Tarbiyaviy ishlar metodikasi fanining maqsad va vazifalari - Odobnoma - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	17000UZS
Hajmi	64.7KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	06 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Odobnoma

Sotuvchi

Alisher

Ro'yxatga olish sanasi 03 Dekabr 2024

61 Sotish

Tarbiyaviy ishlar metodikasi fanining maqsad va vazifalari

Sotib olish

1M U N D A R I J A
KIRISH ........................................................................................................................................... 2
I BOB. TARBIYAVIY ISHLAR METODIKASI FANIGA KIRISH VA FANNING
JAMIYATDA TUTGAN O’RNI................................................................................................. 5
1.1. Tarbiyaviy ishlar metodikasi faniga kirish ............................................................................... 5
1.2. Fanning jamiyatda tutgan o’rni va ahamiyati……………………………………………….. 11
II BOB. TARBIYAVIY ISHLAR METODIKASI FANINING MAQSAD VA
VAZIFALARI................................................................................................................................17
2.1 Fanning maqsad va vazifalari, asosiy tushuncha, tamoyillari ............................................... ...17
2.2 Tarbiya usullari ...................................................................................................................... ..22
XULOSA ................................................................................................................................. ....... 33
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ..................................................................................... . 34
ILOVALAR

2K I R I S H
Kurs ishining dolzarbligi: Maktabgacha ta’lim muassasalaridagi ta’lim –
tarbiya jarayonida ilg orʻ pedagogik va axborot texnologiyalardan foydalanish,
muassasalarni zamonaviy bilimlar bilan qurollangan tarbiyachilar bilan to ldirish
ʻ
hamda ularda kasbiy malaka, faoliyatga nisbatan ijodiy yondashuv hissini qaror
toptirish, uzluksiz ta’lim tizimida olib borilayotgan islohatlarning muhim
yo nalishlaridan biridir.
ʻ
Respublikamizda uzluksiz ta’lim tizimining barcha bosqichlariga, jumladan
uning maktabgacha ta’lim bosqichiga e’tibor ortib borishi bilan bir qatorda
maktabgacha yoshdagi bolalarni maktabgacha yoshdagi ta’lim muassasalariga jalb
etish ulushi kamayib borishi bu borada maqsadli Kurs ishininglar olib borish
mamalakatimiz ilmiy texnikaviy dasturi, ustuvor Kurs ishininglar yo nalishlarining
ʻ
bir qsmi sifatida qaralishi mumkin. Zero, ta’kidlab o tganimizdek, uzluksiz ta’lim
ʻ
bosqichlarining samarali ishlashi ma’lum darajasida maktabgacha ta’lim sifata
bog liq bu davrda bolaning dunyoqarashi, tasavvurlari shakllanib bo ladi. uncha
ʻ ʻ
to g ri mazmun va yo nalish berish pedagogika fani, ta’lim amaliyotining dolzarb
ʻ ʻ ʻ
muammosidir.
O zbekiston
ʻ Respublikasida maktabgacha ta’lim to g risidagi ʻ ʻ Nizomga
muvofiq bola maktabgacha ta’limni uyda, ota –onalarning mustaqil ta’lim berishi
orqali, shuningdek maktabgacha ta’lim muassasalariga jalb qilinmagan bolalar
uchun maktabgacha ta’lim muassasalarida, maktablarda yoki markazlarda oladi.
Bu yerda ular xaftda 2-3 marta shug ullanishadi.
ʻ Ota –onalarga maktabgacha
ta’lim shaklini tanlash huquqi beriladi.
6-7 yoshli bolaning maktab ta’limiga tayyorligini aniqlashda maktabgacha
yoshdagi bolalar ta’lim –tarbiyasi bilan shug ullanuvchilar
ʻ asosiy shart hisoblanish
– bolaning maktabga tayyorligi maktabgacha va maktab davridagi hayot tarzi
hamda faoliyati uchun ko rik vazifasini o tashini, oila yoki maktabgacha ta’lim
ʻ ʻ
muassasadagi ta’lim –tarbiya sharoitlarida maktab ta’limiga ozorsiz o tkazishni
ʻ
ta’minlash zarurligini hisobga olishlari lozim.

3Maktabgacha yoshdagi bolaning maktab ta’limiga o tishi hamisha uningʻ
hayoti, axloqi, qiziqishi va munsoabatlarida anchayin jiddiy o zgarishlarni yuzaga
ʻ
chiqardi. Shuning uchun bolani yoki uydayoq maktab ta’limiga tayyorlash, uni
uncha qiyin bo lmagan bilim, tushuncha, ko nikma va malakalar bilan tanishtirish
ʻ ʻ
kerak bo ladi.
ʻ Maktabgacha yoshdagi bolalarni maktab ta’limiga tayyorlash
muammolani ijtimoiy –siyosiy ahamiyatga egadir. Shu bois, pedagogika nazariyasi
va amaliyotida bu yo nalishda
ʻ bir qancha Kurs ishining ishlari olib borilgan.
Chunonchi oila sharoitida bolalarni maktab ta’limiga tayyorlash muammosi har
doim dolzarb bo lib qolmoqda. Maktabgacha yoshdagi bolani maktabga tayyorlash
ʻ
muammolari – G.Yusupova, M.Sh.Rasulova, G.Jalolova, N.U.Bikboyeva,
T.Charova, K.M.Mahkamjonov, chet el olimlaridan Ye.T.Nedonikina,
A.V.Nikolsnaya, X.Klinton, L.A.Venlerlarning Kurs ishininglarida tatqiqi etilgan.
Kurs ishininglar tahlilidan ma’lum bo ldiki, maktabgacha yoshdagi bolani
ʻ
maktabga tayyorlash muammolari bo yicha
ʻ Kurs ishining ishlari amalga
oshirilgan. Ammo bolani maktabga tayyorlash muammolani bo yicha
ʻ Kurs
ishining ishlari amalga oshirilgan. Ammo bolani maktabga tayyorlashda kun
tartibiga qo yilgan talablar va rioya qilish muammosi ilmiy metodik jihatdan keng
ʻ
qamroqli tahlil va tadqiq etilmagan. Bu hol 5 -7 yoshli bolalarning ma’naviy va
amaliyo faoliyatga salbiy ta’sir etadi. Bu esa muammoning dolzarbligini
ko rsatadi. Aka shu muammoning nazariy va amaliy jihatdan o rganish maqsadida
ʻ ʻ
ilmiy Kurs ishining mavzusini “Maktabgacha yoshdagi bolalarda kun tartibiga
rioya qilish malakalarini o stirish”
ʻ deb belgiladik.
Kurs ishi vazifalari:
1. Bolani maktabga tayyorlashda kun tartibiga qo yilgan talablar va ularga
ʻ
ota –onalar tomonidan rioya qilinishi pedagogik muammo ekanligini nazariy
jihatdan asoslash.
2. Maktabgacha yoshdagi bolani maktabga tayyorlashda kun tartibining
mazmunini ishlab chiqish.
3. Maktabgacha yoshdagi bolani maktabga tayyorlashda kun tartibiga
qo yilgan
ʻ talabalar va rioya qilish usullarini ishlab chiqish va tajribada tekshirish.

44. MTM tarbiyachilari va ota –onalar uchun bolani maktabga tayyorlashda
kun tartibi va unga rioya qilish usullari bo yicha metodikʻ tavsiyalar tayyorlash.
Kurs ishining obyekti: maktabgacha, yoshdagi bolani maktabga
tayyorlashda kun tartibi va unga rioya qilish jarayoni.
Kurs ishi predmeti: maktabgacha yoshdagi bolalarning kun tartibining
mazmuni.
Kurs ishining tuzulishi: Kirish, 2 bob, 4 ta paragrif xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro yxati va
ʻ ilovadan iborat.

5I BOB. TARBIYAVIY ISHLAR METODIKASI FANIGA
KIRISH VA FANNING JAMIYATDA TUTGAN O’RNI
1.1 Tarbiyaviy ishlar metodikasi faniga kirish
Hozirgi kunda barkamol avlodni, o’z vatanining ilg’or kishisi sifatida tarbiyalash
eng asosiy masalalaridan biri Prezdintimiz 1999 yili 3-sentyabir “Respublikamiz
ma’naviyat va ma’rifat kengashini qo’llab quvvatlash to’g’risida”gi Farmoni zaminida
g’oyalar, ulardan kelib chiqadigan asosiy maqsadlar manaviyatning ustuvorligi yana
bir karra tasdiqlaydi.
Yurtboshimiz “Yuksak ma’naviyat –yengilmas kuch” nomli asarida
“Ma’naviyati yuksak shaxslargina yurtni tanitishga qodir. Shaxsni esa uning ma’naviy
qiyofasi tanitadi. Ma’naviyat tarbiyadan boshlanadi. Ta’lim-tarbiyasiz ma’naviyatning
bo’lmasligi barchaga ma’lum haqiqatdir” deb ta’kidlaydilar.
Milliy pedagogimiz asoschilaridan biri A. Avloniyning “Tarbiya biz uchun yo
hayot, yo mamot, yo najot, yo hayolokat, yo saodat, yo falokat masalasidir” degan
fikirlari yuqoridagilarni yana bir bor tasdiqlaydi.
Guruh rahbari: deganda o’quvchilarni bir xil saviyada, bir xil yoshda, bilimi
jihatidan ham teng bo’lgan jamoani boshqarib turuvchi prdagog guruh rahbari deb
ataladi.
Guruh rahbarining asosiy maqsadi o’quvchilarini tug’ri tarbiyalash jarayonida
o’quvchi va guruh rahbari bilan bir birini tushuna olishi va guruh rahbari tomonidan
o’quvchilarga e’tiborliroq bo’lishi kerak.
O’quv yurtida o’quvchilarga tarbiya guruh rahbaring ishlari orqali beriladi.
Jumladan, tadbirlar, mushoiralar, har xil kechalar, uchrashuvlar, taanlovlar
vaboshqa o’yinlar orqali o’quvchilarga ta’lim tarbiya beriladi. Shunga qarab
o’quvchilarning fikirlash qobiliyti rivojlanib boradi.
Guruh rahbari o’quv yurti ma’muriyti bilan birgalikda va mahalla jamoasi, ota
onalari bilan hamkrlikda tarbiyaviy ishlarni olib boradi. O’quv yurti ma’muriyati
guruh rahbari va uning olib borayotgan ishlarini doimo qo’llab-quvvtlashari lozim.
Chunki guruh rahbari o’z o’quvchilarini yaxshi biladi va ularni tarbiyalash uchun
nimalar kerakligini hisobga olib ish yuritadi.

