Rim Pun urushlari kurs ishi - Odobnoma - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	60000UZS
Hajmi	57.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	18 Oktyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Odobnoma

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

37 Sotish

Rim Pun urushlari kurs ishi

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
OSIYO XALQARO UNIVERSITETI
IJTIMOIY FANLAR VA TEXNIKA FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
«___________________________________________________»
fanidan
Kurs ishi
Mavzu : Rim Pun urushlari
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ _ _____ _______
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Buxoro – 2025 yil

IJTIMOIY FANLAR VA TEXNIKA FAKULTETI
______________________________________________KAFEDRASI
«_______________________________________________» fanidan
Guruh________________________________________________________
Talaba familiyasi va ismi-sharifi___________________________________
Kurs ishi mavzusi_______________________________________________
Kurs ishining tarkibi_____________________________________________
______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_____________________________________________________________
Kurs ishi himoyasida talabaga berilgan savollar ro'yxati:
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
Jadval va grafik materialning miqdori (muhim chizmalarning ko'rsatgichi):
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
Kurs ishining ijobiy tomonlari:
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
Kurs ishining kamchiliklari:
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
Kurs ishiga qo'yilgan baho
“_______”____________________________________________________
Kurs ishi rahbarining ismi sharifi va imzosi _________________________

IJTIMOIY FANLAR VA TEXNIKA FAKULTETI
______________________________________________KAFEDRASI
«_______________________________________________» fanidan
Guruh________________________________________________________
Talaba familiyasi va ismi-sharifi___________________________________
Kurs ishi mavzusi_______________________________________________
Kurs ishining tarkibi_____________________________________________
______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_____________________________________________________________
Kurs ishi himoyasida talabaga berilgan savollar ro'yxati:
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
Jadval va grafik materialning miqdori (muhim chizmalarning ko'rsatgichi):
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
Kurs ishining ijobiy tomonlari:
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
Kurs ishining kamchiliklari:
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
Kurs ishiga qo'yilgan baho
“_______”____________________________________________________
Kurs ishi rahbarining ismi sharifi va imzosi _________________________

1 MUNDARIJA
Kirish …………………………………………………………………...……..2
I BOB. RIM VA QARTAGINA DAVLATLARINING PAYDO BO‘LISHI
VA RIVOJLANISHI
1.1. Qadimgi Rim davlatining shakllanish jarayoni ……………………………5
1.2. Qartagina davlatining tashkil topishi va yuksalish davri ……………..……7
1.3. Rim va Qartagina o‘rtasidagi dastlabki aloqalar …………………….……11
II Bob. Rim Pun urushlari bosqichlari, harbiy harakatlar va ularning
oqibatlari
2.1. Birinchi Pun urushi: Rim va Qartagina o‘rtasidagi dengiz va yer janglari
hamda natijalari …………………………………………………………..……16
2.2. Ikkinchi Pun urushi: Hannibalning Italiyaga yurishi, Zama jangi va Rim
strategiyasining muvaffaqiyati ………………………………………………...19
2.3. Uchinchi Pun urushi: Qartaginani yakuniy vayron qilinishi, Rimning
siyosiy va iqtisodiy ustunligi …………………………………………….…….23
Xulosa …………………………………………………………………..……..27
Foydalanilgan adabiyotlar va manbalar ……………………………..……..29

2 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Rim va Qartagina o‘rtasida kechgan
Pun urushlari qadimgi dunyo tarixida chuqur iz qoldirgan eng muhim harbiy-
siyosiy voqealardan biri hisoblanadi. Ushbu urushlar miloddan avvalgi III–II
asrlarda O‘rta yer dengizi hududida ikki buyuk davlat — Rim Respublikasi va
Qartagina o‘rtasida ustunlik uchun olib borilgan janglar majmuasidir. Pun
urushlarining dolzarbligi shundaki, bu urushlar natijasida Rim O‘rta yer
dengizidagi eng qudratli davlatga aylandi, Qartagina esa butunlay yo‘q qilindi.
Shunday qilib, Rimning imperiyaga aylanishi jarayonida Pun urushlari burilish
nuqtasi sifatida tarixda muhim o‘rin egallaydi.
Mavzuning dolzarbligi yana shundaki, bu urushlar xalqaro siyosiy raqobat,
diplomatik kelishuvlar va harbiy strategiyalar tarixida o‘rganishga arzigulik boy
tajriba manbai hisoblanadi. Har bir urush o‘z davrining iqtisodiy manfaatlari,
dengiz savdosi ustidan nazorat, mustamlaka siyosati va geosiyosiy ta’sir doirasi
uchun kurash ifodasi bo‘lgan. Bugungi kunda Pun urushlari tarixdan saboq
olish, davlatlararo raqobat, siyosiy manfaatlar muvozanati va harbiy
ittifoqlarning ahamiyatini tahlil qilishda beqiyos manba bo‘lib xizmat qiladi.
Shu sababli, mazkur mavzuni o‘rganish nafaqat tarixiy bilimni chuqurlashtiradi,
balki zamonaviy xalqaro munosabatlar uchun ham muhim xulosalar beradi.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Pun urushlari qadimdan
buyon tarixchilarning diqqat markazida bo‘lib kelmoqda. Dastlab bu voqealarni
o‘z davrida yashab o‘tgan yoki unga yaqin bo‘lgan tarixchilar — Polibiy, Tit
Liviy, Plutarx, Appian singari muarrixlar tasvirlab berganlar. Ularning
asarlarida Rim va Qartagina o‘rtasidagi siyosiy ziddiyatlar, harbiy yurishlar,
Hannibalning jasoratlari hamda Rim sarkardalarining strategik g‘oyalari keng
yoritilgan. Bu tarixiy manbalar bugungi kunda ham asosiy ilmiy dalillar sifatida
qadrlanadi.
Yevropa tarixshunosligida esa XIX–XX asrlarda Mommsen, Gibbon,
Toynbi, Grimal kabi olimlar Pun urushlarini yanada chuqurroq tahlil qilganlar.

3Ular bu urushlarni iqtisodiy manfaatlar, dengiz savdosi ustidan nazorat va
davlatlararo siyosiy kuchlar muvozanati nuqtayi nazaridan o‘rganishgan. Sovet
tarixshunosligida ham bu masalaga e’tibor berilib, urushlarning ijtimoiy-
iqtisodiy sabablariga urg‘u berilgan.O‘zbek tarixshunosligida Pun urushlari
bevosita o‘rganilmagan bo‘lsa-da, Rim tarixi, qadimgi davlatlarning siyosiy
tizimlari, harbiy strategiyalar tahlilida bu mavzuga alohida e’tibor qaratilgan.
Hozirgi kunda tarix, siyosatshunoslik, xalqaro munosabatlar va geosiyosat
fanlari doirasida Pun urushlari qadimgi davlatlar o‘rtasidagi raqobatning tarixiy
namunasi sifatida o‘rganilmoqda. Shu bois, ushbu mavzuni yangicha ilmiy
yondashuv asosida tadqiq etish dolzarb ilmiy vazifalardan biridir.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur kurs
ishining nazariy ahamiyati shundan iboratki, u qadimgi dunyo tarixida muhim
o‘rin tutgan Rim va Qartagina o‘rtasidagi Pun urushlarining tarixiy, siyosiy,
harbiy va iqtisodiy jihatlarini chuqur tahlil qilish imkonini beradi. Ushbu
urushlar insoniyat tarixida imperiyalar o‘rtasidagi raqobat, davlatlararo
manfaatlar to‘qnashuvi va strategik siyosatning ilk namunalaridan biri sifatida
qaraladi. Shuning uchun kurs ishi tarixiy tafakkurni kengaytiradi, qadimgi davr
voqealarini tahliliy fikrlash asosida baholashga o‘rgatadi. Nazariy jihatdan bu
mavzu Rim Respublikasining siyosiy tizimi, harbiy qudrati va diplomatik
siyosatining shakllanish jarayonlarini o‘rganishda muhim manba bo‘lib xizmat
qiladi.
Kurs ishining amaliy ahamiyati esa shundan iboratki, u tarix fanini
o‘qitishda, ta’lim jarayonida, shuningdek, tarixiy tahlil, geosiyosiy tadqiqot va
xalqaro munosabatlar bo‘yicha ilmiy izlanishlarda foydalanish uchun muhim
qo‘llanma vazifasini bajaradi. Pun urushlarining saboqlari zamonaviy dunyoda
davlatlararo raqobat, iqtisodiy manfaatlar kurashi, diplomatik strategiyalarni
tushunishda tarixiy asos bo‘lib xizmat qiladi. Ayniqsa, bugungi globallashuv
davrida Rim va Qartagina o‘rtasidagi to‘qnashuv tajribasi davlat siyosati, harbiy
ittifoqlar va xalqaro hamkorlik masalalarida qiyosiy tahlil uchun foydalidir. Shu

