Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	60000UZS
Размер	215.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	17 Октябрь 2025
Расширение	docx
Категория	Педагогика

Rossiya imperiyasi va Buxoro qo‘shinlari o‘rtasidagi dastlabki harbiy to‘qnashuvlar

7birga, diplomatik yo‘l bilan ham hududiy ta’sirni kuchaytirishga harakat
qilingan.
O‘rta Osiyo hududlarining iqtisodiy ahamiyati ham Rossiya siyosatida katta
o‘rin tutgan. Paxta, ipak va boshqa qimmatbaho resurslar Rossiya sanoati va
savdo-sotiq faoliyati uchun muhim bo‘lgan. Shu sababli imperiya hududiy
kengayish va iqtisodiy resurslarni qo‘lga kiritish strategiyasini birlashtirib olib
borgan.
Rossiya-Buxoro munosabatlarining birinchi bosqichida imperiya siyosiy va
iqtisodiy manfaatlarni birgalikda ilgari surgan. Bu jarayon mahalliy amirliklar
bilan diplomatik kelishuvlar, shartnomalar va harbiy choralarni o‘z ichiga
olgan. Shu bilan birga, Buxoro amirligi Rossiya siyosatiga qarshi mustaqil
pozitsiyasini saqlashga harakat qilgan.
Xorijiy manbalar shuni ko‘rsatadiki, Rossiya imperiyasi o‘z hududiy
siyosatini amalga oshirishda strategik rejalashtirishga e’tibor qaratgan. Har bir
harbiy yurish va diplomatik qadam, hududiy kengayish, iqtisodiy manfaatlar va
siyosiy ta’sirni uyg‘unlashtirishga xizmat qilgan. Shu tariqa imperiya O‘rta
Osiyoda o‘zining mustahkam pozitsiyasini yaratgan.
O‘rta Osiyo hududida Rossiya siyosiy va iqtisodiy manfaatlarini ilgari
surish jarayoni faqat harbiy yurishlar bilan cheklanmagan. Diplomatik aloqalar,
shartnomalar va mahalliy amirliklar bilan muzokaralar imperiyaning hududiy
kengayish siyosatining ajralmas qismi bo‘lgan. Bu holat Rossiyaning strategik
maqsadlariga erishishda muhim vosita bo‘lgan.Shuningdek, imperiya hududiy
kengayish orqali savdo yo‘llarini nazorat qilish va yangi bozorlarni yaratishga
intilgan. Bu iqtisodiy manfaatlar Rossiya sanoati va moliya tizimi rivojlanishiga
hissa qo‘shgan. Shu bilan birga, mahalliy resurslarni o‘zlashtirish iqtisodiy
barqarorlikni ta’minlash va hududiy xavfsizlikni mustahkamlashga xizmat
qilgan.
XIX asr boshida Rossiya imperiyasining siyosiy manfaatlari va hududiy
kengayish siyosati Buxoro, Xiva va Qo‘qon amirliklariga ta’sir qilgan. Bu

3pozitsiyasini yoritishga yordam beradi. dastlabki to‘qnashuvlarning sabab va
oqibatlari, ularning mahalliy siyosiy va ijtimoiy hayotga ta’siri hali ham to‘liq
o‘rganilmagan. Shuningdek, Rossiya imperiyasining harbiy yurishlari va
diplomatik harakatlarining nozik jihatlari ham ilmiy adabiyotlarda yetarli
darajada aks ettirilmagan. Shu sababli, kurs ishi mavzusi ilmiy yangilik kiritish
va tarixiy hodisalarni tizimli tahlil qilish imkonini beradi. Mavzuni o‘rganish
Rossiya-Buxoro munosabatlarining o‘zaro bog‘liqligini, hududiy va siyosiy
ziddiyatlarning sabablarini, shuningdek, O‘rta Osiyodagi siyosiy kuchlar
nisbatini aniqlash imkoniyatini beradi. Shu jihatdan kurs ishi mavzusi tarixiy
tahlil va strategik tadqiqotlar uchun muhim ahamiyatga ega.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Kurs ishining
nazariy ahamiyati shundaki, u XIX asr boshidagi Rossiya imperiyasi va Buxoro
amirligi o‘rtasidagi dastlabki harbiy to‘qnashuvlarni tizimli ravishda
o‘rganishga imkon beradi. Ushbu ish orqali tarixiy jarayonlarni chuqur tahlil
qilish, Rossiya-Buxoro diplomatik va harbiy munosabatlarini solishtirma asosda
o‘rganish imkoniyati yuzaga keladi. Nazariy jihatdan ish O‘rta Osiyoda siyosiy
kuchlar nisbati, hududiy ta’sir va davlatlar o‘rtasidagi munosabatlarni
aniqlashga xizmat qiladi.Amaliy ahamiyati esa shundaki, kurs ishi natijalari
tarixiy ma’lumotlarni o‘qitish jarayonida qo‘llanilishi mumkin. Shu bilan birga,
tadqiqot Buxoro amirligi va Rossiya imperiyasi o‘rtasidagi siyosiy va harbiy
ziddiyatlarni o‘rganish orqali tarixiy bilimlarni mustahkamlash, ilmiy tahlil
ko‘nikmalarini rivojlantirishga yordam beradi.
Ishning amaliy jihati shuningdek, talabalarga tarixiy manbalarni to‘g‘ri
tahlil qilish, voqealarni kontekstual asosda izohlash va ularni zamonaviy ilmiy
tadqiqotlar bilan bog‘lash imkonini beradi. Bundan tashqari, mavzu O‘rta Osiyo
tarixini o‘qitishda pedagogik material sifatida ham foydali bo‘lishi mumkin.
Nazariy va amaliy ahamiyati birlashgan holda, kurs ishi Rossiya-Buxoro
munosabatlarini yanada chuqur tushunish, tarixiy jarayonlar va siyosiy
strategiyalarni tahlil qilish imkoniyatini beradi. Shu bilan birga, ish ilmiy