6 Guruh rahbari ishini ma’naviyat va ma’rifatishlari buyicha ya’ni tashkilotchi
deriktor o’rinbosari boshqarib turadi.
Guruh rahbarining ish rejasini o’quv yurti deriktori va deriktor o’rinbosari tuzadi
va nazorat qilib boradi.
O’quv yurti ta’limining daslabki bosqichi bolalar o’qituvchi rhbarligida ta’limda
birinchi qadam qo’yadilar. O’quv faoliyatida bilim, ko’nikma va malakalarni
egallaydilar. O’qituvchi guruh bilan ko’pincha yolgiz ishlaydi va tarbiychi sifatida ish
yuritadi.
O’qituvchilik bolalarga bolgan munosabatda katta mehribonligi bilan
g’amxo’rligi xarakterlanadi. Bular esa ktta talabchanlik bilan olib boriladi.
O’quvchilar bilan bo’ladigan o’zaro munosabatlarni to’gri yo’lga qo’yish hamda
o’quvchilarning o’sishi va rivojlanishiga qarab ularni qayta qurish xususiyati ham
guruh rahbari uchun muhim ahamiyatga ega.
O’qituvchilar tomonidan o’quvchilarga qo’yildigan pedagogik talablar berishga
erishadi, ota-onalar kuni uzaytirilgan gruppa tarbiyachilari jamoatchilik bilan doimo
alaoqa boglab turadi. Zarur bo’lganda o’qishda o’quvchilarga yordam ko’rsatishni
tashkil etadi. Guruh rahbari qiladigan ishlari xujjatlarini olib boradi va unga o’quv
yurtida ma’muriyatga taqdim etadi. O’quvchilar sogligini mustahkamlashga doir
ishalrni o’takazdi va jismoniy hamda aqliy mehnat qilishga o’rgatib boradilar.
Guruh jamoasini tashkil etishda, guruh majlisini tashkil etishda guruh rahbarining
roli katta hisoblanadi. Guruh majlisi o’tkazish uchun avvalo jamoani jipslashtiriladi.
Guruh rahbari majlisda koplab masalalar ko’radilar. Guruh majlisida 3-4 ta masalalar
ko’rilib muammoli tomonlari taxlil qilinadi va o’z yechimini toppish kerak boladi.
Guruh rahbari majlis o’tkazishi davomida yaxshi o’qiydigan bolalarni guruhda
ya’ni jamoa ichida rag’batlantirish kerak. Bolalar bsining ir biriga do’stona
munosabatda bo’lishadi. Ularni bir biriga intilib yaxshi o’qiy boshlashg intiladi.
Yomon o’qiydigan bolalar ham yaxshi o’qiydiga bolalarga intilib ular ham yaxshi
o’qishga intiladi. Bundan tashqari guruh rahbari o’quvchilarni saviyasi rivojlanishi
uchun o’zi guruhg kutubxona qilishi kerak. Bu kutubxonadagi kitoblarni o’quvchilar
guruhdan tashqari o’qish vaqtida yoki darsdan so’ng bo’sh qolgan paytlarida o’qib

7o’zlariga foydali tomonlarini olishi mumkin. Bizning yosh avlod xalqimizning
inqilobiy, mehnat, jangovar an’analarni o’zlashtirib o’ziga katta avlodning eng yaxshi
fazilatalrni g’oyaviy e’tiqod va matonatini, vatanga muxabbatini, uning iqtisodiy-
siyosiy va jangovar qudratini mustahkamlashda ishtirok etishiga intilishini
singdiribgina o’z bobolari va otalari ishini davom ettirib va ko’paytira oladi.
Oila ham jamiyatining bir bo’lagi xisoblanadi. Oilada bola tarbiyasini yo’lga
qo’yish juda katta ahamiyatga ega.
Oila boshqa tarbiyaviy muassasalardan farqli ravishda odamning butun hayoti
davomida uning barcha tomonlariga qirralariga ta’sir ko’rsatishiga qodirdir va odatda
ta’sir ko’rsatadi. Oila tarbiya vazifasining bu ulkan miqyosi uning mafkuraviy va
psixologik ta’sir ko’rsatishning chuqur o’ziga xosligi bilan uyg’unlashib ketadi.
Ota-onalar bilan ish shakllari odatda guruh rahbari o’z shaxsiy xususiyatlarini
tajribasini o’quvchilarning oilalarida vujudga kelgan oziga xos xususiyatlarini, ota-
onalarini bilim va tajribasini, bolalarni tarbiyalashda yuqorida ko’rsatib o’tilgan
xatolar va qiyinchiliklarni, fe’l-atvor xususiyatlari o’quv yurti pedagoglar jamoasidagi
muxitni ota-onalar bilan ish olib borishda tarkib topgan an’analarni va hokozolarni
hisobdan olib belgilaydi.
Ota-onalarga pedagogik bilim berishni amalga oshirishda faqat bilim berib
qolmasdan, ularni tarbiya soxasidagi amaliy malaka va ko’nikmalar bilan
qurollantirish, ularning pedagogik faoliyatini uyg’otish mustaqil shug’ullanishga
undash, maqsadga muvofiq oila ichki munosabatlarini yo’lga qo’yish g’oyat
muhimdir.
Ota-onalar yigilishlari ota-onalar bilan ish olib borishning an’anaviy tarkib
topgan shaklidir. hal qilinayotgan aniq vazifalaraga bogliq xolda guruh yigilishlarini
tashkiliy, yakuniy chorak yigilishlarini mavzuga doir yigilish baxs, yigilish praktikum,
ota-onalarning umumiy ta’limi boyicha guruh rejasiga ko’ra yig’ilish kabi yig’ilishlar
bolishi mumkin.
Tashkiliy yig’ilishlarda ota-onalar qo’mitasining saylanadi, ish rejasi
tasdiqlanadi. Mikrayonda pedagogik iqlim o’rnatish yuzasidan tadbirlar ishlab chiqadi,
jamoat topshiriqlari taqsimlanadi va turli ish yo’nalishlariga doir tashabbuskor ota-

8onalar guruhlari tuziladi, ota-onalar ishtirokida umumiy o’quv yurti tadbirlarin
o’tkazish rejalarini muvofiqlashtiriladi.
Choradagi yakunlovchi guruh majlislari ota-onalarning e’tiborini o’quvchilarning
bilimga doir qiziqishlari, qobilyatini, axloqiy irodaviy fazilatlarini rivojlantirishdagi
yutuqlar, kamchiliklar, foydalanilmagan imkoniyatlarga qaratish maqsadida ko’zda
tutadi.
Biror mavzuga bag’ishlangan yigilishlari tarbiyaning eng dolzarb muammolari
yuzasidan o’tkaziladi, ularda ota-onalar qo’mitasi va guruh rahbarining
o’quvchilarning u yoki bu soxasidagi tarbiyalanganlik darajasi to’g’risida to’plangan
materiallardan foydalaniladi.
Majlis –munozaralar ota-onalar e’tiborini tarbiyaning biror muammosiga jalb
etish maqsadida o’tkaziladi. Bunday majlislarni ota-onalar qo’mitasi a’zolarida ota-
onalarning bir qismi o’z vazifalariga, o’quv yurtining tavsiyanomalariga notog’ri
munosabatda bo’layotganliklari ota-onalarning bir qismi tayyorgarlik kayfiyatida
ekanligi ma’lumotlar bo’lgan taqdirda o’tkazish tavsiya etiladi.
Majlis-praktikum, ota-onalarning tarbiyaviy jarayonlarida ishtirok etishini
faollashtirish unga maqsadga yo’naltirilgan tus bagishlash maqsadida o’tkaziladi.
Ota-onalarning guruhdagi umumiy ta’limiy rejasiga ko’ra majlislar avvaldan
belgilangan reja, muayyan sestemaga muvofiq ota –onalrga pedagogik bilim
berishning shakli xisoblanadi.
Yakka tartibdagi pedagogik suhbat –guruh rahbarining o’quvchilar ota-onalar
bilan olib boradigan ishining eng ommalashgan, qulay va samarali shakli xisoblanadi.
Suhbat yordamida vujudga keladigan masalalarni tez xal etish ota-onalar bilan
ishonchli munosabatlar o’rnatish,oilaviy tarbiya sharoitlari haqida qo’shimcha
ma’lumotlar olish, ota-onalarga pedagogik bilim berish, bolaning yakka tartibdagi
rivojlanishi dasturini va birgalikda Pedagogik harakatlar sistemasini ishlab chiqish ota
–onalarning tarbiyaviy ta’sir korsatishlarini va tarbiyasi qiyin bolalar xulqini tuzatish
va o’quvchilar o’rtasidagi munosabatlar vujudga keladigan kelishmovchiliklarni hal
etish kabi keng ko’lamdagi ta’lim tarbiyaining vazifalari hal qilinadi.
Tarbiyaviy ta’sir ko’ratish samaradorligi ko’p jihatdan o’qituvchilar va ota-

9onalarning muvofiq harakatlari bilan belgilanishini nazoratda tutib, bolaaning o’ziga
xos psixologik hususiyatlarini hisobga olish, uning hulq atvoridagi eng kichik chetga
chiqishlarga ham o’z vaqtida e’tibor berish kerak, bunda guruh rahbari bilan ota-
onalarning ishonchli munosabatlar o’rnatish, o’quvchilar oilaviy tarbiya sharoitlari
haqida qo’shimcha ma’lumotlar olish, ota onalarning ishonchli o’zora munosabatlarini
o’rgatgandagina erishiladi, bunday munosabatlarni o’rgatish va chuqutlashtirish uchun
yakka tartibdagi suhbatlardan foydalanish juda muhum.
Har bir ota-ona o’z farzandini yaxshi ko’radi, shuning uchun ular o’z farzandida
hosil bo’lgan yangi, ijtimoiy jihatlarini mustahkamlash yuzasidan ehtimol tutilgan
birgalikdagi harkatlari hususida maslahatlashishini muhim deb hisoblaydigan guruh
rahbriga samimiy hurmat va ishonch bilan qaraydilar.
Guruh rahbarlari ota-onalar bilan birgalikda tarbiyaviy ishni tashkil etar ekanlar,
eng yangi psihologik-pedagogik tadqiqotlar ma’lumotlarni e’tiborga olishlari ham
muhimdir. Ularga muvofiq o’sib kelayotgan kishi shaxsini shakillantirishga oilaning
qo’shadigan hissasi turli yosh bosqichlarida turlicha bo’ladi va to’lqinsimon o’zgaradi.
Bunday bilimlarning yo’qligi oilaviy tarbiyada ko’plab xatolarga olib keladi.
Guruh rahbari ota onalar bilan ishlashda buni hisobga olmay iloji yo’q. bu jihatdan
ota-onalarning bolalarini tarbiyalashdagi quyidagi qiyinchiliklari va xatolarini ajratib
ko’rsatish mumkin.
1. Ota- onalarning bolalar bilan muomalasining yetishmasligi. Ular o’zlari, ishlari
haqida kam so’zlab beradilar. O’quv yurti bolalari jamoasining hayoti, o’z bolasining
qiziqishlari, uning jamoat ishlari bilan ishga munosabati va boshqalar bilan ham
qiziqadi.
2. Bolalarni mehnat jarayonlariga jalb etish orqali ularning mehnat tarbiyasini tashkil
qila bilmaslik.
3. Ota- onalar turmushida salbiy misollarni mavjudligi o’quv yurtining pedagogik
kuch –g’ayratini yo’qqa chiqaradi.
4. Ota-onalar tarbiyaviy ta’sirini izchil emasligi onda snda o’qitishni tekshirish biror
nojo’ya ish uchun tozalash ahloqiy imminitut hosil bo’lishiga yordam bermaydi.

