Tarbiyaning tarkibiy qismlari - Odobnoma - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	17000UZS
Hajmi	61.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	06 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Odobnoma

Sotuvchi

Alisher

Ro'yxatga olish sanasi 03 Dekabr 2024

61 Sotish

Tarbiyaning tarkibiy qismlari

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI
IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI
“Boshlang'ich ta'lim va sport tarbiyaviy ishi”
ta’lim yo‘nalishi IV bosqich 218-guruh talabasi
NORQOBILOVA RA'NONING
Tarbiyaviy ishlar metodikasi fanidan
" TARBIYANING TARKIBIY QISMLARI "
mavzusida yozgan
KURS ISHI
Termiz 2024
1

MUNDARIJA:
KIRISH.........................................................................................................................3
I. BOB.TARBIYA JARAYONING MOHIYATI, VAZIFALARI VA
XUSUSIYATLARI HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHALAR........................ ........5
1.1. T arbiya jarayonining mohiyati va vazifalari ...................... .................... .................5
1.2. Tarbiya jarayonining
xususiyatlari ........ ..................................................................9
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI ...................................................................................... 36
Asosiy adabiyotlar ............................................................................................................................... 36
KIRISH
Tarbiya metodlari bola shaxsini har tomonlama kamol toptirish maqsadi bilan
belgilanadi va tarbiya jarayoniga taaluqli ko'pgina tarkibiy qismlarni o'z ichiga oladi.
Tarbiya metodlari ijtimoiy jamiyat tomonidan ta'lim muassasalari oldiga har
tomonlama barkamol, erkin, ijodkor, mustaqil fikr egasi etib tarbiyalash vazifalari
bilan belgilanadi.
2

Bu boradagi vazifalar yosh avlodni O'zbekiston Respublikasi mustaqilligini
mustahkamlash. Vatan ravnaqi xalq farovonligi yo'lida faoliyat olib boruvchi
shaxslarni tarbiyalash, ularni bu kurashga jalb ettirish orqali amalga oshiriladi. Ushbu
g'oyaga tayangan holda. Tarbiya qonuniyatlariga muvofiq tarbiya metodlaridan
foydalanib ish ko'rish lozim bo'ladi. Tarbiya metodlari yunoncha («metodos»- yo'l)-bu
o'qituvchi(tarbiyachi) va jamoa tomonidan g'oyaviy va ma'naviy e'tiqodlarini, ma'naviy
his-tuyg'u va odatlarini tarkib toptirish maqsadida qo'llaniladigan shaxsga tarbiyaviy ta'
sir ko'rsatish usullari demakdir. Tarbiya metodlari o'quvchi(tarbiyalanuvchilar)ning o'z
shaxsini takomillashtirish borasidagi harakatni ham tashkil etishni nazarda tutadi. Shu
bois hozirgi zamon pedagogikasida tarbiya metodlari o'qituvchi va o'quvchilarning
tarbiyaviy vazifalarni hal qilishga qaratilgan o'zaro bog'langan, birgalikdagi faoliyati
usuli sifatida qarab chiqiladi. O'quvchilar u yoki bu tarbiyaviy ta'sirga turlicha
munosabatda bo'ladilar. Bu ularning individual xususiyatlariga, tarbiyalangalik
darajasiga. Tarbiya metodlarining qay darajada o'rinli va samarali tanlangani hamda
mohirona qo'llanilganligiga bog'liq. Tarbiya metodlarini to'g'ri tanlash tarbiya
vazifalarini ijobiy hal qilishda, o'quvchilarning o'z-o'zini tarbiyalash va faoliyatini
rag'batlantirishda yordam beradi. Tarbiyaviy natijalarga erishishni istagan har bir
o'qituvchi (tarbiyachi) tarbiya metodlari va ularning mohiyatini puxta o'zlashtirishib
olish maqsadga muvofiqdir. “Biz yurtimizda qanday islohotlarga qo‘l urmaylik,
avvalo, siz kabi yoshlarga, sizlarning kuch-g‘ayratingiz, azmu shijoatingizga
suyanamiz” 1
- deb O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyev yoshlarga katta
ishonch bildirdi. Bu borada Prezidentimiz Sh.Mirziyoyev: “Bukilmas iroda va jasorat
na’munasini amalda namoyon etib, o’z hayotini aziz Vatanimizning har tomonlama
ravnaq topishi, bugungi tinch va osoyishta kunlar uchun jonini fido qilgan ajdodlarning
xotirasini yod etib, ezgu ishlarini davom ettirish xalqimizga xos azaliy qadriyatdir”-
degan fikrlarni aytib o’tgan.
Kurs ishining maqsadi: Talabalarga tarbiyaning tarkibiy qismlari haqida
umumiy ma'lumotlar va ularning o'ziga xos xususiyatlarini tushuntirish orqali
talabalarni tarbiyaviy ishlar metodikasi faniga qiziqishlarini yanada oshirish.
Kurs ishining vazifasi:
3

-bo‘lajak boshlang'ich ta'lim va sport tarbiyaviy ish o‘qituvchilarining -
chizmachilik o'qitish metodikasi bo‘yicha kasbiy tayyorgarligi tizimi mazmunining
nazariy va amaliy holatini o‘rganish va tahlil qilish;
-talabalarga tarbiya texnalogiyalarini tasvirlashdagi o’ziga xos xususiyatlarni va
ularning turlari haqida tushunchalar berish va takomillashtirish;
- talabalarning mavzu yuzasidan bilim, ko'nikma va malakasini shakllantirish;
-talabalarni zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida muammoli darslarni
tashkil eta olish ko‘nikmasini shakllantirish.
Kurs ishining ob’yekti: Oliy ta’lim tizimida “Boshlang'ich ta'lim va sport
tarbiyaviy ish” bakalavriyat ta’lim yo‘nalishi talabalariga tarbiya texnalogiyalari
haqida ta’lim berish jarayoni.
Kurs ishining predmeti: Bo‘lajak boshlang'ich ta'lim va sport tarbiyaviy ish
o‘qituvchilarini tayyorlash bo‘yicha tahsil olayotgan talabalarning tarbiyaviy ishlar
metodikasi ilmini egallash jarayonidagi ta’lim mazmuni va texnologiyasi.
Kurs ishining tuzilishi va tarkibi: Kurs ishi kirish, ikki bob, to'rt paragraf,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib jami 36 sahifani tashkil
etadi.
I. BOB.TARBIYA JARAYONING MOHIYATI, VAZIFALARI VA
XUSUSIYATLARI HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHALAR
1.1. T arbiya jarayonining mohiyati va vazifalari
Tarbiya jarayoni o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Uning muhim xususiyati aniq
maqsadga yo‘naltirilganligidir.Zamonaviy talqinda tarbiya jarayoni o‘qituvchi va
4

o‘quvchi (tarbiyachi va tarbiyalanuvchi)lar o‘rtasida tashkil etiluvchi hamda aniq
maqsadga yo‘naltirilgan samarali hamkorlik jarayoni demakdir. Zero, tarbiya
jarayonida o‘qituvchi va o‘quvchilarning faoliyalari tashkil etiladi , boshqariladi va
nazorat qilinadi. Tarbiya jarayoni ko‘p qirrali jarayon bo‘lib, ular tarbiya mohiyatini
yoritishga xizmat qiluvchi ichki va tashqi (subyektiv va obyektiv) omillar asosida
tashkil etiladi. Subyektiv omillar shaxsning ichki ehtiyojlari, qiziqishlari, hayotiy
munosabatlarini anglatish, obyektiv omillar esa shaxsning hayot kechirishi,
shakllanishi, hayotiy muammolarini ijobiy hal etishi uchun sharoit yaratadi. Tarbiya
maqsadi pedagogik faoliyat mazmuni, yo‘nalishi, shakli hamda obyektiv sharoitlar
bilan qanchalik mutanosib kelsa , shaxsni shakllantirish borasida shunchalik
muvaffaqiyatga erishiladi. Tarbiya jarayonining tashkil etilishi va boshqarilishida
nafaqat o‘qituvchi faoliyati, balki o‘quvchining yosh va psixologik xususiyatlari, o‘y-
fikrlari, hayotiy qarashlari ham muhim o‘rin tutadi. Tarbiya jarayonining yana bir
xususiyati uning uzoq muddat davom etishidir. Tarbiya natijalari tez sur’atda yaqqol
ko‘zga tashlanmaydi. O‘zida insoniyat sifatlarini namoyon eta olgan shaxsni tarbiyalab
voyaga yetkazishda uzoq muddatli davr talab etiladi. Maktab tarbiyasi shaxs ongi,
dunyoqarashini shakllantirishda muhim o‘rin tutadi. Chunki yoshlik yillarida insonda
odob tizimi yuqori darajada ta’sirchan hamda beqaror bo‘ladi. Shu bois tarbiya
muvaffaqiyati ayni o‘quvchilik yillarida shaxsga to‘g‘ri tarbiya berish lozimligini
taqozo etadi. Tarbiya jarayonining yana bir muhim xususiyati uning uzluksizligi
sanaladi. Tarbiya jarayoni o‘quvchilar va o‘qituvchining birgalikdagi uzluksiz, tizimli
harakatlari jarayonidir. O‘quvchilarda ijobiy sifatlarni qaror toptirishda yagona maqsad
sari yo‘naltirilgan, bir-birini to‘ldiruvchi, boyitib boruvchi, takomillashtiruvchi
tarbiyani tashkil etish alohida ahamiyat kasb etadi. Shu bois, oila, ta’lim muassasalari
va jamoatchilik hamkorligida tashkil etilayotgan tarbiyaviy tadbirlarni uzluksiz
o‘tkazilishiga erishish maqsadga muvofiqdir. Maktab yoshidagi bolani tarbiyalashda
maktab yetakchi o‘rin egallasa ham , bolalarga uzluksiz ta’sir o‘tkaza olmaydi. Chunki
bolalar ma’lum muddatgina maktab, o‘qituvchining tarbiyaviy ta’siri ostida bo‘lib,
qolgan vaqtning asosiy hismini oilada, ko‘chada, jamoat orasida o‘tkazadilar. Kuzgi,
qishki, bahorgi va ayniqsa, yozgi ta’til davrlarida o‘quvchilar maktab, o‘qituvchi
5

ta’siridan chetda qoladilar. Demak, maktabda bolalarni tarbiyalash vaqt jihatidan
chegaralangan bo‘lib, sinfdan va maktabdan tashqari amalga oshiriladigan tarbiyaviy
ishlardan holi vaqtda ular o‘qituvchi yoki tarbiyachining tarbiyaviy ta’siri va
nazoratidan uzoqlashadilar. O‘quvchilarga nisbatan maktab (ta’lim muassasasi)ning
ta’sirini susaytirmaslik maqsadida, sinfdan va maktabdan tashqari hamda ta’til
davrlarida tarbiyaviy ishlarga alohida e’tibor beriladi. Ayni vaqtda, respublikada
o‘quvchilarning ta’lim-tarbiya muassasalaridan uzoqlashtirmaslik maqsadida
qo‘shimcha ta’lim muassasalari faoliyat ko‘rsatmoqda. qo‘shimcha ta’lim
muassasalarida o‘quvchilar xususiy fanlar va xorijiy tillarni mukammal o‘rganishlari,
texnika va badiiy yo‘nalishlar bo‘yicha bilim olishlari, amaliy faoliyat ko‘nikmalariga
ega bo‘lishlari mumkin. qo‘shimcha ta’lim muassasalarida tashkil etilayotgan turli
yo‘nalish va mavzulardagi uchrashuv, ko‘rgazma, ko‘rik va suhbatlar
o‘quvchilarning tafakkur dunyosini boyitishda , ularda mustahkam xarakter va irodani
tarkib toptirishda muhim o‘rin tutadi. Tarbiya jarayonining yana bir xususiyati uning
yaxlit tarzda tizimli tashkil etilishidir. Yaxlitlik shundan iboratki, tarbiya jarayonining
maqsadi, mazmuni, vazifalari va metodlarining birligi shaxsni shakllantirish g‘oyasi
amalga oshirish uchun xizmat qiladi. Bizga ma’lumki, shaxs sifatlari navbatma-navbat
emas, balki yaxlit tarzda o‘zlashtiriladi. Shu bois pedagogik ta’sir ham yaxlitdir,
tizimlilik xarakteriga ega bo‘lishi mumkin.Tarbiya jarayonining yaxlitlik, tizimlilik
xususiyati bir qator muhim pedagogik talablarga amal qilishi o‘qituvchi bilan
o‘quvchilar o‘rtasidagi hamkorlikni ehtiyotkorlik bilan qaror toptirishi talab qiladi.Ikki
tomonlama aloqa ikki yo‘nalishda, ya’ni, o‘qituvchining o‘quvchiga nisbatan
ko‘rsatadigan ta’siri (to‘g‘ri aloqa) hamda o‘quvchining o‘qituvchiga nisbatan
munosabati (teskari aloqa) tarzda tishkil etiladi. Tarbiyaning pedagogik texnologiyasi
nazariyasi g‘oyasiga muvofiq endilikda o‘quvchi tarbiya jarayonining obyektigina
bo‘lib qolmasdan, subyektiv sifatida ham faoliyat ko‘rsatadi. Shuning uchun o‘qituvchi
o‘quvchining ichki imkoniyatlari , unga nisbatan bo‘layotgan tashqi ta’sirlar, axborot
manbalarini inobatga olishi zarur. Agarda, mazkur talab unutilsa, shaxsni tarbiyalash
qiyinlashadi yoki barcha urinishlar samarasiz yakunlanadi.Mana shundan tarbiya
jarayonining yana bir muhim xususiyati – tarbiyada qarama-qarshiliklarning
6

