relefni tasvirlash usullari ...................................................................................................................................... 13
1.2. Relyefni tasvirlashga belgilar va chiziqli belgilar usuli ......................................................................................... 21
1.3. Relyefni tasvirlashga boshqa usullar ..................................................................................................................... 25
XULOSA ...................................................................................................................................................................... 28
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ...................................................................................................................... 29
2

1.2. Relyefni tasvirlashga b elgilar va chiziqli belgilar usuli
Alohida tasvirlash usuli sifatida odatda karta masshtabida
ifodalanmaydigan obektlar o’rnatilgan joyini ko’rsatish uchun va umuman
aniq punktlarga joylashgan hodisalarni tasvirlab berish uchun qo’llaniladi (6-
rasm).
Masalan, topografik kartalarda belgilar bilan joydagi predmetlar,
kilometr va yo’l ko’rsatkichlari, yakka o’sgan orientir ahamiyatiga ega
bo’lgan daraxtlar, radiomachtalar va boshqalar.
Mayda masshtabli mavzuli va umumgeografik kartalarda belgilar
obektlarning o’rnashgan joyini va turini ko’rsatishdan tashqari ko’pincha
boshqa vazifalarni ham bajaradi. Masalan, obektning miqdor ko’rsatkichlarini
(katta-kichikligini), ahamiyatini, uning vaqt mobaynida o’zgarishini va
hokazolarni tavsiflaydi (6-rasm).
Aholi punkti belgisi shu punktdagi aholi joylanish tipini (shahar,
shaharcha, qishloq), aholi sonini, shuning dek ushbu punktni ma’muriy
ahamiyatini ko’rsatishi mumkin. Shu ningdek, belgilarni sanoat va qishloq
xo’jalik korxonalarini, foydali qazilma konlarini tasvirlash uchun ham
qo’llaniladi. O’zining shakliga ko’ra ular uchta turga — geometrik , harfli va
ko’rgazmali belgilarga bo’linadi.
Geometrik belgilar aylana (doira), kvadrat, uchburchak, romb,
to’rtburchak va boshqa shu kabi geometrik shakllarga ega bo’ladi (6-rasm, 1).
Ular kartalarda chizish uchun qulay, oddiy, legenda bo’yicha yaxshi tanib
olinadi, nisbatan kam joyni egallaydi, obektlarning joylashgan o’rnini aniq
ko’rsatadi, o’lchami bo’yicha oson taqqoslanadi. Elementar geometrik
shakllarning soni unchalik ko’p emas, lekin belgilar uchun har xil ranglardan
foydalanib va ularning ichki tuzilishini o’zgartirib ularni sonini ko’paytirish
mumkin (43-rasm).
Harfli belgilar — bu tasvirlanayotgan obekt yoki hodisalarning nomini
bitta yoki ikkita boshlang’ich harflari yoki kimyoviy belgilaridir (6-rasm, 2).
21

5 -rasm. Maydonli belgilarni bir-biridan farqlash:
a — rangining och-to’qligi (tiniqligi) bo’yicha; b — strukturasi bo’yicha;
d — to’ldiradigan belgilar rasmi bo’yicha; e — shtrixovkalarining orientirovkasi
bo’yicha.
Asosiy kartografik usullar bo’lib quyidagilar hisoblanadi: belgilar,
chiziqli belgilar, izoliniyalar (teng chiziqlar), sifatli va miqdorli ranglar (fonlar),
joylashtirgan diagrammalar, nuqtalar, areallar, harakatdagi belgilar (vektorlar),
kartodiagrammalar va kartogrammalar . Kartalardagi yozuvlar ham kartografik
belgilar rolini bajarishi mumkin.
Relefni shtrix chiziqlar bilan tasvirlash 1800 yillardan boshlangan, uni
birinchi marta 1799 yilda nemis harbiy xizmatchisi Iogan Georg Leman
amalga kiritgan. A.N.Bolotov tomonidan yaratilgan topografik kartalar harbiy
sohada keng qo’llanilib kelingan. Shtrixlar usulidan foydalanishda ishlatilgan
chiziqlarni yo’g’onligi bilangina chegaralanmay, ularning uzun va
ingichkaligiga ham e’tibor berilgan.
17

Relyefni tasvirlash usullari. (umumiy talablar, shtixlar, gorizontallar, gorizontallar bilan ifodalab boʻlmaydigan relyef shakllarini tasvirlash)

Купить