105. Oilviy tarbiyaning asosi sifatida taqiqlashlar sistemasi, ijtimoiy namuna asosida
tarbiyalay bilmaslik, bola haayotini u har doim to’g’ri hatti –harqkatini mashq
qiladigan tarzda tashkil eta olmaslik natijasidir.
6. Harakatlarning o’quv yurti bilan muvofiqlashtirilmaganligi yoki u bilan
kelishmovchiligidadir.
7. Ayrim ota-onalarninh bolalar ulg’ayib borishi bilan tarbiyaviy faolligini susaytirib
yuborishlari, bu esa bolalarning ota-onalardan uzoqlashuviga, o’quv yurtiga qiziqishi
pasayishiga olib keladi.
8. Qarorlar qabul qilishda kechikish. Bola katta bo’lgandan keyin aqli kirib, tuzaladi
deb o’ylash odatda o’zini oqlamaydi, ko’pincha qayta tarbiyalashni talab etadigan
Pedagogik jihatdan qarovsizlik holatiga olib keladi.
Pedagogik suhbat Pedagogik bilim berishning eng mashhur shakllaridan biridir.
Keying paytlarda ota-onalarga Pedagogik bilim berish keng miqyos kasb etib,
onalarga Pedagogik bilim berish korxonalardagi, klublar madaniyat huzuridagi turar
joylardagi va ota-onalar Pedagogik unversitetlari orqali turli shakllarda amalga
oshiriladi.
Ochiq eshiklar kuni yoki ota-onalar kuni, odatda o’quv yurti ta’tillari paytida
o’tkaziladi. Ularni tashkil etish shakllari xilma-xil bo’lishi mumkin. Bu tarkib topgan
an’analarga va guruh rahbari ijodkorligiga bog’liqdir. Oilaning yuksak tarbiyaviy
imkoniyati bolalar va ota –onalarning o’ziga xos xususiyatlari: qon qarindoshligi,
muhabbati, ishonchi, burch hissi obro’liligi bilan ta’minlanadi. O’z farzandining
barcha zaif va kuchli tomonlarini yo’rgakda chog’ida biladigan, ularni qalbidagi eng
kichik harakatini ham sezadigan va tushunadigan unga ta’sir etishni biladigan onadan
va otadan yaxshiroq kim ham ezgulikka, mehnatsevarlikka do’stlikka, birodarlikka,
muhabbatga o’rgata boradi.
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, guruh rahbari har doim o’quvchilaridan habardor
bo’lib turishi kerak. Masalan, bir o’quvchining o’zlashtirishi yomon bo’lsa uni
yaxshilash uchun o’qituvchi birinchi o’rinda ota-onasi bilan uchrashib, surushtirish
kerak. Nimaga yaxshi o’qimayapdi, nima uchun darslarni o’z vaqtida qilmaydi, shular
haqida ota- onasi bilan suhbat olib boorish kerak. Agar bolaning oilasida xamma

11sharoit bo’lib bola o’zi yaxshi o’qishni hoxlamasada o’zi o’ylagan natijaga erisha
olmayotgan bozlsa, o’qituvchi bolaning yaxshi o’qiydigan o’rtog’ini yoniga o’tqazib
qo’yishi kerak. Bundan tashqari o’shanga o’xshagan passiv o’quvchilarni to’plab har
xil fanlardan masalan, matematika, ona-tili, o’qish va boshqalardan qo’shimcha
darslarni tashkil etib, bolalarni o’qishga bo’lgan talabini, qiziqishini yanada oshirishga
o’qituvchi harakat qilishi kerak. O’quvchilarning ota onalari bilan faol ishlashi kerak.
Negaki, o’quv yurtida guruhida bo’layotgan ishlardan ota-onalari ham xabar topib,
qiynalgan vaqtida hamroh bo’lishi lozim. Buning uchun ota-onalar bilan
o’qituvchining o’rtasida bog’lab turuvchi aloqa daftarchaasini tutushi va uni doimo
qoldirmasdan yuritib borishi darkor.
1.2 Fanning jamiyatda tutgan o’rni ahamiyati
Hozirgi zamon pedagogika oldida turgan muhim muommolardan biri o’qituvchi
va pedagogiuk mehnat sharoiti muommosi hisoblanadi. Chunki o’qituvchida barcha
Pedagogik g’oyalar mujassamlangan bo’lib, uning faoliyati orqali bu pedagogok
g’oyalar amalga oshiriladi va hayotga tadbiq etiladi.
O’qituvchining ko’p qirrali va murakkab faoliyati zaminida yosh avlodni odobli,
etiborli qilib tarbiyalash, ularni ilmiy bilimlar bilan qurollantirish kabi muhim
vazifalar yotadi. Bularni amalga oshirish esa o’qituvchining hilma hil faoliyatiga
bog’liq: bolalarni o’qitish, o’quv yurtidan va guruhdan tashqari ishlarni tashkil eta
bilish, o’tkazish, ota-onalar o’rtasida pedagogik targ’ibot ishlarini olib borish va
hakozo. Bularni hammasi o’qituvchilardan chuqur bilimlarga ega bo’lishni, o’z
sohasini, bolalarni sevishni talab etadi.
Respublikamiz mustaqilligi e’lon qilingan sana 1991-yil 31-avgust xaalqimiz
hayotida ulug’vor voqealardan hisoblanadi. Endi xalqimiz o’zining boy tarixi,
madaniyati, uruf odatalarini o’rganishi, targ’ib qilishi, o’zligini tanishi imkoniyatiga
ega bo’ladi. Bu voqeadan so’ng ko’p sonly o’qituvchilar jamoalari oldiga Vatan
ravnaqi uchun hormay-tolmay xizmat qila oladigan, buyuk vatan yo’llaridan o’z jonini
ham ayamaydigan yoshlarni tarbiyalash vazifasi ko’ndalang qo’yiladi. Bu vazifa oliy
talim konsepsiyasida alohida takidlanadi.
Shuning uchun bunday ulkan vazifani amalga oshirishda guruh rahbari ham

12o’zining beqiyos hissasini qo’shadi. Guruh rahbarining asosiy vazifalaridan biri
bizning kelajagimiz bo’lmish yosh avlodni to’g’ri, insonparvarlik ruhida
tarbiyalashdan iborat. Tarbiya jarayonida o’qituvchi va guruh rahbari bir birini
tushunish kerak va guruh rahbari o’quvchilarga e’tiborliroq bo’lishini taqoza qilladi.
Guruh rahbari ishini o’quv yurti ma’muriyati bilan birgalikda va mahalla
jamoasi bilan hamkorlikda tarbiyoviy ishlarni olib boradi. O’qov yurti ma’mmuriyati
guruhda rahbar va u olib borayotgan ishlarni qo’llab quvvatlash lozim. Chunki guruh
rahbari o’z o’quvchilarini biladi va ularni tarbiyalash uchun nimalar qilish kerakligini
hisobga olib ish yuritadi.
Guruh rahbari ishini ma’naviyat ishlari bo’yicha derektor o’rinbosari
boshqaradi. Guruh rahbarining ish rejasini o’quv yurti direktori va ma’naviyat va
ma’rifat ishlari bo’yicha direktor o’rinbosarlari tuzadi va boshqaradi.
O’quv faoliyatida bilim, ko’nikma va malakani egallaydilar. O’qituvchi guruh
bilan yolg’iz ishlaydi va ko’pincha tarbiyach sifatida ish yuritadi. O’qituvchilarning
bolalarga bo’lgan munosabati katta mehribonlik va g’amxurlik bilan xarakterlanadi.
Bu esa talabchanlik bilan olib borildi. Oqiyuvchilar bilan bo’ladigan o’zoro
mumosabatlrni to’g’ri yo’lga quyish hamda o’quvchilarning o’sishi va rivojlanishiga
qarab ularni qayta qurish hissiyoti ham guruh rahbari uchun muhim ahamiyatga ega.
O’quv yurti ustavida guruh rahbarining asosiy vazifalari belgilab beriladi. Guruh
rahbari barcha o’quvchilar bilan birgalikda aloqada bo’lib o’zining guruhibilan
tarbiyaviy ishlarni olib boradi. O’qituvchilar tomonidan o’quvchilarga qo’yiladigan
Pedagogik talablar birligiga erishadi. Ota-onalar, kuni uzaytirilgan gruppa
tarbiyachilari jamoatchilik bilan doimo aloqada bo’lib turadi.
Zarur bulganda vaqtida yordam ko’rsatib tashkil qiladi, Guruhda belgilangan
hujjatlarni olib boradi va uni o’quv yurti ma’muriyatiga taqdim etadi. O’qituvchilar
sog’ligini mustahkamlashga doir ishlarni o’tkzadi va mehnat qilishga o’rgatadi. Guruh
rahbari ishining o’ziga xos xususiyati shundan iboratk, u oddiy bolalar jamoasini emas
balki o’quvchilar jamoasini shakillantiradi. O’quvchilarning asosiy vazifasi o’qishdan
iborat. Shuning uchun guruh rahbari dastavval bolalarning o’qishiga qanday
munosabatda ekanliklarini, o’zlarini qanday tutishlarini uy vazifalarini sidqidildan

13bajarishlari yoki bajarmasliklarini aniqlaydi.
Va nihoyat eng muhimi ularning o’qishidagi mo’ljallari nimalardan iborat. Bu
mo’ljallar ijtimoiy mohiyatga molik yoki molik emasligi hisoblanadi.
Pedagogguruh bilan ishlashning dastlabki bosqichida turli vaziyatlarga duch
kelishi mumkin.
Guruh rahbar jamoa rivojlanishining aniqlangan darajasidga qarab tarbiya
usullarini tanlaydi. Bundan o’quvchilarning yosh hususiyatlarini hisobga olish
qo’shimcha shart hisoblanadi. Pedagog shaxsni har tomonlama yetuk kamol
toptirishda katta rol o’ymaydi. Aqliy tarbiya shaxsni har tomonlama tarqqiy etishda
muhim rol o’ynaydi. O’qituvchi axloqiy tarbiyaning vazifasi va mazmunini
o’quvchilarda ekologik ong va madaniyatni shakillantiradi.
O’qituvchilik kasbiga shu jumladan guruh rahbari kasbiga xos bo’lgan muhim
fazilatlardan biri-bolalarni sevishi ularning hissiyoti bilan qiziqishi, har bir shaxsni
hurmat qilishdan iborat. Bolanisevgan butun kuch va bilimni bolalarning kelajagi
buyuk vatanga sodiq fuqor qilib tarbiyalashga safarbar qila oladigan odamgina haqiqiy
o’qituvchi bo’la oladi. Bolaga befarq, uning kelajagi bilan qiziqmaydigan,
o’qituvchilik kasbiga loqayt odam haqiqiy o’qituvchi bo’la olmaydi.
O’qituvchi: “Ozbekiston kelajagi buyuk davlat ekaniga ishonadigan milliy
iftihorli bo’lishi;
-bolalarni xalq pedogogikasidurdonalari hamda milliy qadiraylarimiz asosida
tarbiyalay olishi;
-nutqiy ravon, xalq tili boyligi ifoda usuli va tasvir vositalarini adabiy tili uslubi
va me’yorini to’la egallagan bo’lishi” zarur.
O’qituvchilik kasbiga xos bo’lgan bunday fazilatlarni undagi pedogogik odob
guruh rahbarining yuksak kasbiy faziltidir. U o’qituvchining savodli bo’lishiga, o’z
hissiyotini idora eta olishiga, bolalarga Pedagogik ta’sir o’tkazish vosita va
me’yorlarini belgilash aniqlashda yordam beradigan fazilat hisoblanadi. Yuksak
pedogogik odobga ega bo’lgan guruh rahbarigina guruhda mo’tadil psixologig iqlim
o’rnata oladi, bolalar qalbiga tez yo’l topa oladi.
O’z xizmati xususiyatiga ko’ra guruh rahbari tashikotchilik fazilatiga ham ega