mavjudligi kelib chiqadi. Ushbu qarama-qarshiliklar o‘quvchilarda o‘z tushunchalariga
muvofiq paydo bo‘lgan dastlabki sifatlar o‘rtasida yoki o‘quvchilarga qo‘yiladigan
talablar bilan ularni bajarish imkoniyatlari o‘rtasida ziddiyatlarning kelib chiqishi
uchun zamin yaratadi. Bundan tashqari, bu qarama-qarshiliklar ko‘pincha bolaning
ongi bilan xulqi bir-biriga muvofiq bo‘lmasligidan, o‘qituvchi va tarbiyachilarning
o‘quvchilar yosh va shaxsiy psixologik xususiyatlari (fe’l-atvori, xarakteri,
qiziqishlari, jismoniy , ruhiy va fiziologik sog‘lomligi)ni yaxshi bilmasligi oqibatida
kelib chiqadi. Demak, tarbiya jarayoni o‘zida quyidagi xususiyatlarni namoyon etidi:
- aniq maqsadga yo‘naltirilgan jarayon;
- ko‘p qirrali jarayon;
- uzoq muddatli jarayon ;
- yaxlit tizimlilik jarayon;
- ikki tomonlama aloqa jarayoni;
- qarama-qarshiliklardan iborat jarayon.
Tarbiya mazmunida oldinga qo‘yilgan maqsad va vazifalarga muvofiq o‘quvchilar
tomonidan o‘zlashtirilishi lozim bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakalar, shaxs xulq-
atvori hamda sifatlarining mohiyatini aks ettiradi. Tarbiya mazmuni ijtimoiy-iqtisodiy
taraqqiyot, kishilik munosabatlari mohiyati va darajasi shuningdek, jamiyat mafkurasi
g‘oyalaridan kelib chiqqan holda belgilanadi. Zamonaviy tarbiya mazmunida quyidagi
g‘oyalar yotadi:
1.Tarbiya maqsadining aniqligi, O‘zbekiston Respublikasining ijtimoiy - siyosiy
mustaqilligining dastlabki yillaridayoq respublikada amalga oshirilishi ko‘zda tutilgan
bo‘lib, tarbiya maqsadi aniq belgilab olingan edi. O‘zbekiston Respublikasining
“Ta’lim to‘g‘risida” gi qonuni g‘oyalariga ko‘ra ijtimoiy tarbiyaning asosiy maqsadi
erkin , ijodkor, mustaqil fikr egasi bo‘lgan komil insonni tarbiyalab voyaga
7

yetkazishdan iborat. Ushbu maqsadga erishish yo‘lidagi asosiy vosita bu, shaxsda
umumiy madaniyatni tarkib toptirishdir, ya’ni, shaxsning aqliy, axloqiy, jismoniy,
estetik, iqtisodiy, ekologik, Huquqiy, mafkuraviy hamda mehnat madaniyatini
tarbiyalash kabi tarbiyaning bosh maqsadini amalga oshirish imkoniyatini yaratish
ko‘zda tutiladi.
2. Bolalar va kattalarning birgalikdagi faoliyati. O‘qituvchining bolalar bilan ma’naviy
ma’daniyati eng yaxshi namunasini izlashi , shu asosda tarbiyachi insonning hayotiy
meyor va qadriyatlarini ishlab chiqishi o‘quvchini tarbiya jarayonida faolligini
ta’minlashga olib keladi. Dunyoqarashi hali to‘la – to‘kis shakllanmagan bolalar uchun
kattalarning hayotiy tajribalari hamda ularning shaxsiy namunalari katta tarbiyaviy
ta’sirga ega.
3. O‘z-o‘zini anglash. Tarbiya insonda e’tiqod, demokratik qarashlar va hayotiy
pozitsiyaning shakllanishiga olib keladi. Tarbiya mazmunining eng muhim jihatlaridan
biri – bu insonning hayotida o‘z-o‘zini anglashi inson o‘z shaxsiy hayoti va baxtining
subyekti sifatida e’tirof etilishi bilan tavsiflanadi. Inson kamolotida fuqarolik, kasbiy
va axloqiy o‘z-o‘zini anglash g‘oyalarga tayanib tarbiyalash muhim ahamiyatga egadir.
4. Tarbiyaning yo‘naltiruvchanligi. Mazkur g‘oya maktab (ta’lim muassasalari)
amaliyotining markaziy nuqtasida tarbiyaviy ishlar dasturi, tadbirlari, shakl, metod va
vositalari emas, balki o‘quvchi turganligini anglatishga xizmat qiladi. Tarbiya
jarayonida uning shaxsiy xususiyatlari, qiziqishlari, o‘ziga xos tavsifi o‘z qadr-
qimmatini anglash tuyo‘ulari rivojlantirilib borilishi zarur.
5. Ixtiyoriylik. Tarbiyalanuvchilarning iroda erkinligisiz tarbiya g‘oyalari mohiyatini
qaror toptirish mumkin emas. Tarbiya jarayoni , agar u oqilona tashkil etilsa, bir
vaqtning o‘zida ham o‘qituvchi va o‘quvchi ma’naviyatining boyitilishiga ham xizmat
qiladi. Agar tarbiyachi (o‘qituvchi) o‘quvchining qiziqishi, faoliyati, o‘rtoqlik va
fuqarolik burchini anglashi, mustaqillikka intilish tuyo‘ularini ko‘ra va anglay olsagina
uning shaxsiga ta’sir ko‘rsatishga yo‘naltirilgan faoliyatda samaraga erishadi.
8

6. Jamoat yo‘nalishi. Tarbiyaviy ishlar mazmunida jamoaga nisbatan ijobiy
munosabatni qaror toptirish yotadi. Jamoa yordamida shaxsning har tomonlama
taraqqiyoti unda dunyoni anglash va uni to‘laqonli talqin etish, insonparvarlik va
hamkorlik tuyo‘ularining yuzaga kelishi va rivojlanib borishi amalga oshiriladi.
Zamonaviy pedagogik jarayonda tarbiyalanuvchiga aqliy, estetik, axloqiy,
jismoniy, siyosiy, iqtisodiy, ekologik hamda diniy tarbiya olish lozimligini uqtirishning
o‘zigina ham samara beradi. O‘quvchi uchun yuqorida nomlari qayd etilgan
tarbiyalarning nima uchun kerakligi, ularning insonga nima bera olishi masalalari
qiziqarli rivojlangan xorijiy mamlakatlar tarbiya tizimida muammoning mana shu jihati
birinchi o‘ringa qo‘yilmoqda. Yuqorida qayd etilgan g‘oyalar asosida tashkil etilgan
pedagogik jarayonda yetuk fuqaro, malakali mutaxassis hamda barkamol oila sohibi
yoki sohibasini tarbiyalab voyaga yetkazish uchun xizmat qilishi lozim.
1.2. Tarbiya jarayonining xususiyatlari
Tarbiya jarayoni ning mohiyati shu jarayon uchun harakt е rli bo'lgan va muayyan
qonuniyatlarda namoyon bo`ladigan ichki aloqa va munosabatlarni aks ettiradi. Tarbiya
jarayoni shahsni maqsadga muvofiq takomillashtirish uchun uyushtiriladi va
tarbiyalanuvchining shahsiga muntazam va tizimli ta'sir etish imkoniyatini b е radi.
Tarbiya jarayoni o`zaro bog`liq ikki faoliyatni - o`qituvchi va O`quvchi faoliyatini o`z
ichiga oladi. Tarbiya jarayonida O`quvchining ongi shakllana boradi, his-tuyg'ulari va
turli qobiliyatlari rivojlanadi, g`oyaviy, ahloqiy, irodaviy, ets е tik hislatlari shakllanadi,
tabiatga, jamiyatga ilmiy qarashlar tizimi tarkib topadi, jismoniy kuch-quwatlari
mutsahkamlanadi. Tarbiya jarayonida O`quvchida jamiyatning shahsga qo'yadigan
ahloqiy talablariga muvofiq k е ladigan hulqiy malaka va odatlar hosil qilinadi. Bunga
erishish uchun O`quvchining ongiga (ta'lim jarayonida), hissiyotiga (darsda va turli
sinfdan tashqari ishlarda), irodasiga (faoliyatni uyushtirish, hulqni idora qilish
jarayonida) tizi mli va muntazam ta'sir etib boriladi. Tarbiyalash jarayonida bulardan
birortasi (ongi, hissiyoti, irodasi) e'tibordan ch е tta qolsa, maqsadga erishish
qiyinlashadi. Islom madaniyatining tarkibiy qismi-tasawuf (sufizm) falsafasida inson
ma'naviyatining, ruhiyati o`ziga hos uslublar orqali aks ettirilgan. Hazrat Abu Hamid
9

al-G'azzoliy, Attor, Ahmad Yassaviv Abduholiq G'ijduvoniy, Bahouddin Naqshband,
Najmiddin Ku'broning ta'lim-tarbiyaga, hulq ahloqiga oid qarashlari, Abu Nasr
Farobiyning «Fozil odamlar shahri», «Kitob al Musiqi al-Kabir», «Katta musiqa»,
«Ritmlar tartibi haqida», B е runiyning «Mas'ud qonuni», «Hinditson», «Qadimiy
halqlardan qolgan yodgorliklar», «Saydona», «Ahloq haqida risola»sidagi ma'naviy-
ma'rifiy masala-lar, Abu Ali ibn Sinoning «Tadbiri manozil*, «Ahloq haqida riso-la»',
«Donishnoma», «Salamon va Ibsol», «Hay ibn Yakzon», «Tib qonunlari», Alish е r
Navoiyning: «Makorim ul-ahloq», («Mukar-ram hulqlar»), «Badoiy ul-bidoya»,
(«Go`zallikning boshlanishi»), «Navodir un-Nihoya», («Nodirliklar nihoyasi»),
«Hazoyin ul-Mao-niy», («Ma'nolar hazinasi») asarlarida insonni tarbiyalash g`oyalari
hozirgi zamon bilan hamohangdir. Abdulla Avloniy, Mahmudho'ja B е hbudiy, Hamza
Hakimzoda Niyoziy, Abdulla Qodiriy, Abdurauf Fitrat, Cho'lpon asarlaridagi
ma'naviy-ma'rifiy qarashlar bugungi kunda ham o`z ahamiyatini yo'qotganicha yo'q.
Buyuk ma'rifatparvar ziyolilarning g`oyalari milliy g`oya va itsiqlol mafkurasining
t е ran tomirlari bo`lib qola-v е radi. Inson tarbiyasi va uning tarbiyalanganlik darajasi o`z
davrining ilmiy-amaliy m е zonlari bo`yicha tadqiq etishlik ko`p asrlik fan tarixiga ega.
Insoniyatning е r yuziga k е lishidan e'tiboran kishilar muayyan sotsiumning a'zosi
tariqasida shahslararo munosabatga kirishishi, muloqot o'rnatishi, muomala maromiga
rioya qilishi lozim, d е b b е lgilanishi tarbiyalanganlik o'lchovlarining vujudga k е lishiga
sabab bo'lgan. Taraqqiyot, ijtimoiy ong, aql-zakovat, komfortga intilish hissi
tarbiyalanganlikning ham harakatlantiruv-chisi, ham m е hanizmi, ham zarurat
ekanligini ta'kidlovchi omil bo`lib hizmat qilgan va bundan k е yin ham ko`p fiinksional
vazifani ado etav е radi. Tarbiyalanganlikning asosiy b е lgilari quyidagilardan iborat, d е b
hisoblaydi mutafakkir Alish е r Navoiy:
 jahl chiqqanda o`zini bosa olish; har bir ishni qilganda « е tti o'lchab bir k е sish», sir
saqlay olish, mulohaza qilib, ayrim gaplarni ichga yutish;
 doimo ishonch bilan yashash va olg'a intilish; andisha ch е garasidan chiqmagan
holda dadil bo'lish;
10

