Respublikamizda ijtimoiy pedagogikaning ilmiy va amaliy sohasi - Педагогика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	91.3KB
Покупки	0
Дата загрузки	02 Март 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Педагогика

Продавец

Boburxoja Saydiburxonov

Дата регистрации 29 Январь 2025

0 Продаж

Respublikamizda ijtimoiy pedagogikaning ilmiy va amaliy sohasi

Купить

Mavzu: Respublikamizda ijtimoiy pedagogikaning ilmiy va amaliy sohasi
M U N D A R I J A
Kirish.........................................................................................................................3
I - BOB . Ijtimoiy pedagogikaning tadqiqot obyekti va predmeti ……………….5
1.1. Ijtimoiy pedagogika haqida tushuncha..............................................................5
1.2. Ijtimoiy pedagogikaning tamoyi.......................................................................14
II - BOB . Ijtimoiylashuv omillari va mexanizmlari …………………………….27
2.1 Shaxsning o’zini boshqarish omillari…………………………………………27
2.2 Ijtimoiy pedagogikaning sohalari va vazifalari……………………………….44
Umumiy xulosa…………………………………………………………………...53
Foydalanilgan adabiyotlar r o‘ yxati……………………………………………….55
1

Kirish
Mavzuning dolzarbliligi. Hozirgi kundagi global o‘zgarishlar, fan -
texnika va axborot - kommunikatsiya texnologiyalarining kun sayin rivojlanib
borishi XXI asr o‘qituvchisidan pedagogik mahoratni, o‘tkir irodani, pedagogik -
psixologik bilimlarni, o‘z fanini chuqur bilishni va yuksak tafakkurni, siyosiy
savodxonlikni, fikrlash doirasi keng va mulohazali bo‘lishni talab qiladi. Ta’lim
muassasalarida faoliyat ko‘rsatayotgan o‘qituvchilar o‘qitish shakllarining
optimal darajada tashkil etishni, barkamol shaxsni shakllantirish nazariyasini
turli yangi g‘oyalar bilan boyitishni puxta bilishi lozim. Zero, shaxsni har
tomonlama barkamol inson darajasida tarbiyalash nihoyatda murakkab jarayon
bo‘lib, juda qadim zamonlardan buyon ushbu faoliyatga jamiyatning yetuk
kishilari jalb etilgan. Mazkur holat yosh avlod tarbiyasi, uning tashkil etilishi,
mazmuni nafaqat shaxs kamoloti, balki jamiyat taraqqiyotini ham belgilashda
muhim ahamiyatga ega ekanligini anglatadi. Ushbu tajribalar o‘qitish shakllarida
foydalaniladigan o‘qitish qonuniyatlari, prinsiplarini ijodiy qo‘llashda, ilmiy
bilishga doir g‘oyalar, nazariyalar, qonuniyatlarni amaliyotga tatbiq etishda
muhim ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, qadimdan buyuk allomalar vatani bo‘lib
kelgan O‘zbekistonda yosh avlod tarbiyasi mutlaqo o‘zgacha ma’no kasb etishi
muqarrar. O‘qituvchi - O‘zbekistonning porloq kelajagini barpo etuvchi,
dunyoga mashhur mutafakkir va olimlarning davomchisi bo‘lgan yosh avlod
ta’lim - tarbiyasi uchun javobgar shaxsdir. Shunday ekan, o‘qituvchining mazkur
talablarga muvofiq keluvchi qiyofasi, uning o‘quvchilar, hamkasblar hamda ota -
onalar o‘rtasidagi obro‘ - e’tibori hozirgi zamon talablariga mos bo‘lishi shart.
O‘qituvchi barkamol avlod ta’lim - tarbiyasi uchun javobgar shaxs bo‘lib,
nafaqat ma’naviy - axloqiy madaniyati bilan atrofdagilarga o‘rnak bo‘lishi, shu
bilan birga, pedagogik mahoratini ham namoyon eta olishi, yetuk o‘qituvchi
sifatida malakali kadrlarni tayyorlash ishiga o‘zining munosib hissasini qo‘shishi
zarur. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev mustaqillikning 30
yillik bayrami tantanalarida so‘zlagan nutqida Harakatlar strategiyasi asosida
barcha sohalarda keng ko‘lamli o‘zgarishlar amalga oshirilayotganini, ana shu
2

islohotlarning muvaffaqiyati, mamlakatning dunyodagi rivojlangan, zamonaviy
davlatlar qatoridan munosib o‘rin egallashi avvalo ilm - fan va ta’lim- tarbiya
sohasining rivoji bilan uzviy bog‘liqligini ta’kidlab o‘tdi. “Yangi O‘zbekiston
davlatini barpo etish, uni yanada taraqqiy ettirishga qaratilgan og‘ir va
mashaqqatli, shu bilan birga, g‘oyat sharafli mehnatingizni munosib qadrlash
uchun Siz ustozlarga davlatimiz va jamiyatimizning bor kuch va imkoniyatlarini
safarbar etishga tayyormiz” 1
, - deya va’da berdi. Bu o‘qituvchiga e’tibor
zamirida ulkan ishonch va ma’suliyat borki, qaysikim o‘qituvchilardan katta
mehnat, kasbiy bilimdonlik, jahon standartlari asosida doimiy o‘z - o‘zini
rivojlantirib borish, pedagogik mahoratni oshirib borish kabi vazifalarni talab
etadi.
“Ijtimoiy p е dagogika” kursi talabalarning umump е dagogik bilim
darajasini k е ngaytirish bilan birga, ularni jamiyatdagi turli ijtimoiy
munosabatlar, ma’naviy omillar, shuningd е k, mazkur fanning ob’ е kti, pr е dm е ti,
uning boshqa fanlar bilan aloqadorligi, kat е goriyalari, ijtimoiy p е dagog
kasbining o‘ziga xos xususiyatlari kabi muammolar ustida bosh qotirishga
undaydi. O‘quv fanining maqsadi va vazifalari.
Fanni o‘qitishdan maqsad - bolalarni ijtimoiylashtirish jarayonida
ijtimoiy tarbiya va ijtimoiy ta’lim qonuniyatlarini o‘zlashtirish.
Fanning vazifasi - gumanitar bilishning sohasi sifatida ijtimoiy
p е dagogika, uning oby е kti, tadqiqot pr е dm е ti va asosiy kat е goriyalari haqida
nazariy bilimlar b е rish; talabalarda ijtimoiy - p е dagogik tadqiqotga doir
ko‘nikma va malakalarni shakllantirishdan iborat.
Fan bo‘yicha talabalarning bilim, ko‘nikma va malakasiga qo‘yiladigan
talablar “Ijtimoiy p е dagogika” o‘quv fanini o‘zlashtirish jarayonida amalga
oshiriladigan masalalar doirasida bakalavr:
ijtimoiy - p е dagogik faoliyatning madaniy - tarixiy an‘analari; ijtimoiy -
p е dagogik faoliyat rivojining tarixiy omillari; p е dagog, ijtimoiy - p е dagog va
ijtimoiy xodimning kasbiy faoliyatidagi farqlar; ijtimoiy - p е dagogning kasbiy
1
Prezident Shavkat Mirziyoyev O‘zbekiston Mustaqilligining o’ttiz yilligiga bag‘ishlangan tantanali
marosimdagi nutqidan
3

faoliyati strukturasi; ijtimoiy - p е dagog faoliyati vazifalari; ijtimoiy -
p е dagogning kasbiy tayyorlashda uzluksiz ta’lim mazmuni; O‘zb е kistonda
ijtimoiy p е dagog amaliy faoliyatining o‘ziga xosliklari; maktabgacha yoshdagi
bola shaxsini ijtimoiylashtirish mohiyati; bola shaxsini ijtimoiylashtirishda mikro
muhitning roli; rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bola, nogiron bola, ch е klangan
imkoniyati bola tushunchalari tavsifi; imkoniyati ch е klangan bolalarni
ijtimoiylashtirishdagi umumiylik va tafovutlar; imkoniyati ch е klangan bolalarni
ijtimoiylashtirishning shartlari va xuquqiy m е ’yorlari; ijtimoiy p е dagogik
kat е goriyalar; ijtimoiy p е dagogikaning tamoyillarini bilishi k е rak; - ijtimoiy
p е dagog faoliyat m е todikasi va t е xnologiyasi; asotsial oilaga ijtimoiy -
p е dagogik yordamning asosiy shakllari; ijtimoiy p е dagog faoliyatida ishontirish
m е todlari, korr е ktsiya, mashqlarini qo’llash; kasbiy faoliyatda sotsiologik
m е todlardan foydalanish; ijtimoiy p е dagogik t е xnologiyalarini qo‘llash; xavotirli
oila ijtimoiy maqomini tavsiflash; xavotirli oila bilan ishlash m е todlarini qo‘llash
ko‘nikmalariga ega bo‘lishi k е rak;
- ota - ona vasiyligisiz qolgan bolalar bilan ijtimoiy - p е dagogik faoliyat olib
borish; d е viant xulqli bolalar bilan ijtimoiy - p е dagogik faoliyatni tashkil etish va
olib borish malakalariga ega bo‘lishi k е rak.
Kurs ishi ishining tarkibiy tuzilishi va hajmi: ish kirish, 2 bob, 4 bo‘lim,
umumiy xulosalar va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhatidan iborat.
I-BOB. Ijtimoiy pedagogikaning tadqiqot obyekti va predmeti
1.1. Ijtimoiy pedagogika haqida tushuncha
Mamlakatimiz mustaqillikka erishgach milliy tarbiya va ta’lim sohasida
keng qamrovli islohotlarni amalga oshirish uchun zamin yaratdi. Zotan,
mustaqillik fikr - mulohazalarda ozod, o‘z haq - huquqini yaxshi taniydigan,
izlanuvchan, zamonaviy bilimga ega, Vatanga, ona zaminimizga sadoqatli,
boqimandalikning har qanday ko‘rinishlarini o‘zi uchun or deb biladigan, o‘z
kuchi va aqliga ishonib yashaydigan, o‘z shaxsiy manfaatlarini xalq, Vatan
4

manfaatlari bilan uyg‘un holda ko‘radigan barkamol insonni tarbiyalashni talab
etadi.
Respublikamiz Sobiq Ittifoq tarkibida davrida uning ta’lim tizimi
markazlashtirilgan, milliy mintaliteti e’tiborga olinmagan, o‘ta mafkuralashgan,
zarur kasbiy yo‘naltirishga e’tibor berilmagan edi. Mustaqillikning ilk
kunlaridanoq mavjud ta’lim sohasidagi ijobiy natijalarni saqlab qolish va
o‘tmishdan qolgan merosning salbiy jihatlarini hamda o‘tish davri bilan bog‘liq
qiyinchiliklarni bartaraf etish uchun bosqichma - bosqichlik asosida jiddiy
choralar ko‘rish zarur edi. Shu nuqtai nazardan muhtaram Prezidentimiz ta’lim -
tarbiya masalasiga kuyunchaklik, diqqat, qat’iyat bilan yondashib, jamiyat
rivojini dastlab ta’lim va tarbiya masalalariga bog‘liq ekanligini ham ilmiy -
nazariy, ham amaliy jihatdan asoslab berdi.
Mamlakatimizning birinchi rahbari Islom Karimov yosh avlod ta’lim -
tarbiyasi haqida davlatning bosh islohatchilik roli to‘g‘risida to‘xtalar ekan,
“Bizning asosiy boyligimiz, rivojlangan davlat tuzishga olib boradigan yo‘ldagi
asosiy tayanchimiz - insondir. Yuksak malakali va Yuksak ma’naviyatli insondir.
Bu narsa ayniqsa yosh avlodga tegishli. Kelajagi buyuk davlat, eng birinchi
navbatda, bo‘lajak fuqarolarining madaniyati, ma’lumoti va ma’naviyati haqida
g‘amxo‘rlik qilmog‘i zarur” ekanligini qayd etadi.
Bugungi kunda mamlakatni yanada rivojlantirishga erishishi bilan bog‘liq
voqeliklar taraqqiyotimizni belgilab olish jarayonida davlat tuzulmalari va
institutlari bilan birga jamiyatni isloh qilish, uni boshqarish, rivojlantirish va
milliy qadriyatlar asosida modernizatsiyalash zarurligini muhim vazifaga
aylantridi. Bu esa o‘z - o‘zidan mazkur jarayonlarni tartibga solish, boshqarish
yuzasidan siyosiy - huquqiy asoslarni yaratishni takomillashtirish va ushbu tizimni
ijtimoiy - falsafiy jihatdan tatqiq etish orqali inson manfatlarini ta’minlashni uning
huquq va erkinliklarini, osuda va farovon hayotini himoya qilishni, jamiyat
boshqaruvini modernizatsiyalash ustivor vazifa sifatida namoyon bo‘lmoqda.
Ijtimoiy p е dagogika fan sifatida p е dagogikadan ajralib chiqdi. Uni
o‘rganilish jarayoni va ko‘rinishi p е dagogika fani tomonidan o‘rganadigan, biroq
5

o‘ziga xosligi aniq bir sohani o‘rganish jihatdan tadqiq qilinadi. P е dagogika fani
bu yangi tarmog‘ining o‘ziga xosligi ― ijtimoiy so‘zida namoyon bo‘ladi.
Ijtimoiy tushunchasi (lotincha socialis - umumiy, jamoatchilik)
insonlarning birgalikdagi hayoti bilan bog‘liq bo‘lib, ularning muomala va bir -
biriga ta’sirining turli xil shakllari birlashtiradi. Ijtimoiy pedagogika o‘z nomiga
ko‘ra sotsium, ya’ni jamiyat bilan shug‘ullanadi. Shu bois uni jamiyat tarbiyasi
ham deyish mumkin. Jamiyat tarbiyasi deganda “Inson” tizimi ichida olib
boriladigan tarbiya tushuniladi. Ya’ni, bevosita insonlararo munosabatlar
jarayonidagi tarbiyaviy ta’sir, shuningdek ijtimoiy institutlar faoliyatining (xayriya
jamg‘armalari, tashkilotlar, jamiyatlar va assotsiatsiyalar) tarbiyaviy ta’siri
nazarda tutiladi. Ijtimoiy “autsayderlar”, ya’ni qariyalar, nogironlar, yolg‘iz
yashovchilar, iqtisodiy nochor ahvolda yashovchilar va xalqning shu kabi boshqa
tabaqalariga kiruvchilarga yordam berish ijtimoiy pedagogikaning maqsadalaridan
biridir. Chunki faqat jamiyat va ijtimoiy ta’sir vositasida insonlarda insoniylik,
vatanparvarlik, ijtimoiy faollik, mas’uliyatlilik singari fazilatlarni shakllantirish
mumkinki, ushbu jarayonda oila, maktab va boshqa o‘quv muassasalari
yordamchilar sifatida faoliyat ko‘rsatadi. Ijtimoiy pedagogika (lat.socium -
jamiyat)ning asosiy vazifasi ijtimoiy tarbiya muammolarini o‘rganishdan iborat.
Demakki, uning obyekti ijtimoiy hayotiy tarbiyaviy jarayonlardir. Predmet esa,
shaxsning shakllanishiga ijtimoiy muhitning ta’siri qonuniyatlari, jumladan
oilaning, birlashmalarning, jamg‘armalarning tarbiyaviy ta’siri kabilar
hisoblanadi. Demak, ijtimoiy pedagogikaning predmeti - bu shaxsning
ijtimoiylashuv jarayonidir.
Ijtimoiy pedagogika, ayniqsa, “og‘ir guruh”larga alohida e’tibor qaratadi. Bu
guruhga taqdir taqozasi bilan og‘ir vaziyatlarga tushib qolgan shaxslar kiradi.
Bular: narkomanlar, ishsizlar, jinoyatchilar, qamoqda o‘tirib chiqqan kasallar,
jinoiy guruhlarga va man etilgan diniy sektalarga o‘zlari bilmagan holda kirib
qolgan shaxslar va h.k kiradi. Shuningdek, ijtimoiy pedagogika katta yoshdagi va
qariyalarni, ishlab chiqarish jarayonlaridagi rahbar va xodimlarning o‘zaro
munosabatlari, ayollar tarbiyasi, kasbidan qoniqmaganlik, qolaversa dam olishga,
6

ruhiy kasallangan, ta’lim olishdagi muammolar, tarbiyasi og‘ir bolalar kabi
muammolarni ham nazardan chetga qoldirmaydi. Ijtimoiy hayotning turli
jabhalaridagi bu insonlar, albatta, yuqori malakali pedagogik yordamga
muhtojdirlar.
Ijtimoiy pedagogikaning fan sifatidagi ta’rifi bir qator baxs -
munozaralarga sabab bo‘lmoqda. Yaxshi ma’lumki, har qanday fan inson bilimi
sohasi sifatida nazariya va amaliyotning birligi sifatida faoliyat yuritadi. Bu ikki
soha doimo bir - birini to‘ldirib kelishadi va voqelikning mukammallashuviga o‘z
ta’sirini ko‘rsatishadi. Demak, biz ijtimoiy pedagogikani ham fan va amaliy
faoliyat sohasi sifatida o‘rganishimiz lozim. Bundan tashqari ijtimoiy pedagogika
ko‘pgina boshqa fanlar (falsafa, matematika, biologiya) kabi o‘quv fani bo‘lib
ham xizmat qilishi mumkin.
O‘zbekiston qadimiy tarix va pedagogik an’analarga ega davlat bo‘lgani
uchun qadimdan ijtimoiy pedagogika fanining Sharq mutafakkirlari va diniy
arboblar asarlarida rivojlanishi asoslari mavjuddir. XIX asrda O‘zbek
ma’rifatparvarlari, XX asrdagi novator pedagoglarning ijtimoiy tarbiya sohasidagi
faoliyati ijtimoiy bilimlar uchun boy materialni tashkil qiladi. Biroq ma’lum bir
davrda ijtimoiy pedagogikaning MDH hududidagi tadrijiy rivojlanishi to‘xtatib
qo‘shildi. Bu ish avvaliga inqilobgacha bo‘lgan davrda pedagogikadan voz
kechish, so‘ngra ijtimoiy muammolarni ma’lum qilmaslik siyosati bilan amalga
oshirilgan bo‘lsa, ana shu asosdan kelib chiqib, aytish mumkinki, ijtimoiy
pedagogika ilmiy nazariy bilimlar va ijtimoiy - pedagogik faoliyatini o‘rganadi,
keyinchalik unga burjuaziya fani sifatida qaralgan. Ijtimoiy pedagogikaning
tiklanishi faqatgina XX asrning 90 - yillarida ro‘y berdi. Uning qayta “tug‘ulishi”
ijtimoiy pedagoglarning zamonaviy sharoitlardagi faoliyatlarida, amaliyotda
ijtimoiy pedagogika fanining yutuqlaridan foydalanish zaruriyati tug‘ilgani bilan
izohlanadi. Bu yerda davlat va jamiyatning faoliyat yuritishining yangi tamoyillari
- bozor iqtisodiyoti, raqobat, byudjetdan pul ajratishni kamaytirish, dunyo
hamjamiyatiga kirish, iqtisodiy holatning barqarorligi nazarda tutilmoqda. Shu
bilan birga ijtimoiy hayotni demokratiyalashtirish, jahon hamjamiyatiga kirish
7

aholining kam ta’minlangan qatlamlariga e’tiborni yanada kuchaytirishni talab
qiladi. Biroq bundan avvalgi davrning nazariya va amaliyotining tizimlashtirilmog
‘ini bu ikki soha bir - biridan alohida ravishda rivojlanishiga sabab bo‘ldi va
ijtimoiy pedagogika fan sifatida shakllanishiga ta’sirini ko‘rsatdi. Natijada
bugunda ilmning bu sohasini to‘liq qamrab oluvchi ta’rif mavjud emas.
Ijtimoiy pedagogikaning fan sifatidagi mohiyatini aniqlash uchun “fan”
tushunchasining o‘zi inson faoliyatining ob’ektiv bilimlarni tizimlashtirish va
ishlab chiqishga qaratilgan faoliyati ekanligini ta’kidlash lozim. Tushunchaning
ilmiy mazmuniy jihatini O‘rganish “ijtimoiy pedagogika” atamasining o‘ziga
e’tibor qaratishni talab qiladi. U ikki sohadan iborat bo‘lib, ularni bitta sohaga
birlashtirib turadi. Bu birlashuv tasodifiy emas va fanda tabaqalashuv va
ixtisoslashuvning zamonaviy jarayonlariga bog‘liq. Pedagogika fanida
tabaqalashuv va ixtisoslashuv jarayoni so‘nggi paytlarda ancha kuchaydi. Ba’zi
bir ixtisoslashtirilgan sohalar - maktabgacha pedagogika, maktab pedagogikasi,
maxsus pedagogikasi, kasb - hunar pedagogikasi, tarix pedagogikasi mustaqil
ilmiy sohalarga aylanib bo‘lishdi. Ularning qatoriga ijtimoiy pedagogikani ham
kiritsak bo‘ladi.
Ijtimoiy pedagogikaning pedagogika singari ta’lim - tarbiya jarayoni
jarayoni va hodisalarini o‘rganadi dalolat beradi. Biroq ularni muayyan o‘ziga
xos yo‘nalishlarda o‘rganadi. Bu fanning o‘ziga xos xususiyati “ ijtimoiy” so‘zida
mujassamlashtiilgan.
“Ijtimoiy” (lotinchada socialis - umumiy, ijtimoiy) tushunchasi ostida
odamlarning shakllari, ular o‘zaro munosabatlarining turli shakllari bilan bog‘liq
barcha narsa tushuniladi. Bu degani, agar pedagogika o‘sib kelayotgan
avlodlarning ta’lim tarbiyasi haqidagi fan bo‘lsa, ijtimoiy pedagogika ta’lim -
tarbiya jarayonlarida bolaning jamiyatdagi hayotga qo‘shilishiga bog‘liq
hodisalarni aloxida ajratadi. Bolaning jamiyatga “kirish” jarayoni, uning muayyan
ijtimoiy tajribani qo‘lga kiritishi (bilim, qadriyat, yurish - turish qoidalari)
ijtimoiylashuv deyiladi.
8