14bo’lmog’I lozim. Buning uchun o’qituvchi tashabbuskorlik qobilyatiga ega bo’lib har
doim tetik, g’ayratli, o’z kuchi va imkoniyatiga ishongan bo’lmog’I zarur.
Tashabbuskor va g’ayratli guruh rhbari bolalarni o’z orqasidan ergashtira oladi,
o’quvchilar unga ergashadi. O’qituvchilik kasbi juda katta ruhiy va jismoniy kuch
talab etadi, shuning o’qituvchining salomatligi ham ma’lum talablar qo’yiladi.
O’qituvchining ovoz paychalari rivojlangan, ko’rish qobilyati yaxshi bo’lishi kerek.
Uzoq tikka tura olishi, ko’p yurishi, epchillik kabi fazilatlarga ham ega bo’lmog’I
muqarrar.
O’zbekiston Respublikasi oily ta’lim mutaxassis vazifalari quyidagicha
belgilangan: “mutahasis o’z faoliyatini sohasidagi qat’iy nazar, ijodiy jamoalarda
ishlay olish qobilyatiga, menejmint va marketing sohalarida tayyorgarlikka ega
bo’lishi yani texnologiyalarni joriy etishning xo’jalik ijtimoiy va madaniy jihatlarini
aniq tasavvur qila olishi kereak”.
Ushbu fikirlar o’qituvchilarga ham yani mohir gurih rahbarlariga ham bevosita
taaluqlidir. Chunku jamiyatimizda sodir bo’layotgan tub o’zgarishlar, bozor
munosabatlariga kirib borishimiz o’qituvchilarni nafaqat kasbiy bilimlarini, balki
iqtisodiy yuridik, texnikaviy bilimlardan ham xabardor bo’lishini taqozo qilmoqda. Bu
o’rinda guruh o’qituvchilari, guruh rahbarlarining xizmati katta.
Guruh jamoasini jislashtiruvchi omillardan biri o’quv tarbiya mazmunidir.
Davlat ta’lim standarti asosida belgilangan fanlarning mazmuni salohiyati
o’quvchilarning ma’naviy-ahloqiy tarbiyasi bilan birga jamoaga xos bo’lgan o’rtoqlik
do’stlik hamkorlik, adolat parvarlik mehru-shavqat kabi fazilatlarni uyg’unligi tufayli
jipslashadi. Shu tufayli davlatimiz darsliklarini yangi avlodni tuzish kontseptsiyasiga
e’tibor qaratadi, hamda ta’lim mazmunini milliy istiqlol g’oyasi asosiy ta’moillar bilan
boyitishga e’tibor kuchayadi. Guruh rahbari ishida o’quvchilar jamoasini
shakllantirish markaziy vazifa hisoblanadi. Chunki jamoa tojini tarbiyalash
kommunistik tarbiya-yetakchi prinsipidir. Tarbiya metodlarini tanlashda ularning
jamoadan rivojlanishi darajasiga mosligi muvafaqiyatining muhim sharti hisoblanadi.
Guruh majlisi har bir guruh uchun alohida guruh rahbarligi boshchiligida
o’tkaziladi. Guruh majlisida asosiy mavzu tarbiyaga oid bo’lgan maqolalar, ertak-

15matnlar, she’rlar asosida bayon etiladi.
Hozirgi zamon o’qituvchisining asosiy fazilatlaridan biri o’z kasbiga
sadoqatliligi, g’oyaviy e’tiqodligiga, o’z kasbini sevishi, bu kasbga bo’lgan cheksiz
sadoqat o’qituvchini boshqa kasb egalaridan ajratib turadi. CHunki o’quv yurtida
ta’lim-tarbiya ishning yuqori saviyada o’qituvchiga, uning kasbiy tayyorgarliga
bog’liq.
Guruh rahbari shaxsiga qo’yiladian muhim talablardan bir guruh rahbarining o’z
ishini yaxshi bilishidir. Uning metodikasini puxta o’zlashtirgan bo’lishi zarur. Shuni
to’g’ri tashkil qilish va uni bolalar bilan tushunarli, qiziqarli va mas’uliyatli his qilgan
holda olib boorish kerak. O’quvchilar o’qituvchi bilimini bolalarga yetkaza olishi
imkoniyatlarini qadrlabgina qolmay, balki uning shu predmetga bo’lgan qiziqishini,
uning fidoiyligini ham qadrlashadi, taqdirlashadi.
Guruh rahbarining yuksak madaniyati, uning teran bilim doirasi (ayniqsa,
O’zbekiston mustaqilikka erishgandan so’ng xalqimizning o’z tarixini, madaniyatini,
urf-odatini, o’rganishiga, bilishga bo’lgan qiziqishi ortib borayotgan davrda) ta’lim-
tarbiyaishlarini muvoffiqiyatli kechishga yordam beradi. Hozirgi zamon o’qituvchisi
ayniqsa guruh rahbari milliy qadryatlarimizni bilibgina qolmay, uni keng ota-onalar
jamoatchiligi ichida, guruhda otashin targ’ibotchisi ham bo’lishi kerak.
O’qituvchilik kasbi juda katta va jismoniy kuch talab etadi. Shuning uchun
o’qituvchining ayniqsa guruh rahbarining salomatligiga ham ma’lum talablar
qo’yiladi. O’qituvchi qo’yiladigan umumiy talablar guruh o’qituvchisining kasbini
o’ziga xosligi ayrim spetsifik talablarni keltirib chiqaradi. Chunonchi, guruh
o’qituvchisi anatomiya,fizalogiya, o’quv yurti gigienasi fanlaridan xabardor
bo’lmog’I, o’quvchilar faoliyatini shu fanlar tavsiyasi asosida tashkil etishi lozim;
(guruh gigeinik talabga javob berishi, o’quvchilar rejimi, ularning aqliy va jismoniy
rivojlanishini kuzatishi va to’g’ri yo’naltirish); o’qituvchi o’z nutqini iroda qilishi;
adabiy nutq normalariga rioya qilishi, ovozning baland pastligiga ahamiyat berishi,
nutqining jonli, ifodali bo’lishiga e’tibor berishi; bolarini charchatib qo’ymaslik
maqsadida ish turlarini tez-tez o’zgartira olishi, ota-onalar o’rtasida pedagogik
bilimlarni targ’Ib qilishi, ular bilan yaqindan aloqa o’rnata olishi (bu faoliyatini turi

16boshlang’ich guruh o’qituvchilarini, jismoniy holatini o’rganishga yordam beradi) va
ularga tarbiyaviy ta’sir o’tkazishga yordamlashishi kerak. Nihoyat u o’z ustida tinmay
ishlamog’I lozim. Ayniqsa qadryatlarimizni o’rganishga, o’zligimizni bilishga ehtiyoj
katta bo’lmoqda, zero bu narsalarni bilmay turib mustaqilligimizni mustahkamlab,
buyuk davlat qurib bo’lmaydi. Shunday ekan, boshlang’ich gurugdan boshlab bolalar
sharqon tarbiya ta’siriga olmog’I, o’z qadryatlarini bilmog’I lozim. Bu o’qituvchidan
qolaversa guruh rahbaridan chuqur bilimli bo’lishni talab etadi.
Rabbim-fan payg’ambarim bilimdir.
(Abduraif Fitrat).
Ustozlik –bu kelajak, istiqbol uchun meros qilib qoldiriladigan boylikdir. Bu
boylikning qadr-qiymati sshu qadar buyukki, u odamni ma’naviy jihaatdan boy qilib,
qalbini baxtga ilohiy nurga to’ldiradi. «Ustoz » so’ziga berilgan ta’rifga e’tibor bering-
a uning mazmuni naqadar boy. Ustoz-muayyan fan, bilim gohida betakror olim,
pedagog mutaxassis, o’z yo’nalishi bo’yicha barcha yangilikardan bohabar, hayotda
o’z o’rnini topgan mavqei, salohiyatini va o’quv yurtiga ega, olim fuzalo, oqil komil
o’rnak bo’ladigan, o’zining ilg’or tajribasiga ega va kelajakni ilmiy tasavvur
qiladigan: ilmiy, bilimli, hamma tomondan tan olingan malohatgo’y inson.
Dunyoda biron kimsa yo’qki, uning ustozi bo’lmasa. U hukumat rahbarimi,
buyuk allomami, vazir yoki iqtidorli shifokormi, xalq mehrini qozongan yozuvchimi
yoki qo’li gul kosibmi, qarangki barcha-barchaning o’z ustozi va hayot yo’lini
charog’on etib turuvchi yo’lboshchisi bo’ladi. Siz o’zingizni ustozlik baxt sohibi
hisoblasangiz quyidagilarni unitmaslik kerak.
“O’zbekiston kelajagi buyuk davlat” g’oyasi sizning har kungi faoliyatingiz
uchun dasturulomal bo’lsin va shu buyuk xalq va davlatga munosib shogirdlar
tayyorlang.
Ustuzning eng buyuk burchi –xalqqa naïf tegadigan aql idrokli, qobilyatli
o’quvchi shogirdlar tayyorlashdan iborat. Ustoz yaxshi shogird tayyorlash uchun eng
avvalo o’zining o’zi ma’naviy jihatdan barkamol fikrlash tarsi, noyob, dunyo qarashi
sog’lom, o’z yurti va xalqining g’oyasi va ilg’or mafkuraning bayrog’dori bo’lishi
kerak.

17II BOB. TARBIYAVIY ISHLAR METODIKASI FANINING
MAQSAD VA VAZIFALARI
2.1 Fanning maqsad va vazifalari, asosiy tushuncha, tamoyillari
Bo`lajak o`qituvchilar , tarbiyachilar tarbiyaviy tadbirlarning mazmundоrligini
taminlashda bоy milliy va umuminsоniy qadriyatlardan kеng
fоydalanishi ,tarbiyaviy ta`sirga ega bo`lgan manbalarni ajrata bilish :
O`quvchilar jamоasining tarbiyaviy darajasini o`rganib ,unga tarbiyaviy ta`sir
ko`rsatish maхоratiga ega bo`lishi:
Tarbiyaviy tadbirlar uchun zarur mеtоdlarni tanlab ,ko`zlangan maqsadga
erishish chоra – tadbirlarini ko`ra bilishi :
Ilg`оr tajribalarni ko`zatib , taхlil qilib,undan ijоdiy fоydalanish:
Tarbiyaiy tadbirlarni o`quvchilarning ruхiyatiga qanchalik ijоbiy ta`sir etganini
ko`zatib, uni yanada rivоjlantirishi ,takоmillashtirishi :
Tarbiyaviy ishlarning samaradоrligini оshirishda o`z bilimini tarkibi ravishda
bоyitib bоrishi lоzim.
Tarbiyaviy ishlarni tashkil qilish mеtоdikasi kursining maqsadi:
- bo`lajak o`qituvchi – tarbiyachilarda tarbiyaviy ishlarni tashkil qilishni
nazariy va amaliy asоslari хaqida bilim bеrish:
- insоnni manaviy barkamоl qilib tarbiyalashda o`zbеk хalqining milliy va
ma`naviy qadriyatlaridan fоydalanish,manbashunоslikka o`rgatish.
- tarbiyaviy tadbirlarni rеjalashtirishda o`quvchi-yoshlarni
ruхiyati,qizqtirish,jamоdagi ijоbiy va salbiy sifatlarni mavjudligi darajasiga etibоr
bеrish.
- tarbiyaviy tadbirlarni sifat va samaradоrligini оshirishda yangicha ishlash
mеtоdi va shaqlllaridan fоydalanish sa`natiga ega bo`lishi kеrak.
Tarbiyaviy ishlarni tashkil qilishning uslubiy asоsi o`tmishdan qоlgan хalq
оgzaki ijоdiyoti va yozma yodgоrliklari ,хalq arbоblari,O`rta Оsiyo muttafakkir,
ma’rifatparvar,оlim ,pеdagоglarining bоy mеrоsidir.
Shu bilan birga , Islоm dini va tasavvur оlamiga оid talimоtlar ,Хadis va