4bois, ushbu kurs ishining ilmiy-nazariy natijalari nafaqat tarixchilar, balki
siyosatshunoslar, xalqaro munosabatlar mutaxassislari uchun ham
ahamiyatlidir.
Kurs ishi mavzusining obyekti — miloddan avvalgi III–II asrlarda Rim
Respublikasi va Qartagina (Kartagen) davlati o‘rtasida kechgan Pun urushlari
jarayonlari, ularning sabablari, oqibatlari va O‘rta yer dengizi hududidagi
siyosiy kuchlar muvozanatidir.
Kurs ishi mavzusining predmeti — Pun urushlari davrida Rim va
Qartagina davlatlari o‘rtasidagi harbiy, siyosiy va iqtisodiy munosabatlarning
mazmuni, bu urushlarning tarixiy jarayonlarga ta’siri hamda Rimning
imperiyaga aylanishiga olib kelgan omillardir.
Kurs ishi mavzusining maqsadi — Rim va Qartagina o‘rtasidagi Pun
urushlarining kelib chiqish sabablari, bosqichlari, asosiy janglari va ularning
oqibatlarini tarixiy manbalar asosida tahlil qilish hamda ushbu urushlarning
jahon tarixidagi o‘rnini yoritishdan iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilandi:
 Qadimgi Rim va Qartagina davlatlarining siyosiy va iqtisodiy rivojlanish
bosqichlarini o‘rganish;
 Pun urushlarining kelib chiqish sabablari va har bir urushning
xususiyatlarini tahlil qilish;
 Urushlarning asosiy janglari, jumladan, Zama jangi, dengiz to‘qnashuvlari
va Hannibal yurishining ahamiyatini ochib berish;
 Urushlarning Rim davlatining kuchayishiga, Qartaginaning tanazzuliga olib
kelgan omillarini aniqlash;
 Pun urushlarining O‘rta yer dengizi mintaqasi va jahon tarixidagi o‘rnini
baholash.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikki bob, oltita kichik
bo‘lim, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.

5I BOB. RIM VA QARTAGINA DAVLATLARINING PAYDO BO‘LISHI
VA RIVOJLANISHI
1.1. Qadimgi Rim davlatining shakllanish jarayoni
Qadimgi Rim davlati jahon tarixining eng qudratli va uzoq umr ko‘rgan
siyosiy tuzilmalaridan biri bo‘lib, uning shakllanish jarayoni miloddan avvalgi
VIII asrga borib taqaladi. Tarixiy manbalarga ko‘ra, Rim shahrining asos
solinishi miloddan avvalgi 753-yil 21-aprel sanasiga to‘g‘ri keladi. Bu sana
qadimgi rimlik tarixchi Titus Liviy (Tit Liviy) va yunon tarixchisi Plutarx
asarlarida aniq qayd etilgan. Rivoyatlarga ko‘ra, Rim shahrining asoschisi —
Romul va uning egizak ukasi Rem bo‘lgan. Ularning otasi — urush xudosi
Mars, onasi esa Alb Longa malikasi Reya Silva edi. Ular daryo bo‘yida
qoldirilganida, urg‘ochi bo‘ri tomonidan emizilib, keyinchalik yetim bolalar
sifatida voyaga yetgan degan afsona Rim xalqining kelib chiqish eposiga
aylangan.
Rim dastlab Lotin qabilalari tomonidan joylashtirilgan kichik aholi punkti
sifatida paydo bo‘lgan. Uning joylashuvi strategik jihatdan juda qulay edi —
Tiber daryosi bo‘yida, O‘rta Italiya yarimorolining markazida joylashgan
bo‘lib, bu hudud savdo yo‘llari, harbiy yurishlar va qishloq xo‘jaligi rivoji
uchun qulay sharoit yaratgan. Mil.avv. VIII–VII asrlarda Rim hududida
etrusklar madaniyatining kuchli ta’siri sezilgan. Aynan etrusklar davrida Rimda
birinchi ko‘priklar, drenaj tizimlari, ibodatxonalar va shahar devorlari qurilgan.
Rimda dastlab monarxiya tuzumi hukm surgan. Afsonaviy manbalarga
ko‘ra, Romul Rimning birinchi podshohi bo‘lgan. Uning davrida Rim aholisi
turli qabilalardan iborat bo‘lgan va ular “triba” (qabila)larga bo‘lingan.
Keyinchalik Romuldan so‘ng Numa Pompiliy, Tull Gostiliy, Ank Marsey,
Tarkviniy Prisk, Serviy Tulliy va Tarkviniy Superbus kabi podshohlar
hukmronlik qilgan. Ayniqsa, Serviy Tulliy davrida (mil.avv. VI asr o‘rtalari)

6Rimda ijtimoiy tabaqalanish, fuqarolik majlislari (centuriya) tizimi joriy etilib,
davlat boshqaruvining dastlabki institutlari shakllangan.
Biroq miloddan avvalgi 509-yilda oxirgi etrusk podshohi Tarkviniy
Superbus qulatilib, Rimda Respublika e’lon qilindi. Bu Rim tarixidagi eng
muhim siyosiy burilishlardan biri bo‘ldi. Endilikda hokimiyat ikki konsul
qo‘lida bo‘lib, ular bir yil muddatga saylanar edi. Respublika davrida Rim
siyosiy jihatdan kuchayib bordi, ijtimoiy tizimda patritsiylar (zodagonlar) va
plebeylar (oddiy xalq) o‘rtasidagi kurash kuchaydi. Natijada miloddan avvalgi
V–IV asrlarda Rimda plebeylar ham siyosiy huquqlarga ega bo‘la boshladilar.
Mil.avv. 451–449-yillarda qabul qilingan “O‘n ikki jadval qonunlari” Rim
huquq tizimining asosini tashkil etdi. Bu qonunlar jamiyat hayotining barcha
sohalarini tartibga solib, Rim huquqi taraqqiyotining poydevoriga aylandi. Shu
davrdan boshlab Rim nafaqat siyosiy, balki huquqiy madaniyatning markaziga
aylandi.
Rim Respublikasi dastlab Italiya yarimorolidagi kichik shahar-davlatlardan
biri bo‘lgan bo‘lsa-da, u tez orada harbiy yurishlar orqali o‘z hududlarini
kengaytira boshladi. Mil.avv. 396-yilda Rim Vey shahrini egallab, etrusklar
ustidan g‘alaba qozondi. Mil.avv. 390-yilda esa Rim keltlar (galllar) tomonidan
bosib olinib, shahar vayron qilingan, ammo rimliklar tezda o‘z kuchini tiklay
oldilar.
Mil.avv. IV–III asrlarda Rim Italiya hududidagi boshqa qabilalar —
samnitlar, sabinlar, umbrlar, osklar bilan urush olib bordi. Bu urushlar
natijasida Rim butun Italiyani o‘z nazorati ostiga oldi. Aynan shu davrda Rim
o‘zining professional armiyasi, qat’iy intizom va strategik harbiy tizimi bilan
ajralib turdi.
Rimning kuchayishi, uning siyosiy va iqtisodiy ta’sir doirasining kengayishi
O‘rta yer dengizi hududida boshqa kuchlar, xususan, Qartagina (Kartagen) bilan
to‘qnashuvga sabab bo‘ldi. Qartagina ham o‘z davrining eng qudratli dengiz va
savdo davlatlaridan biri edi. Aynan shu ikki davlat o‘rtasidagi manfaatlar

7to‘qnashuvi keyinchalik tarixga Pun urushlari nomi bilan kirgan global
mojarolarga olib keldi. qadimgi Rim davlati dastlab kichik qabila ittifoqidan
boshlangan bo‘lsa-da, qat’iy siyosiy boshqaruv, harbiy kuch, qonuniy tizim va
xalq birligi asosida O‘rta yer dengizi dunyosining yetakchisiga aylana oldi.
Uning shakllanish jarayoni butun insoniyat tarixida davlat tuzish, qonun
yaratish va ijtimoiy tizimni barpo etishning eng ibratli namunalaridan biri
hisoblanadi.
1.2. Qartagina davlatining tashkil topishi va yuksalish davri
Qadimgi dunyo tarixida Qartagina davlati o‘zining siyosiy qudrati, iqtisodiy
salohiyati va dengiz ustuvorligi bilan Rim imperiyasi darajasidagi kuchga ega
bo‘lgan davlatlardan biri sifatida tarixda o‘chmas iz qoldirgan. Bu davlatning
shakllanishi, yuksalishi va O‘rta dengizdagi geosiyosiy jarayonlarda tutgan
o‘rni nafaqat antik tarix, balki butun jahon sivilizatsiyasi rivojida muhim
bosqichlardan biridir.
Qartagina davlatining tashkil topishi
Qartagina (finikiy tilida “Qart Xadasht” – “Yangi shahar”) miloddan
avvalgi IX–VIII asrlarda Finikiyaning eng yirik savdo shaharlardan biri — Tir
shahridan kelgan muhojirlar tomonidan asos solingan. Tarixiy manbalarda
aytilishicha, Qartagina shahrining asoschisi Finikiya malikasi Dido (Elissa)
bo‘lgan. U o‘z vatanida siyosiy bosimga uchragach, tarafdorlari bilan birga
dengiz orqali Afrikaning shimoliy sohillariga ko‘chib o‘tgan va u yerda yangi
shahar – Qartaginani barpo etgan.
Shahar joylashgan hudud – hozirgi Tunis sohillari – juda qulay strategik va
iqtisodiy sharoitga ega edi. Bu joy O‘rta dengiz savdo yo‘llarining kesishgan
nuqtasida bo‘lib, Afrika, Yevropa va Osiyo o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalarni
boshqarish imkonini bergan. Shu sababli, Qartagina qisqa vaqt ichida O‘rta
dengizning eng muhim savdo markazlaridan biriga aylandi.