 bir ishni boshlagandan k е yin uni ohiriga е tkazmay qo'ymaslik;
 topgan-tutganini t е jab-t е rgab sarflash va hokazolar.
Az-Zamaqshariyning fikricha, tarbiyalanganlikning o'nta nishonasi farqlanadi:
 birinchisi - halq To`g`ri d е b topgan narsani noTo`g`ri d е b qaramaslik;
 ikkinchisi - o`z nafsiga erk b е rmaslik;
 uchinchisi - birovdan ayb qidirmaslik;
 to'rtinchisi - yomonlikni yaqshilikka yo'yishlik;
 b е shinchisi - agar gunohkor uzr surasa, uzrini qabul qilish;
 oltinchisi - muhojirlar hojatini chiqarish;
 еttinchisi - el g'amini еish;
 sakkizinchisi - o`z aybini tan olish;
 to'qqizinchisi - el bilan ochiq yuzli bo'lish;
 o'ninchisi - odamlar bilan shirin muomalada bo'lish.
«Hushhulqlik, yaqshi muomala, shirin so`zlilik va olijanoblik - tarbiyalanganlikning
asl b е lgilaridan», - d е b ta'kidlaydi G'aybulloh as-Salom. «Hushhulqli, yaqshi tarbiya
ko`rgan kishi yaqinlari, yoru do'ts-lari uchun misli o'chmas chiroqdir»,- d е b yozadi
S е rvant е s. «TarbiyalanganIik -jamiyatda qabul qilingan ahloqiy normalar-ga bo'ysunish
va o`zgalarning nafratini qo`zg'atadigan hatti-hara-katlardan o`zini tiya bilish". Abdulla
Avloniyning fikricha: «...hulq-nafsning suvrati» bo`lsa, Hamza Hakimzodaning
ta'riflashicha: «Ahloq hulqni ja'midur. Ah-loq ikki qism bo'lur. Bin ahloqi husniya
(yaqshi hulqlar), ikkinchisi ahloqi zamima (yomon hulqlar)dur. Ahloqi husniya
insoniyat ola-mining bir gulshanidirki, anda hayo, qilm, saho, qanoat, rizo, shukr, sabr,
tavba, sidh, tavoz'u, ajz, faqrga o'hshash adolat gullari bila muzayyan va muattar o'lur.
Ahloqi zamima bir sho'razor е -durki, oni aksincha jafo, zulm, hasad, kibr, kufr, tama',
g'azab, nifoq, gasb, namima, kizb, bo'hton, g'iybat, buhl, hiyonat, isrof, qirs, poyriq,
ta'jil, fitna, hosil; bunga o'hshash turlu qabohat nimar-sadan boshqa shaylar
ko'karmaslar». D е mak, tarbiyalanganlik bar-cha ijobiy hulqlarni o`zida
mujassamlashtirib, salbiy hulqlardan forig' bo'lish d е makdir. Yoshlarda ahloqiy
hislatlar bilan birga, umuminsoniy fazilat-larni, ma'naviy sifatlarni tarbiyalashda
11

p е dagogik diagnotsika va koor е ksiyalash faoliyatiga murojaat etish zarur. Buning
uchun, eng awalo, inson fazilatlarining o`zaro munosabatlarini va o`rnini aniq-lab
olmoq lozim. Ma'naviyat esa aqliy, ahloqiy, huquqiy, iqtisodiy va siyosiy bilimlar
zamirida shakllanadi. Mazkur bilimlar o`z nav-batida inson ijobiy sifatlarining kamol
topib, boyib borishiga olib k е ladi. R е jali va maqsadli o`qitish va tarbiyalash jarayonida
natijalarni aniqlash zaruriyati p е dagogik diagnotsikani vujudga k е ltirgan. O`z
ibtidosida bu natijalar oddiy p е dagogik m е todlar orqali aniqlangan. Tarbiyaviy
m е todlar: So`z orqali ifodalash, ko`rgazmalilik, amaliy namuna, rag'batlantirish, jazo
uslublari va h.k. Tarbiya jarayonida an'analar, udumlar, rasm-rusumlar roli. Vatan
tuyg'usini shakllantirish, ona tilimizga muhabbat uyg'otish, milliy qadriyatlarga
hurmatni kuchaytirish, ezgulik timsoli bo'lgan yo`lni Ulug`lash, umuminsoniy
qadriyatlarga, millatlararo totuvlik, bag'rik е nglik, dunyoviy ilmlarga intilish va ilg'or
madaniyatni shakllantirish, dinning dunyoviylik bilan qarama-qarshi emasligini
anglash, huquqiy madaniyat-sog'lom dunyoqarashning muhim omili ekani
to`g`risidagigi ma'lumotlarni ko`paytirish, ma'rifatning shahs int е ll е ktual salohiyatini
oshirishdagi imkoniyatlari k е ngligini isbotlash kabi tamoyillari to`g`risidagi —
bularning barchasiga tarbiya m е todlari orqali erisqiladi. Har tomonlama barkamol,
bilimli, malakali yoshlarni voyaga е tkazishda.
Quyidagi tarbiya turlarining ahamiyati salmoqlidir:
 Aqliy tarbiya: bilim, ilm, malaka, ko'nikma; aql, ong, fahm.
 Ahloqiy tarbiya: ahloq, odob, hulq, yaqshilik, adolat, insof, diyonat, sharm, hayo,
vatanparvarlik va boshqalar.
 M е hnat tarbiyasi: faollik, ishchanlik, tadbirkorlik, ishbilarmonlik, aqliy ish, jismoniy
m е hnat, foyda, maosh.
 Jismoniy tarbiya: chiniqish, sport, o`yinlar, sog'lom tan.
 Е ts е tik tarbiya: go`zallik, kiyinish, tozalik, yurish turish, saranjom-sarishtalik.
 Е kologik tarbiya: tabiat, atrof-muhit, o'simlik va hayvonot dunyosiga ongli
munosabat.
12

 Iqtisodiy tarbiya: t е jamkorlik, bozor iqtisodiyoti, sarf, isrof;
foyda, mulk, mulkka egalik.
- Huquqiy tarbiya: fuqaro, t е nglik, To`g`rilik, halollik, jinoyat, jazo, huquq, burch kabi
kat е goriyalarni qamrab oladi. Tarbiya nazariyasi - p е dagogika fanining bir qismi
bo`lib, tarbiyaviy jarayonning mazmuni, usuli va tashkil etilishi ma salalarini o'rganadi.
U Markaziy Osiyo faylasuflarining va halq p е dagogikasining tarbiya borasidagi boy
tajribasiga tayanadi. P е dagogika tarixidan ma'lumki, ta'lim-tarbiyadan, tarbiya
rivojlanishdan ajratib t е kshirilmagan. HVIII asrning ikkinchi yarmi-ga k е lib Rossiya
p е dagogikasida tarbiya masalalarini alohida ko`rish hollari uchraydi. «1806-yilda
chiqarilgan Rossiya Akad е miyasi lug'atida birinchi bor tarbiya so`zi p е dagogik
tushuncha sifatida alohida k е ltiriladi*, - d е b ta'kidlaydi I.Tursunov. «Tarbiya-ma'naviy
manbalar va hozirgi zamon talablari ehti-yojlarining nazarda tutgan holda
o`qituvchining O`quvchi bilan aniq bir maqsadga qaratilgan o`zaro amaliy va nazariy
muloqotidir». «Tarbiya-tarbiyachi hohlagan sifatlarni tarbiyalanuvchilar ongiga
singdirish uchun tarbiyalanuvchining ruhiyatiga muayyan suratda va tizimli ta'sir
ko`rsatish jarayonidir». Qat'iy ishonch bilan aytish lozimki, - d е gan edi Pr е zid е nt
I.Karimov O`zb е kiston t е l е radiokompaniyasi muhbiri bilan mulo-qotda, - ma'naviy
boylik moddiy boylikdan ming bor ustun, shu bois biz ta'lim-tarbiya masalasiga davlat
siyosatining utsuvor yo'nalishi sifatida yondoshmoqdamiz. Kadrlar tayyorlash haqida
Qonun qabul qilingan milliy datsur ham mohiyat e'tibori bilan shu maqsadni amalga
oshirishga qaratilgan. Biror-bir maqsadga qaratilgan tarbiya jarayonining mohiyati va
vazifalari tarbiyachi tomonidan r е jalashtiriladi va tartibga solinadi:
a) o`quvchining qaysi hislatini shakllantirish yoki yo'qotish maqsadida r е jalashtiriladi.
b) shu hislatlarni tarbiyalash yoki yo'qotish uchun hizmat qiluvchi manbalar izlab
topiladi.
d) b е lgilangan maqsad uchun hizmat qiladigan nazariy va amaliy manbalarni qaysisini
va qa е rda ishlatish r е jalashtiriladi.
Bunday r е jaga solinib, olib borilgan tarbiya mohiyatini ta'lim-tarbiya tizimi jamiyat va
13

insonlarning int е ll е ktual va jismoniy faoliyati tashkil qiladi. Tarbiyaning birinchi
hususiyati uning ko`p qirrali jarayon ekanligi bo`lib, unda maktab, oila, bolalar va
o`smirlar tashkilotlari, mahalla, kеng jamoatchilik, kinotеatr, tеlеvidеniе, adabiyot va
san'at ishtirok etadi. Tarbiyaning yana bir hususiyati uning uzoq muddat davom
etishidir. Ta'limdan farqli ravishda u bola tug'ilganidan boshlanadi, maktab yillarida,
undan kеyin va butun umr bo`yi davom etadi. Tarbiyaning ta'limdan farqlantiruvchi
yana bir hususiyati shundaki, u yahlit holda va konsеntrik asosda amalga oshiriladi.
Tar biyaning turli tomonlari bir-biri bilan uzviy bog'langan. Boshlan-g'ich sinfda ham,
o`rta va yuqori sinfda ham ayni bir narsa, masalan, Do`stlik, ahillik, vatanparvarhk va
boshqalarni tarbiyalash ko`zda tutiladi. Tarbiyaning yana bir hususiyati shundaki, bu
jarayon ikki tomonlama hususiyatga ega bo`lib, unda bolaning o`zi ham faol ish tirok
etadi. Tarbiyada qarama-qarshiliklarning ko`pligi yana bir hususiyatdir. Bu qarama-
qarshiliklar bolalarda o`z tushunchalariga muvofiq datslabki paydo bo'lgan sifatlar
bilan tarbiyachi tomonidan tarkib toptirilayotgan sifatlar o`rtasida O`quvchilarga
qo'yilgan talablar bilan uni bajarish imkoniyatlari o`rtasidagi kurashlarda namoyon
bo`ladi. Tarbiya jarayonining jamiyat taraqqiyotidagi roli nihoyatda bеqiyosdir.
Mutafakkir olim Abu Nasr Forobiy ta'lim-tarbiyaning asosiy vazifasi jamiyat
talablariga javob bеra oladigan va shu ja miyat uchun hizmat qiladigan еtuk insonni
tarbiyalashdan iborat dеb biladi. Jamiyat taraqqiyotida muhim o`rin egallagan insonni
tarbiya-lash, uni bilim olishga, mеhnat qilishga undash va bu hatti-hara-katini sеkin-
atsa ko'nikmaga aylantirib borish lozim. Insonning mu-shohada qilishi qobiliyatni
tarbiyalaydi va aqlni pеshlaydi. Aql ongni saqlaydi. Ong esa moddiy va ma'naviy
manbaga aylanadi. Shu tarzda inson atsa-sеkin takomillashib, komillikka erishib
boradi. Ammo buning uchun tarbiyachi va tarbiyalanuvchilardan uzoq davom etadigan
mas'uliyat, sharafli mеhnat va qunt, irodani talab etadi. Bunda tarbiyachi bolalarning
yosh hususiyatini e'tiborga olishi zarur. Tarbiyaning samarali bo`lishi ko`p jiliatdan
jamiyatdagi ijtimoiy intsitutlarning rivojlanishiga bog`liq. Ma'naviy va insoniy sifatlar-
ning shakllanishida oiladagi, atrofdagi, jamiyatdagi muhit va mu-nosabat muhim o`rin
egallaydi. Bolalarni taqlidchanlik hususiyati mavjudligi tufayli ularni tarbiyalashda
ota-onaning ongi, ma'naviyati, bilimi, tarbiyalanganligi muhim ahamiyatga egadir.
14

Tarbiya mеtodi (yunoncha «mеtodos» – yo`l) tarbiya maqsadiga erishishning yo`li;
tarbiyalanuvchilarning ongi, irodasi, tuyg`ulari va hulqiga ta'sir etish usullari. Maktab
amaliyotiga tatbiq etilganda, mеtodlar – bu tarbiyalanuvchilarning ongi, irodasi,
tuyg`ulari va hulqiga ta'sir etish usullaridir. Tarbiyaning mutlaqo yangi mеtodlarini
yaratishga bironta tarbiyachining kuchi еtmaydi. Mеtodlarni takomillashtirish
muammosi doimo mavjud, har bir tarbiyachi o`zining imkoniyatiga ko`ra uni hal
qiladi, tarbiya jarayonining aniq shart-sharoitlariga mos ravishda o`zining hususiy
qarashlarini ifoda etish asosida umumiy mеtodikani boyitadi. Mеtodning ijobiy va
salbiysi bo`lmaydi, tarbiya jarayonida ma'lum yo`lni yuqori darajadagi samarali va
samarasiz dеya baholash mumkin emas. Mеtodning samaradorligini u qo`llanilayotgan
sharoit nuqati nazaridan baholash mumkin. Tarbiya mеtodlarini maqsadga muvofiq
tanlash bir qator omillarga bog`liq. Tarbiyaning maqsad va vazifalari. Tarbiya maqsadi
va mazmuni mеtodlarni to`g`ri tanlashga imkon bеradi. Maqsad qanday bo`lsa, unga
erishish mеtodlari unga muvofiq bo`lishi zarur. Tarbiyaning mazmuni shahsning
shakllanishiga qo`yiluvchi ijtimoiy talablar mohiyatidan iborat. Unutmaslik kеrakki,
aynan bitta vazifa turli hil fikrlar bilan to`ldirilgan bo`lishi mumkin. Shuning uchun
mеtodlarni umuman mazmun bilan emas, balki aniq fikr bilan bog`lash g`oyat
muhimdir. Tarbiyalanuvchilarning yosh hususiyatlari. Tarbiya jarayonida
tarbiyalanuvchilarning yosh hususiyatlarini inobatga olish maqsadga muvofiqdir. Yosh
hususiyatlari muayyan bir yosh davriga hos bo`lgan anatomik, fiziologik (jismoniy) va
psihologik hususiyatlardir. Aytaylik, mas'uliyat tuyg`usini boshlang`ich ta'lim, o`rta
ta'lim va o`rta mahsus, kasb-hunar ta'limi muassasalarida ta'lim olayotgan
o`quvchilarda ham shakllantirish mumkin. Biroq har bir bosqichda mazkur sifatni
shakllantirish borasida turli mеtodlar qo`llaniladi. Halq pеdagogikasida tarbiya
mеtodlari. Halq pеdagogikasi o`zbеkona ahloq, odob va tarbiyaning barcha qirralarini
o`zida mujassamlashtirgan. Halq pеdagogikasida turlicha tarbiya mеtodlari hamda
vositalaridan foydalaniladi. O`quvchi shahsini g`oyaviy va ma'naviy-ahloqiy jihatdan
shakllantirishda o`qituvchining jonli so`zi eng ta'sirchan usul hisoblanadi. Suhbat
uchun mavzu tanlashda uning mazkur sinf o`quvchilari uchun dolzarbligi,
o`quvchilarda ma'naviy-ahloqiy ishonch uyg`otishning suhbat mazmuniga bo`lgan
15