18Хadisshunоs оlimlarning ijоdiyoti,Garb va Shark оlimlarining asarlari tarbiyaviy
ishlarni bоlalar qalbiga еtkazish qоnun – qоida, usul va yo`llarini ko`rsatuvchi
mеtоdоlоgik asоsdir.Ayniqsa, kоmil insоnni tarbiyasiga оid ilmiy-
mеtоdik ,оmmaviy adabiyotlar ,shuningdеk,Rеspublika Prеzidеntimizning bir qatоr
asarlari yosh avlоdni tarbiyalashga оid g`оyalar tarbiyaviy ishlar tizimini
mеtоdоlоgik asоsi bo`lib хizmat qiladi.
Tarbiyaviy ishlar m е t о dikasi fanining as о siy manbalari :
Milliy umumins о niy qadriyatlar .
Isl о m talim о ti.
O`zb е k milliy urf- о datlari
D о n о lar bis о ti.
O`zb е kist о n R е spublikasining ramzi, mad х iyasi,bayr о gi,K о nstituttsiyasi.
O`zb е kist о n maktablaridagi ilg о r tajribalar.
Tarbiyaviy ishlarni tashkil qilishning tizimi:
Milliy istiql о l talabiga jav о b b е radigan barkam о l ins о nni tarbiyalashga
qaratilgandir.
Barkam о llikning birinchi namunasi Vatanga mu х abbat,Vatan tuygusi ,gururi va
uni sajdag ох sifatida ard о qlashidir.
Vatanga mu х abbat zaminida ins о npavarlik tuyg`usi tarbiyalanadi.
Ins о nparvarlikdan baynalmilallik va birdamlik k е lib chikadi.
O‘quvchi hali zimmasidagi mas’uliyatni to‘liq his etmasligi, ilm olishning
ahamiyati-yu o‘zining qanday qobiliyatga egaligini bilmasligi mumkin. Shu bois
o‘g‘il-qizlarimiz mustaqil hayot yo‘lini tanlaguncha kattalar ko‘magiga,
g‘amxo‘rligiga muhtoj. Ularning asosiy vaqti maktabda o‘tishni e’tiborga olsak, bu
bo- rada sinf rahbari zimmasidagi vazifalar ko‘lami naqadar kengligi oydinlashadi.
Ta’lim-tarbiya jarayonini boshqarish, sinfda ahil jamoani shakllantirish, qobilyatini
to‘liq namoyon etishi uchun o‘quvchilarga zarur sharoit yaratishda sinf rahbarining
o‘rni katta. Chunki u yoshlar taqdiriga daxldor xalqlar, ota-onalar, fan o‘qituvchilari,
maktab psixologi, umuman, har bir mas’ul odamning ta’lim-tarbiya maqsadlarini
birlashtiruvchi asosiy vositachidir. Yoshlarda borliqni anglash, fan sirlarini egallash,

19kelajakda yetuk shaxs bo‘lish ishtiyoqi kuchli. Ammo maqsadga qay yo‘l bilan
erishish lozimligi xususida yetarli tajribaga ega bo‘lmaganlari bois ularni to‘g‘ri
yo‘lga boshlash lozim. Buning uchun, avvalo, sinf rahbari o‘quvchilarga shaxsiy
namuna bo‘lsin. Chunki bola muallimning xatti-harakatlarini doimo kuzatib yuradi,
shaxsiy hayotiga qiziqadi. Kiyinish va muomala mada- niyati bilan, mahalla-ko‘yda,
oilada o‘quvchilarga o‘rnak bo‘lgan, shaxsiy fazilatlari bilan ajralib turgan pedagog
o‘quvchilar ishonchi va hurmatini qozonadi.
Masalan, o‘tmishda saxovatpesha va donishmandlikda mashhur olim bo‘lgan
ekan. Kun kelib, olamdan o‘tar chog‘i o `
g‘illarini yoniga chorlab, ularga eng nodir
adabiyotlar, bitmas- tuganmas xazina — kutubxona va bir dunyo boylikni meros
qoldiribdi. Ota hayotdan ko‘z yumgach, katta o‘g‘il mol-dunyoni tanlab, boyligiga
boylik qo‘shish maqsadida savdo karvonlari bilan safarga otlanibdi, kichigi esa umrini
ilmga baxshida etibdi.
Oradan yillar o‘tib, katta o‘g‘ilning karvonini qaroqchilar tu- nab, o‘zi ularning
changalidan bazo‘r qochib qutulibdi. Bilimli, kamolga yetgan kichik o‘g‘il esa, o‘z
aql-zakovati ila farovon hayot kechiraveribdi. Chunki ilmni qaroqchi ham, o‘g‘ri ham
tortib ololmaydi-da. Boylik sarflangan sari kamayadi, bilim esa, aksincha, ortib
boraveradi.
Bu kabi rivoyatlar o‘quvchilarning maktabdagi eng muhim vazifasi faqat o‘qib-
o‘rganish ekanini tushuntirishda asqotadi. Gohida ayrim yosh pedagoglar bolalarni
fanga qiziqtirish uchun sinf rahbari ko‘magiga ehtiyoj sezadi. Bunday paytda sinf
rahbari o‘quvchilarini o‘z farzandlaridek yaxshi bilsagina, kim bilan qanday ishlash
kerakligini fan o‘qituvchisiga aniq ayta oladi. Boshqaruvchilik qobiliyati bor
o‘quvchilarni sinf sardori, obodonlashtirish ishlari noziri, „Kamalak“ sardori,
qatorboshi, o‘g‘il bolalar klubi yetakchisi, orasta qizlar malikasi etib tayin- lash ham
yaxshi samara beradi.
Obodonlashtirish ishlari noziri sinfning doimo orasta va tartibli saqlanishini
ta’minlasa, qatorboshilar bolalarni darslarda faol ishtirok etishga undaydi. Klub
yetakchisi va qizlar malikasi esa tengdoshlarining maktab formasida bo‘lishi va
xulqini jamo atchilik asosida nazoratga oladi. Ularning boshqa bolalar bilan

20munosabati hukmronlikka emas, aksincha, do‘stona muloqotga, hamkorlik,
hamjihatlikka asoslanishini ta’minlash sinf rahbari- dan o‘ta hushyorlikni talab etadi.
Chunki sinfda sog‘lom raqobat muhitini yaratish juda muhim.
Teatr, muzey va tarixiy obidalar bo‘ylab sayohatlar uyush- tirish bolalarning
tasavvur doirasini, dunyoqarashini kengay- tiradi, ahil guruhni shakllantirishda qo‘l
keladi. Umuman, mo- hir rahbar qanday yo‘l bilan bo‘lmasin, jamoani misoli inoq
oilaga aylantiradi. Sog‘lom muhit hukmron sinfda hamma bir- birini qo‘llab-
quvvatlaydi. Bola darslarda sustkashlikka yo‘l qo‘ya boshlasa, demak, oilada,
o‘rtoqlari orasida biror muammo yuzaga kelgan yoki sog‘lig‘i yomonlashgan bo‘lishi
mumkin. Bun day vaziyatda sinf rahbari ota-onalar bilan ishlashi zarur. Ota- ona
hamda o‘quvchilarning ma’naviy-madaniy, iqtisodiy qiziqishlari bo‘yicha
so‘rovnomalar o‘tkazib, fikrlarini o‘rganish kerak. Shunday ekan, sinflarning
zimmasidagi mas’uliyatni chuqur his eta oladigan har jihatdan munosib pedagoglarga
biriktirish ta’lim-tarbiya smadorligini oshiruvchi muhim omillardan desak, mubolag‘a
bo‘lmaydi.
Sinf rahbari nazoratchi — o‘quv-tarbiyaviy jarayonda o‘quvchilarning ishtirokini
ta’minlaydi (davomatni nazorat qiladi, o‘quvchilar uchun kerakli sharoitni yaratishga
ko‘maklashadi, o‘quvchilarning ota-onalarga bo‘lgan munosabatlarini aniqlaydi,
o‘quv-tarbiya jarayoniga e’tiborsizlik, mas’uliyatsizlik, sinfdosh- lari va
o‘qituvchilarga esa hurmatsizlik, manmanlik qilayotgan o‘quvchilar bilan yakka holda
ish olib boradi).
Sinf rahbari ilm mamlakatiga boshlovchi — o‘qishga bo‘lgan qiziqish va
xohishni tashkillashtiradi (o‘quvchilarga qo‘yilgan talablar bilan ota-onalar va
o‘quvchilarni tanishtiradi, tarbi yaviy tadbirlarni tashkil qiladi, mustaqil ishlashda
o‘quvchilarga yordam ko‘rsatadi).
Sinf rahbari axloqli, namunali, ma’naviy ustoz — o‘quvchilar o‘rtasidagi o‘zaro
munosabatda hamda o‘quvchilar va o‘qi- tuvchilar o‘rtasida vujudga keladigan
ziddiyatlarni hal etishda, o‘quv-tarbiya jarayonida ichki tartib-qoidalarga rioya
qilishlikda, ularni kerakli me’yorda bajarishlariga ko‘maklashadi (o‘zini tuta bilish,
muomala qilish madaniyatiga o‘rgatadi, odob-axloq mavzularida suhbatlar, yakka

21holda ishlar olib boradi, axloqiy normalarni va ichki tartib-qoidalarni buzgan yoki
buzayotgan o‘quvchilar bilan ularning haq-huquqlari va vazifalari to‘g‘risida yakka,
jamoaviy suhbatlar o‘tkazadi, ularning tartib-intizomiga baho beradi, axloqiy,
ijtimoiy, huquqiy mavzularda turli tadbir- lar tashkil etadi va boshqalar).
Sinf rahbari madaniyat sohibi — umuminsoniy va madaniy qadriyatlar asosida
o‘quv-tarbiyaviy jarayonni tashkil qiladi (eks- kursiya tashkil qiladi, teatr, muzey va
ko‘rgazmalarga jamoa bo‘- lib boradi, madaniyat mavzusida kecha va suhbatlar
o‘tkazadi, maktabda tarbiyaviy tadbirlar, bahs-munozaralar o‘tkazadi).
Sinf rahbari ijtimoiy pedagog — o‘quvchilarning har xil ijti moiy muammolarini
yechishga ko‘maklashadi, (uy va maktabda o‘zaro muloqot uchun sharoit yaratadi,
o‘quvchi huquqlarini himoya qiladi, o‘quvchilarda ijtimoiy hayot ko‘nikmasini shakl-
lantiradi).
Sinf rahbari o‘quvchilarning yaqin do‘sti — o‘quvchilarni turli xil faoliyatlarga
kirishishlariga ko‘maklashadi, o‘quvchilarga bo‘lgan g‘amxo‘rlikning bir qismini
o‘ziga oladi (guruhda ja- moaviy ijodiy faoliyatni tashkil qilishni shakllantiradi,
o‘quv- chilarga o‘zini-o‘zi tushunishida, o‘ziga-o‘zi baho berishida, biror-bir
faoliyatga o‘z imkoniyati va e’tiborini qaratishiga yor- damlashadi (suhbat, trening,
o‘yinlar o‘tkazib, o‘quvchilar bi lan yakka ishlaydi).
Sinf rahbarining tashkilotchilik qobiliyati. Tashkilotchilik qo- biliyati — bu shaxs
individual xususiyatlarining shunday biriku- viki, kishiga u yoki bu ishni tez,
ishonchli, o‘ziga ishongan holda tashkil etishga imkon beradi. Tashkilotchining
umumiy shaxsiy sifatlariga quyidagilar kiradi:
• Chuqur bilimga egalik — talab etilayotgan ishni tashkil etishni bilish;
• Faollik — amaliy vazifalarni bajarishda g `
ayrat-shijoat bi lan harakat qila olish;
• Tashabbuskorlik — alohida ijodiy faollik ko‘rsatish, g‘oya va takliflar kiritish;
• Kirishimlilik — o‘zgalarga oshkoralik, muloqotga tayyor- lik, kishilar bilan
aloqaga kirishish ehtiyoji;
• Ziyraklik — hodisalarning mohiyatiga qadar yetish qobili yati, ularning sabab va
oqibatlarini ko‘ra olish, asosiysini belgilash;
• Qat’iyat — iroda kuchi, tirishqoqlik ko‘rsatish, ishni oxiri- ga yetkazish