8Qartagina dastlab Finikiyadagi Tir shahriga siyosiy va dini jihatdan bog‘liq
bo‘lgan mustamlaka sifatida faoliyat yuritgan. Ammo Tir shahri miloddan
avvalgi VII asrda Ossuriya imperiyasi tomonidan bosib olingach, Qartagina
amalda mustaqil siyosiy markazga aylandi. Shu vaqtdan boshlab Qartagina o‘z
boshqaruv tizimini, iqtisodini va harbiy kuchini mustaqil ravishda shakllantira
boshladi.
Davlat boshqaruv tizimi va siyosiy tuzilma
Qartagina davlatining siyosiy tuzumi o‘z davri uchun juda ilg‘or bo‘lgan. U
respublika boshqaruvi tamoyillariga asoslangan davlat edi. Davlat boshlig‘i
sifatida ikki suffet (rimliklardagi konsullarga o‘xshash lavozim) saylanardi.
Ular harbiy va fuqarolik ishlarini boshqarish, xalq majlislarini chaqirish, Senat
qarorlarini bajarish kabi vakolatlarga ega bo‘lganlar.
Shuningdek, davlat ishlarini nazorat qiluvchi Senat mavjud bo‘lib, u 300
nafarga yaqin nufuzli zodagonlardan tashkil topgan edi. Senat davlatning ichki
va tashqi siyosati, moliya, harbiy ishlar hamda diplomatik aloqalarni
boshqarishda asosiy rol o‘ynagan.
Xalq majlisi ham mavjud bo‘lib, u ayrim masalalarda — ayniqsa urush va
tinchlik, soliqlar, saylovlar bo‘yicha qaror qabul qilishda ishtirok etgan.
Shunday qilib, Qartagina boshqaruv tizimi aristokratik respublika shaklida
faoliyat yuritgan, ya’ni hokimiyat boy va ta’sirli oilalarning qo‘lida jamlangan
bo‘lgan.
Iqtisodiy yuksalish
Qartagina iqtisodiy jihatdan Finikiyaning dengiz savdo an’analarini davom
ettirgan va yanada rivojlantirgan davlat edi. Uning iqtisodiyotining asosini
savdo, dengizchilik, qishloq xo‘jaligi va mustamlakalardan olinadigan
daromadlar tashkil etgan.Qartaginaning savdo aloqalari O‘rta dengiz bo‘ylab
keng yoyilgan edi. Ular Ispaniya, Sitsiliya, Sardiniya, Korsika, Balear orollari,
hatto Britaniya orollarigacha borib, mis, oltin, kumush, qalay, temir kabi
metallarga boy hududlar bilan faol savdo olib borganlar. Shu bilan birga, Afrika

9ichki qismidagi Berber qabilalari bilan ham oltin, fil suyagi va quldorlik savdosi
orqali iqtisodiy aloqalar o‘rnatilgan.
Qishloq xo‘jaligi ham Qartagina iqtisodiyotida muhim o‘rin tutgan. Ular
zaytun, uzum, bug‘doy va arpa yetishtirishda yuksak tajribaga ega bo‘lgan.
Qartagina agronomi Magon tomonidan yozilgan “Qishloq xo‘jaligi haqida
traktat” Rimliklar tomonidan ham yuqori baholangan va keyinchalik lotin tiliga
tarjima qilingan.
Dengiz floti va harbiy qudrat
Qartagina o‘z davrida eng kuchli dengiz davlatlaridan biri bo‘lgan. Ularning
floti minglab harbiy va savdo kemalaridan iborat bo‘lib, O‘rta dengizdagi
barcha asosiy savdo yo‘llarini nazorat qilgan. Kemasozlik sanoati rivojlangan,
kemalar yuqori sifatli yog‘och va metallardan tayyorlangan.Qartagina floti
nafaqat savdo, balki harbiy ekspeditsiyalar uchun ham xizmat qilgan. Harbiy
flot Qartagina kuch-qudratining ramzi bo‘lib, ular Sitsiliya, Sardiniya va
Ispaniyadagi mustamlakalarini himoya qilishda muhim rol
o‘ynagan.Quruqlikdagi qo‘shinlar asosan yollanma askarlardan iborat bo‘lgan.
Bu askarlar Afrika, Ispaniya, Galliya va hatto Italiya yarim orolidan yollangan
jangchilardan tashkil topgan. Qartagina generallarining harbiy mahorati,
ayniqsa Gannibal Barkasning iste’dodi tarixda eng yirik strategik namunalardan
biri sifatida tan olingan.
Hududiy kengayish va mustamlakachilik siyosati
Miloddan avvalgi VI–V asrlarda Qartagina o‘z mustamlakachilik siyosatini
kuchaytirdi. U Sitsiliya, Sardiniya, Korsika va Ispaniyaning janubiy qismini
bosib oldi. Shu davrda Qartagina O‘rta dengizning g‘arbiy qismini to‘liq
nazorat ostiga oldi. Bu esa Rim Respublikasi manfaatlariga zid kelgan va ikki
davlat o‘rtasida uzoq davom etgan Puni urushlariga sabab bo‘lgan.
Qartagina o‘z hududida kuchli istehkomlar va port inshootlari barpo etgan.
Shahar ikki qismdan iborat bo‘lib, tashqi qismida oddiy xalq va savdo rastalari

10joylashgan, ichki qismida esa aristokratlar, Senat binosi, ma’badlar va harbiy
bazalar joylashgan.
Madaniy hayot va diniy e’tiqod Qartagina aholisi finikiyaliklarning diniy va
madaniy an’analarini davom ettirgan. Ularning asosiy xudolari Baal Hammon
va Tanit bo‘lgan. Bu xudolarga bag‘ishlab qurilgan ma’badlar Qartagina
shahrining eng ulug‘vor inshootlari hisoblangan.Diniy marosimlar murakkab
bo‘lib, ayrim manbalarda bolalarni xudolarga qurbonlik qilish odati mavjud
bo‘lgani qayd etilgan. Bu holat tarixchilar orasida turlicha baholansa-da,
Qartagina diniy e’tiqodining qat’iyligi va xudolar oldidagi sadoqat ramzi
sifatida ko‘riladi.
Madaniyatda finikiy yozuvi asosida yozilgan yozuv tizimi, san’atda tosh
o‘ymakorligi, metall va sopol buyumlar yasash keng rivoj topgan. Qartagina
aholisi shuningdek, dengiz navigatsiyasi, astronomiya va xarita tuzish
sohalarida ham ilg‘or bilimlarga ega bo‘lgan.
Geosiyosiy o‘rni va yuksalishning sabablari
 Qartaginaning yuksalishining asosiy sabablari quyidagilardan iborat:
 Geografik joylashuvning qulayligi – savdo yo‘llarining chorrahasida
joylashganligi.
 Kuchli dengiz floti – savdo va harbiy ustunlikni ta’minlagan.
 Tadbirkorlik ruhi – finikiyaliklarning savdo va ishlab chiqarish tajribasi.
 Markazlashgan boshqaruv tizimi – barqaror siyosiy tuzilma.
Mustamlakachilik siyosati – yangi bozorlardan doimiy daromad keltirgan.
Bu omillar Qartaginani miloddan avvalgi IV–III asrlarda O‘rta dengizning
eng kuchli davlatiga aylantirdi.Qartagina davlati insoniyat tarixida iqtisodiy,
siyosiy va harbiy jihatdan yuksak taraqqiyot bosqichiga chiqqan
sivilizatsiyalardan biridir. Uning tashkil topishi Finikiyadan ko‘chib kelgan
savdogar va dengizchilarning mehnati natijasida yuzaga kelgan bo‘lsa,
yuksalishi esa mehnatsevarlik, dengizchilik mahorati va kuchli davlat
boshqaruvi orqali ta’minlandi.