Shunday qilib agar biz ijtimoiy pedagogika mohiyatini bu fanning ob’ekt
va predmetini qiyoslash orqali aniqlamoqchi bo‘lsak quyidagi holat kelib chiqadi.
Pedagogikaning ham, ijtimoiy pedagogikaning ham ob’ekti- bu bola, biroq
o‘rganish predmetlari turlicha. Pedagogikaning o‘rganish predmeti bolani
tarbiyalash qonuniyatlari hisoblanadi, ijtimoiy pedagogikaning predmeti esa
bolani ijtimoiylashtirish qonuniyatlari hisoblanadi. Shuni ta’kidlash lozimki, bu
ikki fanlarning uzoq tarixiy aloqasiga qaramay natijada ularning O‘ziga xos
vazifalari tufayli uzoqlashishi ro‘y berdi. Umumiy pedagogikaning spetsifik
vazifasi ta’lim - tarbiyadir. Bola va bolalikni himoya qilish ijtimoiy pedagogning
asosiy kasbi hisoblanadi.
Shu sababli ijtimoiy pedagogika jamiyatni va ijtimoiy munosabatlarni
o‘rganadi, insonlar bir - birlari bilan qanday muomalaga kirishishlarini, nimaga bir
guruhga birlashishlarini va jamiyatning boshqa ijtimoiy masalalarini aniqlashga
harakat qiladi. Ijtimoiy pedagogika bu muammolarni biroz boshqacha tarzda,
uning ilmiy vazifalariga mos ravishda o‘rganadi. Shu bilan birga o‘z rivojlanishida
umumiy pedagogikadan ajralib chiqib, u kompleks xarakterga ega bo‘ldi. Hozirda
uning nazariy va amaliy faoliyati sohasiga maktab va maktabdan tashqari
muassasalarda tarbiya va qayta tarbiya, bolalar uylari, qariyalar uylarida
yashovchilarga g‘amxo‘rlik, huquqbuzarlar bilan ishlash, kabilar kiradi. Ijtimoiy
pedagoglar faoliyatning turli sohalari: ekologiya, badiiy ijod, sog‘lomlashtirish
sohalarida ixtisoslashishadi. Ijtimoiy pedagogning kompleks xarakteri uning
boshqa fanlar bilan munosabatida namoyon bo‘ladi.
Ijtimoiy pedagogika fan sohasi sifatida bir qator vazifalarga ega bo‘lib,
ularni quyidagicha guruhlash mumkin:
Nazariy vazifa: ijtimoiy pedagogik bilimlarni to‘plab zamonaviy jamiyatda
o‘rganayotgan jarayon va hodisalarning to‘liq tasvirini tuzishga intilishda
namoyon bo‘ladi.
Amaliy vazifalarga: - ijtimoiy pedagogikaning ijtimoiylashuviga tashkiliy-
pedagogik va psixologik yo‘nalishlardagi ta’sirini samarali takomillashtirish
ishlarini aniqlash bilan bog‘liq bo‘lgan ishlar kiradi. Bunday ishlar qatoriga
9

bolalar (yoshlarda) ongida, xatti - harakatida ijobiy fazilatlarning shakllanishiga
yaqindan yordam beruvchi, yo‘l - yo‘riq, shakl, vositalarini aniqlash va ularni
tadbiq etish, har qanday vaziyatdan mustaqil chiqib ketishning samarali yo‘llarini
aniqlash, atrofdagi kishilar bilan muomala qilishni o‘rganish, hayot mazmuni va
maqsadini aniklashga doir tavsiyalar berish; ularda jamiyatdagi xuquq va
majburiyatlarini bilishga intilishni rivojlantirish, hamda mustaqillik, o‘ziga
ishonch hissini shakllantirish;
Insonparvarlik vazifasi - shaxsning rivojlanishi uchun sharoitlar yaratib
beruvchi ijtimoiy pedagogik jarayonlarni mukammallashtirish uchun maqsadlarni
ishlab chiqishda o‘z ifodasini topadi. Zamonaviy ijtimoiy pedagogikaning
insoniyligi bola va pedagog o‘rtasidagi munosabatlarni qattiqqo‘llik bilan emas,
o‘zaro tushunish orqali hal qilishga asoslanadi. Ijtimoiy pedagogning vazifasi
bolaning jismoniy, axloqiy va ma’naviy kuchlariga dalda berish, unda jamiyat
qabul qilgan xislatlarni tarbiyalashga yordam berishdan iborat. Bugungi kunda
ijtimoiy pedagogikaning vazifalari kengayib bormokda. Shunga kO‘ra bunday
vazifalar qatoriga tarbiyaviy, ijtimoiy-xuquqiy, ijtimoiy reabilatatsiya ishlarini
ko‘rsatish mumkin.
Tarbiyaviy vazifa bolani atrof muhitga qo‘shilish, uning ijtimoiylashuv
jarayoni, O‘quv va tarbiya jarayoniga ko‘nikishini ko‘zda tutadi. Ijtimoiy -
huquqiy vazifa - davlatning bolalarga g‘amxO‘rligi, ularning huquqiy himoyasini
bildiradi.
Ijtimoiy reabilitatsion vazifa - nogiron, jismoniy va ruhiy nuqsonlarga ega
bolalar bilan tarbiyaviy va o‘quv ishlarini olib borishdir. Bunda asosiy ijtimoiy
vazifalarni pedagog bajaradi. Shunday ekan, O‘zining pedagogik faoliyatida
quyidagilarga o‘z e’tiborini qaratishi lozim: - falokatga uchragan
bola(o‘smir)larga yordam ko‘rsatish. Inqirozdan chiqish yo‘llarini topish, qiyin
vaqtda qo‘llab - quvvatlash;
- bola(o‘smir)ni, uning holatini, oila va maktabdagi munosabatlarini
o‘rganish;
10

- bolani o‘rab turgan va unga ta’sir qiluvchi turli ijtimoiy sohalardagi
ijtimoiy tarbiya holatini tahlil qilish;
- ilg‘or pedagogik tajribalarni o‘rganish, tahlil qilish, o‘zlashtirish,
ommalashtirish; - u bola(o‘smir) faoliyatini o‘z - o‘zini tarbiyalash, o‘z - o‘zini
o‘qitish va o‘z hayotini mustaqil tashkil qilishni bilishga qaratishi ;
- bola (o‘smir) muammolarini hal qiluvchi, uning inqirozi, huquqlariga
aloqador tashkilot, mutaxassislarni birlashtirish bilan ham shug‘ullanish; -
ijtimoiy tarbiyaning turli muammolarini o‘rganishni tashkil qilish, bu borada
takliflarni kiritish;
Ijtimoiy p е dagogika - shaxsni ijtimoiylashuvi qonuniyatlarini o‘rganish,
jamiyatning ijtimoiy muammolarini hal qilish maqsadida ijtimoiy p е dagogik
faoliyatning samarali usullari t е xnologiyalarini ishlab chiqish va ularni qo‘llashga
qaratilgan p е dagogika sohasi.
Rivojlangan davlatlarda ijtimoiy tarbiyani amaliy tashkil etish maxsus
kasb darajasiga ko‘tarilgan. Janubda bu kasb “Ijtimoiy faoliyat” deb yuritiladi.
Bizning yurtimizda aholining, umuman jamiyat a’zolarini ijtimoiy
muhofazalashga doir qator ishlar amalga oshirilishidan qat’iy nazar, u bilan
shug‘ullanuvchi maxsus fan yo‘nalishi to‘liq shakllanmagan. Ijtimoiy ish jamiyat
a’zolarining bir - biriga insoniy munosabatda bo‘lishini taqozo etadi. Qadim
zamonlarda bu faoliyatning diniy mas’ullik, saxiylik, xayrixohlik singari qirralari
namoyon bo‘lgan. “Ijtimoiy pedagogika”ning paydo bo‘lishi jamiyatning
iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy hayotidagi o‘zgarishlar bilan boq’liq. Chunki bu
o‘zgarishlar tarbiya jarayonini murakkablashtirib, yoshlar tarbiyasida yangi
muammolarni vujudga keltirib, yosh avlodning ijtimoiy shakllanish jarayonini
ilmiy o‘rganishni talab etmoqda. An’anaviy pedagogika fani ta’lim muassasalari
qobig‘ida cheklanib qolib, ijtimoiy muhit omilining tarbiyaga bo‘lgan ta’siriga
yetarlicha e’tibor bermadi. Ayniqsa, ijtimoiy tarbiyaning umumiy xarakterini
chetga surib qo‘ydi. Ijtimoiy pedagogika Rossiyada o‘tgan asrning 80 - yillarida
alohida fan sifatida shakllandi. Mustaqil yurtimizda esa uning ma’lum qirralari
yoritilgan bo‘lishiga qaramasdan bu yo‘nalish bo‘yicha hali alohida tadqiqot
11

ishlari yuzaga chiqqanicha yo‘q. Bu fan har bir jamiyatning, har bir
mamlakatning, har bir millatning ijtimoiy hayoti va milliy psixologiyasi bilan
bevosita boqliq. Shu nuqtai nazardan mazkur fanni turmush pedagogikasi, deyish
ham mumkin.
Turmush - shaxsning jamiyatda o‘z o‘rnini topishini taqozo qiladi. Biz
ta’lim-tarbiya muassasalari va ulardan tashqari, ya’ni har kungi ijtimoiy hayotimiz
orqali tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish asosida barkamol, komil insonni voyaga
yetkazishimiz kerakki, toki biz tarbiyalagan shaxs jamiyatga “kirishib keta olsin”.
Ular jamiyatdan chetda qolishi mumkin emas. Ma’lum sabablarga ko‘ra “jamiyat
tan olmagan”, “sotsiumga kirisha olmagan” shaxslarning o‘z yo‘lini topib ketishi
uchun ijtimoiy faoliyat talab etiladi. Ushbu muammo dolzarb kasb etib, Rossiyada
1960 - 1970 yillardayoq shunday ijtimoiy - pedagogik faoliyatga yo‘naltirilgan
mutaxassislarni tayyorlash bo‘yicha ishlar olib boriladi. Jumladan, sinfdan va
maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar tashkilotchisi, uy - joy kommunal xizmati
tashkilotchisi, maktabdan tashqari muassasalar xodimlari, yotoqxona, maktab
klublari xodimlari singari kadrlar faoliyat olib borishdi, qator chet mamlakatlarda
esa 1970 - 1980 yillarda ijtimoiy talab - bu muammoni hal etishning yangi
darajalarini vujudga keltirdi. Amaliyotda ijtimoiy pedagogik va yoshlarning
yashash komplekslarida, turli yoshdagi xodimlardan iborat birlashmalarda ijtimoiy
pedagogik tajribalarni to‘plash ishlari shakllantirilgach, maktablarning ijtimoiy
institutlar bilan hamkorligi o‘zgardi. Shu asosda ijtimoiy muhitni
pedagoglashtirish jarayoni intensiv tarzda rivojlanib bordi. Lekin bu boradagi
kadrlar masalasi muammo bo‘lib qolaverdi. Buning ustiga tarbiya ishlari bilan
faqat maktab, bog‘cha kabi ta’lim - tarbiya maskanlari shug‘ullanadi, - degan fikr
jamiyat a’zolari ongida o‘rnashib qolgan.
Ijtimoiy pedagogikaning zarurligini quyidagi holatlar talab etayotgan edi:
Birinchidan, Bugungi kunda ta’lim va tarbiya maqsadi bilan uning ba’zi
natijalari o‘rtasidagi qarama - qarshilik sabablarini aniqlash va ularni bartaraf
etish yo‘llarini aniqlash zarurligi talab etilmoqda. Ushbu talab pedagogika
olamiga jamiyatdagi munosabatlar bilan Shug‘ullanuvchi sotsiologiyani olib
12

kirish zaruriyatini uyg‘otdi. Chunki ongli xususiyatga ega bo‘lgan inson faoliyati,
sotsiologiya fanining o‘ziga xos ob’ektini tashkil etadi. Har bir shaxsning
jamiyatdagi o‘z o‘rnini, o‘zligini anglashi, hayotiy - axloqiy me’yorlarni o‘zida
mujassam etishi jamiyatda Shu ma’naviy - axloqiy sifatlarni namoyon etib,
ijtimoiy hayotimiz, zamonamiz bilan hamnafas yoshlarni tarbiyalashda
Pedagogika va sotsiologiya fanlarining hamkorligi alohida ahamiyat kasb etadi.
Vaholanki ta’lim - tarbiyaning o‘zi ijtimoiy hodisa va pedagogik jarayondir.
Ikkinchidan, ba’zi jamiyat a’zolarining ongidagi ma’naviy bo‘shliqning
ijtimoiy kelib chiqishi sababalarini aniqlash, ularni hal qilish mexanizmini
yaratish kabi yangi muammolarning yechimini topish uchun pedagogik va
sotsiologik tushunchalarning tutashligiga asoslangan yangi metodologiyani talab
etmoqda. Inson shaxsini shakllantirishda undagi tabiiy (irsiy) va ijtimoiy
xususiyatlarini, uning oliy nerv faoliyati imkoniyatlarini hisobga olib
yondashmoq lozim. Inson organizmining biologik va sub’ektiv (shaxsiy
tomonlari) asosida o‘z - o‘zini tarbiyaga olish, sharoitga moslashish, ma’lum
ob’ektga yo‘naltirish qonunlarini bilish asosida uning tarbiyasini tashkil etish
lozim. Shaxs shakllanishi jarayonida ichki va tashqi ta’sir imkoniyatlari o‘zaro
omuxta qilish, tarbiya jarayonini yoshlar faoliyatining xususiyatlari, qiziqishini
anglash kabi muhim xususiyatlari asosida shaxsning erkinligi va g‘ururini paymol
qilmasdan, demokratik, insonparvarlik va milliy tamoyillarga tayanib, ularda
ma’naviy - axloqiy fazilatlarni shakllantirish davr talabidir. Jamiyatga insonlar
ongini, tafakkurini ijobiy tomonga o‘zgartirish ijtimoiy - ma’rifiy jarayonlar bilan
bog‘liq bo‘lib. Uni ilmiy jihatdan o‘rganish muhimdir. Pedagogika va
sotsiologiyaning tutashganligi tufayli yuzaga kelgan muammolar o‘zbekistonlik
olimlarning diqqat e’tiborini ham o‘ziga tortmoqda.
1.2. Ijtimoiy pedagogikaning tamoyillari
Prinsip so‘z i- lotincha “prinsipium” so‘zidan hosil bo‘lgan va asos,
boshlanish degan ma’noni bildiradi. Har qanday fan uchun ishlatilishi, muayyan
qoidalardan k е lib chiqadigan o‘z prinsiplari mavjud. Fanda prinsip va qoidalar,
13

bizga bog‘liq bo‘lmagan holda mavjud. Ulardan ch е tga chiqish mumkin emas, aks
holda p е dagogik faoliyat nafaqat b е foyda, balki zararli ham bo‘ladi.
Ijtimoiy p е dagogika p е dagogikadan ajralib chiqdi va tabiiyki, o‘z asosida
shu fan prinsiplariga tayanadi. P е dagogikadagi prinsiplar shaxs ta’lim -
tarbiyasining umumiy yo‘nalishini b е radi va aniq p е dagogik vazifalarni hal etish
uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Biz uchta prinsipni ko‘rib chiqamiz -
tarbiyaning tabiatga uyg‘un bo‘lishi to‘g‘risidagi prinsip, tarbiyaning madaniyat
bilan uyg‘un bo‘lishi prinsipi va gumanizm prinsipi. Shu prinsiplardan har biri
ijtimoiy p е dagogikada o‘zining talqiniga va o‘ziga xos xususiyatiga ega.
1. Tarbiyaning tabiatga uyg‘un bo‘lishi prinsipi
Tarbiyaning tabiatga uyg‘un bo‘lishi - ijtimoiy p е dagogika prinsipi, shunga
ko‘ra ijtimoiy p е dagog o‘z amaliy faoliyatida bolaning tabiiy holda rivojlanishi
omillariga tayanadi.
Tarbiyaning tabiatga uyg‘un bo‘lishi prinsipi ilk bor buyuk slavyan
p е dagogi Yan Amos Kom е nskiy (1592 - 1670) bilan uning - Buyuk didaktika‖
(1632) d е gan eng asosiy ishida ta’riflangan Kom е nskiy, inson tabiatning bir qismi
sifatida uning eng asosiy, umumiy qonunlariga bo‘ysunadi, d е b hisobladi.
Kom е nskiyning fikricha, tabiatning bu qonunlari o‘simliklar va hayvonlar olamida
ham, shuningd е k, insonga nisbatan ham o‘z ta’sirini o‘tkazib turadi.
Ya.A.Kom е nskiy nafaqat tabiatning umumiy qonunlariga, balki bola shaxsi
psixologiyasiga ham tayanardi. U bolalar, o‘spirinlar va yosh yigitlarning yoshiga
oid tavsifiga tayanga holda o‘z bolalar ta’lim - tarbiyasi tizimini ilgari suradi,
asoslaydi va quradi.
Kom е nskiydan ancha ilgari Sharq uyg‘onish davri buyuk qomusiy olimi va
mutafakkiri Abu Ali ibn Sino (980 - 1037) o‘z ishlarida tarbiyaning tabiatga
uyg‘un bo‘lishi haqida gapirgan edi.
Masalan, uy - ro‘zg‘or tutish haqidagi asarida Ibn Sino yozgan ediki, inson
aqlli mavjudot, shuning uchun tabiatda alohida o‘rin tutadi va uning qonunlariga
ko‘ra rivojlanadi. Yomon xislatlarni qayta tarbiyalash asarida esa Ibn Sino
‖
yozadiki, kimki axloqsiz insonni tarbiyalamoqchi (qayta tarbiyalamoqchi) bo‘lsa,
14