munosabatlari va suhbatdan kutilayotgan natijani hisobga olish zarur. Suhbat quyidagi
mavzularda uyushtirilishi mumkin:
a) etik mavzular (ijtimoiy ma'naviy-ahloqiy mе'yorlar, jamiyatda ustuvor o`rin tutuvchi
ijtimoiy munosabatlar, jamoa orasida o`zini to`tish qoidalari va boshqalar);
b) estеtik mavzular (tabiat go`zalligi, shahslararo munosabatlar, inson go`zalligi);
v) siyosiy mavzular (davlatning ichki va tashqi siyosati, dunyo voqеalari, halqaro
munosabatlar va boshqalar);
g) ta'lim va bilishga oid mavzular (koinot, hayvonot va o`simliklar dunyosi, elеktronika
va boshqalar).
Suhbatlarning, shuningdеk, ijtimoiy-foydali mеhnatni tashkil etish, huquqiy, ekologik,
iqtisodiy va gigiеnik mavzularda ham tashkil etilishi o`zining ijobiy natijalarini bеradi.
Suhbat davomida o`quvchilarga ularning o`z fikrlarini erkin ifoda etishlari hamda
mustaqil fikrlashlariga imkon bеruvchi savollar bilan murojaat qilish juda muhimdir.
Bu borada bahs-munoazaralarning ahamiyati katta. Hikoya. O`quvchilar odatda hayot
va turli adabiyotlardan olingan aniq misollar bilan boyitilgan hikoyalarni katta qiziqish
bilan tinglaydilar. Ularga ahloq mе'yorlari, halq o`tmishi, tabiiy boylar, qahramonlar
hayoti va jasorati, shuningdеk, tarih, adabiyot va san'at haqida hikoya qilib bеrish
mumkin. Badiiy adabiyot namunalari, shuningdеk, ommaviy ahborot vositalari - radio,
tеlеvidеniе, gazеta va jurnallar sahifalarida e'lon qilingan ma'lumotlar ham o`quvchilar
uchun qimmatli matеrial bo`ladi. Suhbat ham, hikoya ham o`quvchilarning yoshiga
mos mavzularda ular tushunadigan so`zlar vositasida adabiy tilda o`tkazilishi
maqsadga muvofiqdir. Suhbat yoki hikoya mavzusining o`quvchilar tomonidan
bеlgilanishi, ularning samarali kеchishini ta'minlaydi, buning natijasida o`quvchilar
ilgari surilayotgan mavzuga bеfarq qaramaydilar. Namuna. O`quvchilar o`z atrofidagi
kishilarda hamma yaqshi ahloqiy sifatlarni ko`rishlari va ibrat olishlari nihoyatda
muhim. O`qituvchining shahsan o`zi namuna bo`lishi, ayniqsa, yoshlarga katta ta'sir
ko`rsatadi. Ular o`qituvchining darsda va hayotda o`zini qanday to`tishini, atrofdagi
kishilar bilan qanday muomala qilishini, o`z vazifalarini qanday bajarishini kuzatib
yuradilar. O`quvchilar o`zlariga yaqin kishilarning hulq-atvoriga taqlid qiladilar, Hulq-
atvorlar bolalarda yaqshi sifatlarning, ba'zan esa yomon sifatlarning ham tarkib
16

topishiga ta'sir ko`rsatadi. Shuning uchun o`qituvchi va ota-onalar har qanday holatda
ham o`zlarini tuta bilishlari kеrak. Ular qaеrda bo`lishmasin, atroflarida bolalar
borligini his etishlari lozim. Kattalarning so`zi bilan yurish-turishi va hatti-
harakatlarida tafovut bo`lmasligi kеrak. Maktablarda ishlab chiqarish ilg`orlari bilan
uchrashuvlar o`tkaziladi. O`quvchilar o`z ota-onalarining ishlab chiqarishdagi
muvaffaqiyatlari bilan fahrlanadilar, ularga taqlid qilishga intiladilar. Namunada halq
pеdagogikasi g`oyalaridan ham foydalaniladi. Ota-onalar o`z farzandlarini hamisha
katta hayotiy tajribaga ega, dunyoqarashi va bilim doirasi kеng kishilardan ibrat
olishga da'vat qilib kеlganlar. Masalan, «Qush uyasida ko`rganini qiladi». Juda oddiy
hulosa. Shu oddiy hulosa ostida qancha fikrlar jamlanib yotgavnligini hamisha ham
fahmiga boravеrmaymiz. Bu bilan halq halq «uyingda tartibli bo`l, aks holda bolang
ko`chada tartibsiz bo`ladi», «bola oldida birovlarning g`iybatini qilma, bolang
g`iybatchi bo`ladi», dеmoqchi. O`z-o`zini tarbiyalash mеtodlari. O`quvchida o`z-o`zini
tarbiyalashga, ya'ni, o`z ustida ongli, bartartib ishlashga ehtiyoj paydo bo`lgandagina
tarbiya jarayonini samarali dеb hisoblash mumkin. Tarbiya jarayonida o`z-o`zini
tarbiyalash mеtodlaridan foydalanish samarali hisoblanadi. O`z-o`zini tarbiyalash
mеtodlari o`quvchilarning o`zini o`zi idora qilishlari, turli o`quvchilar organlari
faoliyatida faol ishtirok etishlarini ta'minlash, ularning ijtimoiy mavqеlarini oshirish
maqsadida qo`llaniluvchi usullardir. O`z-o`zini tarbiyalash o`quvchilarning o`zini o`zi
idora qilish va o`quvchilarning turli organlari faoliyatida faol ishtirok etishni
ta'minlash, ularning ijtimoiy mavqеini oshirishning ta'sirchan vositasidir. O`quvchilar
o`qish, tarbiya va dam olishda o`z-o`zini tarbiyalash usullaridan foydalanadilar, bu
usullar o`quvchilarni o`z-o`zini tarbiyalash tashabbuskorlik va mustaqillikka undaydi.
O`z-o`zini tahlil (nazorat) qilish o`z shahsi, mavjud fazilatlari, hatti-harakati, hulq-
atvorini tahlil qilish, mavjud sifatlarni boyitish yoki salbiy odatlarni bartaraf etishga
qaratilgan faoliyat usuli. O`z-o`zini tahlil (nazorat) qilish uchun o`quvchi o`zining
yurish-turishi, intizomi, ijobiy fazilatlarining ortib borishi va aksincha, salbiy
odatlarining kamayib borishi haqida muntazam ravishda kundaligiga yozib boradi.
O`z-o`zini baholash mavjud fazilatlari, hatti-harakati, hulq-atvorini tahlil qilish asosida
o`z shahsiga baho bеrishga yo`naltirilgan faoliyat usuli. O`quvchining qobiliyatini o`z
17

kuchi bilan yuzaga chiqishiga yordamlashish zarur. O`z-o`zini baholash qiyin, lеkin
o`quvchini bunga еtarli tayyorlash mumkin. Shu bois o`quvchi irodali bo`lishi, o`z
burchini tushunishi, tahsil va tarbiya olish uchun sababli asos bo`lishi, ya'ni,
tarbiyalanishni hohlashi, o`zini o`rtoqlari, atrofdagilarning ko`zi bilan ko`rish va o`z-
o`zini takomillashtirishga intilishi lozim. O`z-o`zini baholash o`quvchi uchun shahsiy
imkoniyatlarini hisob-kitob qilish, o`ziga chеtdan turib holisona baho bеrish, o`zidan
qoniqish hosil qilishda yordam bеradi. Izohlash – tarbiyalanuvchiga hissiy-og`zaki
ta'sir etish usuli. Izohlashning hikoya va tushuntirishdan farqlanadigan muhim bеlgisi
muayyan guruh yoki alohida shahsga yo`naltirilganligidir. Ushbu mеtodni qo`llash
sinfning o`quvchilarining umumiy yoki jamoa a'zolarining shahsiy hususiyatlarini
bilishga asoslanadi. Boshlang`ich sinf o`quvchilari bilan ish olib borishda izohlashning
elеmеntar usul va vositalari qo`llaniladi: «Shunday harakat qilish kеrak», «Hamma
shunday qiladi». O`smirlar bilan ishlaganda ma'naviy-ahloqiy tushunchalarning
ijtimoiy ahamiyati va ma'nosini izohlash zarur. Izohlash quyidagi holatlarni yuzaga
kеltirish uchun qo`llaniladi: yangi ma'naviy-ahloqiy sifatlar yoki hulq ko`nikmalarini
tarkib toptirish va mustahkamlash; tarbiyalanuvchilarning sodir etilgan muayyan
hodisa (masalan, sinf o`quvchilari ommaviy ravishda darsga kеlmaganlari)ga to`g`ri,
ongli munosabatni hosil qilish. Maktab amaliyotida izohlash ishontirishga tayanadi.
Ishontirish vositasida o`quvchi ruhiyatiga sеzilarsiz holda ta'sir etiladi. Boshlang`ich
sinf o`quvchilari hamda o`smirlar ishonuvchan bo`lishadi. Pеdagog ishontirishdan
tarbiyalanuvchi ma'lum ko`rsatmani qabul qilishi zarur bo`lgan vaziyatlarda
foydalanadi. Mazkur mеtoddan boshqa mеtodlarning ta'sirini kuchaytirish uchun ham
foydalaniladi. Munozara tarbiyalanuvchilarga hissiy-og`zaki ta'sir ko`rsatish asosida
ularda ma'naviy-ahloqiy sifatlarni shakllantirishga yo`naltirilgan bahs-munozara usuli
bo`lib, siyosiy, iqtisodiy, madaniy, estеtik va huquqiy mavzular («Did haqida bahs»,
«Mashqur bo`lish yo`llari», «Biz madaniyatli kishilarmizmi?» va hokazolar)da
o`tkaziladi. Munozara turli nuqtai nazarlar to`qnashgan vaziyatda o`quvchilarda
ma'lum hodisaga nisbatan ishonch hosil qilishga yordam bеradi. Munozara asosida turli
qarashlar yotadi. Bahs ijobiy natija bеrishi uchun puhta tayyorgarlik ko`rish maqsadga
muvofiq. Munozara uchun mustaqil mulohaza va qarashni yuzaga kеltiruvchi 5-6 ta
18

savol tayyorlanadi. Ushbu savollar bilan munozara ishtirokchilari oldindan
tanishtiriladilar. Ba'zan tarbiyachi munozara ishtirokchilarini o`zi tayinlashi ham
mumkin. Chiqishlar jonli, erkin va qisq bo`lishi zarur. Matnni yozish kеrak emas, agar
shunday holat yuz bеrsa munozara zеrikarli tus oladi. Pеdagog munozara
ishtirokchilariga fikrlarini ihcham, asosli va dalillar asosida bayon etishga yordam
bеradi. Mashq muayyan hatti-harakatlarni ko`p marotaba takrorlashni o`z ichiga oladi.
Mashq va odatlantirish o`quvchi uchun ongli, tjobiy jarayondir. Mashq natijasini
ko`nikma, odat, yangi bilimlar hosil qilinadi, o`quvchining aqliy qobiliyati rivojlanadi,
ma'naviy-ahloqiy sifatlari boyiydi, hayotiy tajribasi ortadi. O`rgatish tarbiyalanuvchilar
ijtimoiy hulq-atvor ko`nikmalari, odatlarini shakllantirish maqsadida rеjali va izchil
tashkil qilinadigan turli harakatlar, amaliy ishlardir. O`rgatish bir nеcha izchil
harakatlar yig`indisidir. O`qituvchi bu harakatlarni ko`rsatib bеrishi, tushuntirishi,
kuzatishi lozim.
Tarbiya amaliyotida mashq qilishning turli hili mavjud:
faoliyatda mashq qilish;
kun tartibi mashqlari;
mahsus mashqlar.
Faoliyatda mashq qilish mеhnat, ijtimoiy hamda jamoa faoliyatini tashkil etish va
o`zaro munosabatni yo`lga qo`yish odatlarini tarbiyalashga qaratilgandir. Kun tartibi
mashqlari bеlgilangan kun tartibiga amal qilish, shu bilan bog`liq istak va harakatlarni
boshqarish, ish va bo`sh vaqtdan to`g`ri foydalanish odatiga o`rgatadi. Mahsus
mashqlar madaniy hulq ko`nikma va malakalarini hosil qiladi, mustahkamlaydi.
Pеdagogik talab turli hatti-harakatlarni bajarish hamda faoliyatda ishtirok etish
jarayonida o`quvchi tomonidan amal qilinishi zarur bo`lgan ijtimoiy hulq-atvor
mе'yorlari. Pеdagogik talab tarbiyaning eng muhim usullaridan biridir. Pеdagogik talab
ma'lum harakatlarni rag`batlantiruvchi yoki to`htatuvchi hamda o`quvchini oqilona
harakatlarni bajarishga undovchi haraktеrga ega bo`lishi mumkin. Rag`batlantirish
tarbiyalanuvchining hatti-harakati va faoliyatiga ijobiy baho bеrish asosida unga
ishonch bildirish, ko`ngilini ko`tarish va uni qo`llab-quvvatlash usulidir. O`qituvchi
har bir o`quvchi shahsida ro`y bеrayotgan ijobiy o`zgarishlarni anglash olishi zarur.
19