11Qartagina o‘z davrida Sharq va G‘arb madaniyatlarini bog‘lovchi ko‘prik
vazifasini bajargan, O‘rta dengiz iqtisodiy tizimini shakllantirishda muhim rol
o‘ynagan. Keyinchalik Rim bilan olib borilgan urushlar uning tanazzuliga sabab
bo‘lgan bo‘lsa-da, Qartaginaning yuksalish davri jahon sivilizatsiyasi tarixida
doimiy o‘ringa ega bo‘lib qolgan.
1.3. Rim va Qartagina o‘rtasidagi dastlabki aloqalar
Qadimgi Rim va Qartagina davlatlari o‘rtasidagi aloqalar jahon tarixidagi
eng murakkab, ko‘p qirrali va uzoq davom etgan siyosiy munosabatlardan biri
bo‘lib, ular dastlab iqtisodiy va savdo asosida boshlangan bo‘lsa, keyinchalik
harbiy-siyosiy raqobatga aylanib ketgan. Rim va Qartagina o‘rtasidagi dastlabki
aloqalar miloddan avvalgi VI–V asrlarga to‘g‘ri keladi. Bu davrda Rim hali
Italiya yarim orolida o‘z hokimiyatini mustahkamlab borayotgan kichik
respublika bo‘lsa, Qartagina esa O‘rta dengizning g‘arbiy qismida yirik dengiz
va savdo davlatiga aylangan edi.
Savdo va iqtisodiy manfaatlar asosidagi dastlabki munosabatlar
Miloddan avvalgi VI asrda Rim hali etrusklar ta’siridagi shahar-
davlatlardan biri edi. Shu davrda Qartagina dengiz savdosini kengaytirib,
Sitsiliya, Sardiniya va Korsika orollari orqali Italiya bilan savdo aloqalarini
o‘rnatgan. Qartagina savdogarlari Rim bozorlariga zaytun yog‘i, vino, ipak,
hashamatli buyumlar, qurol-aslaha va metall buyumlar olib kelganlar.
Rimliklar esa Qartagina bilan asosan qishloq xo‘jaligi mahsulotlari —
g‘alla, yog‘och, tuz, meva va vino savdosi orqali iqtisodiy hamkorlik qilganlar.
Qartagina kemalari Tibur daryosi bo‘ylab Rim portlariga kirib kelganligi
haqidagi ma’lumotlar Polibiy va Tit Liviy asarlarida qayd etilgan.
Birinchi diplomatik bitimlar
Rim va Qartagina o‘rtasidagi eng qadimgi diplomatik aloqa miloddan
avvalgi 509-yilda tuzilgan savdo shartnomasi hisoblanadi. Bu shartnoma Rim
Respublikasi tashkil topganidan so‘ng (oxirgi etrusk podshosi Tarquinius

12Superbus quvib chiqarilgandan keyin) tuzilgan eng qadimgi xalqaro hujjat
sifatida tarixda saqlanib qolgan.
Ushbu bitim haqida yunon tarixchisi Polibiy o‘zining “Tarixlar” asarida
batafsil yozgan. Unga ko‘ra, shartnomada quyidagi bandlar mavjud bo‘lgan:
Rim savdogarlari Qartagina nazoratidagi hududlarda faqat ruxsat etilgan
joylarda savdo qilishi mumkin;
Qartagina Rim hududlariga qurolli kemalar bilan kira olmasligi kerak;
Ikkala davlat ham bir-birining ittifoqchilariga qarshi urush boshlamaslik
majburiyatini olgan;
Qartagina Sitsiliyada Rim manfaatlariga zarar yetkazmasligi lozim.
Bu shartnoma Rim va Qartagina o‘rtasidagi o‘zaro ishonch va iqtisodiy
manfaat asosida tuzilgan bo‘lib, Rimning xalqaro maydonda mustaqil subyekt
sifatida tan olinganining dastlabki dalillaridan biridir.
Ikkinchi shartnoma (mil.avv. 348-yil)
Rim va Qartagina o‘rtasidagi ikkinchi muhim bitim miloddan avvalgi 348-
yilda tuzilgan. Bu davrda Rim Italiya yarim orolining markaziy qismini to‘liq
o‘z nazoratiga olgan, Qartagina esa o‘zining dengiz savdosi orqali Sitsiliya va
Sardiniyada kuchayib borayotgan edi.
Ikkinchi shartnomada savdo doiralari aniqroq belgilab berilgan:
Qartagina Rim savdogarlariga o‘z portlarida erkin savdo qilish huquqini
bergan, lekin bu faqat Afrikaning ayrim shaharlarigacha cheklangan;
Rim esa Qartagina savdogarlariga Italiya hududida savdo qilish imkonini
bergan, ammo ularni Rimga yaqin strategik joylarga kiritmagan;
Ikkala tomon ham o‘z hududlarida bir-birining dushmanlariga yordam
bermaslikka kelishgan.
Bu shartnomalar Rim va Qartagina o‘rtasidagi munosabatlarning dastlab
tinch, o‘zaro manfaatli tarzda rivojlanganini ko‘rsatadi.
Uchinchi shartnoma va raqobatning kuchayishi (mil.avv. 306-yil)

13Miloddan avvalgi 306-yilda Rim va Qartagina o‘rtasida uchinchi diplomatik
bitim imzolangan. Bu paytda Rim Janubiy Italiyada Samnitlar ustidan g‘alaba
qozonib, kuchli harbiy davlat sifatida shakllanayotgan edi. Shu bilan birga,
Qartagina ham O‘rta dengizning g‘arbiy qismida o‘z mustamlakalarini
kengaytirayotgan bo‘lgan.
Uchinchi bitimga ko‘ra, Rim va Qartagina o‘zaro “ta’sir doiralari”ni
belgilab olgan:
Qartagina o‘z faoliyatini G‘arbiy O‘rta dengiz — Ispaniya, Sardiniya,
Sitsiliya va Afrikaning shimoliy qismida davom ettiradi;
Rim esa Italiya yarim orolidan tashqariga chiqmaslik majburiyatini oladi.
Ammo bu kelishuv uzoq davom etmadi. Chunki Rimning Sitsiliya oroliga
nisbatan strategik qiziqishi va Qartaginaning bu hududdagi savdo manfaatlari
o‘rtasida to‘qnashuvlar yuzaga kela boshladi. Ayniqsa, Sitsiliya orolining
shimolida joylashgan Messana shahri atrofida Rim va Qartagina manfaatlari
kesishib ketgan.
Harbiy va siyosiy raqobatning boshlanishi
Miloddan avvalgi IV–III asrlar davomida Italiya va O‘rta dengiz hududida
Rimning kuchayib borishi Qartagina uchun xavfli bo‘la boshladi. Rimning
dengizga chiqish siyosati, portlarni mustahkamlash, yangi koloniyalar barpo
etish harakatlari Qartagina manfaatlariga zid edi.Qartagina esa bu paytda
o‘zining mustamlaka siyosatini Ispaniya va Sitsiliya orqali davom ettirayotgan
edi. Ayniqsa, Sitsiliya oroli strategik jihatdan Rim bilan Qartagina o‘rtasidagi
tabiiy to‘siq hisoblangan bo‘lib, kim bu orolni nazorat qilsa, u O‘rta dengiz
savdosini boshqarish imkoniga ega bo‘lardi. Shu sababli, Sitsiliya ustidan
nazorat masalasi keyinchalik **Birinchi Pun urushi (mil.avv. 264–241-
yillar)**ni keltirib chiqardi.
Diplomatik raqobat va vositachilik siyosati
Qartagina uzoq vaqt davomida Rim bilan ochiq harbiy to‘qnashuvga
kirishmaslik siyosatini yuritgan. U ko‘proq diplomatik yo‘llar bilan

14muvozanatni saqlashga uringan. Buning uchun Qartagina Rim bilan o‘zaro
manfaatli shartnomalarni yangilab turgan, ba’zida esa Rimning dushmanlari
bilan yashirin ittifoqlar tuzgan.Masalan, miloddan avvalgi 282–280-yillarda
Rim bilan jang olib borgan Pir Epirlik (Epirus podshohi) bilan Qartagina dengiz
ittifoqi tuzgan. Bu ittifoq Pirning Italiyadagi yurishlariga qarshi Qartagina
flotini Rim tomonida harakat qilishga undagan. Shu orqali Qartagina Rimni
vaqtincha ittifoqchi sifatida saqlab qolishga erishgan.
Iqtisodiy raqobat va savdo yo‘llarining to‘qnashuvi
Rim va Qartagina o‘rtasidagi raqobatning muhim jihatlaridan biri — bu
iqtisodiy ustunlik uchun kurash edi. Rim Italiya yarim orolida quruqlik yo‘llari
orqali savdoni rivojlantirgan bo‘lsa, Qartagina dengiz yo‘llarini to‘liq nazorat
qilgan. Bu ikki tizim bir-biriga zid tarzda rivojlanar edi.
Rim o‘z portlarini, ayniqsa Ostiya portini kengaytirar ekan, Qartagina bunga
javoban Afrikadagi portlarini mustahkamlab, yangi dengiz yo‘llarini ochgan.
Bu holat ikki davlat o‘rtasida iqtisodiy raqobatni kuchaytirgan.
Madaniy va diplomatik aloqalar
Rimliklar Qartagina madaniyatiga nisbatan dastlab hurmat bilan qarashgan.
Finikiy madaniyati, dengizchilik, metallga ishlov berish, shaharsozlik, savdo
tashkiloti sohalarida Qartaginaning yutuqlari Rim uchun o‘rganish obyekti
bo‘lgan.Ko‘plab rimliklar Qartaginadan dengiz navigatsiyasi, savdo tashkiloti
va hisob-kitob yuritish san’atini o‘rganishgan. Qartaginadan keltirilgan mis
buyumlar, sopol idishlar, to‘qimachilik mahsulotlari Rim zodagonlari orasida
qadrlangan.
Tarixiy manbalar
Qadimgi tarixchilar – Polibiy, Tit Liviy, Appian, Plutarx va Diodor
Sitsiliyskiy – o‘z asarlarida Rim va Qartagina o‘rtasidagi dastlabki aloqalarni
batafsil tasvirlab berganlar. Ularning ma’lumotlariga ko‘ra, dastlabki davrda
ikki davlat o‘rtasida o‘zaro manfaat va diplomatik muvozanat mavjud bo‘lgan,

15biroq iqtisodiy raqobat, savdo yo‘llari ustidan nazorat masalasi va strategik
hududlar uchun kurash ularni tabiiy dushmanlarga aylantirgan.
Rim va Qartagina o‘rtasidagi dastlabki aloqalar tinch yo‘l bilan boshlangan
bo‘lsa-da, vaqt o‘tishi bilan bu aloqalar keskin raqobat, siyosiy qarama-
qarshilik va harbiy to‘qnashuvga aylanib ketdi. Ularning o‘zaro munosabatlari
O‘rta dengiz dunyosining siyosiy tarixini tubdan o‘zgartirdi.Miloddan avvalgi
V–III asrlarda bu ikki davlat o‘rtasida boshlangan savdo va diplomatik
munosabatlar keyinchalik insoniyat tarixidagi eng yirik urushlardan biri — Pun
urushlariga zamin yaratdi. Aynan shu davr O‘rta dengiz dunyosining Rim
tomonidan to‘liq zabt etilishiga olib kelgan geosiyosiy jarayonlarning
boshlanish nuqtasi bo‘ldi.