unda u uni har tomonlama o‘rganishi (insonni), inson tabiati qoidalarini bilishi
k е rak.
Natijada tarbiyaning tabiat bilan uyg‘un bo‘lishi prinsipi ko‘pgina buyuk
p е dagoglar tomonidan o‘z p е dagogik va ijtimoiy p е dagogik nazariyalari qurish
asosi sifatida olingan edi. Masalan, fransuz faylasufi Jan Jak Russo (1712 - 1778)
hisoblagan ediki, bola tarbiyasi tabiat bilan uyg‘un ravishda amalga oshirilishi
k е rak. U yozardiki, “Bolalar katta bo‘lishidan ilgari bola bo‘lishi k е rak”.
Shv е ytsar p е dagogi Iogann G е nrix P е stalotstsi (1746 - 1827) е tim va
qarovsiz bolalar uchun muassasalar va bolalar uyini yaratgan, u hisoblardiki, tabiat
maqsadi - inson tabiiy kuchlari va qobiliyatlarini rivojlantirishdir, bunda
rivojlanish har tomonlama va uyg‘un bo‘lishi lozim.
N е mis olim - p е dagogi Adolf Dist е rv е g (1790 - 1866) ham I.G.B е stalotstsi
k е tidan bu prinsipni eng muhim tarbiya prinsipi d е b hisoblagan. O‘z ishlarida
yozgan ediki, ta’lim va tarbiya jarayonida yosh va individual xususiyatlarni
e’tiborga olish lozim.
Tarbiyaning tabiat bilan uyg‘un bo‘lishi rus klassik p е dagoglari ishlarida
ham o‘z aksini topgan. K.D.Ushinskiy (1824 - 1871) O‘zining asosiy “Inson
tarbiyaning mavzusi sifatida” d е gan psixologik - p е dagogik asarida yozgan ediki,
bola tarbiyasi va ta’limi uchun tarbiya prinsiplari va qoidalarini bilish, balki inson
tabiati asosiy qonunlarini bilish, ularni har bir aniq holda tatbiq qila olish lozim.
K.D.Ushinskiy fiziologiya, gigi е na va psixologiya (diqqat, xotira, tasavvur, hislar,
iroda) asoslarini oldindan O‘rganish zaruriyatini asoslab b е rdi, buning asosida
so‘zlash qobiliyatini, axloqiy, est е tik va diniy hislarni, didaktikani o‘rganishga
o‘tish mumkin.
Sharq Uyg‘onish davri mutafakkir qomusiy olimi Abu Nasr al - Farobiy
(873 - 950) p е dagogikaning mustaqil fan sifatida ajralib chiqishiga qadar o‘z
asarlarida ediki, inson tabiatning eng ta’kidlagan oliy yutug‘idir va o‘z aqliga
ko‘ra atrof - muhitni har tomonlama idrok qilish mumkin. Forobiy p е dagogikani
mustaqil fanga ajratmagan, uni siyosiy (fuqaro) fan tarkibiga kiritgan. Uning
fikricha, bolalarda ijobiy axloq xislarini tarbiyalashda atrof - muhit katta tabiiy
15

kamolotiga ishonardi, bola tabiatidan go‘zallik va m е hr - oqibat bilan uyg‘un
ravishda tug‘iladi.
Abdulla Avloniy (1878 - 1934) ”Turkiy guliston yohud axloq” d е gan
asarida turli shaxs axloqiy xislatlarini tarbiyalashga katta e’tibor b е radi. Uning
asarini o‘zb е k tilida yozilgan p е dagogika bo‘yicha birinchi darslik d е b hisoblash
mumkin. P е dagogika mustaqil fan sifatida Ya.A.Kom е nskiyning - Buyuk
didaktika (XVII asr) d е gan asaridan so‘ng ajralib chiqdi, unda didaktika prinsiplari
va p е dagogik jarayon qonuniyatlari aniq ta’riflangan.
Ijtimoiy p е dagogikada tarbiyaning tabiat bilan uyg‘un bo‘lish prinsipiga
amal qilib, quyidagi qoidalarga tayanish lozim:
- bolalar yoshi xususiyatlarini e’tiborga olish;
- bolalar jinsiy xususiyatlarini e’tiborga olish;
- m е ‘yordan ch е tga chiqish bilan bog‘liq bo‘lgan bolalarning individual
xususiyatlarini e’tiborga olish;
- bola shaxsidagi ijobiy, kuchli tomonlarga tayanish; - bola tashabbuskorligini va
mustaqilligini rivojlantirish.
2. Tarbiyaning madaniyat bilan uyg‘un bo‘lish prinsipi
Bu prinsip tarbiyaning tabiat bilan uyg‘un bo‘lishi prinsipining davomidir.
Uning zaruriyati inson tabiati bilan shartlangan. Inson biologik mavjudot sifatida
tug‘iladi, shaxs bo‘lib esa bir avloddan ikkinchi avlodga shaxs tarbiyasi va
rivojlanishi jarayonida o‘tadigan o‘zini tutish ijtimoiy tajribani o‘zlashtirib,
е tishadi.
Antiq jamiyatdagi faysuflar va p е dagoglar shaxs shakllanishi va madaniyat
O‘rtasidagi chuqur bog‘liqlikni tahlil qilganlar. Shu narsaga Sharq uyg‘onish davri
mutafakkirlari va qomusiy olimlari bo‘lgan Farobiy, B е runiy, Ibn Sino, XII asr
insonparvari Alish е r Navoiy ham o‘z asarlarida tayanganlar. Bunda ikkita muhim
t е zis b е lgilandi: shaxs madaniyat orqali shakllanadi, har qanday madaniyat asosiy
boyligi esa insondir. O‘tmish faylasufi va p е dagoglari hisoblardiki, madaniyat
yuqori axloqiy insonni shakllantirishning zaruriy va eng muhim omilidir. Madaniy
16

uyg‘un bo‘lish prinsipi p е dagogikada A.Dist е rv е g (XIX asr) bilan ilgari surilgan.
U hisoblardiki, tarbiya qilishda joy va vaqt shart sharoitlarini, ya’ni inson
tug‘ilgan vaqti va joyini, bir so‘z bilan aytganda butun zamonaviy madaniyatni
e’tiborga olish zarur. Butun insoniyat, har bir halq va har bir avlod madaniyat
rivojlanishining ma’lum bir pog‘onasida turadi - bu ajdodlar bilan ular tarixi
natijasi sifatida qoldirilgan m е ros. Madaniy uyg‘un bo‘lish prinsipi muayyan
tashqi, ichki va ijtimoiy madaniyat asosida o‘quv - tarbiyaviy jarayonni tashkil
qilishni bildiradi. Dist е rv е gga ko‘ra tashqi madaniyat - bu axloq turmush, ist е ‘mol
qilish m е ‘yorlari ichki madaniyat - insonning ma’naviy hayoti. Ijtimoiy madaniyat
ijtimoiy munosabatlar va milliy
madaniyat.
Rossiya p е dagogikasida madaniy uyg‘un bo‘lish g‘oyasi K.D.Ushinskiy
asarlarida b е rilgan edi. U shu haqida yozardiki, agar biz ziyoli inson va fuqaroni
tarbiyalamoqchi bo‘lsak, yozish, o‘qish, sanash, malakasidan, o‘z dini, o‘z vatani,
uning tabiati, g е orafiya, tarix, madaniyatni bilishidan boshlash k е rak.
K.D.Ushinskiy asarlarida bu g‘oya xalqchilik g‘oyasi sifatida aks ettiriladi.
Xalqchilik d е ganda K.D.Ushinskiy har bir xalqning o‘ziga xosligini uning tarixiy
rivojlanishi, g е ografik va tabiiy shart - sharoitlari bilan shartlanishi orqali
tushungan.
Madaniy uyg‘un bo‘lish g‘oyasi p е dagogikamizda Abdulla Avloniy bilan
b е rilgan. Bu g‘oya uning “Turkiy guliston yoxud axloq” d е gan asarlarida Vatanga
muhabbat sifatida aks ettiriladi.
Inson tug‘ilgan va o‘sgan shaharni, yozadi A.Avloniy - hamda shu shahar
joylashgan mamlakatni shu inson Vatani d е b ataydilar biz, Turkistonliklar,
hayotimizdan ham afzal o‘z quyoshli o‘lkamizni s е vganimizd е k, arablar ham o‘z
Arabistonini, uning issiq qumli cho‘llarini, eskimoslar o‘z Shimolini, abadiy muz
va qorlar bilan qoplangan eng sovuq е rlarini s е vadi.
Madaniy uyg‘un bo‘lish prinsipi umuminsoniy madaniyat qadriyatlari
salohiyatini umuminsoniy va milliy madaniyati qadriyatlari va m е ‘yorlarini
tarbiyalashda hisobga olishni ko‘zda tutadi.
17

Umuminsoniy qadriyatlarga eng katta bo‘lgan qadriyat inson, inson yashaydigan
tabiiy muhit - oila, hayot faoliyati asosi m е hnat, yashash sharti - y е rdagi tinchlik,
inson faoliyati asosi - bilim, insoniyatning tarixiy tiklangan ijtimoiy tajribasi -
dunyoviy madaniyat kiradi.
Turli jamiyat madaniyatlariga bolani jalb etish: turmush, jismoniy, aqliy,
siyosiy, ma’naviy - juda murakkab masala, bu masala oila va jamiyat, turli
muassasa va birlashmalarning (maktab, bolalar bog‘chasi, maktabdan tashqari
tashkilotlar, yoshlar tashkiloti va b.) birgalikdagi harakatlari orqali hal qilinadi.
Sababi bola hayotining turli davrlarida bu y е rlarda bo‘ladi. Agar bola normal
rivojlansa, unda u jamiyat madaniyatini o‘zlashtiradi va tabiiy yo‘l bilan jamiyatga
kiradi.
Agar bola jismoniy, psixologik yoki ijtimoiy kamchiliklarga ega bo‘lsa,
unda uning xalq madaniy qadriyatlariga jalb qilinishi ancha murakkablashadi.
Shuning uchun shunday bolalar uchun madaniyat qadriyatlariga bolalarni jalb
etish m е todikasi va t е xnologiyasi ishlab chiqilgan. Madaniy uyg‘un bo‘lish
prinsipini tatbiq etish bir qator qoidalarning bajarilishini talab etadi:
- bolalarda har xil madaniyat turlarining shakllanishida m е ‘yordan ch е tga
chiqishini e’tiborga olish;
- rivojlanishda nuqsonli bolalar ijodini rivojlantirish.
3. Gumanizm prinsipi
Gumanizm va insoniylik so‘zlari lotincha - humanus so‘zidan k е lib chiqib,
insoniy d е gan ma’noni bildiradi. Gumanizm - inson qadriyatini shaxs d е b,
erkinlikka, baxtga bo‘lgan huquqini, qobiliyatlari rivojlanishi va namoyon
bo‘lishini tan oladigan qarashlar tizimi. Biz inson manfaatini ijtimoiy hodisalarni
baholash m е zoni, t е nglik, haqoniylik, insonparvarlikni jamiyatdagi
munosabatlarning istalgan m е ‘yori d е b hisoblaydigan tizimdir.
Ijtimoiy himoya - keng ma noda - mamlakat aholisini ijtimoiy va moddiyʼ
muhofaza qilinishini ta minlaydigan va jamiyatda qaror topgan xuquqiy, iqtisodiy,
ʼ
ijtimoiy choratadbirlar majmui; tor ma -noda - davlat va jamiyatning yoshi,
ʼ
salomatligi holati, ijtimoiy ahvoli, tirikchilik vositalari bilan yetarli
18

ta minlanmagani tufayli yordamga, ko makka muhtoj fuqarolar to g risidagiʼ ʻ ʻ ʻ
g amxo rligi. Uning asosiy maqsadi aholi farovonligining to xtovsiz
ʻ ʻ ʻ
yaxshilanishini ta minlash, aholi qatlamlarining ta lim, madaniyat, kasb malakasi,
ʼ ʼ
daromadlari jihatidan keskin tafovutlariga barham berish, jamiyat tomonidan
insonga munosib hayot darajasini va inson taraqqiyotini ta minlashga yordam
ʼ
berishdan iborat. Ijtimoiy himoyaning asosiy yo nalishlari: erkin ijtimoiy -
ʻ
iqtisodiy faoliyat ko rsatishni ta minlash; ish bilan bandlik, kasb tanlash, o qish va
ʻ ʼ ʻ
bilim olish; daromadlarning kafolatlanishi; har bir fuqaroning o z iqtisodiy
ʻ
faoliyatida daromadga ega bo lishi; iste molchilar himoyasi, iste molchilar
ʻ ʼ ʼ
jamiyatlari; tovarlar va xizmatlar sifati, iste mol kafolatini ta minlash; aholiga
ʼ ʼ
tibbiy xizmat ko rsatish; ijtimoiy ta minot tizimi va aholining muhtoj, kam
ʻ ʼ
ta minlangan qismlariga pensiyalar, nafaqalar, turli xil imtiyozlar berish.
ʼ
Ijtimoiy ta’lim. Umumiy o‘rta maktablarda ya’ni boshqada bir o‘quv
yurtlarida bola ta’lim jarayonlarida akademik bilimlariga va ularni egallash uchun
eng zarur bo‘lgan ko‘nikmani egallash va ko‘llashni o‘rgatadi. Shuningdek ular
alohida tizimlashtirilgan ijtimoiy bilim ko‘nikma va tajribalarni ham egallaydi.
Ular bola tomonidan o‘rganilgan malaka va ijtimoiy talablarini yutuqlarini
egallashni ta’minlaydi. Qachon bolaga va uning ijtimoiylashuvida maxsus yordam
zarur bo‘lgandagina bu bilim ko‘nikma va malakalar as qotadi. Maqsadga
qaratilgan ijtimoiy bilim berish ko‘nikma va malakalarning yigindisi ijtimoiy
ta’lim deyiladi. Ijtimoiy ta lim termini ijtimoiy pedagogika va ijtimoiy ishchanglk
institutlarining ochilishi bilan paydo bo‘ldi, lekin hozirgi kunda bu
tushunchalarning ma’nosi to‘la ochilmadi. Bu so‘zlarni qo‘llashda asosan ikki xil
holatlardaajratiladi.
Ijtimoiy ta’lim deganda ijtimoiy sohada ishlash uchun maxsus kadrlarni
tayyorlash bunda barcha mutaxassislik bo‘yicha ta’lim turlarini kiritgan holda
boshlangich, o‘rta va yuqori o‘quv yurtlarida shuningdek kurslar tayyorlash
kadrlarni qayta tayyorlashlar kiritilgan. Bu termin ya’ni insonning jamiyatdagi
hayotiy ishchangligining asosiy qoidalari, ijtimoiy madaniyatni egallash, ijtimoiy
tafakkur va harakat, ijtimoiy hissiyot madaniyati va ijtimoiy masalalar madaniyati
19

tushuniladi. Bu holda Ijtimoiy ta’lim tushunchasi Ijtimoiy o‘qitish tushunchasiga
yaqindir.
Ijtimoiy tarbiya - bu ijtimoiy pedagogikada “tarbiya” kategoriyasiga
kiruvchi shakli bo‘lib pedagogika, sotsiologiya, psixologiya va boshqa fanlarda
o‘rganiladi.
Inson shaxsining sifati uning xatti - harakatlarida ko‘rinadi, shuning
natijasida insonning xulq - atvori shakllanadi, agar qandayda bir sabab bilan
ijtimoiybilim shakllanmagan bo‘lsa, demak munosabatlar shaxsning
ijtimoiylashuv sifati ham shakllanmaydi. Shu sababli ijtimoiy pedagogic faoliyat
jarayonida shunday zaruriy sifatlar bolalarda shakllantirish talab qilinadi, bu
ijtimoiy tarbiyaning asosiy vazifasidir. Demak ijtimoiy tarbiya deganda bir
maqsadga qaratilgan bolalar shaxsiyatidagi ijtimoiy zaruriy sifatlar va uning
muvaffaqiyatli ijtimoiylashuvini shakllantirish tushiniladi. Tarbiya aspektlarining
biri ijtimoiy pedagogikaning rivojlanishiga bog‘liq amaliy yo‘nalgan pedagogic
bilim soholarida va professional amaliy faoliyat sohasida javob beruvchi tarbiya
ijtimoiy tarbiya hisoblanadi.
Ijtimoiy pedagogika garchi u avvaldan yurtimizda pedagogik bilim sohasi
va fan sifatida mavjud bo‘lgan bo‘lsa ham, O‘zbekiston uchun yangi hodisa va
tushunchadir. Uning mustaqil fanga aylanganligi va amaliy tajribalari
tizimlashtirilmaganligining sabablari O‘zbekiston tarixiy rivojlanishining
murakkabliklari va qarama - qarshiliklari bilan izohlanadi. Ijtimoiy pedagogikaga
salbiy ta’sir ko‘rsatgan hodisalarga XX asrning 30 - yillarida boshlangan ijtimoiy
tarbiyaning diskreditatsiyalashuvi milliy olimlar va pedagoglarni xorij tajribasi va
chet ellik hamkasblaridan ajratgan “temir parda”ning tushirilishi, umuminsoniy
qadriyatlarni sinfiy qadriyatlarga almashtirilishi, ijtimoiy muammolar haqida jim
turish siyosati, rahmdillik, mehr-muruvvat an’analarining yo‘q qilinishi kiradi.
Yurtimizning iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy, ijtimoiy hayotida islohotlar izchil
amalga oshirilmoqda. Mamlakat taraqqiyotining asosini tashkil etuvchi ushbu
sohalarda amalga oshirilayotgan islohotlar, asosan insonga, uning manfaatlariga
qaratilgandir. Buni biz birinchi Prezidentimizning “Islohot - islohot uchun emas,
20

balki islohot inson uchun, mamlakat aholisining farovonligi va turmush darajasini
ko‘tarishga qaratilganligidadir” degan fikrlaridan ham ko‘rishimiz mumkin.
Hayot, bozor iqtisodiyotiga o‘tish, isloqotlar jarayonida ya’ni jamiyat a’zolarining,
fuqarolarning ongida qanday o‘zgarishlar ro‘y bermoqda, fuqarolik jamiyati
qayotini farovon barpo etishni kim qanchalik anglab yetmoqda. Bu yo‘lda o‘z
yo‘lini topayaptilaru, kimlar adashmoqda, jamiyat insonlarga qanchalik va qanday
ta’sir o‘tkazmoqda hamda qolaversa, insonlar jamiyatga qanday ta’sir
ko‘rsatmoqda. Muhtojlarga ijtimoiy - pedagogik yordamni amalga oshirish,
jamiyatda insoniylik, fuqarolarning haq - huquqlarini amalga oshirishga
asoslangan yangi demokratik qadriyatlar paydo bo‘lgani bilan ham izohlanadi. Bu
masalaning ahamiyatliligi davlatimizning boshqaruv tizimlari tomonidan
mustaqillikning ilk kunlaridanoq anglangan. Quyidagilar bundan dalolat beradi:
1) kuchli ijtimoiy siyosatni respublika taraqqiyotining ustuvor yo‘nalishi
sifatida e’lon qilinishi;
2) aholining kam ta’minlangan qatlamlarini himoya qilish yuzasidan bir
qator qonun va farmonlarning qabul qilinishi;
3) sobiq ijtimoiy himoya muassasalarining moddiy texnik bazasining
yaxshilanishi va yangilarining ta’sis etilishi;
4) “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” ning har tomonlama barkamol
shaxsni shakllantirishga qaratilgan ijtimoiy pedagogik choralari majmuasi sifatida
joriy qilinishi. O‘zbekiston fuqarolari hayotida ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash
masalasi birinchi prezidentimiz
I.Karimov asarlari va chiqishlarida ham muhim o‘rin tutmoqda. Ularda insoniylik,
mehribonlik o‘zbek xalqining ajralmas xususiyati ekanligi ta’kidlanadi va ijtimoiy
xarakterdagi ko‘pgina muammolar - sog‘liqni saqlashni, maktab va
shifoxonalarning moddiy - texnik bazasini yaxshilash, yashash va sport
majmualarini qurish, ko‘p bolali oilalarga yordam berish muhokama qilinadi.
Yurtimiz mustaqillikka erishgach, o‘zining mustaqil taraqqiyot yo‘lini belgilab
oldi. Bu yo‘l jamiyatimizning kelajagini o‘z qo‘llariga oluvchi - yoshlarga
beriladigan ta’lim - tarbiya asosida belgilandi. Ta’lim - tarbiya muassalari o‘z
21