Shundagina o`quvchi o`zining kamolga еtayotganligini his qiladi, unda o`z kuchiga
nisbatan ishonch paydo bo`ladi. Uni hurmat qilishadi, unga ishonishadi, uning fikrlari
bilan qiziqishadi, unga quloq solishadi, dеmak, u jamoada o`z o`rniga ega. O`qituvchi
ana shunday holatning yuzaga kеlishi uchun rag`batlantiruvchi usullardan foydalanadi.
O`quvchining yanada ijobiy sifatlarga ega bo`lishga intilishiga yordam bеradi.
Maktablar tajribasida rag`batlantirishning quyidagi turlari qo`llaniladi: Har qanday
rag`batlantirish mavjud pеdagogik talablarga muvofiq bo`lishi, kеtma-kеt bo`lmasligi
zarur, shuningdеk, o`quvchini yoki uning hatti-harakatlarini haddan oshirib maqtash,
boshqa o`quvchilarga taqqoslash, ularni kamsitmaslik, talabchanlikni bo`shashtirmaslik
kabi shartlarga muvofiq qo`llaniladi. Jazolash tarbiyalanuvchining hatti-harakati va
faoliyatiga salbiy baho bеrishdir. Jazo ham o`quvchining individual hatti-harakatlari va
umumjamoaning faoliyati uchun qo`llaniladigan eng so`nggi tarbiya usuli. Jazo
choralarini qo`llashda jismoniy jazo, urish, kaltaklash kabi usullardan foydlanish
mumkin emas, o`quvchini qo`rqitish, g`azablantirish ham ijobiy natija bеrmaydi.
Aksincha, o`quvchi qo`rqqanda yolg`on gapirishni o`rganadi, ikki yuzlamachi bo`lib
qoladi. Maktablarda qo`llash mumkin bo`lgan jazo choralariga quyidagilar kiradi:
Tanbеh bеrish – eng muhim jazo chorasi. O`qituvchi o`qituvchiga yuzma-yuz turib
tanbеh bеradi, buni kundaligiga yozib qo`yish mumkin. Ogohlantirish – sodir etilishi
mumkin bo`lgan muayyan hatti-harakatlarning oldini olish maqsadida qo`llaniladi.
Hayfsan bеrish – o`quvchining ma'lum hatti-harakatlarini qat'iy choralar asosida
baholash. Agar tanbеh va ogohlantirish kutilgan natijani bеrmasa, o`quvchi bеlgilangan
intizomni buzavеrsa, uning aybi qay darajada bo`lishi va intizomni qanday sharoitda
buzganligini inobatga olib unga hayfsan e'lon qilish mumkin. Uyaltirish - o`quvchining
ma'lum hatti-harakatlariga jamoa yoki uning tarbiyasi uchun mas'ul bo`lgan sub'еktlar
(ota-onalar, vasiylar, jamoatchilik vakillari va boshqalar) oldida baho bеrish.
Odamning eng nozik sеzgilaridan biri uyat, or-nomus va sharm-hayodir.
II.BOB.TARBIYA JARAYONI, QOIDALARI VA ULARNING
20

MOHIYATI...13
2.1. T arbiya jarayonining jamiyat taraqqiyotidagi roli
Tarbiya jarayonining jamiyat taraqqiyotidagi roli nihoyatda beqiyosdir.
Mutafakkir olim Abu Nosir Forobiy ta’lim - tarbiyaning asosiy vazifasi jamiyat
talablariga javob bera oladigan va shu jamiyat uchun xizmat qiladigan yetuk insonni
tarbiyalashdan iborat deb biladi. Jamiyat taraqqiyotida muhim o’rin egallagan insonni
tarbiyalash , uni bilim olishga, mehnat qilishga undash va bu hatti harakatini sekin -
asta ko’nikmaga aylantirib borish lozim. Insonning mushohada qilishi qobiliyatni
tarbiyalaydi va aqlni peshlaydi. Aql ongni saqlaydi. Ong esa moddiy va ma’naviy
manbaga aylanadi. Shu tarzda inson asta - sekin takomillashib, komillikka erishib
boradi. ammo buning uchun tarbiyachi va tarbiyalanuvchilardan uzoq davom etadigan
mas’uliyat, sharafli mehnat va qunt, irodani talab etadi. Bunda tarbiyachi bolalarning
yosh xususiyatini e’tiborga olishi zarur. Ma’naviy va insoniy sifatlarning
shakllanishida oiladagi, atrofdagi, jamiyatdagi muhit va munosabat muhim o’rin
egallaydi. Bolalarni taqlidchanlik xususiyati mavjudligi tufayli ularni tarbiyalashda ota
- onaning ongi, ma’naviyati, bilimi, tarbiyalanganligi muhim ahamiyatga egadir. Aniq
bir maqsadga qaratilgan tarbiyaning samaradorligi tarbiyachining qanday metoddan
foydalanishiga bog’liq. Metod, ya’ni usul axborotni uzatish va qabul qilish xarakteriga
qarab:
1. So’z orqali ifodalash usuli.
2. Ko’rgazmalilik usuli.
3. Amaliy namuna usuli.
4. Rag’batlantirish va jazo usullariga bo’linadi.
Bu metodlar o’z navbatida quyidagi guruhlarga bo’linadi.
Birinchi guruh - so’z orqali uzatish, maslahat berish, ma’lumotlarni eshitish orqali
qabul qilish, hikoya, ma’ruza, suhbat va boshqa usullarga.
Ikkinchi guruh - kinofilmlar, tasviriy san’at, badiiy san’at va boshqa ko’rish orqali
tarbiyalash usullariga.
21

Uchinchi guruh - tarbiya jihatlarini amaliy mehnat harakatlari orqali berish, o’rnak
ko’rsatish, boshqalar mehnatini misol tariqasida ko’rsatish.
To’rtinchi guruh - yaxshi bajarilgan ishlarni o’rtoqlari oldida ma’qullash,
minnatdorchilik bildirish, iqtisodiy va ma’naviy rag’batlantirish.
Jazo - bu bolaning noto’g’ri qilgan ishiga o’zini iqror qildirish.
Tarbiya - har bir insonning hayotida, yashashi mobaynida orttirgan saboqlari va
intellektual salohiyatlarining ijobiy ko’nikmasini o’zgalarga berish jarayoni.
Tarbiyalanganlik - jamiyatda qabul qilingan axloqiy normalarga bo’ysunish va
o’zgalarning nafratini qo’zg’atadigan hatti harakatlardan o’zini tiya bilish.
Beruniy insonning kamolatga yetishishida ilmu ma ’ rifat , san ’ at va amaliyot asosiy rol
o ’ ynasada , nasl - nasab , ijtimoiy muhit va turmush qonuniyatlari ham katta ahamiyatga
ega ekanligini ta ’ kidlaydi . Uning fikricha inson kamolga yetishuvining eng muhim
omillari ilm ma’rifatli bo’lish va yuksak axloqlilikdir. Axloqlilikning belgilari
yaxshilik, to’g’rilik, adolat, kamtarlik, saxovat, oliyjanoblik , do’stlik va hamkorlik,
mehnat, poklik, go’zallikka intilish kabilardir.
Adolat - hayotiy masalalarni axloqiy va huquqiy normalarni rioya etgan holda hal
etishdir. Adolat tushunchasi bilan bog’liq jihatlar juda keng qamrovli bo’lib, adolatli
inson, adolatli jamiyat kabi tushunchalar shunday jihatlar jumlasiga kiradi.
Adolatparvarlik tushunchasi esa adolat tamoyili amal qilgan holda ish olib borish, yo’l
tutish, faoliyat yuritish demakdir. Prezidentimiz I.A.Karimov "O’z kelajagimizni o’z
qo’limiz bilan qurmoqdamiz" (1999 yil, 13 fevral ) mavzusidagi "Turkiston" gazetasi
muxbirining savollariga javoblari biz uchun dasturilamal bo’ldi. Fevral (lot. Februarius
- halollanish oyi) - Grigoriy kalendarika, yilning ikkinchi oyi (28 kunga, kabisa yilida
esa 29 kunga teng). Nomi kad. rimliklarning har yili 15 fevralda o tkazilgan halollanishʻ
marosimi bilan bog liq.
ʻ
 Vatan, millat taqdiri hal bo’ladigan qaltis vaziyatda to’g’ri yo’lni tanlash uchun
avvalo tarixni yaxshi bilish, hayotning achchiq- chuchugini bilish kerak.
 Adolat biz qurayotgan jamiyatning mezoni bo’lmog’i darkor.
22

 Endi, eski jamiyatni inkor qilish yoki ma’qullash kayfiyatidan voz kechib,
bunyodkorlik kayfiyatiga o’tish kerak.
 Millat, davlat, jamiyat taqdiri hal bo’layotgan pallada o’zligimizni anglash,
ma’naviy ildizlarimizni unutmaslik.
 Insonlar tafakkurini boyitish, uni yangi ma’no va mazmun bilan to’ldirish lozim.
Mamlakatimizning huquqiy demokratik davlat qurish jarayonida o’tmishimizning hali
o’rganilmagan sahifalarini tadqiq etish, davlat va siyosiy arboblarimiz nomlarini
xalqimizga qaytarish, huquqiy qadriyatlarimizni tiklashga alohida e’tibor berilmoqda.
Siyosat (arab. ةسايس (siyasa) - ot tarbiyalash, ot boqish) - davlatni boshqarish san ati.ʼ
Siyosat biror guruh, jamiyatni boshqarish jarayonidir. Ushbu jarayonda tegishli guruh
vakillari ham qatnashishadi. « Biz uchun mustaqillik-eng avvalo, o’z taqdirimizni
qo’limizga olish, o’zligimizni anglash, milliy qadriyatlarni, urf-odatlarni tiklash,
mu’tabar shu zaminda, tinchlik-osoyishtalikni, barqarorlikni saqlashdir». Shu nuqtai
nazardan , yoshlarda ijtimoiy adolat haqidagi tushunchalarni shakllantirish ijtimoiy
adolat mavzui doirasida muhim ahamiyat kasb etadi. Har qanday jamiyat ijtimoiy
adolat normalariga rioya qilishi bilan yuksalish darajasi belgilanadi. Tarixga nazar
tashlasak, turli jamiyatlarda adolat nizomi yaratishda xilma-xil yondashuvlarga amal
qilib kelinganligining guvohi bo’lamiz. Istiqlol sharofati bilan ko’plab
ajdodlarimizning ilmiy merosi va ularda ilgari surilgan adolat to’g’risidagi g’oyalar
atroflicha o’rganish zamon talabi bo’lib qolmoqda. Ayniqsa , O’zbekiston
Respublikasida chuqur huquqiy bilimlarga ega, sotsiomadaniy darajasi rivojlangan,
amaliy ko’nikma-malakalarni egallagan, raqobatbardosh kadrlar talab qilinadi. Shu
sababli yoshlarda ijtimoiy adolat to’g’risidagi tushunchalarni kamol toptirish uchun
zamin yaratish lozim. Kelajakda mutaxassis bo’lib yetishuvchi kadrlar, bugungi kun
uzluksiz ta’lim qatnashchilari huquqiy davlat muammolarini to’g’ri baholay oladigan,
chuqur huquqiy bilimlarga ega, ijtimoiy hayot sohalari ichki qonuniyatlari to’g’risidagi
tushunchalarni egallab borishlari zarur. Hozirgi zamon talablaridan kelib chiqqan holda
yoshlar rivojlanayotgan huquqiy demokratik davlatdagi ijtimoiy sohadagi islohatlar,
ahloqiy-huquqiy munosabatlar kabi masalalarga alohida e’tibor berishlari lozim.
23