16II Bob. Rim Pun urushlari bosqichlari, harbiy harakatlar va ularning
oqibatlari
2.1. Birinchi Pun urushi: Rim va Qartagina o‘rtasidagi dengiz va yer
janglari hamda natijalari
Miloddan avvalgi III asr o‘rtalarida Rim Respublikasi bilan Qartagina
(Karfagen) o‘rtasida yuz bergan Birinchi Pun urushi (mil. avv. 264–241-yillar)
qadimgi dunyo tarixidagi eng yirik va uzoq davom etgan harbiy
to‘qnashuvlardan biri hisoblanadi. Bu urushning ildizlari iqtisodiy, siyosiy va
strategik raqobatga borib taqaladi. Rim Italiyaning ichki qismida kuchli davlat
sifatida shakllangan bo‘lsa, Qartagina Shimoliy Afrikadagi eng qudratli dengiz
va savdo imperiyasi edi. Ikki davlat o‘rtasida Sitsiliya oroli uchun raqobat
boshlandi — bu orol O‘rta yer dengizining markazida joylashgan bo‘lib, har
ikki davlat uchun strategik va iqtisodiy jihatdan nihoyatda muhim edi.
Urushning sababi sifatida Sitsiliyaning sharqiy qismidagi Messana shahri
(bugungi Messina) atrofida yuz bergan siyosiy vaziyat tilga olinadi. Messana
hukmdorlari Rimdan yordam so‘ragan va bu Rim uchun Qartaginaga qarshi
urush boshlash uchun bahona bo‘ldi. Shu tariqa, miloddan avvalgi 264-yilda
Rim qo‘shinlari Sitsiliyaga bostirib kirdi va bu tarixda Birinchi Pun urushi deb
nom olgan mojaroga sabab bo‘ldi.Qartagina o‘sha paytda Gannon, Gamilkar
Bark, va keyinchalik Gamilkarning o‘g‘li — Gannibal kabi sarkardalari bilan
mashhur edi. Ular Afrikadan tashqari Ispaniya, Sardiniya va Korsika orollarida
ham o‘z ta’sir doiralariga ega edilar. Qartagina o‘zining kuchli floti bilan
faxrlanardi: uning kemalari Rimnikiga nisbatan tezroq, katta va tajribali
dengizchilar tomonidan boshqarilardi.
Birinchi Pun urushi 20 yildan ortiq davom etdi. Urushning dastlabki
bosqichida Rim quruqlikda ustunlikka ega bo‘ldi, Qartagina esa dengizda g‘olib

17chiqdi. Ammo Rimliklar tez orada dengizda ham kuchayish zarurligini tushunib
yetdilar. Shuning uchun mil. avv. 260-yilda ular yangi turdagi kemalar –
"korvus" (qarg‘a) deb atalgan maxsus ko‘prikli harbiy kemalar qurishni
boshladilar. Bu qurilma Rim jangchilariga dushman kemalariga chiqib olish va
ularni piyoda jangga majbur etish imkonini berdi.Miloddan avvalgi 260-yilda
bo‘lib o‘tgan Milae jangi (Sitsiliya yaqinida) Rim floti uchun ilk katta g‘alaba
bo‘ldi. Bu jangda Rim floti sarkardasi Gay Duiliy Qartagina kemalarini
mag‘lub etdi va Rim tarixidagi birinchi dengiz g‘alabasini qo‘lga kiritdi.
Keyingi yillarda ham janglar asosan Sitsiliya va uning atrofidagi suvlarida
davom etdi.
Miloddan avvalgi 256-yilda Rim floti Afrika qirg‘oqlariga yurish qildi.
Konsul Mark Atiliy Regulus boshchiligidagi Rim qo‘shini dastlab Qartagina
yaqinidagi janglarda g‘alaba qozondi. Biroq tez orada Qartagina yollanma
qo‘shinlar yordamida qarshi hujum uyushtirdi. Yunon sarkardasi Ksenon va
sparta sarkardasi Ksenofon yordamida Qartagina Regulus boshchiligidagi Rim
armiyasini tor-mor etdi. Regulus asirga olinib, keyinchalik qattiq qiynoqlarda
halok bo‘lgan.
Miloddan avvalgi 249-yilda bo‘lib o‘tgan Drepana jangi Qartagina uchun
katta g‘alaba bo‘ldi. Bu jangda Qartagina floti Rimning 93 ta kemasini yo‘q
qildi. Rim esa 117 kemasini yo‘qotib, og‘ir mag‘lubiyatga uchradi. Shu davrda
Sitsiliyadagi janglar ham davom etib, har ikki tomon ulkan talofatlarga duch
keldi.
Urushning so‘nggi yillarida Rim o‘z flotini yangidan tiklab, Qartagina
dengiz savdosini izdan chiqardi. Nihoyat, miloddan avvalgi 241-yilda bo‘lib
o‘tgan Aegates orollari jangida Rim floti Qartagina kemalarini tor-mor keltirdi.
Bu jangda Qartagina 50 dan ortiq kemasini yo‘qotdi va taslim bo‘lishga majbur
bo‘ldi.Urush natijasida Qartagina Sitsiliyadan voz kechishga, Rimga katta
indemnitet (to‘lov) to‘lashga va o‘z flotining sonini cheklashga majbur bo‘ldi.
Shunday qilib, Sitsiliya Rim Respublikasining birinchi provinsiyasiga aylandi.

18Bu voqea Rimning O‘rta yer dengizida imperiya sifatida shakllanishining
boshlanishi bo‘ldi.
Birinchi Pun urushi iqtisodiy va ijtimoiy jihatdan har ikki davlat uchun ham
og‘ir oqibatlar qoldirdi. Qartagina o‘zining dengizdagi ustunligini yo‘qotdi,
Rim esa harbiy va iqtisodiy jihatdan kuchayib, yangi hududlarni egallash
tajribasiga ega bo‘ldi. Qartagina ichki iqtisodiy inqirozga yuz tutdi: yollanma
askarlar isyoni (mil. avv. 240–237-yillar) davlatni yanada zaiflashtirdi.Bu urush
qadimgi dunyo tarixida birinchi global harbiy to‘qnashuvlardan biri bo‘lib,
O‘rta yer dengizida siyosiy kuchlar muvozanatini tubdan o‘zgartirdi. Rim
endilikda faqat Italiya yarimorolini emas, balki butun O‘rta yer dengizini
nazorat qilish yo‘lida muhim qadam tashlagan edi. Shu bilan birga, bu urush
keyinchalik yuz beradigan Ikkinchi Pun urushi (mil. avv. 218–201-yillar) uchun
asos yaratdi — unda tarixdagi eng mashhur sarkardalardan biri, Gannibal
maydonga chiqadi.
Birinchi Pun urushi (mil. avv. 264–241-yillar) bo‘yicha qisqacha jadval
keltirilgan:
Bosqich /
Sana Asosiy voqealar Natijalar / Ahamiyati
Mil. avv.
264-yil Messana mojarosi sabab Rim va
Qartagina o‘rtasida urush
boshlanadi Sitsiliya uchun kurash
boshlanadi
Mil. avv.
260-yil Milae jangi – Gay Duiliy
boshchiligida Rimning birinchi
dengiz g‘alabasi Rim floti shakllanadi,
dengizda ustunlik paydo
bo‘ladi
Mil. avv.
256-yil Mark Atiliy Regulus Afrikaga
yurish qiladi, dastlab g‘alaba,
keyin mag‘lubiyat Qartagina Regulusni asir
oladi
Mil. avv.
249-yil Drepana jangi – Qartagina floti
Rimni mag‘lub etadi Rim floti katta
yo‘qotishlarga uchraydi