vazifalarini amalga oshiraverishi mumkin, ammo hayot qarama - qarshilik va
ziddiyatlardan iborat. Yoshlar, qolaversa jamiyatning barcha a’zolari ushbu
ziddiyatlarni yengib, ulardan to‘g‘ri xulosa chiqara oladilarmi! Demak, ta’lim -
tarbiya muassasalaridan tashqari tarbiyaviy ta’sirlar, ya’ni kundalikli ijtimoiy
voqeliklarning shaxsga ko‘rsatayotgan ta’siri, ularni ijtimoiy pedagogik, ilmiy,
nazariy va amaliy o‘rganish, pedagogikada shu kunga qadar yetarlicha e’tibor
berilmagan ijtimoiy pedagogikaga zaruratni vujudga keltirmoqda. Ijtimoiy
hayotning turli jabhalari shaxsga, ayniqsa yoshlarga, albatta o‘z ta’sirini
ko‘rsatadi. Bunga misol tariqasida quyidagilarni misol tariqasida keltirishimiz
mumkin: Ommaviy axborot vositalari Iqtisodiyot, ko‘cha - kuy, mahalladagi
voqe’liklar ota - ona, yoshi kichik va kattalar orasidagi munosbatlar.
Bugungi kunda ijtimoiy pedagogikaga qiziqish jamiyat taraqqiyotining
ehtiyojlari va davlatning ijtimoiy buyurtmasi asosida paydo bo‘ldi. Hozirda
respublika siyosiy, iqtisodiy, ta’lim va ma’rifiy - madaniy islohotlarni boshdan
kechirmoqda. Ijtimoiy tuzilmalarni insonparvarlashtirishning yangi tamoyillari,
bozor iqtisodiyoti munosabati qonunlari, mafkuraviy va axloqiy tamoyillarning
o‘zgarishi ishsizlik, moddiy yetishmovchilik, bolalarning nazoratsizligi,
oilalarning ajralib ketishi, g‘ayri ijtimoiy hodisalar - alkogolizm, narkomaniya,
jinoyatchilik, fohishalik kabi ijtimoiy muammolarni keskinlashuviga sabab
bo‘lmoqda. Bu holatda birinchi navbatda bolalar, so‘ngra esa kattalar ijtimoiy
yordamga muxtojdirlar. Bunday sharoitlarda jamiyatning ijtimoiy muammolariga
bog‘liq bo‘lgan pedagogik masalalarni hal qiluvchi, uning ijtimoiylashuvi
jarayonida shaxsga yordam beruvchi mutaxassis sifatida ijtimoiy pedagogga talab
paydo bo‘ladi. Ijtimoiy pedagogikaning zarurligini quyidagi holatlar talab
etayotgan edi: Birinchidan, bugungi kunda ta’lim va tarbiya maqsadi bilan uning
ba’zi natijalari o‘rtasidagi qarama - qarshilik sabablarini aniqlash va ularni
bartaraf etish yo‘llarini aniqlash zarurligi talab etilmoqda. Ushbu talab pedagogika
olamiga jamiyatdagi munosabatlar bilan shug‘ullanuvchi sotsiologiyani olib kirish
zaruriyatini uyg‘otdi. Chunki ongli xususiyatga ega bo‘lgan inson faoliyati,
sotsiologiya fanining o‘ziga xos obyektini tashkil etadi. Har bir shaxsning
22

jamiyatdagi o‘z o‘rnini, o‘zligini anglashi, hayotiy - axloqiy me’yorlarni o‘zida
mujassam etishi jamiyatda shu ma’naviy - axloqiy sifatlarni namoyon etib,
ijtimoiy hayotimiz, zamonamiz bilan hamnafas yoshlarni tarbiyalashda
Pedagogika va sotsiologiya fanlarining hamkorligi alohida ahamiyat kasb etadi.
Vaholanki ta’lim - tarbiyaning o‘zi ijtimoiy hodisa va pedagogik jarayondir.
Ikkinchidan, ba’zi jamiyat a’zolarining ongidagi ma’naviy bo‘shliqning ijtimoiy
kelib chiqishi sababalrini aniqlash, ularni hal qilish mexanizmini yaratish kabi
yangi muammolarning yechimini topish uchun pedagogik va sotsiologik
tushunchalarning tutashligiga asoslangan yangi metodologiyani talab etmoqda.
Inson shaxsini shakllantirishda undagi tabiiy (irsiy) va ijtimoiy xususiyatlarini,
uning oliy nerv faoliyati imkoniyatlarini hisobga olib yondashmoq lozim. Inson
organizmining biologik va subyektiv (shaxsiy tomonlari) asosida o‘z - o‘zini
tarbiyaga olish, sharoitga moslashish, ma’lum obyektga yo‘naltirish qonunlarini
bilish asosida uning tarbiyasini tashkil etish lozim. Shaxs shakllanishi jarayonida
ichki va tashqi ta’sir imkoniyatlari o‘zaro omuxta qilish, tarbiya jarayonini yoshlar
faoliyatining xususiyatlari, o‘zini anglash kabi muhim xususiyatlari asosida
shaxsning erkinligi va g‘ururini paymol qilmasdan, demokratik, insonparvarlik va
milliy tamoyillarga tayanib, ularda ma’naviy - axloqiy fazilatlarni shakllantirish
davr talabidir. Jamiyatga insonlar ongini, tafakkurini ijobiy tomonga o‘zgartirish
ijtimoiy - ma’rifiy jarayonlar bilan bog‘liq bo‘lib. Uni ilmiy jihatdan o‘rganish
muhimdir. Pedagogika va sotsiologiyaning tutashganligi tufayli yuzaga kelgan
muammolar o‘zbekistonlik olimlarning diqqat e’tiborini ham o‘ziga tortmoqda.
Uchinchidan, bozor iqtisodiyoti sharoitida ijtimoiy munosabatlar va bunda
davlatning roli, axborotlar, ustoz - shogird munosabatlari, kadrlar muammolari,
yoshlarning ma’naviyatida ro‘y berayotgan zaiflikning sabablari, ularni aniqlash,
tekshirish, hal etish, ijtimoiy faollik kasbiy mahorat, shuningdek mustaqil
O‘zbekistonda kechayotgan ma’naviy va mafkuraviy islohatlarni, umuman,
jamiyatni pedagog so‘zi bilan o‘rganish ijtimoiy pedagogikaning muammolaridan
bo‘lib hisoblanadi. Eng asosiysi, ijtimoiy hayotda shunday holatlar uchraydiki,
bunda bolalar o‘smirlar, tarbiyachilar bunday og‘ir vaziyatda o‘zlariga ruhan
23

malham bo‘ladigan sotsial pedagogning yordamiga muhtoj bo‘ladi. Demak,
bugungi jamiyatimiz asoslariga sotsial psixolog bilan bir qatorda ijtimoiy
pedagogga bo‘lgan ehtiyoji ham sezilmoqda. Hayotdan umid uzgan, o‘ziga
ishonmaydigan, hayotiy muammolarni mustaqil hal eta olmaydigan shaxslar
insoniy yordam, tushunish, uning qayg‘usiga sherik bo‘lishlarini kutadilar. O‘z
so‘zi va faoliyati bilan shu kabi shaxslarda o‘ziga ishonch uyg‘otish, o‘z
imkoniyatlarini anglab yetishlariga yordam berish sotsial pedagogning asosiy
vazifasidir. Ijtimoiy hayotimizdagi voqelikning insonlarga bo‘lgan ta’siri ularning
ongida yuz berayotgan jarayonlar haqida bahs yuritadigan mazkur fan yo‘nalishi
bugungi kunda ijtimoiy buyurtma sifatida vujudga kelmoqda. Demak ijtimoiy
pedagogikaning vujudga kelishi ijtimoiy zarurat asosida namoyon bo‘ldi. Ijtimoiy
pedagogika va pedagogik sotsiologiya - bu bolalarning ijtimoiylashuvi va
bolalarga ijtimoiy ta’lim va ijtimoiy tarbiya berish qonuniyatlarini o‘rganuvchi
pedagogika fanining tarmog‘idir. Ya’ni tarbiya - bu nafaqat o‘quv muassasalari
balki butun jamoatchilik, jamiyatning barcha jabhalarida o‘z ko‘rinishiga ega.
Ijtimoiy pedagogika - odamlarning jamiyatda hamkorlikdagi ish faoliyatlari
jarayoni davomida ularda hosil bo‘ladigan fikrlar, e’tiqodlar, g‘oyalar, qarashlar,
his - tuyg‘ular, turli xulq - atvor shakllarini tushuntirib beruvchi fandir. Har bir
shaxsning jamiyatda yashashi, uning ijtimoiy normalarga rioya qilgan holda o‘ziga
o‘xshash shaxslar bilan o‘rnatadigan murakkab o‘zaro munosabatlari va ularning
ta’sirida hosil bo‘ladigan hodisalarning pedagogik tabiatini va qonuniyatlarini
tushuntirib berish - ijtimoiy pedagogikaning asosiy vazifasidir. Ijtimoiy
pedagogika O‘zbekistonda ham, dunyodagi boshqa mamlakatlarda ham uzoq va
chuqur an’analarga ega. Shunga qaramay sobiq sovet tuzumi davrida ijtimoiy
pedagogika yutuqlari e’tiborga olinmadi. Mana shuning uchun ham ijtimoiy
pedagogika yangi soha sifatida faqat ijtimoiy - pedagogik mutaxassislar davlat va
jamoat organlari boshqarmalarinigina emas, balki mutaxassislar tayyorlaydigan
tizimni, shuningdek ijtimoiy pedagogik faoliyatning ilmiy - tadqiqot bazasini ham
o‘z ichiga oladi. Ijtimoiy pedagogikani rivojlantirish va mazkur yo‘nalishda
mutaxassislar tayyorlash muhim ahamiyat kasb etmoqda. Ijtimoiy pedagogika
24

yaqin kelajakda o‘qituvchi yoki tibbiy xodim singari ommaviy kasbga aylanadi,
chunki ayrim odamning ijtimoiy kasalligini oldini olish va ma’naviy - axloqiy
og‘ishini davolash ijtimoiy epidemiyaga qarshi kurashga nisbatan ancha osondir.
Bir obyektni turli fanlar tomonidan o‘rganish mumkin. Ijtimoiy pedagogika -
tarbiya va ta’lim jarayonida bolalarga jamiyatda birga yashash bilan bog‘liq
bo‘lgan holat va hodisalarni o‘rgatadi. Bu jarayon jamiyatga kirish va o‘zaro
munosabatda bo‘lishni anglatadi. Ular ma’lum ijtimoiy tajriba (bilim, qadriyat,
axloqiy qoida, ko‘rsatma) oladilar, ya’ni ijtimoiylashtirish yuz beradi. Ijtimoiy
pedagogika kursi talabalarning umumpedagogik bilim darajasini kengaytirish
bilan birga, ularni jamiyatdagi turli munosabatlarni, ma’naviy faktorlarni
tekshirish shuningdek, mazkur fanning obyekti, predmeti, uning boshqa fanlar
bilan aloqadorligi, kategoriyalari ijtimoiy pedagog kasbining spetsifik
xususiyatlari kabi muammolar ustida bosh qotirishga undaydi. Bozor
iqtisodiyotiga o‘tishning ijtimoiy munosabatlari va bunda davlat hamda
jamiyatning roli, ba’zi jamiyat a’zolarining ma’naviyatida ro‘y berayotgan
zaifliklar, ularning sabablarini aniqlash, tekshirish, qayd etish, umuman jamiyatda
kechayotgan ma’naviy va mafkuraviy isloqotlarni, jamiyatni pedagogik nuqtai
nazardan o‘rganish ijtimoiy pedagogikaning asosiy muamolaridan biridir. Demak,
ijtimoiy pedagogikaning vujudga kelishi ijtimoiy zaruriyat, ijtimoiy buyurtmadir.
Ijtimoiy munosabatlarni ilmiy pedagogik nuqtai nazardan o‘rganish va yanada
takomillashtirish davr taqozasidir. Rahmdillik va xayr - saxovat ijtimoiy -
p е dagogik faoliyatning madaniy - tarixiy an’anasi sifatida. O‘zb е kistonda xayr -
saxovatning rivojlanish bosqichlari. Ijtimjiy pedagogika nazariyasi va amaliyoti
xalqning tarixiy - madaniy va etnik an’analari, davlatning ijtimoiy - iqtisodiy
rivojlanishiga bog‘liq holda rivojlanadi va xalqning inson va insoniy qadriyatlar
haqidagi qarashlariga tayanadi. Insoniyat rivojlanishining turli bosqichlarida va
barcha jamiyatlarda ham o‘zini to‘laqonli boshqarishga imkoni bo‘lmagan
kishilarga, masalan, bolalar, qariyalar, kasallar, jismoniy yoki ruhiy rivojlanishida
cheklanishlari bo‘lganlarga munosabat masalasiga duch kelganlar. Bunday
masalalar turli jamiyat va davlatlarda turlicha hal etilgan, ya’ni, ojiz va qarovsiz
25

qolganlarni jismoniy yo‘q qilishdan tortib ularni jamiyatga to‘liq
integratsiyasigacha yo‘llar tutilgan. O‘zb е kistonda qadimdan bunday kishilarga
nisbatan insonparvarlik yo‘li tutilib, ularga doimo rahm ko‘rsatib kelingan,
ayniqsa, islom dini kirib kelganidan keyin rahmdillik va xayr - saxovatga e’tibor
kuchaygan.
II-BOB. Ijtimoiylashuv omillari va mexanizmlari
2.1 Shaxsning o’zini boshqarish omillari
Inson dunyoga individ sifatida keladi. Individ deganda biz odamning
insonlik jinsiga mansubligini tushunamiz. Individga yangi tug‘ilgan chaqaloq
ham, katta yoshdagilar ham, til va oddiy malakalarni egallay olmaydigan telbalar
ham kiradi. Lekin ulardan ijtimoiy munosabatlarga qatnashuvchi, jamiyatda
ijtimoiy taraqqiyotda faol ishtirok etuvchi odamgina shaxs deb ataladi.
Shaxsning uch asosiy belgisi bor: 1. Shaxsning ijtimoiyligi. 2. Ongi. 3. O‘zini
anglashi. Individ sifatida dunyoga kelgan chaqaloq ijtimoiy munosabatlar tizimiga
duch keladi va ijtimoiy tajribalarni atrof -muhitdagi kishilar bilan bo‘lgan
munosabatlarda egallay boshlaydi. Unda narsa va hodisalarga, atrofdagi kishilarga
bo‘lgan munosabatlarda faollik paydo bo‘ladi. Ijtimoiy muhit bilan organizm
orasidagi qarama - qarshiliklar jiddiylashadi va ularga moslashish, yengish
jarayonida faollik kuchayadi. Faollik shaxsga xarakterli bo‘lgan xulq - atvor
motivlarida, amal - usullarida keyinchalik bolani tevarak - atrofdagi voqelikni
o‘zgartirishga qaratilgan turli - tuman faoliyatlarida namoyon bo‘ladi. Odamga
ta’sir qilayotgan hamma tashqi ta’sirlar ijtimoiy shart sharoitlar tizimi yoki
faoliyatning ichki sharoitlari bilan o‘zgartiriladi va shaxs shakllana boshlaydi.
Jamiyatdan tashqarida odam odam bo‘lolmaydi va kishilar o‘rtasidagi ijtimoiy
aloqa ularning amaliy faoliyatidagi, ijtimoiy ishlab chiqarish jarayonidagi
munosabati bilan belgilanadi. Odam boshqa kishilarga munosabatda bo‘lish
tufayligina ongliroq bo‘lib qoladi va uning psixik hayoti muayyan mazmunga ega
bo‘ladi. Ana shu munosabatlar nechog‘li mazmundor va rang - barang bo‘lsa,
odamning psixik hayoti ham shunchalik mazmundor va rang - barang bo‘ladi.
26