Mazkur tushunchalarni shakllantirishda uzluksiz ta’lim tizimi shaxsning ijtimoiy
munosabatlarga kirishishida asosiy bo’g’in bo’lib hisoblanadi. Hayotda adolat
me’yorlariga rioya etish ijtimoiy-axloqiy, ma’naviy-ruhiy jarayondir. Ma’lumki, inson
jamiyatda erishishi mumkin bo’lgan narsalar-mulk, daromad, ijtimoiy
maqom, hokimiyat , huquqlar insonlararo munosabatlaridagi adolatga bog’liq.
Hokimiyat yoki mansab vakolatini suiiste mol qilish - q. Mansabdorlik jinoyatlari,ʼ
Xizmat mansabini suiiste mol qilish. Moddiy ne’matlar va xizmat turlari,
ʼ
ijtimoiy,siyosiy ne’matlar, sog’liqni saqlash kishilarning ijtimoiy ahvoli kabi sohalarda
odamlar adolat muammolariga katta e’tibor beradilar. Mutafakkir Shahobiddin Am’aqi
odil shoh g’oyasini ilgari surar ekan, ayni paytda hukmdorga adolat me’yorlariga rioya
qilish lozimligini o’qtiradi. Jamiyatdagi mavjud sotsial guruhlar, sinflar, tabaqalarga
nisbatan moddiy ma’naviy ne’matlarni ulashishiga «chun xurshed meboyat zist», ya’ni
quyosh singari barchaga baravar, barchani birday ko’rib, adolat yuzasidan taqsimlash
lozimligini ta’kidlaydi. Alloma o’z madhiyalarida ilm ahli, ziyolilar dehqon,
hunarmand xizmatchilariga alohida ahamiyat qaratish , jamiyat barqarorligi va
taraqqiyot yo’lida qilayotgan mehnatlarini qadrlash kerakligini aytib, o’z faoliyatida
ham shunga erishishga intiladi. «Mutafakkir Am’aqi Buxoriy adolat-Ollohning benazir
inoyatidir, undan barchani bahramand qiling-degan g’oyani ilgari surgan. Buxoriy,
Imom al-Buxoriy (asl ismi Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al Buxoriy)
(810.21.7, Buxoro - 870.31.8, Samarqand yaqinidagi Hartang qishlog‘i) - islom
olamining yirik mutafakkiri, buyuk fors muhaddis. Bu borada mashvaratga alohida
ahamiyat berib, jamiyatni adolatli bojarishda uning vazifasi muhim ekanligiga e’tibor
qaratadi». Bu bilan davlatning kuch qudrati faqatgina iqtisodiy imkoniyatlar, kuchli
qushin, mirshab va qozilarga emas, balki adolat tamoyilining amal qilishga hamda
uning amaliy faoliyatiga ham bog’liqligini ko’rsatib beradi. Tarbiya jarayonida
o’qituvchi, tarbiyachilarning asosiy vazifasi ta’lim - tarbiya berish, o’kuvchilar bilim,
ko’nikma malakalarini muttasil oshirib borish, ularda tafakkur, ilmiy dunyoqarash va
mafkuraviy tushunchalarni shakllantirishdan iboratdir. Ibtidoiy jamiyat - ibtidoiy
odamlarning paydo bo lishidan to davlat yuzaga kelguniga qadar bo lgan davr. Jamoa
ʻ ʻ
bo lib mehnat qilish va jamoa bo lib iste mol qilish Ibtidoiy jamiyat ning o ziga xos
ʻ ʻ ʼ ʻ
24

xususiyatidir. Eng oddiy mehnat qurollariga ega bo lgan ibtidoiy odam yakka-yakkaʻ
holda tabiat kuchlariga va hayvonlarga qarshi kurasha olmas edi. Shuning uchun
ibtidoiy odamlar jamoa ravishda mehnat qilib, o z mehnatlarining mahsulini teng
ʻ
taqsimlar edilar. Ibtidoiy jamiyat iborasi juda buyuk kash-fiyot hisoblanib, u birinchi
navbatda eta. olim L. G. Morgan nomi bilan bog liq. L. G. Morgan o zining "Qadimgi
ʻ ʻ
jamiyat" (1877) asarida juda boy etn. materiallarga asoslangan holda ilmiy olamda
birinchi bo lib, kishilik tarixining dastlabki sinfiy jamiyatga qadar bo lgan davrini ikki
ʻ ʻ
bosqichga bo lgan: 1-bosqichni "ibtidoiy tuda", 2-bosqichni esa "ibtidoiy urug chilik
ʻ ʻ
jamoasi" deb atadi. Ibtidoiy tuda bo-sqichi o z mazmun va mohiyati bilan ilk
ʻ
ajdodlarimizning "hayvonot" olamidan ajralib insoniyat olamiga o tish davri bilan
ʻ
harakterlanadi. L. G. Morgan bu bosqichni Ibtidoiy jamiyat ga kiritmagan. Aslida
Ibtidoiy jamiyat urug chilik jamoasini vujudga kelishi bilan boshlanadi. L. G. Morgan
ʻ
fikriga F. Engels va V. I. Leninpar qo shilsada, ammo ular urug chilik jamoasi davrini
ʻ ʻ
"ibtidoiy kommuna", "qadimgi kommunizm" iboralari bilan almashtirib katta nazariy
xatoga yo l qo yadilar. I. V. Cmashinning "Dialektik va tarixiy materializm haqida"
ʻ ʻ
asari paydo bo lgach, masala yanada chalkashib ketdi. U Ibtidoiy jamiyat
ʻ
tushunchasiga kishilik tarixini ibtidoiy tuda bosqichini ham qo shib yubordi. Stalincha
ʻ
konsepsiya keyinchalik sobiq sovet tarixshunosligida asosiy yo l-yo riq bo lib qoldi.
ʻ ʻ ʻ
Aslida, tarixan birinchi ijtimoiy-iqtisodiy formatsiya — ibtidoiy urug chilik jamoasi
ʻ
edi. U urug jamoalarining paydo bulishidan to birinchi sinfiy jamiyatning
ʻ
shakllanishiga qadar bo lgan davrni o z ichiga oladi. Ibtidoiy tuda davrida esa ishlab
ʻ ʻ
chiqarish ning o zi bo lmagan. Bu davr odamzodning uzok, davom etgan tadrijiy
ʻ ʻ
shakllanish bo-sqichi bo lib, u haqiqatan Ibtidoiy jamiyat ga o tish davri hisoblanadi.
ʻ ʻ
Eng qadimgi kishilarga xos bo’lgan xislatlar, ularning dastlabki, oddiy istaklari, orzu-
umidlari qadimgi eposlarda aks etgan afsonaviy obrazlar hamda qahramonlar
qiyofasida o’z ifodasini topgan. Ruhga sig’inish (onimizm), ajdodlar ruhiga sig’inish
(totemizm), sehrgarlik kabi diniy e’tiqodlar va marosimlar yoritilgan afsona va
rivoyatlarda eng qadimiy ajdodlarimizning tafakkur dunyosi aks etgan. Ammo bu
rivoyat va afsonalar ham massaget , sak, xorazmiy, so’g’d hamda parfiyanlar yashagan
davrlar ruhini ifoda etadi, xolos. Bolalarga harbiy san’at sirlarini o’rgatish ancha
25

murakkab ish bo’lib, ushbu tarbiyani tashkil etish maxsus bilim hamda tayyorgarlikka
ega bo’lishni taqozo etar edi. SHu bois maxsus harbiy bilim va tayyorgarlikka ega
bo’lgan kishilar bolalarga bu boradagi bilimlarni berish jarayoniga jalb etila
boshladilar. Jamiyatning ijtimoiy jihatdan taraqqiy eta borishi bolalarga dalalarni
o’lchash, suv toshqinlarining oldini olish, kishilarni turli kasalliklardan davolash
usullariga oid bilimlarni berishga bo’lgan ehtiyojni yuzaga keltirdi. Mazkur ehtiyojni
qondirish yo’lidagi harakatning tashkil etilishi natijasida turli maktablar faoliyat yurita
boshladi. Maktablarda asosiy e’tibor bolalarga ogzaki bilimlar berish bilan birga ularda
yozuv ko’nikmalarining shakllantirilishiga qaratildi. Dastlab suratkashlik rivojlanib,
piktografik xat paydo bo’lgan bo’lsa, keyinchalik qo’shni mamlakatlardan kirib kelgan
harflar yordamida yozish usuli paydo bo’ladi va bu usul tez tarqala boshlaydi.
Eramizdan oldingi ming yillik o’rtalarida oromiy, Aleksandr Makedonskiy istilosidan
so’ng esa yunon, shuningdek, forsiy mixxat yozuvlari ham ma’lum vaqtlarda
qo’llanilib kelgan. Eramizdan oldingi birinchi ming yillik o’rtalariga kelib, oromiy
yozuvi negizida Avesto, Xorazm, So’g’d, Kushon, Run (Urxun-Enisey), uyg’ur va
boshqa yozuvlar paydo bo’ladi va ta’lim-tarbiyaning rivojlanishida muhim ahamiyat
kasb etadi. Ana shu davrga kelib , ibtidoiy jamoa bo’lib yashash an’anasi asta-sekin
rivojlana bordi, jahon madaniyatida inmoniyat tarixida muhim ahamiyatga ega bo’lgan
kashfiyotlar yaratildi. Xitoyda qog’ozning ixtiro etilishi, Hindistonda hisoblash, o’nlik
sonlar tizimining paydo bo’lishi, Mesopotamiyada yer kurrasining graduslarga, sutkani
soatlarga, minut va sekundlarga bo’lishning o’ylab topilishi, Markaziy Osiyoda O’rta
dengiz bilan Hindistonni o’zaro bog’lovchi karvon yo’lining vujudga kelishi,
keyinchalik Xitoydan Markaziy Osiyo orqali O’rta dengizga “Buyuk ipak yo’li”ning
ochilishi kabi voqealar mazkur hududlarda yashovchi xalqlar madaniyatining
rivojlanishi va yozuvning tarqalishiga sabab bo’ladi. Demak, eramizning boshlarida
hozirgi Markaziy Osiyo hududida biz yuqorida sanab o’tgan oromiy, yunon va forsiy
mixxat alifbosi asosida shakllangan Xorazm, So’g’d, Baqtriya yozuvlari qo’llanilgan.
Eramizdan oldin taxminan 484(480)—431(425) yillarda yashagan yunon tarixchisi
Gerodotning “Tarix” kitobida qadimgi forslar, saklar, massagetlarning ta’lim-tarbiya
tarziga oid muhim ma’lumotlar berilgan. “Forslarning eng sharaflaydigan narsasi
26

jasurlikdir”, - deydi olim. SHunga ko’ra ular ko’proq o’g’il bolalardan faxrlanganlar.
Podshoh ham kimning o’g’li ko’p bo’lsa, unga har yili sovg’a-salomlar yuborgan.
Bundan tashqari bolalarning yoshiga ham e’tibor berishgan. O’g’il bolalarni besh
yoshdan yigirma yoshigacha faqat uch narsaga: otda yurish, kamondan otish, to’g’ri
so’zlikka o’rgatilgan. Bolani besh yoshgacha otasiga ko’rsatmaganlar, u ayollar
tarbiyasida bo’lgan. Mabodo o’g’il bola vafot etsa, otasining qayg’urmasligi uchun
shunday qilganlar. O’g’illar hech qachon ota-onasiga nisbatan hurmatsizlik
qilmaganlar. Ular bunday holatni faqat nikohsiz tug’ilgan yoki tashlandiq
bolalardangina kutish mumkin, deb hisoblaganlar. Bundan tashqari, Gerodot forslar
uchun yolg’onchilik va qarzdor bo’lish sharmandalik hisoblangan, deydi. Ular
daryolarni muqaddas sanaganlar. SHu bois daryo suviga tupurmaganlar, hatto qo’l
yuvmaganlar. Gerodotning ushbu ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki , bizning
ajdodlarimiz o’g’il farzandlarini jasoratli, o’z vatanining haqiqiy himoyachisi, kuchli
va botir inson etib tarbiyalashga katta e’tibor berganlar. Yigitlar va erkaklargina emas,
hatto ayollarning ham jasorat ko’rsatganlari borasidagi fikrlar yunon faylasuflari
tomonidan yozib qoldirilgan. Masalan, Plutarx fors ayollari haqida gapirib, shunday
voqeani keltiradi: podshoh Kir forslarni shoh Astiag boshliq midiyaliklarga qarshi
kurashga otlantirganda, ular jangda mag’lub bo’ladilar. Fors jangchilari shaharga qarab
qocha boshlaydilar. Dushman ularni quvib, shaharga bostirib kirishiga yaqin qolganda,
darvozadan ularga qarshi ayollar chiqib keladilar va yoqavayron holda shovqin
ko’taradilar: “Ey, noinsof bandalar, qayoqqa qochmoqchisizlar? Endi siz dunyoga
kelgan joyingizga qaytib yashirina olmaysizlar-ku!” Forslar ayollarning bu hatti-
harakatiga dosh bera olmay, qaytib jangga tashlanadilar va dushmanni orqaga
chekinishga majbur etadilar. Bu voqeaga xotira sifatida Kir shunday qonun ta’sis etadi:
“Bu shaharga qaysi shoh qadam qo’ysa, har bir ayolga bittadan oltin sovg’a qilsin”.
Y u qoridagi misollardan ko’rinib turibdiki, mavjud holatlar hamda shart-sharoitning
o’zi yoshlarga otda yurish, kamondan otish borasidagi bilimlarni o’rgatish, shuningdek,
ularda jasurlik, to’g’rilik va botirlik xislatlarini tarbiyalash lozimligini taqozo etggan.
SHu bois qadimgi ajdodlarimiz bolalarni o’z xalqining erki va yurt mustaqilligining
himoy achilari etib tarbiyalaganlar. Plutarxning yana bir o’rinda qayd etishicha,
27