19Mil. avv.
241-yil Aegates orollari jangi – Rim floti
g‘alaba qozonadi Urush tugaydi, Qartagina
Sitsiliyadan voz kechadi
Mil. avv.
240–237-
yillar Yollanma askarlar isyoni
(Qartaginada) Qartagina iqtisodiy
inqirozga uchraydi
Umumiy
natija Sitsiliya Rimning birinchi
provinsiyasiga aylanadi Rimning O‘rta yer
dengizidagi hukmronligi
boshlanadi
2.2. Ikkinchi Pun urushi: Hannibalning Italiyaga yurishi, Zama jangi
va Rim strategiyasining muvaffaqiyati
Ikkinchi Pun urushi (miloddan avvalgi 218–201-yillar) insoniyat tarixidagi
eng mashhur harbiy to‘qnashuvlardan biri bo‘lib, u Rim Respublikasi va
Qartagina o‘rtasidagi raqobatni yanada keskinlashtirdi. Ushbu urushning
markazida Qartaginaning buyuk sarkardasi Hannibal Bark nomi bilan bog‘liq
jasorat va strategik mahorat turadi. Bu urush nafaqat ikki davlatning harbiy
qudratini, balki ularning siyosiy irodasi, diplomatik imkoniyatlari va strategik
fikrlash darajasini ham sinovdan o‘tkazgan.
Urushning sabablari
Birinchi Pun urushidan so‘ng (mil. avv. 264–241-yillar) Qartagina katta
talafotlar ko‘rgan, Sitsiliya orolini boy bergan va Rimga katta miqdorda tovon
to‘lashga majbur bo‘lgan edi. Shu bilan birga, Qartagina o‘z iqtisodiy qudratini
tiklash maqsadida yangi mustamlakalar izlashga kirishdi. Uning e’tibori
Ispaniya (Iberiya yarimoroli) tomon yo‘naltirildi. Bu hudud boy tabiiy resurslari
— oltin, kumush, temir va qo‘rg‘oshin konlari bilan mashhur edi.
Mil. avv. 237-yilda Qartagina sarkardasi Hamilkar Bark Ispaniyada harbiy
yurishlar boshladi. U Qartaginaning ta’sirini kengaytirib, ko‘plab ispan
qabilalarini o‘z ittifoqiga kiritdi. Uning o‘g‘li Hannibal Bark esa yoshligidan

20harbiy san’atga o‘rgatilgan, otasiga sadoqat bilan ergashgan. Hamilkar halok
bo‘lgach, uning kuyovi Hasdrubal Ispaniyada hokimlikni davom ettirdi. Aynan
Hasdrubal davrida Ebro daryosi shartnomasi (mil. avv. 226-yil) Rim bilan
imzolandi. Unga ko‘ra, Qartagina Ebro daryosidan shimolga o‘tmaslikka, Rim
esa janubdagi hududlarga aralashmaslikka kelishgan edi.
Sagunt voqeasi va urushning boshlanishi
Mil. avv. 219-yilda Sagunt shahri (Ebro daryosidan janubda joylashgan,
ammo Rim bilan ittifoqda bo‘lgan) Qartagina qo‘shinlari tomonidan qamal
qilindi. Hannibal shaharni sakkiz oy davomida qamal qilib, nihoyat uni egalladi.
Rim Senati bu voqeani shartnoma buzilishi deb baholab, Qartaginadan
Hannibalni topshirishni talab qildi. Qartagina bunga rozi bo‘lmadi va shu tariqa
Ikkinchi Pun urushi boshlandi.
Hannibalning Italiyaga yurishi
Hannibal urushni Rim hududiga o‘tkazish niyatida, tarixdagi eng jasoratli
harbiy yurishlardan birini amalga oshirdi. Mil. avv. 218-yilda u 50 ming piyoda,
9 ming otliq va 37 ta jangovar fil bilan Pireney va Alp tog‘larini kesib o‘tdi. Bu
yurish tarixda “Hannibalning Alpdan o‘tishi” nomi bilan mashhur. Yo‘l
davomida u katta yo‘qotishlarga uchradi — sovuq, qor va tog‘li qabilalar
hujumlari natijasida qo‘shinining qariyb yarmi nobud bo‘ldi. Biroq Hannibal
Italiyaga yetib kelganida ham o‘z strategiyasidan voz kechmadi.
Italiyadagi janglar va Hannibalning g‘alabalari
Hannibal Italiyaga kirgach, Rim armiyasiga ketma-ket og‘ir zarbalar berdi.
Uning birinchi yirik g‘alabasi Titsin daryosi jangi (mil. avv. 218-yil noyabr)
bo‘ldi. Undan so‘ng Trebiya jangida Rim konsullari Tiberiy Long va
Semproniy qo‘shinlarini tor-mor etdi. Bu jangda Qartagina otliqlari va fil
qo‘shinlari hal qiluvchi rol o‘ynadi.
Mil. avv. 217-yilda Trasimen ko‘li jangida Hannibal yana g‘alaba qozondi.
Bu jangda Rim armiyasining katta qismi halok bo‘ldi. Rim konsuli Gay

21Flaminiy jangda o‘ldirildi. Hannibal bu g‘alaba bilan Italiyada o‘zining harbiy
dahosini namoyon etdi.
Ammo eng mashhur va hal qiluvchi jang Kanna jangi (mil. avv. 216-yil 2-
avgust) bo‘ldi. Bu jang tarixdagi eng mukammal taktik g‘alabalardan biri
sifatida tilga olinadi. Hannibal o‘zining qo‘shaloq qanotli “halqa” taktikasi
yordamida Rim armiyasini qurshovga olib, butunlay yo‘q qildi. Rim 70
mingdan ortiq askar yo‘qotdi, ulardan 80 dan ortiq senatorlar halok bo‘ldi.
Konsul Lutsiy Emiliy Paul jang maydonida o‘ldirildi. Bu Rim tarixidagi eng
katta mag‘lubiyat edi.
Rimning qarshiligi va yangi strategiya
Shunga qaramay, Rim taslim bo‘lmadi. Qartagina Italiyada kuchli
ittifoqchilar topa olmadi. Rimliklar “Fabiy strategiyasi”ni qo‘llay boshladilar.
Konsul Kvint Fabiy Maksimus Verrukozus (“Kutiluvchi” yoki “Sezgir”)
Hannibal bilan ochiq jangdan qochib, dushman kuchlarini zaiflashtirish,
ta’minot yo‘llarini uzish, vaqtni cho‘zish taktikasini ishlab chiqdi. Bu strategiya
Rimning tiklanishida muhim rol o‘ynadi.
Hannibal Italiyada 15 yildan ortiq vaqt davomida jang olib bordi. U
o‘zining iste’dodli birodari Hasdrubal Barkdan yordam olishga umid qildi.
Biroq Hasdrubal mil. avv. 207-yilda Metavr daryosi jangida Rim qo‘shinlari
tomonidan mag‘lub etildi va jangda halok bo‘ldi. Uning boshi Hannibalga
Italiyada yuborilganida, bu Qartagina uchun ruhiy zarba bo‘ldi.
Zama jangi va urushning yakunlanishi
Rim, nihoyat, urush tashabbusini o‘z qo‘liga oldi. Konsul Publiy Korneliy
Skipion (keyinchalik “Afrikanskiy” laqabini olgan) Ispaniyada Qartagina
kuchlarini mag‘lubiyatga uchratgach, mil. avv. 204-yilda Afrikaga yurish
boshladi. U Numidiya podshohi Massinissa bilan ittifoq tuzdi.
Mil. avv. 202-yilda Zama jangi sodir bo‘ldi. Hannibal o‘zining Italiyadan
qaytgan tajribali qo‘shinlari bilan Skipion qo‘shinlariga qarshi jangga kirishdi.
Ammo bu safar Rimliklar tajribali va yaxshi tayyorlangan edilar. Numidiyalik

22otliqlar Rim tomonida jang qildi va bu jang taqdirini hal qildi. Hannibal
mag‘lubiyatga uchradi.
Urushning natijalari va oqibatlari
Ikkinchi Pun urushi Qartaginaning yakuniy mag‘lubiyati bilan tugadi. Mil.
avv. 201-yilda Rim va Qartagina o‘rtasida tinchlik shartnomasi imzolandi.
Shartnomaga ko‘ra:
Qartagina barcha mustamlakalaridan (Ispaniya, orollar va boshqa yerlardan)
voz kechdi;
50 yil davomida Rimga yillik tovon to‘lashi belgilandi;
Qartagina flotidagi kemalar soni 10 ta bilan cheklab qo‘yildi;
Harbiy yurishlar Rim ruxsatisiz amalga oshirilmasligi belgilandi.
Hannibal esa mag‘lubiyatdan so‘ng siyosatga kirishdi. U Qartaginada
moliyaviy islohotlar o‘tkazib, davlatni tiklashga harakat qildi. Ammo Rim
bosimi ostida u mil. avv. 195-yilda Suriyaga qochdi. U yerda Antiox III
saroyida maslahatchi sifatida xizmat qildi. Rim uni topshirishni talab qilganida,
Hannibal mil. avv. 183-yilda o‘z joniga qasd qildi.
Rim strategiyasining muvaffaqiyati
Rimning g‘alabasining sabablari ko‘p edi. Eng avvalo, Rim o‘z ittifoqchilari
— Italiya shahar-davlatlari, Numidiya va Ispaniya qabilalarining yordamiga
tayangan. Shuningdek, Rimning siyosiy birligi, qat’iyligi va iqtisodiy
barqarorligi Qartaginaga qaraganda ancha yuqori edi. Rim floti ham urush
davomida qayta tiklandi va strategik tashabbusni o‘z qo‘liga oldi.
Ikkinchi Pun urushi Rim tarixida burilish nuqtasi bo‘ldi. U O‘rta yer
dengizining g‘arbiy qismini to‘liq nazoratga oldi, Ispaniya va Afrika
hududlarida o‘z ta’sirini o‘rnatdi. Qartagina esa siyosiy jihatdan zaiflashib,
uchinchi Pun urushigacha (mil. avv. 149–146-yillar) Rimga bo‘ysunuvchi
davlatga aylandi.
Ikkinchi Pun urushi insoniyat tarixidagi eng buyuk strategik
to‘qnashuvlardan biri bo‘lib, Hannibal va Skipion kabi ikki dahoning harbiy