Odam ongining yuksak belgisi - uning o‘zini anglashidir, odamning o‘zini
anglashi ham shaxsning muhim belgisidir.
Ijtimoiylashuv mexanizmlari . Insonning ijtimoiylashuvi turli omillar ,
agentlar bilan hamkorlikda va bir qator mexanizmlar asosida amalga oshadi.
Fransuz olimi Gabriel Tard Amerikalik Uri Bronfenbrener, rus olimlari
V.S.Muxina va A.V.Petrovskiylarning tadqiqotlari ijtimoiylashuv mexanizmlariga
turli yondoshuvlarni keltirib chiqaradi. Mavjud ma’lumotlarning umumlashtirilishi
quyidagi mexanizmlarni alohida ajratib ko‘rsatish imkonini beradi:
I.P.Podlasov tasnifi bo‘yicha: Bostirish mexanizmi, uning mazmuni
muayyan g‘oya, fikr, xohish, istaklarni ongdan chiqarib tashlashdan iborat. Bu
mexanizmning tashqi va ichki turlari mavjud. Ichki mexanizm ham o‘z o‘rnida
ixtiyoriy va g‘ayri ixtiyoriyga bo‘linadi. G‘ayri ixtiyoriy mexanizm-unutishdir.
Ixtiyoriy bostirish mexanizmi esa iroda kuchi bilan amalga oshiriladi.
Tashqi bostirish mexanizmi tarbiyaning keng tarqalgan usulidir; ajratish
mexanizmi, bu mexanizm ijtimoiylashuv mexanizmi sifatida inson o‘zi uchun
yomon taassurotlardan voz kechishi bilan bog‘liq. Ajratish mexanizmi odatda
nizolarni hal qilishda kuzatiladi. O‘z - o‘zini cheklash mexanizmi , bu mexanizm
ijtimoiylashuv jarayonida muhim o‘rin tutadi. Agar tarbiyalanuvchiga uning
yutuqlari do‘stlarinikidan ko‘ra ahamiyatsizroq tuyulsa, uning o‘z - o‘ziga hurmati
pasayadi, yomon o‘qiy boshlaydi. Bu o‘z menini cheklab qo‘yish, qiyinchiliklar
oldida ojiz qolishdir. Ba’zi hollarda o‘z - o‘zini cheklash mexanizmini qo‘llashni
oqlasa bo‘ladi. Chunki bu holatda moslashuv sodir bo‘lishi mumkin. Biroq uzoq
muddatli o‘z - o‘zini cheklash, o‘z - o‘ziga baho berishning pasayishiga olib
keladi. Buning natijasida o‘z salohiyatini bilmay turib tarbiyalanuvchi ilk
muvaffaqiyatsizlikdan so‘ng boshlagan ishini tashlab qo‘yadi, oqimda suza
boshlaydi;
O‘z kamchiliklarini boshqalarga tegishli deb hisoblash loyihalash
mexanizmining mohiyatini tashkil qiladi. O‘ziga, boshqalarga qarshi qaratilga
qaratilgan salbiy hissiyotlar bilan inson o‘ziga bo‘lgan hurmatni saqlab qoladi.
Shubhali inson hammadan gumonsiraydi, xudbin hammani xudbin hisoblaydi;
27

ijtimoiylashuvning yana bir asosiy mexanizmlaridan biri bu - identifikatsiyadir.
Identifikatsiya jarayonida tarbiyalanuvchi xayolan o‘zini o‘rtoqlari bilan
qiyoslaydi. Identifikatsiya obyekti nafaqat real insonlar, balki tasavvurlardagi
insonlar ham bo‘lishi mumkin. Identifikatsiyaning to‘liq, qisman, ongli, ongsiz
turlari mavjud. Identifikatsiya mexanizimi introyeksiya mexanizimi bilan juda
bog‘liq. Bunda boshqalarning xislatlari o‘zgarmagan holda o‘zlashtirib olinadi.
Garchi bu mexanizm xayolan amalga oshirilsa ham uning natijalarini anglab olish
qiyin emas ;
Empatiya mexanizmi , ya’ni boshqa odamning hissiy holatiga hamdard bo‘lish.
Shaxsning muammo, qiyinchiliklarini yengishga yordam berish hisiyotga boy
shaxslarning ijtimoiylashuvida muhim ahamiyatga ega; Qiyin holatlarda
intellektuallashuv mexanizmi ishga tushadi. Katta yoshdagi tarbiyalanuvchi
abstrakt fikrlay boshlaydi va vaziyatdan chiqib ketish yo‘lini o‘zi uchun emas,
go‘yoki boshqa odam uchun qidiriyotgandek tuyuladi. Bu mexanizm
tarbiyalanuvchi hayotiy muhim muammolarga (kasallik, boshqa maktabga O‘tish,
institutga kirish) duchor bo‘lganda namoyon bo‘ladi.
Ratsianallashuv mexanizmida tarbiyalanuvchi o‘z xatti - harakatlarining
mantiqiy xulosasini chiqaradi. Yosh ratsianalizatorlar odatda maqsadning
diskreditatsiyasini qo‘llashadi. Fikr, hissiyot, harakatlarni susaytirish uchun
harakatlarni bekor qilish mexanizmi qo‘llaniladi. Tarbiyalanuvchi kechirim
so‘raganida, uning harakatlari kechirilishi va sof vijdon bilan harakat qila
boshlashiga ishonadi. Ko‘p shaxslar shu tarzda komillikka erishishadi.
2. I.V.Mudrikning fikricha psixologik va ijtimoiy psixologik mexanizmlarga
quyidagilarni kiritsa bo‘ladi:
Imprinting (xotirada saqlab qolish) insonga ta’sir qiladigan hayotiy muhim
obyektlarni eslab qolishi. Bu mexanizm odatda go‘daklik davrida ko‘p
qo‘llaniladi. Biroq keyingi yosh davrlarida ham imprintingni kuzatishimiz
mumkin. Eksiztensial bosim mexanizmi tilni o‘zlashtirish va munosabatga
kirishganda kerak bo‘ladigan ijtimoiy xulq - atvor normalariga anglamagan holda
28

ega bo‘lish. Taqlid -biror bir namunaga o‘xshashga harakat qilish. Bu holat
insonning ijtimoiy tajriba to‘plashining ixtiyoriy va asosan ixtiyorsiz yo‘llaridan
biridir. Refleksiya mexanizmi - ichki suhbat. Unda inson jamiyatning turli
institutlari, oila, tengdoshlar jamoasi, obro‘ e’tiborli shaxslarga xos xususiyatlarga
baho beradi, ularni ko‘rib chiqadi yoki inkor etadi. Refleksiya insonning turli
“men” obrazlari orasidagi real va hayoliy shaxslarning ichki suhbatidir. Bu
mexanizm yordamida insonning shakllanishi ro‘y beradi. Bundan tashqari
ijtimoiylashuvning ijtimoiy pedagogik mexanizmlariga quyidagilarni ham kiritsa
bo‘ladi:
1) ijtimoiylashuvning an’anaviy mexanizmi inson tomonidan oila , atrof -
muhit, qo‘shnilar, o‘rtoqlariga xos norma, qarash steriotiplarini o‘zlashtirishni
ko‘zda tutadi. Bu o‘zlashtirish ongsiz holatda amalga oshib taasurotlar yordamida
sodir bo‘ladi.
2) institutsional mexanizm insonning jamiyat institutlari va turli tashkilotlari
bilan o‘zaro munosabati jarayonida kuzatiladi.
“Ijtimoiylashuv” so‘zi dastlab siyosiy - iqtisodiyotdan kelib chiqqan. U
siyosiy - iqtisodiyotda yer, ishlab chiqarish vositalarining umumiylashuvi
ma’nosini anglatgan .
XX asr o‘rtalarida ijtimoiylashuv inson rivojlanishini uning butun umri
mobaynida o‘rganuvchi mustaqil ilmiy sohaga aylandi. Ijtimoiylashuvning turli
konsepsiyalarining tahlili uni shartli raivshda ikki asosiy yondoshuvga ajratish
imkonini beradi:
- sub’ektiv - obyektiv. Unda insonga jamiyat ta’sirining passiv iste’molchisi
sifatida qaraladi (E.Dyurkgeym, T.Parsons)
- sub’ektiv - sub’ektiv. Bunda ijtimoiylashuv jarayonida insonning faol o‘rni,
uning hayotiy holatlarga ta’sir etish qobiliyati nazarda tutiladi.
Jamiyat va ijtimoiy moslashuv jarayonlarini tushunishning hozirgi talablariga
ikkinchi yondashuv ko‘proq mos tushadi, chunki zamonaviy fanda ijtimoiylashuv
insonning madaniyatni o‘zlashtirish jarayonidagi rivojlanish va o‘zgarishi bilan
aniqlanadi.
29

Ijtimoiylashuv jarayoni Bolaning ijtimoiylashuvi xususan insonning
ijtimoiy moslashuvi uning hamma narsani egallashga bo‘lgan ob’ektiv ehtiyoji
jarayonidapaydo bo‘ladi. Biroq bu bilan uzviy ravishda bola boshqa bir ob’ektiv
ehtiyoj - o‘ziga xosligini namoyon qilish hissi ham shakllanadi. Bola uni yuzaga
chiqarish uchun turli usul va vositalarni qidira boshlaydi va buning natijasida
uning individuallashuvi ro‘y beradi. Bu hodisa shunda namoyon bo‘ladiki,
shaxsning ijtimoiy ahamiyatga ega hislatlari individual, faqat shu shaxsga tegishli
tarzda namoyon bo‘ladi, uning ijtimoiy yurish - turishi takrorlanmas jihatlarga ega
bo‘ladi. Shunday qilib bolaning ijtimoiy rivojlanishi ikki o‘zaro bog‘liq
yo‘nalishda olib boriladi: ijtimoiylashuv ( ijtimoiy madaniy tajriba madaniyatni
o‘zlashtirish) va individuallashuv (mustaqillik, nisbiy o‘ziga xoslikni qo‘lga
kiritish). Shu tarzda ijtimoiylashuv tushunchasi zamonaviy fanda moslaShuv
(birlashish) va individuallashuv jarayonlari bilan bog‘liq ijtimoiylashuv
jarayonining mazmuni inson(bola)ning aniq bir jamiyat sharoitlariga
moslashuvidir. moslashuv sub’ekt va ijtimoiy muhit faolliklarining yaqinlashuv
jarayoni va natijasidir. (J.Pia Je, R.Mertoj).
Ijtimoiy moslashuv esa ijtimoiy muhit talablariga insonning munosabat
bildirishidir. Shunday qilib, ijtimoiylashuv (moslashuv) individning ijtimoiy
mavjudodga aylanish jarayoni va natijasidir. Indivuallashuv insonning hali
yoshligidayoq paydo bo‘ladigan ob’ektiv ehtiyojlari bilan bog‘liq jamiyatdagi o‘z
- o‘zini egallashdir. Bu ehtiyoj:
a) o‘z qarashlariga ega bo‘lish;
b) o‘ziga xosliklariga ega bo‘lish;
v) unga tegishli bo‘lgan masalalarni hal qilish, uning o‘z darajasini aniqlab
olishiga xalaqit beradigan hayotiy holatlarga qarshi turish xohishi sifatida
namoyon bo‘ladi.
Agar shaxsning jamiyatga kirishida ijtimoiylashuv va individuaalashuv jarayonlari
o‘rtasida tenglik yuzaga kelsa, insonning jamiyatga yaqinlashuvi ro‘y beradi. Shu
bilan birga bu yerda shaxs va muhitning o‘zaro ta’sir etish ham sodir bo‘ladi.
Shunday qilib, muvaffaqqiyatli ijtimoiylashuv moslashuv va individuallashuv
30

o‘rtasida muvozanat saqlangandagina amalga oshishi mumkin. Bu jarayon 3
asosiy sohada amalga oshadi:
- faoliyat turlarning kengayishi, uning shakl va vositalarini qo‘lga kiritish,
erkin mo‘ljal olish.
- muomala - muomala doirasini kengaytirish, uning mazmunini
chuqurlashtirish, xulq - atvor me’yorlarini o‘zlashtirish.
- anglash - shaxsiy men obrazini faoliyatning faol ishtirokchisi sifatida
shakllantirish, o‘z ijtimoiy mansubligi va o‘rnini anglash, o‘ziga baho berishni
shakllantirish.
Bolaning ijtimoiylashuvi xususan insonning ijtimoiy moslashuvi uning
hamma narsani egallashga bo‘lgan obyektiv ehtiyoji jarayonida paydo bo‘ladi.
Biroq bu bilan uzviy ravishda bola boshqa bir obyektiv ehtiyoj - o‘ziga xosligini
namoyon qilish hissi ham shakllanadi. Bola uni yuzaga chiqarish uchun turli usul
va vositalarni qidira boshlaydi va buning natijasida uning individuallashuvi ro‘y
beradi. Bu hodisa shunda namoyon bo‘ladiki, shaxsning ijtimoiy ahamiyatga ega
hislatlari individual, faqat shu shaxsga tegishli tarzda namoyon bo‘ladi, uning
ijtimoiy yurish - turishi takrorlanmas jihatlarga ega bo‘ladi. Shunday qilib
bolaning ijtimoiy rivojlanishi ikki o‘zaro bog‘liq yo‘nalishda olib boriladi:
ijtimoiylashuv (ijtimoiy madaniy tajriba madaniyatni o‘zlashtirish) va
individuallashuv (mustaqillik, nisbiy o‘ziga xoslikni qo‘lga kiritish). Shu tarzda
ijtimoiylashuv tushunchasi zamonaviy fanda moslashuv (birlashish) va
individuallashuv jarayonlari bilan bog‘liq ijtimoiylashuv jarayonining mazmuni
inson(bola)ning aniq bir jamiyat sharoitlariga moslashuvidir. Moslashuv subyektt
va ijtimoiy muhit faolliklarining yaqinlashuv jarayoni va natijasidir. (J.Pia Je,
R.Mertoj).
Ijtimoiy moslashuv esa ijtimoiy muhit talablariga insonning munosabat
bildirishidir. Shunday qilib, ijtimoiylashuv (moslashuv) individning ijtimoiy
mavjudodga aylanish jarayoni va natijasidir. Indivuallashuv insonning hali
yoshligidayoq paydo bo‘ladigan obyektiv ehtiyojlari bilan bog‘liq jamiyatdagi o‘z
- o‘zini egallashdir. Bu ehtiyoj:
31

a) o‘z qarashlariga ega bo‘lish;
b) o‘ziga xosliklariga ega bo‘lish;
d) unga tegishli bo‘lgan masalalarni hal qilish, uning o‘z darajasini aniqlab
olishiga xalaqit beradigan hayotiy holatlarga qarshi turish xohishi sifatida
namoyon bo‘ladi.
Agar shaxsning jamiyatga kirishida ijtimoiylashuv va individuaalashuv
jarayonlari o‘rtasida tenglik yuzaga kelsa, insonning jamiyatga yaqinlashuvi ro‘y
beradi. Shu bilan birga bu yerda shaxs va muhitning o‘zaro ta’sir etish ham sodir
bo‘ladi. Shunday qilib, muvaffaqqiyatli ijtimoiylashuv moslashuv va
individuallashuv o‘rtasida muvozanat saqlangandagina amalga oshishi mumkin.
Bu jarayon 3 asosiy sohada amalga oshadi:
- faoliyat - turlarning kengayishi, uning shakl va vositalarini qo‘lga kiritish,
erkin mo‘ljal olish.
- muomala - muomala doirasini kengaytirish, uning mazmunini
chuqurlashtirish, xulq - atvor me’yorlarini o‘zlashtirish.
- anglash - shaxsiy men obrazini faoliyatning faol ishtirokchisi sifatida
shakllantirish, o‘z ijtimoiy mansubligi va o‘rnini anglash, o‘ziga baho berishni
shakllantirish. Ijtimoiylashuv vositalari. Inson ijtimoiylashuvi u yoki bu jamiyat
ijtimoiy qatlamlariga xos bo‘lgan universal vositalar orqali amalga oshiriladi,
ularga: go‘dakni emizish va g‘amxo‘rlik qilish usullari, maishiy va gigiyenik
yurish - turish qoidalari, insonni o‘rab turuvchi moddiy madaniyat mahsulotlari,
ma’naviy madaniyat unsurlari(alladan boshlab ertaklargacha), muomala usuli va
mazmuni, shuningdek oilada jazolash va mukofotlash uslublari, insonning hayotiy
faoliyatidagi ko‘p sonli munosabatlari - muloqot, O‘yinlar, ma’naviy - amaliy
faoliyat, sport bilan shug‘ullanish kiradi.
Har bir jamiyat, davlat, ijtimoiy guruh ijobiy va salbiy ta’qiqlar man
etish, ruxsat berish, majburlash chora - tadbirlarini ishlab chiqshadi. Bu choralar
yordamida inson xulq - atvori shu jamiyatda qabul qilingan me’yoriy
qadriyatlarga moslashtiriladi.
32

Ijtimoiylashuv jarayonida muhitning o‘rni. Ijtimoiy pedagogikada
jamiyat, ijtimoiy muhit avvalambor bolaning yangi muhitlarga integratsiyalashuvi
nuqtai nazaridan o‘rganiladi. Shu nuqtai nazardan inson va unga ta’sir qiluvchi
tashqi omillarning jamiyatdagi o‘zaro munosabati hamkorlik xarakteriga ega
ekanligi muhimdir. Muhit - inson kirishishi, o‘zini qulay sezishi uchun
joylashuvinigina yetarli bilishi lozim bo‘lgan ko‘cha, uy va boshqa narsalar emas.
Balki, muhit bu alohida o‘zaro munosabatlar tizimi va qoidalari bilan
xarakterlanadigan inson jamoalari hamdir. Shuning uchun inson muhitga yangilik
kiritadi, muayyan darajada ta’sir qiladi hamda o‘zgartiradi va o‘z o‘rnida muhit
ham inson oldiga o‘z talablarini qo‘yadi. U insonni, uning xatti harakatlarini qabul
qilishi ham, inkor qilishi ham mumkin. Muhitning insonga munosabatini
insonning yurish - turishi, uning talablariga qanchalik javob berishiga qarab
aniqlasa bo‘ladi. Insonning xulq - atvori uning jamiyatda tutgan o‘rni bilan
belgilanadi.
Inson jamiyatda bir vaqtning o‘zida bir qancha mavqe’larni egallashi
mumkin. Masalan, ayol ham rafiqa, ham ona, ham ustoz mavqe’larini egallashi
mumkin. Har bir mavqe’ insonga muayyan talablarni qo‘yadi va shu bilan birga
unga bir qancha huquqlarni beradi. Insonning jamiyatdagi muayyan huquq va
majburiyatlar bilan xarakterlanadigan mavqe’i ijtimoiy maqom deyiladi. Insonda
tug‘ma maqomlar bo‘lishi mumkin. Insonning ijtimoiy maqomiga millati,
tug‘ilgan joyi, familiyasi va boshqa omillar ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Bunday
maqomlarga odatda tug‘ma maqom deyiladi. Boshqalari esa inson jamiyatda
nimalarga mustaqil erishganligiga qarab belgilanadi. Masalan, ijtimoiy pedagog
maqomiga Shu sohadagi kasb tayyorlovchi o‘quv muassasasida ta’lim olgan va bu
soha bo‘yicha diplomga ega bo‘lgan shaxs erishishi mumkin. Yuqoridagi
maqomni qo‘lga kiritilgan maqom desak adashmagan bo‘lamiz.
Maqom insonning jamiyatdagi xulq - atvorini muayyan vaziyatlarda o‘zini
shu maqomdagilar holatiga ko‘ra belgilaydi. Atrofdagilar u shaxsdan nima
kutishlari xam muximdir. Shuning uchun inson maqomi bilan belgilanadigan xulq
- atvor ijtimoiy rol deyiladi. Turli ijtimoiy rollarni o‘zlashtirish shaxs
33

ijtimoiylashuvi jarayonining ajralmas qismi hisoblanadi. Uning murakkabligi
jihati Shundaki, jamiyatda faqat jamiyat tomonidan ma’qullanadigan maqomlar
bo‘lmasdan ijtimoiy norma va qadriyatlarga mos kelmaydigan maqomlar ham
mavjud. Shuning uchun bola shakllanishi va rivojlanishi jarayonida ham ijobiy
ham salbiy rollarni o‘zlashtirishi mumkin.
Pozitiv rollarga avvalo oila a’zosining rolini kiritsak bo‘ladi. Oilada bola
bunday rollarning bir nechtasini o‘zlashtiradi: O‘g‘il yoki qiz, aka yoki opa, jiyan,
nabira, shuningdek bobokalonlari bilan ham tanishishi mumkin.
Bola o‘z rivojlanishi davomida o‘zlashtiradigan yana bir muhim roli bu jamoa
a’zosi rolidir. Bolalar bog‘chasi va maktabda sport to‘garagida tengqurlari bilan
muomala qilganda bola jamoa a’zosi, o‘rtoq, do‘st, o‘quvchi, yetakchi kabi
rollarni o‘zlashtiradi. Har bir inson iste’molchi rolini bajaradi. Chunki u hayoti
mobaynida zarur bo‘lgan narsalarga doim ehtiyoj sezadi. Bular: ovqat, kiyim -
kechak, kitob va boshqalar. Jamiyat insonga taqdim etgan xizmatlardan oqilona
foydalana olishni bola yoshligidayoq o‘zlashtirishi lozim.
Yana bir muhim ijtimoiy rol o‘z vatani fuqarosi bo‘lish, uni sevish, u bilan
fahrlanish, vatanparvar bo‘lish bilan bog‘liqdir. Shu bilan birga bola o‘zlashtirishi
mumkin bo‘lgan boshqa rollar ham bor. Masalan, mutaxassis roli. Uni bola
maktab, litsey yoki boshlang‘ich kasbiy bilim yurtlarida o‘zlashtiradi. Salbiy
rollarga daydi rolini misol qilsak bo‘ladi. Katta shaharlar ko‘chalarida, magazin,
bozor, jamoa transportlarida tilanchi bolalarni ham uchratishimiz mumkin. Ular bu
rollarga ko‘nikishgan. O‘tgan - qaytganlardan mohirlik bilan pul undirib olishadi.
Ular orasida o‘g‘irlik bilan shug‘ullanadiganlari ham uchraydi. Ba’zi hollarda
bo‘lsa, ularni bu ishga kattalar undashadi.
Bolaning xulq - atvor mexanizmlarini o‘zlashtirishi unga ijtimoiy
munosabatlarga muvaffaqqiyatli moslashuvini ta’minlaydi. ijtimoiy moslashuv
deganda shaxsning ijtimoiy muhit sharoitlariga ko‘nikishi tushuniladi.
Ijtimoiy moslashuv bolaning muvaffaqiyatli ijtimoiylashuvining sharti va
natijasi hisoblanadi. Bu asosan uch yo‘nalishda olib boriladi: faoliyat, muomala va
anglash. Faoliyat sohasida bolada faoliyat turlarining kengayishi, faoliyatning
34