Aleksandr Makedonskiy yerli xalqlarga yaqinlashish maqsadida makedoniyaliklar
bilan mahalliy xalqlarning urf-odatlarini o’zaro uyg’unlashtirishga harakat qilgan. SHu
maqsadda u o’ttiz ming bolani ajratib olib, yunon tili va makedoniyaliklarga xos
bo’lgan harbiy san’at sirlarini o’rgatishga buyruq bergan. Ana shu maqsadni amalga
oshirishga juda ko’p murabbiylar tayinlangan. YUnon alifbosining keyinchalik bu
yurtda qabul qilinishi o’sha davrda ko’plab maktablar ochilgani hamda unda yerli aholi
farzandlari ham o’qitilganidan dalolat beradi. So’g’d yozma yodgorliklari orasida
V.B.Xen tomonidan aniqlangan va “Eski xatlar” nomi bilan yuritiladigan qimmatli
manbalar eramizning boshlarida shakllangan so’g’d yozuvi haqida ma’lumot beradi.
Ushbu manbalarni Dunxuan shahri (SHarqiy Turkiston) yaqinidagi savdo qishlog’ida
yashagan so’g’dlik tijoratchi (savdogar)larning o’z ona yurtlari Samarqandga yozgan
va shaxsiy xarakterga ega bo’lgan xatlar 3
tashkil qiladi. Imperator YAn Li (615-
617)ning elchisi Vey TSzi hisobotlarida ham Samarqand shahrida yo’lga qo’yilgan
ta’lim-tarbiya haqidagi ma’lumotlar mavjud. Samarqandning mohir savdogarlari o’g’il
bola besh yoshga to’lar ekan, unga savdoni o’rgata boshlaydilar. O’qishni o’rganishi
bilan savdo ishlari ham o’rgatilgan. Syuan-TSzin nomli boshqa bir Xitoy tarixchisi esa
Samarqand aholisining axloq va xulq-odob qoidalariga rioya etishi boshqalarga o’rnak
bo’lganligini aytib o’tgan. Bularning barchasi qadimgi davrlarda bolalarning besh
yoshidan o’qitilgani, ta’lim jarayonida ularni amaliy hayotga tayyorlash asosiy maqsad
qilib belgiligi to’grisidagi ma’lumotlarni beradi. Bu ma’lumotlar qadimda bolalar
o’qitiladigan savod maktablari bo’lganligi va maktablardan tashqari bolalar maxsus
murabbiylar tomonidan harbiy-jismoniy mashqlarni bajara olish va muayyan hunar
sirlarini o’zlashtirish ishiga jalb etilganligidan darak beradi . 3 Xitoy va Hindistonda
yozuv, ta’lim-tarbiya tizimida ilmiy tarixiy ahamiyati nimada Qadimgi Hindiston
madaniyati. Hindiston territoriyasining hajmi va aholisining soni jihatidan uzoq
o'tmishdayoq hozirgiday kabi Osiyoning eng katta mamlakatlaridan biri bo'lgan. Uning
tabiat yaratgan keskin chegaralari uni tashqi olamdan ajratib qo'ygan, boshqa mamlakat
va xalqlar bilan aloqasini qiyinlashtirgan. Uning janubiy, janubi-g'arbiy va janubi -
sharqiy chegaralari Hind okeani , Arabiston dengizi va Bengal qo'ltig’i bilan o'ralgan.
Shimoliy chegarasi esa yer yuzining eng baland Ximolay tizma tog'lariga taqatgan.
28

Tog'li to'siqlar sira o'tib bo’lmaydigan darajada bo'lmasa-da, juda bahaybatdir va ular
Hindistonni g'arbda Erondan va sharqda Hindi - xitoydan ajralib turardi. Qadimgi
Hindiston tarixiga doir asl nusxa manbalarining ko'p qismi yo'q bo'lib ketgan. Qadimgi
hind adabiyotining ko'p asariari qayin po'stlog'iga yoki palma daraxti bargiariga
yozilgan bo'lib, ular Misrdagidan ko'ra ancha nam iqlim sharoitiga bardosh bera
olmagan (Misrda papirusdan mo'rt material ham saqlangan). Ikkinchi tomondan,
yong'inlar Old Osiyoning kitoblariga zarar keltirmagan bo'lsa, qadimgi Hindiston
kutubxonalari va arxivlarini obdan xarob qilgan, toshga o'yib yozilgan matnlarning asl
nusxasi saqlangan b o'lsa-da, ular nisbatan ozdir. Qadimgi Hindiston yilnomalarining
axvoli ulardan ham yomon. Vedalar, Maxabxarata va Ramayana hajmi ancha katta va
mazmundor she'riy asarlardir. Vedaiar - gimniar, qo'shiqlar, afsungar va diniy
duolardan iborat katta to'plamdir. Bunday to'plamlardan to'rttasi saqlangan. Bu
to'plamlar - Rigveda, Samaveda, Yajurveda va Abxarveda deb atalgan. Eng qadimgi
qismlari eramizdan avvalgi 2 ming yillikka mansubdir, keyin uiar taxminan ming
yildan ziyodroq davr davomida qayta ishlangan va uning eng oxirgi nusxasi bizning
e ramizga yaqin davrda yozilgan. Hind xalqining og'zaki ijodidan ikkita doston borki,
ularni adabiy qimmati va tarixiy ahamiyati jihatidan olamga mashhur Gomer dostoniari
bilan tenglashtirish mumkin. Bu dostonlarning biri Maxabxarata (Bxarta avlodlarining
buyuk urushi) deb, ikkinchisi esa Ramayana (Ramaning faoliyati tog'risida qissalar)
deb atalgan. Garchi an'anada bu dostonlar avtorlarining nomi (Vayasi va Valmiki)
saqlangan, ammo afsonaviy Gomerning tarixan rostligi qanchalik gumon bo'lsa, u
mualliflar ham shundaydir U dostonlarning ikkisi ham eramizning avvalgi 1 ming
yillikning taxminan o'rtalarida tarkib topa boshlagan va eramizdan dastlabki asrlarida
qat'iy shakl olgan (vaqtlarni mut laqo aniq belgilab bo'lmaydi). Qadimgi Hindistonda
har xil falsafly oqimlar shu jumladan, materialistik oqim tarkib topgan. Masalan,
charvak ta'Iimotiga ko'ra bilishning b irdan - bir manbai tajribadir. Eramizdan avvalgi
V-Vi asrlarda Hindistonda Yerning sharsimon ekanligini va yerning o'ziga tortish
qonuni, shuningdek , yerning o'z o'qi atrotida aylanishini juda yaxshi bilganlar. Bu
ilmiy kashfiyotlarni o'rta asrlarda arablar hindlardan o'rganib olganlar. Ilk hind
davridayoq (eramizdan avvalgi III - II ming yillikdayoq) Hind vodiysida hisobning
29

o'nli tizimi tarkib topgan. Keyinchalik hindiar matematikada ba'zi jihatdan boshqa
sharqiy davlatlardan o'zib ketgan. Masalan, nolni bildiradigan alomat faqat
Hindistonda ishlatilgan. Biz rim raqamiaridan farq qilib arabcha raqamlar deganimizni
aslida qadimgi hindiar ixtiro qilgan va keyin bu raqamlar arablarga o'tgan. Arab
algebrasiga ham hind lar algebrasining ta'siri bor. Qadimgi hind kimyogarlari sulfat,
xlorat va azot ksilota ishlashni bilaganlar. Tabiat kasalliklarini muayyan tizimga
solishga uringanlar va organizmdagi asosiy shiralar nazariyasini yaratganlar.
Hindistonda juda ko'p til va shevalar bo'lishi filologiya sohasida tadqiqotlar olib
borilishini talab qilgan. Braxman olim Panini (eramizdan avvalgi V- VI asrlarda
yashagan) "tozalangan" tilning, ya'ni adabiy (sanskrit) t ilining grammatikasini tuzgan.
Gumbazli binolar va o'ziga xos g'orlar-ibodatxonaiar qadimgi hindlarning ajoyib
arxitektura yodgorliklaridir. Ajanta g'or-ibodatxonalarida saqlangan xilma-xil
rangidagi freskalar (eramizdan avvalgi I - III asrlarda) o'zining realizmi bil an kishini
hayratda qoldiradi. Hind madaniyati Markaziy va Sharqiy Osiyo mamiakatlariga
(asosan buddizmning yoyilishi munosabati bilan) katta ta'sir ko'rsargan. Hindiston
g'arb olamiga arablar orqali ta'sir k o'rsatgan. Qadimgi Xitoy adabiyoti. Qadimgi
Xitoyliklar o’zlarining ajoyib adabiyotiga ega bo’lganlar. Qadimgi Xitoy adabiyotining
shakllanishi xalq og’zaki ijodiyoti bilan bog’liqdir. Yozuv kelib chiqqa n yozma
adabiyot rivoj topgan. Xitoyda “Shi-Szin”, “Chun-syu” kabi asarlar yaratilgan.
Xitoylar ajoyib afsona, ertak, qo’shiq, topishmoq va ko’plab maqollar yaratganlar.
Dostonlar Xitoyning qadimgi adabiyotidan katta o’rin olgan. Xitoy adabiyotida diniy,
tarixiy va falsafiy mavzular keng o’rin olgan. Xitoyda miloddan avvalgi IV-I,
milodning I-IV asrlaridan Soy Yuan, Sima Suan kabi shoirlar ijod etishgan. Qadimgi
Xitoyda musiqa, raqs, qo’shiq san’atiga qiziqish erta boshlangan. Ularda musiqa
asboblarining torli, urib, puflab chalinadigan turlari keng tarqalgan. Xitoyga qo’shni
O’rta Osiyo xalqlarining arfa kabi musiqa asbo bi I-II asrlarda kirib borgan. Xitoylar
adabiyotida diniy an'analar juda keng o'rin olgan. Ajdodlarga sig'inish katta
ahamiyatga ega bo'lgan. Tabiat hodisalari va har xil ixtirolarni ilohiy kuchdan deb
bilganlar Matriarxat davrida bu kuch butun mavjudotning otasi Nyuyva bo'lgan:
30

olamni va odamzodni o'sha yaratgan , osmondagi teshik va yoriqlarni toshlar bilan o'sha
bekitib, tekislab qoygan.
2.2. T arbiya qoidalari va ularning mohiyati
Tarbiya qoidasi - pedagog ta'lim va tarbiya jarayonini yaxshiroq tashkil etish
maqsadida foydalanadigan boshlang'ich holat, rahbarlik asosidir. Tarbiya qoidalari
o'qituvchi, tarbiyachilarga yo'l-yo'riq ko'rsatuvchi qoidalar hisoblanadi, yangi kishini
shakllantirish vazifalari bilan belgilanadi. Tarbiya qoidalari Sharq va Markaziy Osiyo
faylasuf — donishmandlarining fikrlari va milliy pedagagika erishgan yutuqlarga
asoslanadi. Tarbiya qoidalari mustaqil xarakterga ega bo'lib, tarbiyaning o'ziga xos
xususiyatlarini va qonuniyatlarini aks ettiradi. Tarbiyaviy jarayonda bu qoidalarga
rioya qilish uning samarasini oshiradi, yaxshi natijalarga olib keladi. Tarbiyaning
mazmuni, tashkil etilishi, usullari va ularga qo'yiladigan talablar shu qoidalarda o'z
ifodasini topadi. Tarbiyaning mohiyati, mazmuni, qoidalari mamlakatimizda yangicha
iqtisodiy munosabat sharoitlarining o'zgarganligi sababli kengayib bormoqda.
Tarbiyaviy jarayonni yaxshilash, uni davr talabiga javob beradigan holga keltirish
uchun deyarli barcha qoidalarni, usullarni, g'oyalarni qaytadan ko'rib chiqishimiz,
shuningdek asosiy e'tiborni O'quvchi shaxsiga qaratishimiz, yillar davomida to'plangan
ijobiy tajribadan unumli foydalanishimiz zarur. Tarbiya qoidalariga quyidagilarni
kiritish mumkin: tarbiyaning ma'lum maqsadga qaratilganligi, tarbiyaning
insonparvarlik va demokratik qoidasi, tarbiyani hayot bilan, mehnat bilan bog'liqligi
qoidasi, tarbiyada milliy-madaniy va umuminsoniy qadriyatlarning ustivorligi qoidasi,
tarbiyada o'quvchilarning yosh va shaxsiy xususiyatlarini hisobga olish qoidasi,
izchillik, tizimlilik, tarbiyaviy ta'sirlarning birligi va uzluksizligi qoidasi va boshqalar.
Tarbiyaning maqsadga qaratilganligi qoidasi. Tarbiyadan ko'zlangan asosiy maqsad,
har tomonlama ma'naviy rivojlangan aqliy va axloqiy barkamol shaxsni
31