23mahoratini namoyon qildi. Bu urush Rimni imperiyaga aylantirish sari olib
chiqqan, Qartaginani esa tarix sahnasidan sekinlik bilan tushirib yuborgan
buyuk tarixiy voqea bo‘ldi. Hannibalning jasorati va harbiy san’ati esa
hozirgacha harbiy akademiyalarda o‘rganiladigan namunaviy dars sifatida
qadrlanadi.
2.3. Uchinchi Pun urushi: Qartaginani yakuniy vayron qilinishi,
Rimning siyosiy va iqtisodiy ustunligi
Uchinchi Pun urushi (miloddan avvalgi 149–146-yillar) qadimgi dunyo
tarixida ikki buyuk davlat — Rim Respublikasi va Qartagina o‘rtasidagi uzoq
yillik dushmanlikning so‘nggi, hal qiluvchi bosqichi bo‘ldi. Bu urush Qartagina
tarixining yakuniy sahifasini ochdi va Rimning O‘rta yer dengizidagi yagona
hukmdor sifatida yuksalishini mustahkamladi.
Urushning kelib chiqish sabablari
Ikkinchi Pun urushidan (mil. avv. 218–201-yillar) so‘ng Qartagina Rim
bilan tuzilgan shartnoma asosida harbiy kuchsiz holatga keltirilgan edi. U o‘z
flotini yo‘qotdi, tashqi siyosatni mustaqil yuritish huquqidan mahrum bo‘ldi,
shuningdek, Rimga katta miqdorda tovon to‘lashi kerak edi. Biroq bu og‘ir
shartlarga qaramay, Qartagina iqtisodiy jihatdan tezda tiklana boshladi.
Ularning savdosi yana jonlandi, qishloq xo‘jaligi rivojlandi, xalq farovonligi
ortdi.Rim Senati esa Qartaginaning tiklanishidan xavotir ola boshladi. Ayniqsa,
Rim siyosatchilari orasida Katon Katta (Marcus Porcius Cato Maior)
“Qartagina yo‘q qilinishi kerak” (“Carthago delenda est”) degan mashhur
so‘zlari bilan tanilgan. U har bir nutqini shu ibora bilan yakunlab, Qartagina
hali ham Rim uchun xavf ekanini ta’kidlagan.Shuningdek, Qartaginaning
shimoliy qo‘shnisi — Numidiya podshosi Massinissa bilan bo‘lgan ziddiyat
ham urushga sabab bo‘ldi. Massinissa Rim ittifoqchisi bo‘lgani uchun, u
Qartagina hududlariga tez-tez hujum qilib, ularning yerlari va chorva mollarini
tortib olardi. Qartagina Rimdan yordam so‘radi, ammo Senat javob bermadi.

24Nihoyat, Qartagina Massinissaga qarshi mustaqil urush boshladi — bu esa Rim
bilan tuzilgan tinchlik shartnomasining buzilishi edi. Bu voqea Rim uchun
urush boshlashga rasmiy bahona bo‘ldi.
Uchinchi Pun urushining boshlanishi (mil. avv. 149-yil)
Rim Senati miloddan avvalgi 149-yilda Qartaginaga qarshi urush e’lon
qildi. Rim qo‘shinlari Sitsiliyadan Afrikaga o‘tib, Utika shahriga joylashdi.
Rimliklar Qartaginaga shafqatsiz talablar qo‘ydi: barcha qurollarni topshirish,
harbiy kemalarni yo‘q qilish, va eng dahshatlisi — shaharni ichki hududga,
ya’ni dengizdan uzoqqa ko‘chirish.Qartagina Senatining Rim bilan
to‘qnashmaslik uchun barcha qurollarni topshirishiga qaramay, xalq bunday
talabni rad etdi. “Biz dengizsiz Qartagina emasmiz!” degan shior xalq orasida
tarqaldi. Shahar aholisi qurollar yasab, himoyaga tayyorlana boshladi. Uch yil
davom etgan qattiq urush boshlandi.
Qartagina qamali (mil. avv. 149–146-yillar)
Rim armiyasi dastlab qamalda muvaffaqiyat qozona olmadi. Qartagina
devorlari mustahkam, aholisi esa qahramonlarcha qarshilik ko‘rsatayotgan edi.
Ayollar ham erkaklar bilan bir qatorda himoyada ishtirok etishdi. Qartagina
ustaxonalarida tunu kun qurol ishlab chiqildi: ayollar o‘z sochlarini ip sifatida
ishlatib, kamon torlari yasaganlari tarixiy manbalarda qayd etilgan.
Mil. avv. 147-yilda Rim Senati urushni boshqarish uchun eng iqtidorli
sarkarda — **Publiy Korneliy Skipion Emiliano (Afrikanskiy kichik)**ni
tayinladi. U mashhur Skipion Afrikanskiyning nabirasi bo‘lib, o‘zining harbiy
iste’dodi bilan ajralib turardi. Skipion Afrikanskiy kichik shaharni to‘liq qamab,
oziq-ovqat yetkazib turuvchi barcha yo‘llarni to‘sib qo‘ydi.Qamal davomida
Qartagina aholisi ochlik, kasallik va charchoqdan azob chekdi, ammo taslim
bo‘lishmadi. Nihoyat, mil. avv. 146-yilda Rim qo‘shinlari shahar devorlarini
yorib o‘tib, ichkariga kirdi. Ko‘cha-ko‘yda shiddatli janglar bo‘ldi. Uchinchi
Pun urushi insoniyat tarixidagi eng shafqatsiz shaharning qamaliga aylandi.

25Qartaginaning vayron qilinishi Skipion qo‘shinlari uch kun davomida
Qartagina shahrini vayron qildilar. Taxminan 700 ming aholining 50 mingga
yaqini tirik qoldi, ular ham qullikka sotildi. Shahar to‘liq yo‘q qilindi —
binolar, ibodatxonalar, kutubxonalar, omborlar yoqib yuborildi. Tarixchilarning
yozishicha, Rimliklar “shahar qayta tiklanmasin” deb, yerga tuz sepishgan.Shu
tariqa, mil. avv. 146-yil Qartagina tarixining yakuniy sanasiga aylandi. Bu
voqea bilan Finikiyaliklar madaniyatining eng so‘nggi yirik markazi ham yo‘q
bo‘ldi. Shahar o‘rnida Rim tomonidan yangi viloyat — Afrika provinsiyasi
tashkil etildi.
Rimning siyosiy va iqtisodiy ustunligi
Uchinchi Pun urushidan so‘ng Rim Respublikasi O‘rta yer dengizining
g‘arbiy qismida mutlaq hukmdor bo‘ldi. U Sitsiliya, Sardiniya, Korsika,
Ispaniya va Afrikani o‘z nazoratiga oldi. Bu yerlar Rimning eng muhim
iqtisodiy bazasiga aylandi. Afrikadagi unumdor yerlar Rim zodagonlariga
taqsimlandi, u yerda katta latifundiyalar (yirik yer egaliklari) tashkil qilindi.
Rim uchun bu urush faqat harbiy g‘alaba emas, balki iqtisodiy ustunlikni
mustahkamlovchi jarayon bo‘ldi. Afrikadan kelayotgan don, zaytun moyi va
vino Rim iqtisodiyotini boyitdi. Bu davrdan boshlab Rimda qullar soni keskin
ortdi, chunki Qartagina aholisi va boshqa qabilalar qullikka sotilgan edi. Qullar
esa Rim xo‘jalik tizimining asosiy mehnat kuchiga aylandi.
Rim siyosiy jihatdan ham kuchaydi. Senat o‘z nufuzini mustahkamladi,
yangi provinsiyalarni boshqarish tizimi shakllandi. Rim endi faqat Italiya
hududi bilan cheklanmay, O‘rta dengiz imperiyasiga aylanish sari qadam
qo‘ydi.
Qartaginaning madaniy merosi
Garchi Qartagina yo‘q qilingan bo‘lsa-da, uning madaniy va iqtisodiy
an’analari butun O‘rta dengiz madaniyatiga chuqur ta’sir ko‘rsatdi.
Finikiyaliklar orqali Yevropaga tarqalgan alfavit tizimi, dengizchilik va savdo
madaniyati Rimda ham davom etdi. Keyinchalik, milodiy I asrda imperator