22mahorati;
• O‘zini tuta bilish — murakkab vaziyatlarda o‘z hissiyotini, o‘z xulqini nazorat
qila olish qobiliyati;
• Ishchanlik — chidamlilik, jiddiy ishlarni bajarish qobili- yati, uzoq muddat
charchamaslik;
• Ko‘zatuvchanlik — ko‘ra olish mahorati, yo‘l-yo‘lakay diq- qatga sazovor
joylarini belgilash, xotirada tafsilotlarni saq- lay olish;Mustaqillik — mustaqil hal
etish, vazifani o‘zi tomonidan bajarish yo‘llarini topish mahorati, javobgarlikni o‘z us-
tiga ola bilish;
• Hamjihatlik (uyushqoqlik) — o‘zini ishning zarur tartibiga bo‘ysundira olish
qobiliyati, o‘z faoliyatini rejalashtirish, izchillik, ixchamlikni namoyon etish.
Tashkilotchilikning o‘ziga xos xususiyatlari:
Tashkilotchilik — boshqa kishini tushunish qobiliyati, buning uchun go‘yo uning
ichki dunyosiga kira olish, uning kayfiyati va ruhiy holatini sezgirlik bilan angay
olishi.
2.2 Tarbiya usullari
Tarbiya usuli tarbiyachi va tarbiyalanuvchilarning hamkorlikdagi faoliyat hamda
o‘zaro ta'sir ko‘rsatish usullaridir. Maqsad, mazmun, shakl, metod va vositalar kabi
tushunchalar tarbiya jarayonining mohiyatini ochib beradi. Biroq, tarbiya mohiyatini
yoritishda o’ziga xos ahamiyatga ega bo’lgan yana bir tushuncha ham mavjud, bu
tarbiya metodlari tushunchasidir.
Tarbiya metodi (yunoncha «metodos» – yo’l) tarbiya maqsadiga erishishning
yo’li; tarbiyalanuvchilarning ongi, irodasi, tuyg’ulari va xulqiga ta’sir etish usullari.
Maktab amaliyotiga tatbiq etilganda, metodlar – bu tarbiyalanuvchilarning ongi,
irodasi, tuyg’ulari va xulqiga ta’sir etish usullaridir.
Metodlarni takomillashtirish muammosi doimo mavjud, har bir tarbiyachi
o’zining imkoniyatiga ko’ra uni hal qiladi, tarbiya jarayonining aniq shart-
sharoitlariga mos ravishda o’zining xususiy qarashlarini ifoda etish asosida umumiy
metodikani boyitadi.
Tarbiya metodlarini maqsadga muvofiq tanlash bir qator omillarga bog’liq.

23Tarbiya vositalari biron-bir tarbiyaviy masalani maqsadga muvofiq yo‘l bilan hal
qilishni tashkil etish uchun ishlatiladi. (Ko‘rsatmali ko‘nikmalar, kitoblar, radio,
televidenie). Bundan tashqari, o‘quvchilar jalb qilingan faoliyat turlari kinofilmlar,
san'at asarlari, o‘qituvchining jonli so‘zi, bolalar o‘yini, sport, badiiy havaskorlik
to‘garaklari va boshqa faoliyat turlari tarbiya vositalari bo‘lishi mumkin.
Tarbiya vositalari tarbiyaviy maqsadlarni amalga oshirish uchun o‘qituvchi-
tarbiyachining tarbiya tizimiga kiritilishi lozim. Masalan, maktab kutubxonasi tarbiya
vositasi bo‘lishi uchun o‘qituvchi va kutubxonachi yozuvchilar bilan uchrashuv,
o‘qilgan va yangi kitoblarning muhokamasini, taqdimotini uyushtirishi lozim.
Tarbiya natijasi tarbiya jaiayonining usullari, uslubi, vositalari va shakllaridan
mohirona foydalanishga bog‘liq. Tarbiyachilar ta'sir etishning bola shaxsiyatiga mos
usulini, eng maqbul usulini tanlab olishi, uning shaxsini o‘zgartirishi uchun kerakli
shart-sharoit yaratishlari lozim. Tarbiya usullari har bir bolaga, har qaysi bolalar
jamoasiga alohida munosabatda bo‘lishni nazarda tutadi.
Xalq pedagogikasi o‘zbekona axloq, odob va tarbiyaning murakkab barcha
qirralarini o‘zida mujassamlashtiradi. Xalq pedagogikasida turli xil tarbiya usullari va
vositalaridan foydalaniladi. Bu usul vositalar nihoyatda rang-barang bo‘lib, ko‘p
tomonlari bi lan ilmiy pedagogikaning shakllanishida ham o‘z ta'sirini ko‘rsatgan.
Xalq pedagogikasida qo‘llanilgan juda xilma-xil tarbiya usullari quyidagi tarzda
umumlashtirilgan:
1. Tushuntirish (maslahat berish, uzr so‘rash, yaxshiliklar haqida so‘zlash,
o‘rnak bo‘lish).
2. Nasihat berish (o‘git, undash, ko‘ndirish, iltimos qilish, oq yo‘l tilash,
yaxshiliklar haqida so‘zlash, raxmat aytish, duo qilish).
3. Namuna bo‘lish (maslahat so‘rash, o‘rnak bo‘lish).
4. Jazo (ta'kidlash, ta'na-gina, tanbeh berish va h.k.)
Har bir yosh avlod o’qishni, tarbiya olishni istaydi, ulg’ayib jamiyat
hayotida faol ishtirok etishni hohlaydi. O’qituvchi uni qay usulda, qanday
munosabatlar sharoitida, qanday pedagogik jarayonda tarbiyalashi lozimligini
bilishi kerak. Shu bilan birga bola o’zini o’zgartirishda faol ishtirokchi

24ekanligini ham unutmaslik lozim. O’quvchilar yaqin kishilarining (ota-onasi,
o’qituvchilari, tarbiyachilarining) munosabatlarini yaxshi bilsa, bu unga ishda
yordam bersa, shundagina bola pedagogik ta‘sir o’tkazishga ochiq va moyil
bo’ladi. O’qituvchi - do’st, murabbiy, yo’l boshlovchi bo’lgandagina o’quvchilar
o’zlarining ichki olamlarini ochib ko’rsatadilar.
Ma‘lumki, tarbiya – tarbiyachi va tarbiyalanuvchi faoliyatlarini o’z ichiga
olgan ikki yoqlama jarayondir. Tarbiyachilar – bilim va tarbiyaga ega bo’lgan
kishilar, tarbiyalanuvchilar – bilim va tajriba o’rganuvchi yoshlardir. Ammo
tarbiyalanuvchilar muayyan darajada aktiv faoliyat ko’rsatmasalar, tajriba va
bilim o’rgana olmaydilar.
Demak, tarbiya usullari - o’qituvchi, tarbiyachining tarbiyalanuvchilarga
ta‘sir ko’rsatish usullari, ularga ijobiy xulq-atvor ko’nikmalari va malakalarini
singdirish maqsadida ularning hayoti va faoliyatini tarbiyaviy jihatdan to’g’ri
tashkil etish yo’llaridir. Aniqrog’i, tarbiya usuli deb tarbiyachining bolalarda
axloq-odob fazilatlarini tarkib toptirish maqsadida ularning ongi va irodasiga
ta‘sir etish yo’llariga aytiladi. Tarbiya usullari tarbiyaning maqsadi va
mazmunidan kelib chiqib, komil inson shaxsini tarbiyalashga qaratilgan.
Ajdodlarimiz davr sinovidan o’tgan ajoyib insoniy fazilatlar hamda ularni
amalga oshirish usul va vositalarini yaratganlar, shu asosda yoshlarni ijtimoiy
hayot talablariga javob beradigan kishilar qilib tarbiyalab kelganlar.
O’quvchilarning jamoa va individual faoliyatlarini maqsadga muvofiq tashkil
qilish uchun tarbiyashakllaridan foydalaniladi. Masalan: sinf majlisi, yig’ilishlar,
klub ishlari va boshqalar.
Tarbiya vositalari biron-bir tarbiyaviy masalani maqsadga muvofiq yo’l
bilan hal qilishni tashkil etish uchun ishlatiladi (ko’rsatmali qo’llanmalar,
kitoblar, radio, televideniya). Bundan tashqari o’quvchilar jalb qilingan faoliyat
turlari – kinofilmlar, san‘at asarlari, o’qituvchining jonli so’zi, bolalar o’yini,
sport, badiiy havaskorlik to’garaklari va boshqa faoliyat turlari tarbiyaviy

25vositalari bo’lishi mumkin. Tarbiya vositalari tarbiyaviy maqsadlarni amalga
oshirish uchun o’qituvchi-tarbiyachining tarbiya tizimiga kiritilishi lozim.
Tarbiya natijasi tarbiyaviy jarayonning usullari, uslubi, vositalari va shakllaridan
mohirona foydalanishga bog’liq. Tarbiyachilar ta‘sir etishning boshla
shaxsiyatiga mos usulini, eng maqbul usulini tanlab olishlari, uning shaxsini
o’zgartirish uchun kerakli sharoit yaratishlari darkor.
Yoshlarni tarbiyasida o’zining ijobiy sifattlari, axloqiy fazilatlarini
namoyon qilganda, mehnat faoliyatda, berilgan topshiriq va vazifalarni astoydil,
yaxshi bajarganda ham, o’quv ishi natijalarini ham rag’batlantirish o’qituvchidan
talab etiladi, ya‘ni bu ish lozimdir. Shunday qilib, tarbiya jarayonida o’qituvchi
yakka o’quvchi yoki sinf jamoasi manfaati yo’lida biron-bir tarbiyaviy masalani
hal qilish uchun o’quvchilarning yosh va individual xususiyatlarini,
tarbiyalanganlik darajalarini, pedagogik vaziyat xarakterini hisobga olgan holda
ta‘sir etish shakllari majmuasiga tarbiya usuli deyiladi.
Tarbiya usullari, vosita va omillari asrlar davomida shakllanib
takomillashadi, o’zini oqlagan urf-odatlar an‘anaga aylanadi. Binobarin,
tarbiyada har bir xalqning o’z udumi, usuli tarixan shakllangan va tajribada
sinalgan dunyoqarashi tarbiya vositalari bo’ladi, shuning uchun tarbiya milliy va
tarixiy zamindan uzilmasligi kerak.
Xalq pedagogikasida turli xil tarbiya usullari va vositalaridan foydalaniladi,
bu usul, vositalar nihoyatda rang-barang bo’lib, ko’p tomonlari bilan ilmiy
pedagogikadan ustunlik qiladi. Xalq pedagogikasida qo’llanib kelayotgan xilma-xil
tarbiya usullarini quyidagi tarzda umumlashtirish mumkin.
1. Tushuntirish (o’rgatish, odatlantirish, mashq qildirish).
2. Namuna (maslahat berish, uzr so’rash, yaxshiliklar haqida so’zlash, o’rnak
bo’lish).
3. Nasihat berish, o’git (undash, ko’ndirish, iltimos qilish, yolvorish, tilak-istak
bildirish, ma‘qullash, rahmat aytish, duo qilish, oq yo’l tilash va hokazolar).