zaruriy shakl va vositalarini qo‘lga kiritishi, muomala sohasida muomala
doirasining kengayishi, uning mazmunining chuqurlashishi, jamiyatda qabul
qilingan xulq - atvor me’yorlarini o‘zlashtirish sodir bo‘ladi. Anglash sohasida o‘z
“men”i obrazini shakllantirish, o‘zining ijtimoiy mansublik va ijtimoiy o‘rnini
anglash ro‘y beradi. Bu jarayonlarning barchasini tarbiya tartibga soladi.
Insonning rivojlanishi juda murakkab va qarama - qarshiliklardan iborat
jarayondir. Bola o‘z rivojlanishi jarayonida turli xil faoliyat o‘yin, o‘qish, sport
turlariga hamda muloqatga kirishadi. Bu esa ularning ijtimoiy tajribalarining
oshishiga yordam beradi. Bolaning dunyoga kelishidan tortib uning butun umri
jarayonida yuqoridagi faktorlar (faoliyat va muloqat) bir - birini to‘ldirib bola
shaxsining rivojlanishini ta’minlaydi. Bola rivojlanishining harakatlantiruvchi
kuchi bu qarama - qarshilikdir. U tashqi va ichki ta’sirlar orqali amalga
oshiriladi. Tashqi ta’sirlarga insonni shakllantirishga qaratilgan maxsus faoliyat
kirsa, ichki ta’sirlarga biologik va irsiy faktorlar kiradi. Shaxs deganda ruhiy
jihatdan taraqqiy etgan, o‘z xususiyatlari va sifatlari bilan boshqalardan farq
qiluvchi muayyan jamiyatning a’zosi tushuniladi. Odamning ijtimoiy mavjudod
sifatida shaxs nomini olishi uchun unga ijtimoiy - iqtisodiy hayot va tarbiya
kerak. Shuning uchun pedagogika fani bolaning shaxs sifatida rivojlanishi va
unga ta’sir etuvchi omillarni ham o‘rganadi.
Inson hayoti davomida o‘zgarib, shakllanib, rivojlanib boradi.
bolalik, o‘smirlik va o‘spirinlik davrida rivojlanish nihoyatda kuchli bo‘ladi.
Rivojlanish deb bola vaznining oshishi, suyak va muskul tizimining, tanosil
a’zolarining, nerv - funktsional faoliyatining kamol topishi, aql - zakovatining
shakllanishiga aytiladi. Shaxs rivojlanishi va kamolga yetishi murakkab va
ziddiyatli jarayon bo‘lib, bunda nasl - irsiyat (biologik omil), ijtimoiy muhit ham,
maqsadga muvofiq amalga oshiriladigan ta’lim - tarbiya va nihoyat o‘zining
mustaqil faoliyati ham muhim ahamiyatga ega. “Ijtimoiylashuv” so‘zi dastlab
siyosiy - iqtisodiyotdan kelib chiqqan. U siyosiy iqtisodiyotda yer, ishlab
chiqarish vositalarining umumiylashuvi ma’nosini anglatgan.
35

“Ijtimoiylashuv” atamasining muammoli deb bu atamani “Ijt - nazariyasi”
(1987) kitobida hozirgiga yaqin ma’noda qo‘llagan amerikalik sotsiolog
F.G.Keddings hisoblanadi. Uning zamonaviy ma’nosi “ijtimoiy tabiat yoki individ
xarakterini rivojlantirish, insonni ijtimoiy hayotga tayyorlashdir. XX asr
o‘rtalarida ijtimoiylashuv inson rivojlanishini uning butun umri mobaynida
o‘rganuvchi mustaqil ilmiy sohaga aylandi. Ijtimoiylashuvning turli
konsepsiyalarining tahlili uni shartli raivshda ikki asosiy yondoshuvga ajratish
imkonini beradi: - sub’ektiv - obyektiv. Unda insonga jamiyat ta’sirining passiv
iste’molchisi sifatida qaraladi (E.Dyurkgeym, T.Parsons) - subyektiv - subyektiv.
Bunda ijtimoiylashuv jarayonida insonning faol o‘rni, uning hayotiy holatlarga
ta’sir etish qobiliyati nazarda tutiladi. Jamiyat va ijtimoiy moslashuv jarayonlarini
tushunishning hozirgi talablariga ikkinchi yondashuv ko‘proq mos tushadi, chunki
zamonaviy fanda ijtimoiylashuv insonning madaniyatni o‘zlashtirish jarayonidagi
rivojlanish va o‘zgarishi bilan aniqlanadi. Ijtimoiylashuv jarayoni bolaning
ijtimoiylashuvi xususan insonning ijtimoiy moslashuvi uning hamma narsani
egallashga bo‘lgan ob’ektiv ehtiyoji jarayonida paydo bo‘ladi. Biroq bu bilan
uzviy ravishda bola boshqa bir ob’ektiv ehtiyoj - o‘ziga xosligini namoyon qilish
hissi ham shakllanadi. Bola uni yuzaga chiqarish uchun turli usul va vositalarni
qidira boshlaydi va buning natijasida uning individuallashuvi ro‘y beradi. Bu
hodisa shunda namoyon bo‘ladiki, shaxsning ijtimoiy ahamiyatga ega hislatlari
individual, faqat shu shaxsga tegishli tarzda namoyon bo‘ladi, uning ijtimoiy
yurish - turishi takrorlanmas jihatlarga ega bo‘ladi. Shunday qilib bolaning
ijtimoiy rivojlanishi ikki o‘zaro bog‘liq yo‘nalishda olib boriladi: ijtimoiylashuv
(ijtimoiy madaniy tajriba madaniyatni o‘zlashtirish) va individuallashuv
(mustaqillik, nisbiy o‘ziga xoslikni qo‘lga kiritish). Shu tarzda ijtimoiylashuv
tushunchasi zamonaviy fanda moslashuv (birlashish) va individuallashuv
jarayonlari bilan bog‘liq ijtimoiylashuv jarayonining mazmuni inson(bola)ning
aniq bir jamiyat sharoitlariga moslashuvidir. moslashuv sub’ekt va ijtimoiy muhit
faolliklarining yaqinlashuv jarayoni va natijasidir. (J.Piaje, R.Mertoj). Ijtimoiy
moslashuv esa ijtimoiy muhit talablariga insonning munosabat bildirishidir.
36

Shunday qilib, ijtimoiylashuv (moslashuv) individning ijtimoiy mavjudodga
aylanish jarayoni va natijasidir.
Indivuallashuv insonning hali yoshligidayoq paydo bo‘ladigan ob’ektiv
ehtiyojlari bilan bog‘liq jamiyatdagi o‘z - o‘zini egallashdir. Bu ehtiyoj: a) o‘z
qarashlariga ega bo‘lish; b) o‘ziga xosliklariga ega bo‘lish; v) unga tegishli
bo‘lgan masalalarni hal qilish, uning o‘z darajasini aniqlab olishiga xalaqit
beradigan hayotiy holatlarga qarshi turish xohishi sifatida namoyon bo‘ladi. Agar
shaxsning jamiyatga kirishida ijtimoiylashuv va individuaalashuv jarayonlari
o‘rtasida tenglik yuzaga kelsa, insonning jamiyatga yaqinlashuvi ro‘y beradi. Shu
bilan birga bu yerda shaxs va muhitning o‘zaro ta’sir etish ham sodir bo‘ladi.
Shunday qilib, muvaffaqqiyatli ijtimoiylashuv moslashuv va individuallashuv
o‘rtasida muvozanat saqlangandagina amalga oshishi mumkin. Bu jarayon uch
asosiy sohada amalga oshadi:
- Faoliyat turlarning kengayishi, uning shakl va vositalarini qo‘lga kiritish, erkin
mo‘ljal olish.
- Muomala muomala doirasini kengaytirish, uning mazmunini chuqurlashtirish,
xulq - atvor me’yorlarini o‘zlashtirish.
- Anglash - shaxsiy men obrazini faoliyatning faol ishtirokchisi sifatida
shakllantirish, o‘z ijtimoiy mansubligi va o‘rnini anglash, o‘ziga baho berishni
shakllantirish, ijtimoiylashuv vositalari, inson ijtimoiylashuvi u yoki bu jamiyat
ijtimoiy qatlamlariga xos bo‘lgan universal vositalar orqali amalga oshiriladi,
ularga: go‘dakni emizish va g‘amxo‘rlik qilish usullari, maishiy va gigiyenik
yurish - turish qoidalari, insonni o‘rab turuvchi moddiy madaniyat mahsulotlari,
ma’naviy madaniyat unsurlari(alladan boshlab ertaklargacha), muomala usuli va
mazmuni, shuningdek oilada jazolash va mukofotlash uslublari, insonning hayotiy
faoliyatidagi ko‘p sonli munosabatlariga muloqot, o‘yinlar, ma’naviy - amaliy
faoliyat, sport bilan shug‘ullanish kiradi. Har bir jamiyat, davlat, ijtimoiy guruh
ijobiy va salbiy ta’qiqlar man etish, ruxsat berish, majburlash chora - tadbirlarini
ishlab chiqshadi. Bu choralar yordamida inson xulq - atvori shu jamiyatda qabul
qilingan me’yoriy qadriyatlarga moslashtiriladi. Bola ijtimoiylashuvining yetakchi
37

vositalari muomala (ota - onalar, tengdoshlar va boshqalar bilan) hamda faoliyat
(o‘yin, o‘qish, ijod, sport)dir. Psixologik - pedagogik tadqiqotlar jarayonida turli
yosh davrlariga turli faoliyat turlari mos kelishi aniqlangan. Bolaning me’yorida
rivojlanishining eng muhim shartlaridan biri bu muomala. Muomala va
faoliyatning yetakchi turlariga nisbatan quyidagi yosh davrlari qo‘llaniladi:
- go‘daklik davri bevosita hissiy - ruhiy;
- go‘daklikdan keyingi davr - predmetli faoliyat;
- maktabgacha davr - rolli o‘yinlar;
- ilk maktab davri - o‘quv faoliyati;
- o‘smirlik davri - kasb ta’limi faoliyati; - o‘spirinlik davri - shaxsiy muloqot
faoliyati.
Ijtimoiylashuv agentlari. Insonning voyaga yetishida, uning shakllanishi
jarayonida, u bevosita munosabatda bo‘lgan kishilar muhim o‘rin tutishadi. Ularni
ijtimoiy pedagogikaga oid adabiyotlarda ijtimoiylashuv agentlari deb ham
nomlanadi. Turli yosh davrlarida agentlarning tarkibi turli bo‘ladi. Bolalar va
o‘smirlar uchun ota - ona, aka - uka, opa - singillar, qarindoshlari, tengdoshlari,
qo‘shnilar agent bo‘lishlari mumkin. Yoshlik davriga kelib agentlar qatoriga
turmush - o‘rtog‘i, hamkasblari ham qo‘shilishlari mumkin. Ijtimoiylashuvdagi
tutgan o‘rinlariga, inson uchun qanchalik ahamiyatli ekanligiga qarab agentlar
ham farqlanadi: faol ta’sir etuvchi va faol ta’sir ko‘rsatmaydigan.
Ijtimoiylashuv omillari. Ijtimoiylashuv bolalar, o‘smirlar, yoshlarlarning
rivojlanishiga ta’sir qiluvchi ko‘p sonli shart - sharoitlar bilan o‘zaro
munosabatida yuzaga keladi. Insonga ta’sir qiluvchi bu sharoitlar omil deyiladi.
Aslida ularning hammasi ham aniqlanmagan. o‘rganilgan omillar haqida bilimlar
yetarli emas. Ijtimoiylashuvning omillari to‘rt guruhga bo‘linadi;
1. Megaomillar (mega - eng katta) - kosmos, planeta, dunyo, shuningdek
bularga demografik, ijtimoiy siyosiy, ekologik, planetar jarayonlarni ham kiritsa
bo‘ladi. Ular boshqa omil guruhlari orqali yerning barcha aholisining
ijtimoiylashuviga ta’sir ko‘rsatadi.
38

2. Makroomillar (makro - katta) - davlat, xalq, jamiyat. Bu omillar muayyan
hududda yashovchi aholi ijtimoiylashuviga ta’sir qiladi.
3. Mezoomillar (mezzo - o‘rta) - hudud va yashash joyi ommaviy aloqa
tarmoqlari, auditoriya, u yoki bu submadaniyatga tegishliligiga ko‘ra ajratilgan
guruhlarning ijtimoiylashuvi shart - sharoitlari. Mezoomillar etnik qurilmalarni
shakllantirish jarayoniga, mintaqaviy sharoitlarga, shu hududning OAVlariga
ta’sir qiladi.
4. Ijtimoiylashuvga mezoomillar mikroomillar orqali ta’sir qiladi.
Mikroomillarga muayyan shaxslarga ta’sir qiluvchi omillar - oila, qo‘shnilar,
tengdoshlar guruhlari, tarbiya muassasalari, turli ijtimoiy, diniy, davlat, xususiy
tashkilotlar kiradi.
Shaxs tug‘ilganidan boshlab rivojlanadigan muhit sotsium yoki mikrosotsium
deyiladi.
Tashqi ijtimoiy omillardan tashqari ichki biologik omillar ham mavjud.
Ularni bir-biridan mustaqil o‘rganishning iloji yo‘q. Zamonaviy ilmiy
nazariyalarda shaxs rivojlanishining asosiy omillari sifatida biologik va ijtimoiy
omillar ajratib ko‘rsatiladi.
Biologik omillar . Biologik irsiyat insonni inson qiluvchi umumiy
jihatlarini aniqlaydi. Irsiyat deganda ota - onalardan bolalarga turli belgi ,
o‘xshashlik, xususiyatlarning o‘tishi tushuniladi. Irsiyatga ko‘ra bolaga ota -
onasidan inson organizmi, asab tizimi, miya va his - tuyg‘u organlari, shuningdek,
qomat tuzilishi, soch, teri rangi o‘tadi. Bular insonni boshqa insonlardan ajratib
turuvchi tashqi omillar hisoblanadi. Shuningdek irsiyat bo‘yicha nerv faoliyatini
rivojlantiradigan nerv xususiyatlari ham o‘tishi mumkin. Irsiyat bolaning tabiiy
xususiyatlari asosida biror - bir faoliyat sohasida muayyan qobiliyatlarining
shakllanishini ko‘zda tutadi. Psixologik ma’lumotlarga ko‘ra qobiliyat insonning
tabiiy xususiyati bo‘la olmaydi. Bola qobiliyatlarining namoyon bo‘lishi uning
hayot, talim - tarbiya jarayonlariga bog‘liq.
39

Ota-onadan bolaga o‘tuvchi bir qator kasalliklar mavjud - qon kasalligi,
shizofreniya, epilepsiya, daun kasalligi va boshqalar. Bu kasalliklarni ginetika
o‘rganadi.
Hozirgi paytda bola rivojlanishiga ekologik muhit, atmosferaning buzilishi
kabi tashqi omillar ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Buning natijasida jismoniy
nuqsonli bo‘lib tug‘ilayotgan bolalar soni ko‘paymoqda. Bunday bolalarning
muomalaga kirishishi va faoliyat yuritishi nihoyatda og‘ir kechadi. Shuning uchun
ularga O‘qitishning yangi metodlari joriy qilinmoqda va bu metodlar ularning
aqliy rivojlanishga erishishlariga yordam beradi. Jismoniy nuqsonli bolalar bilan
maxsus pedagoglar shug‘ullanishadi. Bu bolalar o‘z tengqurlari bilan muomalaga
kirishganlarida jiddiy muammolarga duch kelishadi. Bu esa ularning jamiyatga
integratsiyalashuvlarini qiyinlashtiradi. Shuning uchun bunday bolalar bilan
ijtimoiy pedagogik ish olib borishning asosiy maqsadi bolaga tashqi olam bilan
aloqa qilish kanallarini ochishdir.
Ijtimoiy omillar. Insonning biologik mavjudotdan ijtimoiy subyektga
aylanishi, uning ijtimoiylashuvi, jamiyatga integratsiyasi natijasida sodir bo‘ladi.
Bu jarayon shaxsning ijtimoiy ahamiyatga ega xislatlari asosida shakllanadigan
qadriyat, ijtimoiy norma, xulq-atvor namunasi orqali amalga oshadi.
Ijtimoiylashuv insonning butun hayoti davomida kechadigan ko‘p qirrali
jarayondir. U ayniqsa bolalik va yoshlik davrida nihoyatda jadallik bilan kechadi.
Chunki aynan bolalikda asosiy ijtimoiy me’yorlar o‘zlashtiriladi.
Bola ijtimoiylashuvida sotsium muhim ahamiyatga ega. Bu ijtimoiy muhitni
bola asta-sekinlik bilan o‘zlashtiradi. Agar bola tug‘ilgandan keyin asosan oilada
rivojlansa, uning keyingi rivojlanishi yangi va yangi muhitlar - maktabgacha
ta’lim muassasalari, maktab, maktabdan tashqari tarbiya muassasalari, turli
ko‘ngilochar maskanlarda kechadi. Yosh ulg‘aygan sari ijtimoiy muhit “hududi”
kengayib boradi. Bola qanchalik ko‘p muhitlarni o‘zlashtirsa, u shunchalik keng
doira hududini egallashga harakat qiladi. Bola doimo o‘zi uchun qulay bo‘lgan uni
yaxshi tushunadigan, unga hurmat bilan munosabatda bo‘ladigan muhitni izlashga
urinadi. Suning uchun u bir muhitdan boshqa muhitga ko‘chib yuradi. Muhit
40

bolaning shakllantirishida, uning ijtimoiy tajriba to‘plashida ijtimoiylashuv
jarayoni uchun muhim ahamiyatga ega.
Muhit tushunchasi turli fan vakillari-sotsiologlar, psixologlar,
pedagoglarning o‘rganish obyekti hisoblanadi. Ular muhitning bunyodkorlik
salohiyati va bola shakllanishi, rivojlanishidagi ta’sirini o‘rgandilar.
Ijtimoiylashuv jarayonida muhitning o‘rni . Ijtimoiy pedagogikada jamiyat,
ijtimoiy muhit avvalambor bolaning yangi muhitlarga integratsiyalashuvi nuqtai
nazaridan o‘rganiladi. Shu nuqtai nazardan inson va unga ta’sir qiluvchi tashqi
omillarning jamiyatdagi o‘zaro munosabati hamkorlik xarakteriga ega ekanligi
muhimdir. Muhit - inson kirishishi, o‘zini qulay sezishi uchun joylashuvinigina
yetarli bilishi lozim bo‘lgan ko‘cha, uy va boshqa narsalar emas. Balki, muhit bu
alohida o‘zaro munosabatlar tizimi va qoidalari bilan xarakterlanadigan inson
jamoalari hamdir. Shuning uchun inson muhitga yangilik kiritadi, muayyan
darajada ta’sir qiladi hamda o‘zgartiradi va o‘z o‘rnida muhit ham inson oldiga o‘z
talablarini qo‘yadi. U insonni, uning xattiharakatlarini qabul qilishi ham, inkor
qilishi ham mumkin. Muhitning insonga munosabatini insonning yurish-turishi,
uning talablariga qanchalik javob berishiga qarab aniqlasa bo‘ladi. Insonning
xulq-atvori uning jamiyatda tutgan o‘rni bilan belgilanadi.
Inson jamiyatda bir vaqtning o‘zida bir qancha mavqe’larni egallashi
mumkin. Masalan, ayol ham rafiqa, ham ona, ham ustoz mavqe’larini egallashi
mumkin. Har bir mavqe’ insonga muayyan talablarni qo‘yadi va shu bilan birga
unga bir qancha huquqlarni beradi. Insonning jamiyatdagi muayyan huquq va
majburiyatlar bilan xarakterlanadigan mavqe’i ijtimoiy maqom deyiladi. Insonda
tug‘ma maqomlar bo‘lishi mumkin. Insonning ijtimoiy maqomiga millati,
tug‘ilgan joyi, familiyasi va boshqa omillar ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Bunday
maqomlarga odatda tug‘ma maqom deyiladi. Boshqalari esa inson jamiyatda
nimalarga mustaqil erishganligiga qarab belgilanadi. Masalan, ijtimoiy pedagog
maqomiga shu sohadagi kasb tayyorlovchi o‘quv muassasasida ta’lim olgan va bu
soha bo‘yicha diplomga ega bo‘lgan shaxs erishishi mumkin. Yuqoridagi
maqomni qo‘lga kiritilgan maqom desak adashmagan bo‘lamiz.
41