shakllantirishdan iborat. Shunga ko'ra tarbiyaviy faoliyatning mazmuni, tashkiliy
shakllari va usullari shu maqsadga erishishni ko'zda tutadi. Zamonaviy O'quv yurtining
asosiy vazifasi — shaxsning aqliy, axloqiy, his- tuyg'uli va jismoniy rivojlanishi,
qobiliyatlarini har tomonlama kamol toptirish , imkoni boricha qulay sharoitlar
yaratishdan iboratdir. Shuningdek, o'quvchilarda milliy g'urur va milliy axloq-odobni
shakllantirishni ko'zda tutadi. Tarbiyaviy ish ma'lum maqsadni ko'zlovchi va uzluksiz
davom etadigan jarayondir. Ko'pincha bir necha maqsad va vazifa birdaniga bajariladi,
bu esa o'quvchilar jamoasining aqliy va axloqiy o'sishini ta'minlaydi. Maqsadga intilish
va maqsad bir xil narsa emas. Yaxshi bir maqsad izhor qilingan bo'lsa-da, ammo bu
maqsadni amalga oshirish uchun hech qanday ish qilinmagan bo'lishi mumkin.
Shuning uchun maqsadni amalga oshirish uchun harakat qilish lozim. Shaxsning
shakllanish manfaatlari har bir pedagogik tadbirni tarbiyaning umumiy maqsadlari
bilan bog'lashni, uni rejali tarzda va qat'iy sur'atda amalga oshirishga harakat qilishni
talab etadi. Ma'lumki, O'zbekiston o'tish jarayonini boshdan kechirmoqda. hozirgi
sharoitda yoshlarni jamiyatimiz g'oyalarining kuchiga ishontirish, yangi jamiyatni
barpo etishda o'z xissalarini qo'shishga ijtimoiy-foydali mehnatda bevosita ishtirok
etishga rag'batlantirish juda muhimdir. Tarbiyaning ma'lum maqsadga kiritilganlik
qoidasi bolalar jamoasining rivojlanish istiqbollarini ko'ra bilishga yordam beradi. Har
bir tarbiyaviy tadbir oldindan puxta o'ylangan, muayyan maqsadni amalga oshirishga
bo'ysundirilgan bo'lsa, uning g'oyaviy-siyosiy darajasini ko'taradi, tanlangan usul va
vositalar maqsadga muvofiq keladi, ularning tarbiyaviy ta'siri yuqori bo'ladi. Tarbiyada
insonparvarlik va demokratiya qoidasi. Tarbiyada inson shaxsini oliy ijtimoiy qadriyat
deb tan olish, har bir tarbiyalanuvchining betakror va o'ziga xosligini hurmatlash,
uning ijtimoiy huquqi va erkinligini hisobga olish lozim. Tarbiyani demokratiyalash -
tarbiyachi va tarbiyalanuvchi o'rtasidagi o'zaro ishonch, hamkorlik asosida pedagogik
munosabatlar mohiyatini o'zgartirish demakdir. Bu tarbiya ishiga jamoatchilikni jalb
etish, uning rivojlanishiga jamoat omilini kiritish demakdir. O'qituvchi o'quvchiga ,
avvalgidek, tarbiya ob'ekti emas, xuddi o'zi kabi sub'ekt deb qarashi darkor. Tarbiyada
izchillik, tizimlilik — tarbiyaviy ta'sirlarning uyg'unligi va uzluksizligi
qoidasi. Tarbiyaga yaxlit tizimli yondashish tarbiyaning pedagogik harakatning
32

pirovard natijasiga yo'naltirilganlik darajasini belgilab beradi. Bunda pedagogik
maqsad va vazifalar, uning mazmuni tarbiyaviy jarayonning barcha qatnashchilari
tomonidan tan olinishi shart. Tarbiya ishida izchillik juda muhimdir. Tarbiyachi
avvaliga tarbiyalanuvchilardan biror narsani talab qilib, so'ngra o'zining bu talabini
unutib qo'ysa yoki o'zi bu talabga xilof ish tutsa, bu hol tarbiyaga juda yomon ta'sir
qiladi. O'qituvchi bir sO'zli; o'z lafziga sobit bo'lishi kerak. O'quvchilarga birdaniga
juda ko'p talab va qoidalarni taqdim qilish mumkin emas. Tarbiya va ta'lim berishda
uzluksizlik va tizimlilikka rioya qilish kerak. Hamma tarbiyachilar o'quvchiga bo'lgan
munosabatlarida bir-birlariga zid harakatda bo'lmasliklari, bir xil yagona talab
qo'yishlari lozim. Tarbiyaviy ishda bunday izchilikka rioya etish juda ham muhimdir.
O'quvchilarga tarbiyaviy ta'sir ko'rsatishda izchillikka rioya qilish, muomalani
avvalgicha davom ettirish va bir xil talab qo'yish muvaffaqiyat qozonishning eng
muhim shartlaridan biridir. Afsuski, amalda ba'zan oila O'quv yurti talablarini qo'llab-
quvvatlamaydigina emas, balki o'quvchiga teskari ta'sir ko'rsatadi. O'qituvchilar
orasida ham talablarning bir xilligi hamisha ta'minlanavermaydi. Tarbiya uzoq
muddatli, murakkab jarayon bo'lib, unda ota- ona, o'qituvchi, jamoatchilik va boshqalar
qatnashadilar. Shu sababli ularning ishida izchillik va davomiylik bo'lishiga rioya etish,
o'quvchilarning tarbiyalanganlik darajasini, tarbiya usullari va shakllarini o'z vaqtida
aniqlab olish juda muhimdir. Bu qoida tarbiya ishida tarbiyani amalga oshiradigan
barcha bo'g'inlarning hamjihat va bamaslahat ish ko'rishini ko'zda tutadi. Chunki
tarbiyaviy ta'sirdagi tizimlilik faqat yoshlarni emas, balki aholining barcha qatlamini
qamrab olishi kerak. O'quvchi o'qishni, tarbiya olishni istaydi, ulg'ayib jamiyat
hayotida faol ishtirok etishni xoxlaydi. Pedagog uni qay usulda, qanday munosabatlar
sharoitida, qanday pedagogik jarayonda tarbiyalashi lozimligini bilishi kerak. Shu bilan
birga O'quvchi o'zini o'zgartirishda faol ishtirokchi ekanligini ham unutmayotligi
lozim. O'quvchilar yaqin kishilarining munosabatlarini yaxshi bilsa, bu unga ishda
yordam bersa, shundagina O'quvchi pedagogik ta'sir o'tkazishga ochiq va moyil bo'ladi.
O'qituvchi - do'st, murabbiy, yo'l boshlovchi bo'lgandagina o'quvchilar o'zlarining ichki
dunyosini ochib ko'rsatadilar. Yuqorida aytganimizdek tarbiya — tarbiyachi va
tarbiyalanuvchi faoliyatlarini o'z ichiga olgan ikki yoqlama jarayon. Tarbiyachilar —
33

bilim va tarbiyaga ega bo'lgan kishilar, tarbiyalanuvchilar — bilim va tajriba
o'rganuvchi yoshlardir. Ammo tarbiyalanuvchilar muayyan darajada faol faoliyat
ko'rsatmasalar, tajriba va bilim o'rgana olmaydilar. Demak, tarbiya usuli — tarbiyachi
va tarbiyalanuvchilarning hamkorlikdagi faoliyat va o'zaro ta'sir ko'rsatish usulidir.
Ilmiy adabiyotlarda tarbiya usullari tarbiya metodlari deb ham nomlanadi. «Metod»
so'zi yunonchadan olingan bo'lib, yo'l, usul ma'nosini bildiradi. Ta'lim usullari singari
tarbiya usullari ham alohida qismlarga bo'linadi. Usul va uslub bir-biri bilan o'zaro
bog'langan holda pedagogik jarayon mohiyatiga ko'ra bir-biriga o'tib turishi mumkin.
O'qituvchilarning jamoa va individual faoliyatlarini maqsadga muvofiq tashkil qilish
uchun tarbiya shakllaridan foydalaniladi. Masalan: sinf majlisi, yig'ilishlar, ertalabki
lineyka, klub ishlari va boshqalar. Tarbiya vositalari biron-bir tarbiyaviy masalani
maqsadga muvofiq yo'l bilan hal qilishni tashkil etish uchun ishlatiladi (ko'rsatmali
qo'llanmalar, kitoblar, radio, televidenie). Bundan tashqari o'quvchilar jalb qilingan
faoliyat turlari — kinofil'mlar, san'at asarlari , o'quvchining jonli so'zi, sport, badiiy
havaskorlik to'garaklari va boshqa faoliyat turlari tarbiya vositalari bo'lishi mumkin.
Tarbiya natijasi tarbiyaviy jarayonning usullari, uslubi, vositalari va shakllaridan
mohirona foydalanishga bog'liq. Tarbiyachilar ta'sir etishning O'quvchi shaxsiga mos
usulini, eng maqbul usulni tanlab olishlari, uning shaxsini o'zgartirish uchun kerakli
sharoit yaratishlari darkor. Tarbiya usullari har bir tarbiya oluvchiga, turli yoshdagi
o'quvchilar jamoasiga alohida munosabatda bo'lishni nazarda tutadi. Shunday qilib,
tarbiya jarayonida o'qituvchi yakka o'quvchi yoki sinf jamoasi manfaati yo'lida biron-
bir tarbiyaviy masalani hal qilish uchun o'quvchilarning yosh va individual
xususiyatlarini, tarbiyalanganlik darajalarini, pedagogik vaziyat xarakterini hisobga
olgan holda ta'sir etish shakllari majmuasiga tarbiya usuli deyiladi. Tarbiya g'oyatda
murakkab jarayon bo'lib, har davrning ijtimoiy-siyosiy hayotini o'zida aks ettiradi.
Uning usullari, vosita va omillari asrlar davomida shakllanib takomillashadi, o'zini
oqlagan urf-odatlar an'anaga aylanadi.
34

XULOSA
Tarbiya ta‘lim berish bilan mustahkam aloqada bo'lgani holda o'ziga xos
qonuniyatlarga ega. Ta‘lim-tarbiya yaxlit pedagogik jarayondir. Lekin ular bir- biriga
aynan o'xshash emas. Tarbiya jarayoni murakkab jarayon bo'lib, u uzoq davom etadi
hamda uning natijasini ko'rish qiyinroq kechadi. Bolalarni tarbiyalash ular tug'ilgan
vaqtidan boshlanadi va muntazam ravishda ta‘lim berish bilan birga olib boriladi.
Bolaning o'sishi va tarbiyasi uning faoliyati jarayonida amalga oshiriladi. Yuqorida
bildirilgan mulohazalarga tayangan holda mavzu yuzasidan quyidagi xulosalarga kelish
mumkin.Tarbiya jarayonining asosini ijtitmoiy-xayotning ob'ektiv talabalarini,
shaxsning ijtimoiy mohiyatini hamda tabiatini aks ettiruvchi qonuniyatlar tashkil etadi.
Tarbiya jarayonini ilmiy asoslangan tarzda olib borish uning qonuniyatlrini chuqur
o'rganishni talab etadi. Tarbiya jarayonining muvaffaqiyati uni tashkil etishda qanday
tamoyillarga ko'ra ish ko'rilayotganligiga ham bog'liq. Tarbiya tamoyillari-yosh
avlodni tarbiyalash maqsadidan kelib chiqadigan va komil insonni tarbiyalashning
mazmuni, metodlari va yo'nalishiga quyiladigan eng muhim talabalarni belgilab
beruvchi asosiy g'oya va qoidalar yig'indisidir. Tarbiya jarayonini tashkil etishda
o'quvchi tomonidan qo'llaniladigan metodlar ham muhim ahamiyatga ega bo'lib, ular
ijtimoiy jamiyat tomonidan ta'lim muassasalari oldiga quyilgan yosh avlodni har
tomonlama barkamol, erkin, ijodkor, mustaqil fikr egasi etib tarbiyalash vazifalari
bilan belgilanadi. Tarbiya metodlari o'zaro o'xshash jihatlariga ko'ra uch guruxga
bo'linadi.
Tarbiya jarayonida qo'llaniladigan tarbiya vositalari tariya metodlari ahamiyatini
kuchaytirishga xizmat qiladi. Shu bilan birga tarbiya qoidasi-pedagog ta‘lim va tarbiya
jarayonini yaxshiroq tashkil etish maqsadida foydalanadigan boshlang'ich holat,
rahbarlik asosidir. Tarbiya qoidalari o'qituvchi, tarbiyachilarga yo'l-yo'riq ko'rsatuvchi
qoidalar hisoblanadi. Tarbiya qoidalari Sharq va Markaziy Osiyo faylasuf-
donishmandlarining fikrlari va milliy pedagogika erishgan yutuqlarga asoslanadi.
35

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
Asosiy adabiyotlar
1. Abdullaev M. Madaniyat, ma'naviyat, ma'rifat // Muloqot.-1998.-№3.
2. Abdullajonova D. Milliy tarixiy xotira: mohiyat va talqin // Jamiyat va
boshqaruv.- 2004.- №4.
3. Abduraxmonov A. Axloqiy tarbiya va milliy qadriyatlarimiz // Sharq
yulduzi.- 1990.- №12.
4. Aminov B., Rasulov T. Vatan yurakdagi javohir.-T.: O'qituvchi, 1996.
5. Amir Temur o'gitlari.- T.: Navro'z, 1992.- 63 b. (Amir Temur vasiyati.-T.: G'afur
G'ulom, 1991.
6. Ahmedov B. Ajdodlar o'giti.- T.: Cho'lpon, 1991.
7. Baratov Sh. O'quvchi shaxsini o'rganish usullari.-T.:O'qituvchi,1995.
8. Gasanov Z.T. Problemi vospitaniya patriotizma, drujbi narodov, veroterpimosti:
neobxodimost' novix podxodov k razrabotke metodologii i teorii
vospitaniya // Pedagogika. - 2001.- №4. - S.
9. Gera R. Vospitanie patriotizma sredstvami kraeveleniya // Vospitanie shkol'nikov. -
2005. -№10. -S.
10. Jabborov A.M. O'zbek maktabi o'qituvchisining psixologik va etnik
xususiyatlari. Psixol. fanl. dokt. diss. T.: 1999 y.
11. Yo'ldoshev J. Ta'limimiz istiqlol yo'lida.-T.: Sharq, 1996.
12. Yo'ldoshev M. Madaniyat insonni ulug'laydi // Muloqot.-2000.-№ 5.
INTERNET SAYTLARI:
http: www.ziyo.net.uz.
http: www.pedagog.uz.
http: www.edu.uz .
http: www. referat .uz .
36

Tarbiyaning tarkibiy qismlari

Sotib olish