26Avgust davrida Rim Qartagina o‘rnida yangi shahar — Colonia Julia
Carthagoni barpo etdi, u uzoq vaqt Rim Afrikasining markazi bo‘lib xizmat
qildi.
Uchinchi Pun urushining tarixiy ahamiyati
Uchinchi Pun urushi qadimgi dunyo geosiyosatida tub burilish yasadi. U
Rimning g‘arbiy O‘rta dengizdagi raqobatchisini butunlay yo‘qotdi. Bu bilan
Rim o‘zining imperiyaga aylanish yo‘lini yakuniy bosqichga olib chiqdi. Rim
endi faqat harbiy kuch bilan emas, balki iqtisodiy va siyosiy markaz sifatida
ham dunyo ustunligiga erishdi.
Shu bilan birga, bu urush insoniyat tarixida shafqatsizlik va madaniy
merosni yo‘q qilish ramzi sifatida ham yodda qoldi. Qartagina bilan birga
Finikiyaliklarning bir necha asrlik sivilizatsiyasi ham yo‘q bo‘ldi.
Tarixchi Polibiy bu urush haqida shunday yozgan edi:
“Qartaginaning kulini ko‘rgan Skipion yig‘ladi va o‘zining ham, Rimning
ham bir kun yo‘q bo‘lishini anglab, taqdirga taslim bo‘ldi.”
Bu so‘zlar Uchinchi Pun urushining insoniyat taqdiridagi chuqur falsafiy
ma’nosini ifodalaydi — hech bir qudrat abadiy emas, har bir imperiyaning
yuksalishi ortida bir kun qulash ehtimoli yashirin.
Jadval: Uchinchi Pun urushi (mil. avv. 149–146-yillar)
Sana Asosiy voqealar Natijalar
Mil. avv.
149-yil Rim Senati Qartaginaga qarshi
urush e’lon qiladi Qartagina qamali boshlanadi
Mil. avv.
148-yil Qamal davom etadi, Qartagina
aholisi shiddatli qarshilik
ko‘rsatadi Shahar himoyasi kuchli bo‘lib
qoladi
Mil. avv.
147-yil Skipion Emiliano qo‘mondonlikni
o‘z qo‘liga oladi Qamal yanada kuchayadi
Mil. avv.
146-yil Qartagina egallanadi va to‘liq
vayron qilinadi Qartagina davlat sifatida barham
topadi

27Natija Afrika Rim provinsiyasiga
aylantiriladi Rim O‘rta yer dengizining
yagona hukmdoriga aylanadi
Xulosa
Men ushbu kurs ishim davomida Rim va Qartagina o‘rtasida miloddan
avvalgi III–II asrlarda kechgan Pun urushlarini chuqur o‘rganar ekanman, bu
mojarolar qadimgi dunyo tarixida nihoyatda katta ahamiyat kasb etganini
angladim. Rim va Qartagina o‘rtasidagi uchta yirik urush nafaqat ikki davlat
taqdirini, balki butun O‘rta yer dengizi mintaqasining siyosiy, iqtisodiy va
harbiy muvozanatini tubdan o‘zgartirdi. Ushbu urushlar davomida Rim davlati
o‘zining kuchli irodasi, harbiy intizomi, strategik fikrlash qobiliyati va qat’iy
diplomatik siyosati bilan dunyoviy imperiyaga aylanish sari muhim qadam
tashladi.
Birinchi Pun urushi (mil. avv. 264–241-yillar) Rim uchun dengiz
urushlarida tajriba to‘plash va Sitsiliya orolini egallash orqali O‘rta yer
dengiziga chiqish imkonini berdi. Bu Rimning iqtisodiy va harbiy salohiyatini
kengaytirgan birinchi muhim bosqich bo‘ldi. Ikkinchi Pun urushi (mil. avv.
218–201-yillar) esa tarixda ayniqsa mashhur bo‘lib, buyuk sarkarda
Hannibalning jasorati, uning Italiyaga Alp tog‘laridan oshib o‘tishi, Kann jangi
kabi buyuk g‘alabalari bilan esda qolgan. Shu bilan birga, Rim sarkardasi
Publiy Korneliy Skipionning Zama jangidagi strategik g‘alabasi Rimni dunyo
sahnasidagi yetakchi davlatga aylantirdi.
Uchinchi Pun urushi (mil. avv. 149–146-yillar) esa Qartaginaning yakuniy
mag‘lubiyati bilan nihoya topdi. Rim Senatining “Carthago delenda est!”
(“Qartagina yo‘q qilinmog‘i lozim!”) shiori amalda bajarilib, shahar butunlay
vayron qilindi. Shu tariqa, Qartagina siyosiy xaritadan o‘chirildi, uning
boyliklari va hududlari Rim tasarrufiga o‘tdi. Bu bilan Rim O‘rta yer
dengizining mutlaq hukmdoriga aylandi.

28Menimcha, Pun urushlarining eng katta saboqlaridan biri — bu davlatlar
o‘rtasidagi raqobat faqat harbiy kuch bilan emas, balki iqtisodiy mustahkamlik,
diplomatik tafakkur va strategik mas’uliyat bilan ham belgilanadi. Qartagina
savdo va boylik jihatidan kuchli bo‘lgan bo‘lsa-da, Rimning intizomli armiyasi,
qat’iy siyosati va fuqarolik birligi unga g‘alaba keltirdi. bu urushlar insoniyat
tarixida imperiyalar shakllanishining klassik namunasi sifatida e’tirof etiladi.
Rim Respublikasi Pun urushlaridan so‘ng imperiyaga aylanish sari yo‘l ochdi,
bu esa Yevropa sivilizatsiyasining keyingi taraqqiyotiga asos soldi.
Xulosa qilib aytganda, men uchun “Rim Pun urushlari” mavzusi nafaqat
tarixiy jarayonlarni o‘rganish, balki siyosiy saboqlar, strategik fikrlash va
insoniyatning o‘tmishdagi buyuk sinovlarini anglash imkonini bergan ilmiy
tajriba bo‘ldi. Ushbu mavzuni o‘rganish orqali men qadimgi Rimning davlat
boshqaruvi, harbiy kuchi va madaniy yuksalishining ildizlarini yanada
chuqurroq anglab yetdim. Shu bois, Pun urushlari insoniyat tarixidagi eng
muhim voqealardan biri sifatida har doim o‘rganilishi lozim bo‘lgan, tarixiy
saboqlarga boy davrdir, deb hisoblayman.

29 F oydalanilgan adabiyotlar
1) Karimov, N. (2018). Antik dunyo tarixidan lavhalar. – Samarqand:
Samarqand davlat universiteti nashriyoti. – 310 b.
2) Qodirov, A., Hasanov, B. (2019). Qadimgi dunyo tarixi: O‘quv qo‘llanma.
– Toshkent: “O‘qituvchi” nashriyoti. – 240 b.
3) Britannica ensiklopediyasi tahrir hay’ati. (2019). Pun urushlari (Rim va
Qartagina to‘qnashuvlari). – London: “Encyclopaedia Britannica
Publishing”. – 184 b.
4) History.com tahrir hay’ati (A&E Television Networks). (2022). Pun
urushlari: Qadimgi Rim va Qartagina o‘rtasidagi janglar. – Nyu-York:
“A&E Television Networks”. URL:
https://www.history.com/topics/ancient-rome/punic-wars
5) (murojaat sanasi: 15.10.2025).
6) Esposito, G. (2023). Carthaginian Armies of the Punic Wars, 264–146 BC:
History, Organization and Equipment. – London: Pen & Sword Military. –
256 p.
7) Matyszak, P. (2025). Great Battles of the Punic Wars. – London: Pen &
Sword Books. – 310 p.
8) Hoyos, D. (2025). Carthage’s Other Wars: Carthaginian Warfare Outside
the “Punic Wars” Against Rome. – London: Pen & Sword Military. – 284 p.
9) Carson, B. (2024). History of the Punic Wars. – London: LibriHouse
Publishing. – 198 p.
10) Grant, M. (2020). Rim imperiyasining yuksalishi. – Toshkent: “Fan va
Taraqqiyot” nashriyoti. – 370 b.

3011) Toynbi, A. J. (2021). Tarixni o‘rganish (tanlangan asarlar to‘plami). –
Toshkent: “Yangi asr avlodi”. – 420 b.
12) Xo‘jayev, A. (2019). Qadimgi Rim va Yunon sivilizatsiyasi. – Toshkent:
“Fan” nashriyoti. – 260 b.
13) Sherwin-White, A. N. (2020). Rimning tashqi siyosati: mil. avv. 168–1-
yillar. – Oksford: Clarendon Press. – 310 p.
14) Polibiy Megalopolitskiy. (2018). Umumiy tarix (zamonaviy tarjima va
izohlar bilan). – Moskva: “Nauka-Press” nashriyoti. – 528 b.
15) Liviy, T. (Titus Livius Patavinus). (2022). Rim tarixidan lavhalar (qayta
nashr). – Sankt-Peterburg: “Aleteya” nashriyoti. – 624 b.
16) Plutarx, X. (2021). Mashhur odamlar hayoti (tanlangan tarjimalar). –
Moskva: “Nauka” nashriyoti. – 608 b

Rim Pun urushlari

Sotib olish