264. Qoralash va jazo (ta‘qiqlash, ta‘na, gina, tanbeh berish, majbur qilish, koyish,
ayblash, uyaltirish, qo’rqitish, nafratlanish, ont-qasam ichirish, urish, kaltaklash va
hokazolar). Ushbu usullar tizimga solinsa, birlashib umumiy bir yaxlitlikni
ifodalaydi. Tarbiyaviy jarayonda avval bolaga umumiy manzara, mazmun-mohiyati
tushuntiriladi va ko’rsatma beriladi. Bolalar narsa va hodisalarga, berilgan
topshiriqlarga tushunmaganlarida tarbiyachi namuna vositasini o’taydi, ya‘ni
yoshlarning mustaqil kuzatuvchanligiga e‘tibor beriladi. Shunda ham
tushunmaganlar kattalarning, yaqinlarining nasihati, o’giti orqali narsa va
hodisalarning mohiyatiga yetadigan bo’ladi. Bordi-yu bunda ham bolalar
tushunmasa yoki tushunishni istamasa, aytganlarni qilmasa, unda qoralash va jazo
usullaridan foydalanishga to’g’ri keladi. Bu tarbiyalashda so’nggi chora usulidir.
Milliy tarbiyamizdaga axloqiy mezonlarga asosan yoshlarni tarbiyalashda
milliy an‘analar, umuminsoniy qadriyatlar asos qilib olinishi kerak. Bular o’z
navbatida, yangicha tarbiyaning o’zgacha muvofiq uslub va shakllarini taqozo
etadi.
Tarbiya usullarini o’rganish, tahlil qilish va bu usullardan pedagogik jarayonda
foydalanish uchun tarbiyaviy usullarni ularning vazifasiga qarab quyidagi
guruhlarga ajratish mumkin:
Ijtimoiy ongni shakllantiruvchi va o’quvchilar faoliyatini yo’lga qo’yish
usullari: tushuntirish, o’rgatish, suhbat va hikoya, ibrat-namuna, ishontirish, o’yin,
musobaqalar. Bu guruh usullarining mohiyati shundan iboratki, ular orqali jamiyat
o’quvchilar ongiga qanday talablar qo’yayotgani yetkaziladi. Yoshlarning
dunyoqarashlarini shakllantirish, hayot mazmunini tushunib olishlariga
ko’maklashish uchun ijtimoiy ongni shakllantiruvchi usullar qo’llaniladi.
Tushuntirishning mohiyati jamiyatning ma‘naviy va moddiy hayotidagi eng
muhim voqealar to’g’risida axborot berish asosida o’quvchilar diqqatini atrofdagi
voqelikka, o’z fuqarolik burchlariga ongli munosabatni shakllantirishga qaratishdan
iborat. Tarbiyachi tegishli qoida va talablarga qanday rioya qilish zarurligini
bolalarga ko’rsatadi va tushuntiradi.

27Uqtirish biror axloqiy fazilatni o’quvchilar ongiga singdirish va ularning
tushunib bajarishi, o’zlashtirishiga asoslanadi.
Suhbat va hikoya . O’quvchi shaxsini g’oyaviy va axloqiy shakllantirishda
o’qituvchining jonli so’zi eng ta‘sirli usul hisoblanadi. Suhbat turli mavzularda
uyushtirilishi mumkin: etik mavzular (kishilarning jamiyatdagi axloq mezonlari,
o’zini tutish qoidalari), estetik mavzularda (tabiat va inson go’zalligi), siyosiy
mvzularda (davlatning ichki va tashqi siyosati, dunyo voqealari), ta‘lim va bilishga
oid mavzularda (koinot, hayvonot dunyosi). O’quvchilar odatda hayotdan va badiiy
adabiyotdan olingan hikoyalarni qiziqib tinglaydilar. Ularga axloq mezonlari, tarix
qoidalari, Vatanimizning tabiiy boyliklari, mehnatkash kishilari, tarix, adabiyot,
san‘at haqida hikoya qilib berish mumkin.
Namuna (ibrat). O’quvchilar o’z atrofidagi kishilarda hamma yaxshi axloqiy
sifatlarni ko’rishlari va namuna olishlari nihoyatda muhimdir. Oilada avvalo ota-
onaning, maktabda o’qituvchining shaxsan o’zi namuna bo’lishi, ayniqsa yoshlarga
katta ta‘sir ko’rsatadi. O’quvchilar o’zlariga yaqin kishilarning xulq-atvoriga taqlid
qiladilar. Ota-onalarning xulq-atvori ko’pincha bolalarda yaxshi sifatlarning,
ba‘zan esa yomon sifat-xislatlarning tarkib topishiga ta‘sir ko’rsatadi. Shuning
uchun o’qituvchi va ota-onalar har qanday holatda ham o’zlarini tuta bilishlari
kerak. Kattalarning so’zi bilan ishi, yurish-turish va xatti-harakatlarida tafovut
bo’lmasligi kerak.
Ilg’or kishilarning hayoti va faoliyatidan olingan yorqin ma‘lumotlar,
asarlardagi, kinofilmlardagi qahramonlar xatti-harakatlaridagi yaxshi namunalar
bolalarning ongiga kuchli ta‘sir qiladi. Namunadan xalq pedagogikasida ham keng
foydalanilgan. Ota-bobolarimiz o’z farzandlarini hamisha yaxshilardan, ulug’
kishilardan ibrat olishga undab kelganlar. Masalan: «Qush uyasida ko’rganini
qiladi». Bu oddiygina ibora zamirida qanchalik hikmat borligini hamam ham
bilavermaydi. Bunga o’xshash fikrlarni ko’plab keltirish mumkin. Bola
rivojlanishining, o’zligini belgilashning asosiy omili – bu faoliyatdir. Faoliyat
nuqtai nazaridan yondashish qoidasi maktab hayotining hamma jabhalarida ta‘lim-

28tarbiya jarayonlariga singib ketadi. Shu boisdan oilada, maktabda o’quvchi
faoliyatini maqsadli va ijobiy tomonlama yo’nalish berish lozim.
O’quvchi bolalarni o’sib rivojlanishi, ularda ijobiy xulqiy odatlarni namoyon
bo’lishi, topshiriq-vazifalarni yaxshi bajarganligi doimo o’qituvchi tarbiyachi
muntazam rag’batlantirilib borilishi muhimdir. Aynan shundagina bola o’zining
olg’a siljib borayotganini ko’ra biladi, o’z kuchiga ishonadi va o’zida yaxshi
xislatlarni shakllantirishga harakat qiladi.
Rag’batlantirish o’quvchining ko’nglini ko’taradi, unga quvonch keltiradi,
o’quvchini yanada yaxshiroqbo’lishga intilishiga yordam beradi.
Rag’batlantirishning quyidagi turlari mavjud:
1. O’quvchining kuchi yetadigan, mas‘uliyatli topshiriq berish bilan bolaga ishonch
bildirish;
2. Maqtash (ota-onalar, bolalar jamoasi oldida);
3. Esdalik sovg’alar berish;
4. Maqtov yorlig’i berish;
5. Stipendiya bilan taqdirlash (davlat stipendiyalari, ustama stipendiyalar);
6. Faolllar oynasiga fotosuratini qo’yish;
7. Mas‘uliyat va jamoaning minnatdorchiligi;
8. Musobaqalarda bayroq ko’tarish;
9. Gazetada, radioda e‘lon va h.k.
Har qanday rag’batlantirish pedagogik talablarni hisobga olgan holda
qo’llanishi, ya‘ni rag’batlantirish haqiqiy xizmatga muvofiq bo’lishi, ketma-ket
bulmasligi, haddan oshirib maqtash va boshqalarga taqqoslab ularni kamsitishga
yo’l qo’yilmasligi kerak.
Jazolash – bu tarbiyalanuvchining xatti-harakati va faoliyatiga salbiy baho
berishdir. Jazo o’quvchi-bola tarbiyasida qo’llanadigan oxirgi tarbiya usulidir. Jazo
choralarini qo’llashda jismoniy jazo, urish, kaltaklash mumkin emas, bolani
qo’rqitish va g’azablantirish ham yaxshi natija bermaydi, o’quvchi qo’rqqanidan
yolg’on gapirishga o’rganadi, ikkiyuzlamachi bo’lib qoladi.

29Tarbiyaning jazo usuli choralariga quyidagilar kiradi: tanbeh berish,
ogohlantirsh, hayfsan berish, uyaltirish va jamoaviy jazolardir.
Tanbeh berish – eng yengil jazo chorasidir. O’qituvchi bolaga yuzma-yuz turib
tanbeh beradi, buni kundaligiga yozib qo’yish ham mumkin.
Ogohlantirish – noma‘qul hatti-harakatlarning oldini olish uchun qo’llaniladi.
Hayfsan berish – agar tanbeh va ogohlantirish kutilgan natijani bermasa, o’quvchi
belgilangan intizomni buzaversa, salbiy holatlarni takrorlayversa, o’quvchining
aybi qay darajada va uning intizomini qanday sharoitda buzganini e‘tiborga olib
unga hayfsan e‘lon qilish mumkin.
Uyaltrish. Odamning eng nozik sezgilaridan biri uyat, or-nomus, sharm-
hayodir. Odatda, odamda izzat-nafs, odamiylik qancha kuchli bo’lsa, avvalo o’zini
hurmat qilsa, unda or-nomus, uyat shunchalik kuchli bo’ladi. Bolalarni
tarbiyalashda ana shu hislarni ehtiyotkorlik bilan o’stirish lozim, lekin hadeb
uyaltiraverish va qiziqtiraverish yaramaydi. Bundan oqilona va o’z o’rnida
foydalanish kerak, shundagina ijobiy natijaga umid qilish mumkin. Jazo yaxshi
o’ylab qo’llanishi lozim, hamda qiziq ustida tinimsiz jazolash ham mumkin emas.
Jamoada muhokama qilish va jamoa tomonidan qo’llab-quvvatlangan jazo berilsa,
uning ta‘sir kuchi yanada oshadi. Umuman barcha hollarda ham jazo
tarbiyalanuvchining jismoniy va ruhiy azob-uqubatlarga solmasligi, uni
tahqirlamasligi, sha‘nini bukmasligi kerak. Xulosa sifatida shuni aytish kerakki,
tarbiyaviy jarayonda tarbiyachi barcha tarbiya usullaridan mohirona, o’z o’rnida va
ularni bir-biri bilan mustahkam bog’langan holda olib borishi barkamol
insonlarning kamolga yetishini kafolatlaydi.
14. 4. Maktab yoshidagi o'quvchilar o'z-o'zini tarbiyalashning xususiyatlari.
Tarbiya metodlarining o'zaro aloqadorligi va birligi
O’z-o’zini tarbiyalashning muvaffaqiyatli bo’lishi uchun bolani yoshligidan
o’z-o’zini to’g’ri baholay bilishga o’rgatish, hayotda o’zi intilishi lozim bo’lgan
idealni aniq tushungan holda o’zidagi ijobiy sifatlarni va mavjud kamchiliklarni
bartaraf etishi, o’zining xulq-atvoriga talabchan bo’lishi, o’ziga chetdan turib