Maqom insonning jamiyatdagi xulq-atvorini muayyan vaziyatlarda o‘zini
shu maqomdagilar holatiga ko‘ra belgilaydi. Atrofdagilar u shaxsdan nima
kutishlari xam muhimdir. Shuning uchun inson maqomi bilan belgilanadigan xulq
- atvor ijtimoiy rol deyiladi. Turli ijtimoiy rollarni o‘zlashtirish shaxs
ijtimoiylashuvi jarayonining ajralmas qismi hisoblanadi. Uning murakkabligi
jihati shundaki, jamiyatda faqat jamiyat tomonidan ma’qullanadigan maqomlar
bo‘lmasdan ijtimoiy norma va qadriyatlarga mos kelmaydigan maqomlar ham
mavjud. Shuning uchun bola shakllanishi va rivojlanishi jarayonida ham ijobiy
ham salbiy rollarni o‘zlashtirishi mumkin. Pozitiv rollarga avvalo oila a’zosining
rolini kiritsak bo‘ladi. Oilada bola bunday rollarning bir nechtasini o‘zlashtiradi:
O‘g‘il yoki qiz , aka yoki opa, jiyan, nabira, shuningdek bobokalonlari bilan ham
tanishishi mumkin.
Bola o‘z rivojlanishi davomida o‘zlashtiradigan yana bir muhim roli bu
jamoa a’zosi rolidir. Bolalar bog‘chasi va maktabda sport to‘garagida tengqurlari
bilan muomala qilganda bola jamoa a’zosi, o‘rtoq, do‘st, o‘quvchi, yetakchi kabi
rollarni o‘zlashtiradi. Har bir inson iste’molchi rolini bajaradi. Chunki u hayoti
mobaynida zarur bo‘lgan narsalarga doim ehtiyoj sezadi. Bular: ovqat, kiyim -
kechak, kitob va boshqalar. Jamiyat insonga taqdim etgan xizmatlardan oqilona
foydalana olishni bola yoshligidayoq o‘zlashtirishi lozim.
Yana bir muhim ijtimoiy rol - o‘z vatani fuqarosi bo‘lish, uni sevish, u
bilan fahrlanish, vatanparvar bo‘lish bilan bog‘liqdir. Shu bilan birga bola
o‘zlashtirishi mumkin bo‘lgan boshqa rollar ham bor. Masalan, mutaxassis roli,
uni bola - maktab, litsey yoki boshlang‘ich kasbiy bilim yurtlarida o‘zlashtiradi.
Salbiy rollarga daydi rolini misol qilsak bo‘ladi. Katta shaharlar ko‘chalarida,
magazin, bozor, jamoa transportlarida tilanchi bolalarni ham uchratishimiz
mumkin. Ular bu rollarga ko‘nikishgan. O‘tgan - qaytganlardan mohirlik bilan pul
undirib olishadi. Ular orasida o‘g‘irlik bilan shug‘ullanadiganlari ham uchraydi.
Ba’zi hollarda bo‘lsa, ularni bu ishga kattalar undashadi.
42

Bolaning xulq-atvor mexanizmlarini o‘zlashtirishi unga ijtimoiy
munosabatlarga muvaffaqqiyatli moslashuvini ta’minlaydi. ijtimoiy moslashuv
deganda shaxsning ijtimoiy muhit sharoitlariga ko‘nikishi tushuniladi.
Ijtimoiy moslashuv bolaning muvaffaqiyatli ijtimoiylashuvining sharti va natijasi
hisoblanadi. Bu asosan uch yo‘nalishda olib boriladi: faoliyat, muomala va
anglash. Faoliyat sohasida bolada faoliyat turlarining kengayishi, faoliyatning
zaruriy shakl va vositalarini qo‘lga kiritishi, muomala sohasida muomala
doirasining kengayishi, uning mazmunining chuqurlashishi, jamiyatda qabul
qilingan xulq - atvor me’yorlarini o‘zlashtirish sodir bo‘ladi. Anglash sohasida o‘z
“men”i obrazini shakllantirish, o‘zining ijtimoiy mansublik va ijtimoiy o‘rnini
anglash ro‘y beradi. Bu jarayonlarning barchasini tarbiya tartibga soladi.
2.2 Ijtimoiy pedagogikaning sohalari va vazifalari
Ijtimoiy pedagogika bilim sohasi sifatida bir nechta bo‘limlardan iborat. Bu
bo‘limlarda olingan bilimlar ijtimoiy tarbiyani ijtimoiy amaliyoti turlaridan
biri sifatida xarakterlashga va uni mukammallashtirish bo‘yicha
muayyan yondashuv va tavsiyalarni berish imkonini yaratadi.
Ijtimoiy tarbiya falsafasi falsafa, etika, ijtimoiyogiya va pedagogika
to‘qnashuvidan kelib chiqadi. Unda amaliy, uslubiy va dunyoqarashga oid
masalalar o‘rganiladi. Xususan ijtimoiy tarbiya va uning vazifalari ta’rifi beriladi:
inson obrazini muayyan tushunish asosida rivojlanish, ijtimoiylashuv va tarbiya
nisbatiga umumiy yondashuvlar ishlab chiqiladi; ijtimoiy tarbiyaning qadriyat va
tamoyillari ishlab chiqiladi va boshqalar.
Ijtimoiy tarbiya ijtimoiyogiyasi ijtimoiylashuvni ijtimoiy tarbiya
konteksti va ijtimoiy tarbiyani ijtimoiylashuv tarkibi sifatida o‘rganadi. Olingan
bilimlar ularning tarbiya solohiyatlaridan foydalanish, ijtimoiylashuv jarayonida
inson rivojiga ta’sir etish mumkin bo‘lgan ijobiy ta’sirlarni kuchaytirish va salbiy
ta’sirni kamaytirishning usullari va yo‘llarini izlab topish imkonini beradi.
Umuman olganda ijtimoiy tarbiya ijtimoiyogiyasi tomonidan o‘zlashtirilgan
43

bilimlar jamiyat tarbiyaviy kuchlarini birlashtirish yo‘llarini qidirishga asos
bo‘lishi mumkin.
Ijtimoiy tarbiya nazariyasi ijtimoiy tarbiyaning faoliyat yuritishini
tavsiflaydi, tushuntiradi va bashorat qiladi. Ijtimoiy tarbiya darajasidan kelib
chiqib, ijtimoiy tarbiya ijtimoiyogiyasi ma’lumotlarini inobatga olib ijtimoiy
tarbiya individual, guruh, ijtimoiy sub’ektlari nima ekanligini va ular o‘zaro
qanday munosabatda bo‘lishlarini o‘rganadi.
Ijtimoiy tarbiya psixologiyasi guruh va insonlarning ijtimoiy psixologik
tavsiflari, ularning turli yoshlardagi xususiyatlari asosida ijtimoiy tarbiya
sub’ektlarining o‘zaro munosabati samaradorligining psixologik sharoitlarini
aniqlaydi.
Ijtimoiy tarbiya uslubiyati ijtimoiy tarbiyani maqsadga muvofiq tashkil
qilishning yangi usullarini ishlab chiqadi.
Ijtimoiy tarbiya menejmenti va iqtisodiyoti bir tomondan jamiyatning
inson mablag‘iga ehtiyojini, boshqa tomondan ijtimoiy tarbiyani tashkil qilishda
foydalanishi mumkin bo‘lgan jamiyatning iqtisodiy resurslarini tadqiq etadi.
Bundan tashqari bu bo‘limda ijtimoiy tarbiya boshqaruvi ham ko‘rib chiqiladi.
Ijtimoiy pedagogika fan sohasi sifatida bir qator vazifalarga ega.
A.V.Mudrin bu vazifalarni 3 guruhga ajratib ko‘rsatadi: nazariy, insoniylikka oid
va amaliy.
Nazariy vazifa ijtimoiy pedagogik bilimlarni to‘plab zamonaviy jamiyatda
o‘rganayotgan jarayon va hodisalarining to‘liq tasvirini tuzishga intilishida
namoyon bo‘ladi.
Amaliy vazifalarga ijtimoiy pedagogikaning ijtimoiylashuviga tashkiliy -
pedagogik va psixologik yo‘nalishlardagi ta’sirini samarali takomillashtirish
ishlarini aniqlash bilan bog‘liq. Amaliy vazifalarga quyidagilar kiradi:
1) bola (o‘smir) ongida yaxshilik, adolat, yaqinlariga, ijodga, o‘zaro
tushunishga muhabbatni tarbiyalash;
44

2) inqirozdan mustaqil chiqib ketish maqsadini qo‘yish, chiqish yo‘llarini
aniqlash, atrofdagilar bilan muomala qilishni o‘rganish, hayot mazmuni va
maqsadini aniqlash;
3) atrof-muhit, inson, uning jismoniy va ma’naviy xususiyatlari, jamiyatdagi
huquq va majburiyatlarini bilishga intilishni rivojlantirish; 4) g‘urur, mustaqillik,
o‘ziga ishonch hissini rivojlantirish;
5) bola (o‘smir)da insonlar bilan oila, maktab, tengdoshlari davrasida, ishda
muomala qilishga ishtiyoqni oshirish. Bunda ijtimoiy pedagogika o‘z
tarbiyalanuvchilarining yosh xususiyatlarini bilishi zarur. Shuningdek, u bolaga
ijtimoiy munosabatlarning axloq va huquq normalariga suyangan holda insonlar,
shaxs va jamiyat o‘rtasidagi nizolarni yechishga o‘rgatishi kerak. Bu vazifalarni
yaxshilik qilish, o‘z hayotini tashkil qilishni o‘rgatish, o‘ziga xosligi va iqtidorini
tashkil qilishga rivojlantirishda o‘z aksini topadi.
Insonparvarlik vazifasi shaxsning rivojlanishi uchun sharoitlar yaratib
beruvchi ijtimoiy pedagogik jarayonlarni mukammallashtirish uchun maqsadlarni
ishlab chiqishda o‘z ifodasini topadi. Zamonaviy ijtimoiy pedagogikaning
insoniyligi bola va pedagog o‘rtasidagi munosabatlarni qattiqqo‘llik emas, o‘zaro
tushunishga asoslanadi. Ijtimoiy pedagogning vazifasi bolaning jismoniy, axloqiy
va ma’naviy kuchlariga dalda berish, unda jamiyat qabul qilgan xislatlarni
tarbiyalashga yordam berishdan iborat.
YU.V.Vaselkova ijtimoiy pedagogikaning asosiy vazifalari sifatida
tarbiyaviy, ijtimoiyhuquqiy va ijtimoiyr eabilitatsion umumlashmalarni
ajratadi.
Tarbiyaviy vazifa bolani atrof muhitga qo‘shilish, uning ijtimoiylashuv
jarayoni, o‘quv va tarbiya jarayoniga ko‘nikishini ko‘zda tutadi.
Ijtimoiy - huquqiy vazifa davlatning bolalarga g‘amxo‘rligi, ularning
huquqiy himoyasini bildiradi.
Ijtimoiy reabilitatsion vazifa - nogiron, jismoniy va ruhiy nuqsonlarga
ega bolalar bilan tarbiyaviy va o‘quv ishlarini olib borishdir. Bunda asosiy
45

ijtimoiy vazifalarni pedagog bajaradi. Shu bilan birga u vazifalarning yanada
kengroq tavsiflarini ham beradi:
1) falokatga uchragan bola(o‘smir)larga yordam ko‘rsatish. Inqirozdan chiqish
yo‘llarini topish, qiyin vaqtda qo‘llab - quvvatlash ham muhimdir;
2) bola (o‘smir)ni, uning holatini, oila va maktabdagi munosabatlarini
o‘rganish;
3) bolani o‘rab turgan va unga ta’sir qiluvchi turli ijtimoiy sohalardagi ijtimoiy
tarbiya holatining tahlili;
4) ijtimoiy pedagogning ijobiy tajribani tahlil qilish, tarqatish, targ‘ib qilishga
qaratilish;
5) u bola(o‘smir) faoliyatini o‘z - o‘zini tarbiyalash, o‘z - o‘zini o‘qitish va o‘z
hayotini mustaqil tashkil qilishni bilishga qaratishi ;
6) ijtimoiy pedagog bola (o‘smir) muammolarini hal qiluvchi, uning inqirozi,
huquqlariga aloqador tashkilot, mutaxassislarni birlashtirish bilan ham
shug‘ullanish;
7) ijtimoiy pedagogning vazifalaridan biri ijtimoiy tarbiyaning turli
muammolarini o‘rganishni tashkil qilish, ijtimoiy pedagoglar faoliyatini tahlil
qilishi lozim.
Ma’lumki, metod - bu grekcha so‘z bo‘lib, ma’lum masalalarni hal
etishga qaratilgan yo‘l degan ma’noni anglatadi.
Ijtimoiy pedagogikada metod (methodos) - bu shaxsning ijtimoiylashuviga va
ijtimoiy - pedagogik reabilitatsiya ishlarini olib borishga, pozitiv ijtimoiy
tajribalarni o‘zlashtirishga qaratilgan bola qamda ijtimoiy pedagogning hamkorlik
faoliyatidir.
Ijtimoiy pedagog tomonidan qo‘llaniladigan asosiy metodlar quyidagicha
tasnif etiladi:
1. Ijtimoiy ish metodlari. Bunga ijtimoiy tashxis metodlari (intervyu,
monitoring, sotsiologik savol - javob ishlari, ekspertizadan o‘tkazish va h.k.),
ijtimoiy reabilitatsiya metodlari (mehnat terapiyasi, guruhli terapiya va h.k) kiradi.
46

2. Psixologik metodlar. Bularga psixodiagnostika (intellekt va qobiliyatlarni
aniqlovchi testlar, savol-javoblar, sotsiometriya), psixokorrektsiyalar
(psixogimnastika treninglar, psixologik konsultatsiyalar berish) kiradi.
3. Pedagogik metodlar (pedagogik tajriba, pedagogik nazorat, ta’limtarbiya
berish metodlari)
4. Ijtimoiy pedagogik metodlar (ijtimoiy tarbiya, ta’sir ko‘rsatish, ijtimoiy
pedagogik hamkorlik qilish va h.k)
Olimlarning fikricha ijtimoiy pedagogik amaliyotidagi metodlar - bola
ijtimoiylashuvi yoki reabilitatsiyasiga yordam beruvchi ijobiy ijtimoiy tajriba
to‘planishini ta’minlovchi ijtimoiy pedagogik va bolaning o‘zaro bog‘liq faoliyati
bo‘lganligi uchun ijtimoiy pedagogika metodlari haaqida gapirish hali erta. Ular
hozir shakllanish bosqichidalar. Shuning uchun ijtimoiy pedagog o‘z amaliy
faoliyatida pedagogika, psixalogiya va ijtimoiy ishda qo‘llanayotgan metodlardan
foydalanadi.
Metoddan tashqari ijtimoiy pedagogikada “usul” va “vositalar”
tushunchalari qo‘llaniladi. usul metodning ifodasi sifatida tushunilib, metodga
nisbatan xususiy, bo‘ysunuvchan xarakterga ega. Aslida har bir metod amaliyot
tomonidan to‘plangan, nazariya tomonidan umumlashtirilgan usullar majmuasi
orqali amalga oshiriladi.
Ijtimoiy pedagogning u yoki bu usulni qo‘llashi aniq ijtimoiy pedagogik
vaziyatga, bola xulq-atvoriga, zahiradagi usullarga bog‘liq.vosita usul va
metoddan ko‘ra kengroq tushuncha hisoblanadi. Chunki usul va metod faqatgina
muayyan holatlarda vosita vazifasini bajarishlari mumkin. Vositalar – ijtimoiy
pedagog tomonidan oldiga qo‘yilgan maqsadga erishishi uchun qo‘llanadigan
moddiy, emotsional, aqliy va boshqa shartlar majmuasidir. Vositalar o‘z
mohiyatiga ko‘ra faoliyat usullari hisoblanishmaydi, faqatgina biror - bir
pedagogik maqsad (masalan, o‘yin, suhbat, disput, konferensiya, trening va
boshqalar)ga yetishishi uchun qo‘llanilganida faoliyat usuliga aylanishadi.
Oila shaxs tarbiyasida boshqa ijtimoiy institutlar bilan taqqoslaganda
birinchi darajali rolni bajaradi. Chunki, aynan oilada individual qobiliyatlar,
47

shaxsiy, kasbiy qiziqishlar, axloqiy normalar shakllanadi. Oila omili insonga
butun umur davomida ta’sir etadi. Ijtimoiy jihatdan oila inson turli ijtimoiy
rollarni egallaydigan jamoa hisoblanadi. Oila insonning o‘z - o‘zini belgilab
olishga, uning ijtimoiy - ijodiy faolligini oshishiga yordam beradi. Oilaviy
munosabatlar oliy qadriyat hisoblangan bizning respublikamizda O‘zbekistonda
oilaning ijtimoiy maqomi nihoyatda balanddir va o‘z mavqe’ini hozirgacha ushlab
turibdi. Biroq bu holatdagi oila inqirozi ko‘pgina oilalar, shu jumladan, o‘zbek
oilalariga ham ta’sir qiladi. Ko‘p bolali O‘zbek oilalarida patriarxal tartibning
saqlanishi oiladagi munosabatlarning barqarorligini ta’minlagan, chunki O‘zbek
oilasida zaruriy tarbiyaviy omil va ko‘nikmalar avloddan - avlodga o‘tib keladi.
Oila a’zolari sonining qisqarishi, avlodlarning uzoqlashuvi muammosining
kuchayishi munosabati bilan oilaviy munosabatlarni shakllantirish masalasi
borgan sari muhim ahamiyatga ega bo‘lib bormoqda. Oila bugungi kunda yuksak
malakali psixolog, ijtimoiy pedagog, ijtimoiy ishchilar yordamiga nihoyatda
muhtoj bo‘lib qolgan.
Oila ikki yo‘nalishda mavjud bo‘ladi: kichik ijtimoiy guruh sifatida va
ijtimoiy institut sifatida. Birinchi holatda u qarindoshlik asosida tuzilgan va birga
yashash bilan birlashtirilgan hamjamiyatdir. Ikkinchisida esa insonlarning
kundalik hayoti kechadigan ijtimoiy institutdir.
Inson jamiyatida oila bir nechta vazifalarni bajaradi:
Reproduktiv - homilani davom ettirish bilan bog‘liq O‘zbekistonda ko‘p bolali
oilalarning mavjudligi bilan bir qatorda oila a’zolari sonining qisqarishi ham
kuzatilmoqda. Bu hodisalar asosan moddiy - iqtisodiy qiyinchiliklar, ma’naviy
inqiroz, yosh oilalarning ota - ona uyidan ajralib chiqishi, tibbiy xizmatning past
darajasi, noqulay ekologik holat bilan izohlanadi.
Iqtisodiy - oilaning bir a’zosi tomonidan boshqalar uchun moddiy
mablag‘lar topilishi, voyaga yetmaganlar va qariyalarni moddiy ta’minlash, pul
mablag‘larini to‘plash. Zamonaviy bozor munosabatlari mulk to‘plash, mulkka
ega bo‘lish, meros masalalarida oilaning iqtisodiy vazifasini faollashuvini talab
qiladi.
48