30xolisona baho berishi kerak. O’z-o’zini tarbiyalash bolaning doimiy ishi bo’lmog’i
va uzluksiz davom etmog’i zarur.
Maktabda o’qish yillari inson hayotida axloqiy izlanishlar, ijobiy va salbiy
narsa va hodisalarga to’g’ri baho bera olish davriga to’g’ri keladi. Bu davrda
bolalarni o’z-o’zini tarbiyalashga da‘vat etishning samarali bo’lishiga bevosita
muallim rahbarlik qiladi. O’z-o’zini axloqiy tarbiyalash tajribasiga ega bo’lmagan
kishi boshqalarga bu ishni o’rgata olmaydi.
Inson insonni va insoniylikni qanchalik ko'p tushunsa, shuncha ko'p darajada
o'z-o'zining tarbiyachisi bo'lib etishadi. O'z-o'zini tarbiyalashga undovchi tarbiya
ishonchim komilki - degan edi mohir pedagog V.A.Suxomlinskiy - bu hahiqiy
tarbiyadir.
O'quvchida o'z-o'zini tarbiyalashga, ya'ni o'zi ustida ongli, batartib ishlashga
ehtiyoj paydo bo'lgandagina tarbiya jarayonini samarali deb hisoblasa bo'ladi. O'z-
o'zini tarbiyalash o'quvchini tashabbuskorlik va mustaqillikka undaydi. O'z-o'zini
tarbiyalash sifatlari bola bunga tayyor bo'lganda, u o'zini shaxs deb anglay
boshlagach, amaliy ishlarda mustaqil faoliyat ko'rsata boshlagan vaqtda paydo
bo'lidi.
Tarbiya jarayoni faqat o'qituvchi va tarbiyachi rahbarligida amalga
oshirilmaydi. Tarbiya jarayonida tarbiyalanuvchilarning o'zlari ham ishtirok etdilar,
ya'ni ular o'zlarini-o'zlari tarbiyalaydilar. O'z-o'zini tarbiyalash insonning o'zida
ma'lum fazilatlarni ustirishga qaratilgan ongli intilish va iroda kuchidir. "O'z-o'zini
tarbiyalashga undovchi tarbiya ishonchim komilki, bu haqiqiy tarbiyadir”.
V.A.Suxomlinsxiy "Tarbiya to'g'risida (32 – bet)
Har bir shaxs ijtimoiy muhit ta'sirida, jamiyat ta'sirida bir qator sifatlarni
orttiradi. Odamda o'z-o'zini tarbiyalash faoliyat elementlari kichik yoshdan
boshlanadi, bu ishga o'smirlik davrida ongli ravishda kirishadi va yigitlik davrida
yanada rivojlanadi, chunki odamda o'z-o'zini tarbiyalashga intilish, o'z hatti-
harakatini idora etish va baho berish qobiliyati vujudga kelgan vaqtda paydo
bo'ladi.

31Bolalardagi o'z-o'zini tarbiyalash faoliyatiga albatta o'qituvchilar,
tarbiyachilar va ota-onalar rahbarlik qilishi, ularning o'z-o'zini tarbiyalashini
ko'zdan qochirmasligi va muayyan maqsad yo'liga solib yuborishi lozim.
Bolalarning o'z-o'zini tarbiyalash ishida o'quvchilar jamoasi, jamoatchilik fikri ham
katta ahamiyatga ega. Bolalar o'z-o'zini tarbiyalashda o'zlariga na'muna deb bilgan
sifatlarni tanlaydilar va tahlil qiladilar.
Agar o'qituvchilar, tarbiyachilar, ota-onalar bolalarning o'z-o'zini
tarbiyalashda qo'z-quloq bo'lib turmasalar, bolalar salbiy sifatlarni singdirib
olishlari mumkin.
Tarbiya ishining yana bir tomoni, ya'ni ba'zi bir bolalarni qayta tarbiyalash
masalasiga alohida e'tibor berishdir. Ayrim oilalarda bolalarga yoshlikdan noto'g'ri
tarbiya berish natijasida ular g'oyatda intizomsiz, erka-tantiq, ish yoqmas, qaysar
bo'lib qoladilar. Ular qayta tarbiyalashga muhtoj bo'ladilar. Ba'zi tajribasiz,
pedagogik mahoratga ega bo'lmagan o'qituvchilar bolalarga ta'lim va tarbiya
berishda bir qator xatoliklarga yul qo'yadilar. Bunday xato va nuqsonlar oqibatida
o'zlashtirmovchilik, intizomsizlik kabi hollap kelib chiqadi.
Atoqli mashhur pedagog A.S.Makarenko bolalarga mumkin qadar juda
kichik yoshidan boshlab to'g'ri tarbiya berishga kirishish kerakligini, aks holda
keyinchalik qayta tarbiyalash og'ir ekanini, bu ish ko'p kuch va bilim talab etishini
ko'rsatib: "bolani qayta tarbiyalashga nisbatan uni to'g'ri va normal tarbiyalash
ancha osondir" degan edi. Misol: bolalarning salom berishlari yoki kattalarning
salom bermasliklari.
Yosh avlodni ijodkor, faol va fidoiy komil insonlar qilib voyaga etkazish,
ularni har tomonlama ma'lumotli va yuksak axloqiy fazilatli qilib tarbiyalash ishlari
maktabda ta'lim-tarbiya jarayonida amalga oshiriladi. By jarayonda asosiy masala -
o'quvchilar faoliyatidir.
Tarbiya jarayoni odatda qayta tarbiyalash, bolaning atrof-muhitdagi u yoki bu
hodisalar bilan salbiy aloqasi natijasida vujudga keladigan munosabatlar va o'z
xususiyatlarini bartaraf etish bilan qo'shib olib boriladi. Eng yuqori darajaga

32erishadigan tarbiya jarayoni o'z-o'zini tarbiyalashga muvofiq bo'lishdir.
Tarbiya uzoq davom etadigan va aslida uzluksiz jarayon bo'lib, bu jarayon
bola maktabga kelishidan ilgariyoq boshlanadi va butun umr buyi davom etadi.
Tarbiya ko'pgina sabablarga. o'quvchilarning individual – tipologik tasavvurlariga,
ularning hayotiy va ma'naviy tajribasi, shaxsiy pozisiyasiga bog'liqdir.
"Insonning shunday yuksak va qimmatli hislatlari bo'ladiki, ...aql kuchi
moddiy manfaat kuchidan ustunlik qiladi, ana o'shandagina inson yaxshilikka
intiladi. Ammo jamiyatda bunday kishilar juda ham kam, mabodo kishilar orsida
bundaylari topilsa ham, ular yolg'izdirlar. Bordiyu manfaat aqlni zabt etib olsa,
unda insonni albatta yomonlikka chorlaydi. Bunday odamni qayta tarbiyalamoq
lozim"', degan A.Navoiy va yana ..."Odobli va go'zal xulqli odamlar ko'payaversa,
xalqning do'stligi, ularning bir-biriga nisbatan bo'lgan mehr-muhabbati borgan sari
rivoj topadi. Agar kishi odob va tavoze' (xokisor. bezavol) kabi xulqqa ega bo'lsa,
o'zi ham xalqning izzat-hurmatiga sazovor bo'ladi", degan Maxbub ul-qulub
asarida.
Pedagogika fani va amaliyoti har doim rivojlanib boradi, shuning uchun
tarbiya jarayoni ham takomillashib boraveradi.

33X U L O S A
Bolani maktab ta’limga tayyorlashda, uning sog ligini mustahkamlashdaʻ
ertalab ma’lum vaqtda o rindan turish, ovqatlanish va uyquga yotishga aniq rioya
ʻ
qilsa, u qay darajada bo lmasin
ʻ asta –sekin o z ʻ faoliyatini boshqarishga
odatlanishi, bu uni kundalik va maktab kun tartibining asosiy qoidalariga osongina
ko rinishi aniqlanadi.
ʻ
Bolaning kun tartibiga amal qilishi uchun asosan qat’iy nazorat lozimligi
kun tartibini bajarish majburiyligiga va hyech qanday iltimoslar, ma’lum vaqtda
ovqatlanmaslik hamda o ynamaslikka sabab bo la olmasligiga ko nikishi lozimdir.
ʻ ʻ ʻ
Kun tartibida bola faoliyatining har xil turlarining almashinib tushunishi
ta’minlash, bolaning har tomonlama kamol topishiga imokn berishi aniqlandi.
Kurs ishi pedagogik muammo sifatida o rganildi. Maktabgacha yoshdagi
ʻ
bolani maktabga tayyorlashda kun tartibiga rioya qilinmaslik sabablari:
adabiyotlarni yetarli emasligiga, kun tartibiga rioya qilish mohiyatini tushunib
yetmaslik. Tajriba sinov ishlarimiz natijasi shuni ko rsatdiki,
ʻ sanoqli oilalardagina
kun tartibiga amal qilinadi. Mashg ulotlar va tavsiyalarimizni tartibli
ʻ qo llash ʻ
natijasida oilada bolani maktabga tayyorlashda kun tartibiga rioya qilish
usullaridan foydalanish zarurligi singdirildi.
Tajria sinov ishlarimizni yakunida oilada ota –onalarda bolani maktabga
tayyorlash omillari, bolani maktabga tayyorlik darajasini aniqlash usullari bolani
maktabga tayyorlashda kun tartibiga qo yilgan
ʻ talablar va rioya qilish usullari
haqida bilim, malaka va ko nikmalar hosil
ʻ qilindi.

34FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
1. I.A.Karimov “Jahon moliyaviy –iqtisodiy inqirozi, O zbekiston sharoitada uni
ʻ
bartaraf etishning sharoitida uni bartaraf etishning yo llari va choralari” Toshkent –
ʻ
“O zbekiston”
ʻ – 2009y
2. I.A.Karimov “Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch” Toshkent “Ma’naviyat”
2008 y
3. Asosiy vazifamiz –Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz faravonligini yana
yuksaltirishdir” Toshkent “O zbekiston”
ʻ 2010 yi
4. I.A.Karimov “Mamlakatni madernisiya qilish va iqtisodiyotimizni barqaror
rivojlantirish yo lida”
ʻ .O zbekiston ʻ NMIU 2008y
5. “O’zbekiston Respublikasi Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”, “Barkamol avlod
O’zbikiston taraqqiyotining poydevori”- Toshkent: Sharq, 1997-65b.
6. Karimov I.A “Yuksak m’naviyat yingilmas kuch “. Toshkent: O’zbekiston
2008. 202 b.
7. Tarbiyaviy ishlar konsepsiyasi. 2005y.
8. A. Avloniy “Turkiy Guluston yohud ahloq” (nashirga tayyorlovchi Holiqov L)-
Toshkent: O’qituvchi, 1992. 160b.
9. Sh. Shodmonov, M. Halimov, N. Fayzullayeva. Tarbiyaviy ishlar uslubiyati.
T.2008y.
10. Jo’rayev A. Tarbiyaviy darslar o’tish. T. “O’qituvchi”, 1994.

KURS ISHI TALABALAR UCHUN

Sotib olish