Ijtimoiylashuv vazifasi - oila bola shakllanishiga ta’sir qiluvchi birinchi va
asosiy ijtimoiy guruh hisoblanadi. Oilada ota-onalar va bolalarning tabiiy-
biologik va ijtimoiy aloqalari uzviy bog‘lanib keladi. Oila mikromuhit sifatida
bolaning ruhiy, jismoniy va ijtimoiy rivojlanishiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi.
Oilaning vazifasi bolani astasekinlik bilan jamiyatga tayyorlashdir. Oilada insonga
ta’lim va tarbiya beriladi, uning aqliy, ijodiy qobiliyatlarining rivoji sodir bo‘ladi.
Aynan oilada bola mehnat va mustaqillikka o‘rganadi.
Xo‘jalik-maishiy - oila jamiyatning asosiy va doimiy xo‘jalik negizidir. Unda
oila a’zolarining jismoniy holatini bir maromda ushlab turish, kasallar va
qariyalarga g‘amxo‘rlik qilish amalga oshiriladi.
Tarbiyaviy vazifa . Biz bu funksiyani alohida ajratib ko‘rsatamiz, chunki u
bolaning ilk ijtimoiylashuvi jarayonida muhim rol o‘ynaydi. Bola shakllanishiga
Shuningdek, atmosfera va iqlimning ta’siri ham bor. Tarbiyaning eng muhim
vositalaridan biri shaxsiy namunadir.
Rekreatsion va psixoterapevt funksiyasi . Bu funksiya Shunda namoyon
bo‘ladiki, oilada hamma o‘zini qulay sezishi lozim. Ruhshunoslar, sotsiologlar,
pedagoglarning kuzatishlariga ko‘ra inson kuchlari oila sharoitida jadal tiklanadi.
Reproduktiv - naslni davom ettirish bilan bog‘liq. O‘zbekistonda ko‘p bolali
oilalarning mavjudligi bilan bir qatorda oila a’zolari sonining qisqarishi ham
kuzatilmoqda. Bu hodisalar asosan moddiy - iqtisodiy qiyinchiliklar, ma’naviy
inqiroz, yosh oilalarning ota - ona uyidan ajralib chiqishi, tibbiy xizmatning past
darajasi, noqulay ekologik holat bilan izohlanadi. Iqtisodiy - oilaning bir a’zosi
tomonidan boshqalar uchun moddiy mablag‘lar topilishi, voyaga yetmaganlar va
qariyalarni moddiy ta’minlash, pul mablag‘larini to‘plash. Zamonaviy bozor
munosabatlari mulk to‘plash, mulk ka ega bo‘lish, meros masalalarida oilaning
iqtisodiy vazifasini faollashuvini talab qiladi. Ijtimoiylashuv vazifasi - oila bola
shakllanishiga ta’sir qiluvchi birinchi va asosiy ijtimoiy guruh hisoblanadi. Oilada
ota - onalar va bolalarning tabiiy - biologik va ijtimoiy aloqalari uzviy bog‘lanib
keladi. Oila mikromuhit sifatida bolaning ruhiy, jismoniy va ijtimoiy
rivojlanishiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi.
49

Oilaning vazifasi bolani asta - sekinlik bilan jamiyatga tayyorlashdir.
Oilada insonga ta’lim va tarbiya beriladi, uning aqliy, ijodiy qobiliyatlarining
rivoji sodir bo‘ladi. Aynan oilada bola mehnat va mustaqillikka o‘rganadi.
Xo‘jalik - maishiy - oila jamiyatning asosiy va doimiy xo‘jalik negizidir. Unda
oila a’zolarining jismoniy holatini bir maromda ushlab turish, kasallar va
qariyalarga g‘amxo‘rlik qilish amalga oshiriladi. Tarbiyaviy vazifa. Biz bu
funksiyani alohida ajratib ko‘rsatamiz, chunki u bolaning ilk ijtimoiylashuvi
jarayonida muhim rol o‘ynaydi. Bola shakllanishiga shuningdek, atmosfera va
iqlimning ta’siri ham bor. Tarbiyaning eng muhim vositalaridan biri shaxsiy
namunadir. Rekreatsion va psixoterapevt funksiyasi. Bu funksiya shunda
namoyon bo‘ladiki, oilada hamma o‘zini qulay sezishi lozim. Ruhshunoslar,
sotsiologlar, pedagoglarning kuzatishlariga ko‘ra inson kuchlari oila sharoitida
jadal tiklanadi. O‘zbekistonda yuqori tug‘ilish darajasi quyidagi mintaqaviy
omillari bilan izohlanadi:
- inson organizmiga geografik va iqlim sharoitlarining ta’siri,
- erta nikohdan o‘tish an’anasi,
- ijtimoiy omillar - ayolning jamiyat va oiladagi o‘rni.
Hozirgi kungacha oilaviy tarbiya amaliyotida ko‘p bolalikning ijobiy va
salbiy xususiyatlari borasida bahslar olib borilmoqda, chunki bu muammoning
ahamiyatli ekanligiga qaramay bu masala yetarli darajada O‘rganilmagan. Ko‘p
bolali oila - kattalar va bolalardan iborat, o‘ziga xos jamoadir. Unda shaxsning
ijtimoiylashuvi uchun qulay sharoitlar yaratiladi. Bunaqa oilada tarbiya jarayonini
tashkil etish muammosi bilan shug‘ullanuvchi olimlar ham turli qarashlarga
egadirlar. Ularning ba’zilari ko‘p bolali oilada bola jamoa munosabatlari orqali
tajriba to‘playdi deyishadi, chunki ko‘p bolali oila tarbiya uchun qulay sharoitlar
yaratadi va ota - onalarning bolalari haqida qayg‘urishlari teng taqsimlangan
bo‘ladi. Boshqa tadqiqotchilar esa, aksincha ko‘p bolali oilada bola har tomonlama
yetarli rivojlanmaydi, deb hisoblashadi. Agar oilaviy tarbiya bola individualligini
aniqlash va uning qobiliyatlarini rivojlantirish kerak degan qoidadan kelib chiqsak,
bu uchun oila nihoyatda rivojlangan bo‘lishi kerakligiga amin bo‘lamiz. Ko‘pbolali
50

oilada individual yondashuv bo‘ladimi? Bu yerda tarbiya jarayonining ko‘p
tamonlamaligi va standartlashuvi ro‘y bermaydimi? Individual yondashuv uchun
avvalo psixologik va pedagogik bilimlar, shuningdek esa tarbiya jarayonida
bolalarni kuzatish uchun maxsus vaqt va psixologik tahlil o‘tkazish kerak. Ba’zi
nohush tarbiyaviy omillar o‘zbek oilasida, xususan ko‘pbolali o‘zbek oilasida uy
xo‘jaligini yuritish bilan bog‘liq. Ko‘p o‘zbek oilalarida uy ishlarini qiz bolalar
bajarishadi, o‘g‘il bolalar esa bu vazifalardan deyarli ozod etilganlar. Bu holat
keyinchalik o‘g‘il bola xarakterida oiladagi muomalasiga xalaqit beruvchi odatlarni
paydo qilishi mumkin. Ba’zan esa bolalar uy yumushlariga haddan ortiq vaqt
ajratishadi. Bu ham ularning ta’lim olishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Ba’zan o‘zbek
oilalarida ota - onalar bolalarining o‘qishiga umuman befarq bo‘lishadi, ularga uy
vazifalarini bajarishda amaliy yordam barishmaydi. O‘zbek oilalarida bola uy
vazifalarini kechqurun - barcha oila a’zolari to‘planishganda qilish odat bo‘lgan.
Bu vaziyatda ko‘pgina chalg‘ituvchi omillar ham paydo bo‘ladi - televizor ko‘rish,
oila a’zolarining o‘zaro suhbatlashishi qilishi, uy yumushlarini bajarish talabi.
Ko‘pgina oilalarda bolalarning o‘qishi uchun sharoitlar bor, biroq ular har doim
ham yaxshi jihozlanmagan bo‘ladi. Bu borada aksariyat ota - onalar pedagogik
maslahatlarga ehtiyoj sezadilar. Ularni bolalarga yordam berishning aniq usullari
bilan tanishtirish lozim.
Oilaning ijtimoiy maqomi. Oilaning jamiyatda moslashuvining
ko‘rsatgichi uning ijtimoiy maqomi hisoblanadi, ya’ni oilaning bugungi kundagi
holati. Oila maqomi oila a’zolarining individual tavsiflari majmuasidan
shakllanadi. Oilaning to‘rtta maqomi mavjud bo‘lib, ular:
Ijtimoiy - iqtisodiy,
Ijtimoiy - ruhiy,
Ijtimoiy - madaniy,
Vaziyat - rol maqomlaridir.
Ijtimoiy - iqtisodiy maqom - oilaning moddiy holatini belgilaydi. Bu oila
daromadlari, yashash ko‘rsatgichlarini o‘z ichiga oluvchi moddiy
51

ta’minotlanganlikdir. Daromadlar yuqori, o‘rta va past bo‘lishi mumkin. Yuqori -
daromad va yashash sharoitlari darajasi nafaqat maishiy ehtiyojlarni qondirish
imkoniyatini beradi, balki boshqa xizmatlardan foydalanishga ham zamin yaratadi.
O‘rta - holat minimal ijtimoiy ehtiyojlarni qondira oladi, biroq dam olish ta’lim va
boshqa xizmatlardan foydalanishga ham zamin yaratadi. Past - daromad va
yashash sharoitlari darajasi belgilangan me’yorlarlardan past, ovqat, kiyim -
kechak, yashash joyi to‘lovi kabi masalalarda ham muammo chiqib turadi.
Psixologik (ruhiy) maqom - bu oilaning psixologik iqlimi. Yaxshi iqlim
emotsional yaqinlik, hamkorlik, teng huquqlilik bilan xarakterlanadi. Yomon,
noxush iqlim esa nizo - janjallar ko‘pligida emotsional noqulayliklarda namoyon
bo‘ladi.
Ijtimoiy - madaniy maqom - ta’lim darajasi, yurish - turish madaniyati,
ana’nalarni saqlab qolish va o‘tkazish vazifasi, qiziqishlarning keng doirasi,
rivojlangan ma’naviy ehtiyojlar, dam olish va maishiy hayotning birgalikdagi
shakllari. Vaziyat - rol maqomi - bolaga munosabat xarakteri. Oilaning ijtimoiy
moslashuv bo‘yicha tadqiqot o‘tkazish uchun ijtimoiy pedagogika uning
xususiyatlarini bilishi, ularga baho berish lozim.
XULOSA
Ijtimoiy pedagogika sohasida ilmiy tadqiqotlar o'tkazilmoqda, ammo bu
soha hali to'liq rivojlanmagan. Ilmiy adabiyotlar soni cheklangan va yangi
metodologiyalarni qo'llash kam uchraydi. Ijtimoiy pedagoglarni tayyorlash uchun
o'quv dasturlari mavjud, ammo ularning zamonaviy talablarga javob berishi va
amaliyotga yo'naltirilganligi masalasida muammolar mavjud.
Ijtimoiy pedagogikaning nazariy asoslari yetarlicha ishlab chiqilmagan, ayrim
tushunchalar va atamalar aniq emas. Ijtimoiy pedagogika va boshqa fanlar
o'rtasidagi o'zaro bog'liqlik to'liq o'rganilmagan.
Ijtimoiy pedagogika tadqiqotlari asosan bolalar va o'smirlarning ijtimoiy
muammolari, oilaviy tarbiya, ta'lim muassasalari va mahalliy jamoalardagi ijtimoiy
ishlarni o'rganishga qaratilgan.
52

Ijtimoiy xizmatlar: Ijtimoiy pedagoglar bolalar va o'smirlar bilan ishlashda,
oilaviy muammolarni hal qilishda, ijtimoiy xizmatlarni ko'rsatishda muhim rol
o'ynaydi. Ta'lim muassasalari: Ta'lim muassasalarida ijtimoiy pedagoglar
o'quvchilarning ijtimoiy moslashuvi, psixologik rivojlanishi va muammolarini
oldini olishga yordam beradi. Mahalliy jamoalar: Mahalliy jamoalarda ijtimoiy
pedagoglar profilaktika ishlarini olib boradi, bolalar va o'smirlarning bo'sh vaqtini
tashkil qiladi, ularning ijtimoiy faolligini oshiradi. Ijtimoiy pedagoglarning soni
yetarli emas, ularning mehnati yetarlicha qadrlanmaydi va ularning ish sharoitlari
har doim ham yaxshi emas. Resurslarning yetarli emasligi ham amaliy ishlarga
salbiy ta'sir qiladi.
Respublikamizda ijtimoiy pedagogika sohasi rivojlanish bosqichida. Ilmiy
va amaliy sohalarda yutuqlarga erishilgan bo'lsa-da, yana ko'p ishlar qilish kerak.
Ilmiy tadqiqotlarni kuchaytirish, kadrlar tayyorlashni takomillashtirish, ijtimoiy
pedagoglarning ish sharoitlarini yaxshilash va resurslarni ta'minlash muhim
vazifalar hisoblanadi. Ijtimoiy pedagogikaning samaradorligini oshirish uchun
zamonaviy texnologiyalarni qo'llash, xalqaro hamkorlikni rivojlantirish ham zarur.
Ijtimoiy pedagogika, jamiyatda ijtimoiy muammolarni hal qilish va
insonlarning rivojlanishini ta'minlash maqsadida o‘quvchilarning, ota-onalarning
va o‘qituvchilarning hamkorlikda faoliyat yuritishini nazarda tutadigan bir soha
hisoblanadi. Respublikamizda ijtimoiy pedagogikaning ilmiy va amaliy sohasi
quyidagi jihatlarni o‘z ichiga oladi:
O‘zbekiston ijtimoiy pedagogikasi sohasida turli xil ilmiy tadqiqotlar olib
borilmoqda. Bu tadqiqotlar ijtimoiy muammolarni, ta’lim jarayonini va yoshlarni
ijtimoiy hayotga joriy etish strategiyalarini o‘rganishga qaratilgan.
Amaliy faoliyatlar: Ijtimoiy pedagogika amaliyoti orqali ijtimoiy yordam
dasturlari, maslahatchilik va tayyorlov ishlari amalga oshirilmoqda. Bu orqali
yoshlarni tarbiyalash, ularning ustuvor yo‘nalishlarini belgilash va ijtimoiy
muammolarni bartaraf etishga qaratilgan chora-tadbirlar amalga oshiriladi.
Ijtimoiy pedagogika ota-onalar, o‘qituvchilar va boshqa mutaxassislar o‘rtasida
samarali hamkorlikni rivojlantirishga ko‘maklashadi. Bu hamkorlik ta’lim
53

jarayonini yaxshilash va talabalar hayotining sifatini oshirishda muhim ahamiyatga
ega. Ijtimoiy pedagogika sohasida innovatsion pedagogik metodlar va
texnologiyalarni joriy etish hamda ularni amaliyotda qo‘llash jarayonida ushbu
sohaning rivojlanishi uchun yangi imkoniyatlar yaratilmoqda. Yoshlarni
ijtimoiylashtirish: Ijtimoiy pedagogika yoshlarni ijtimoiy hayotga qo'shish,
ularning madaniy va ijtimoiy ko‘nikmalarini rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi.
Bu, o'z navbatida, yoshlarning salomatligini va farovonligini ta'minlashga yordam
beradi. Xulosa qilib aytganda, O‘zbekiston ijtimoiy pedagogikasi zamonaviy
jamiyatning muhim qismidir. U ilmiy tadqiqotlar va amaliy faoliyatlarni o‘z ichiga
olgan holda, jamiyatdagi ijtimoiy muammolarni bartaraf etish, yoshlarni
tarbiyalash va ularning ijtimoiy hayotga kirishini yaxshilashga qaratilgan bir
platforma hisoblanadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Kurbanov SH., Seytxalilov E. O tvetstvennostb obrazovaniya v preduprejdenii
narkom anii. - Т., 2003.
2. SHaripova D.D., C H ernikov V.G. Protivonarkoticheskoe vospitanie
podrastayunjego pokoleniya. - Т.: U kituvchi, 1991. N ikolaeva L.P.
3. Uroki profilaktiki narkom anii v shkole. - М.: Izd.M osk. Psixologo-sots.
instituta: V oronej: M O D EK, 2003.
4. M etodika i texnologiya rabotbi sotsialbnogo pedagoga / Pod red M. A. G
alaguzovoy. - М .: Izd.tsentr «A kadem iya», 2002 .
54

5. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni / Barkamol avlod
O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. – Toshkent: O‘zbekiston, 1997yil.
6. Sh. Mirziyaev. Faol tadbirkorlik zamon talabi .12/29/2017.
7. Shavkat Mirziyoev"Ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash, muqaddas dinimizning
sofligini asrash – davr talabi" nutqi 15.06.2017y.
8. Sh. Mirziyoevning Islom hamkorlik tashkiloti Tashqi ishlar vazirlari kengashi
43-sessiyasining ochilish marosimidagi nutqi 21.10.16
9. Akromov B. Mehmon yigit ziynati // Sog‘lom avlod uchun .- 2009.-N8.
10. Abu Nasr Forobiy. Risolalar. –T,: “Fan”, 1975, 71-72-betlar
11. Antologiya pedagogicheskoy m ы sli Uzbekistana.-M.: “Prosve щ enie”, 1986,
86-bet
12. Alouddin Mansur.Tarjima va izohlar muallifi. Qur’oni Karim. O‘zbekcha
izohli tarjima.– T.: G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti,
1992, 5-532-betlar (Barcha misollar shu manbadan olindi).
13. Bedil. Komde va Mudan. –T.: 1960, 44-bet.
14. Bobomirzaev X. «Xalq og‘zaki ijodi va uning ta’limtarbiyadagi samarasi». T.
«O‘qituvchi». 1996 y. 173-bet.
15. Volkov G. N., Baubekova G. D. «Etnopedagogika» Toshkent 2000 y.
16. Jaloliddin Rumiy, Uchmoqqa qanot yo‘q vale uchgayman. – T.: 1994,
12-bet.
17. Jahongirrov G‘.O‘zbek bolalar folklori. –T.: “O‘qituvchi”, 1975, 110-115-
betlar.
18. Jumaniyozova M.T. Innovatsion faoliyat ta’lim sifatining kafolatidir. //
O‘zluksiz ta’lim jurnali.- 2004. -№ 6.
19. Ziyomuhammedov B., Abdullaeva SH. «Pedagogika» Toshkent 2000y.
20. Zunnunov A.umumiy tahriri ostida. O‘zbek pedagogikasi tarixi–T.:
“O‘qituvchi”, 1997, 242-bet.
INTERNET RESURSLAR
1. www.tdpu.uz
55

2. www.pedagog.uz
3. www.ziyonet.uz
4. www.edu.uz
56

55 bet

Купить