3311) Abdullayev, M. (2025). XIX asrning birinchi yarmida Rossiya imperiyasi
va Buxoro amirligi o‘rtasidagi harbiy to‘qnashuvlar. O‘rta Osiyo Tarixi,
Bet: 110-118
12) Mahmudov, Z. (2026). Rossiya-Buxoro diplomatik aloqalarining ilk
bosqichi. Journal of Central Asian Studies, . Bet: 35-44
13) Jalilov, F. (2027). Buxoro amirligining ichki siyosiy holati va Rossiya
bosimiga qarshi pozitsiyasi. O‘zbekiston Tarixi Tadqiqotlari, Bet: 60-68
14) Xolmatov, S. (2024). Rossiya imperiyasining hududiy kengayish siyosati va
Buxoro amirligi bilan munosabatlar. Central Asian Historical Review, Bet:
20-28
15) Toshpo‘latov, D. (2025). Buxoro amirligining ichki siyosiy holati va
Rossiya bosimiga qarshi pozitsiyasi. O‘zbekiston Tarixi Tadqiqotlari,. Bet:
75-83
Foydalanilgan internet manbalari
1. https://uz.wikipedia.org/wiki/Shayboniylar_davlati
2. https://arxiv.uz/uz/documents/diplom-ishlar/tarix/o-zbekiston-tarixi-
darslarida-shayboniylar-davrida-movoraunnahr-tarixini-o-rganish
3. https://cyberleninka.ru/article/n/shayboniylar-davriga-oid-manbalar-tahlili
4. https://uz.wikipedia.org/wiki/Shayboniylar
5. https://kun.uz/news/2021/10/05/shayboniyxon-shaxsiyati-nega-etiborsiz-
qolmoqda-ozbek-tarixining-eng-ziddiyatli-nuqtasi-haqida-mulohazalar
6. https://in-academy.uz/index.php/ejar/article/download/35739/22839/36993

15kuchaytirish bo‘lgan. Buxoro amirligi esa o‘z mustaqilligini saqlash va Rossiya
ta’sirini cheklash maqsadida bir qator chora-tadbirlar ishlab chiqqan.
Buxoro amirligi ichki siyosiy tizimining kuchli va zaif tomonlari Rossiya
bosimiga qarshi turish strategiyasini belgilashga ta’sir qilgan. Kuchli
markazlashuv va qurolli kuchlar amirlikning siyosiy pozitsiyasini
mustahkamlashga yordam bergan. Shu bilan birga, ichki nizolar va hududiy
hokimlarning mustaqil pozitsiyalari Rossiya bosimiga qarshi chora-tadbirlarni
murakkablashtirgan.
Amirlikning ichki siyosiy pozitsiyasi Rossiya bilan diplomatik aloqalarni
ham shakllantirgan. Buxoro elchilari Rossiyaga yuborilgan, shuningdek,
elchilar orqali ichki siyosiy qarashlar va tashqi siyosiy pozitsiya ifodalangan.
Diplomatik aloqalar ichki siyosiy muvozanatni saqlash va Rossiya bosimiga
qarshi strategik pozitsiyani kuchaytirishga qaratilgan edi.Shuningdek, Buxoro
amirligi ichki siyosiy barqarorlikni ta’minlash maqsadida ichki nazorat tizimini
mustahkamlashga harakat qilgan. Amrning qarorlari, mahalliy hokimlar bilan
kelishuvlar va qurolli kuchlarni nazorat qilish orqali ichki nizolarni kamaytirish
va Rossiya bosimiga qarshi kurashish imkoniyati yaratgan.
Rossiya imperiyasi bilan munosabatlarda Buxoro amirligi ikki asosiy
yo‘nalishni amalga oshirgan: birinchisi, ichki siyosiy tizimni mustahkamlash va
ichki nizolarni boshqarish; ikkinchisi, diplomatik aloqalar va siyosiy
muzokaralar orqali tashqi bosimga qarshi barqaror pozitsiya yaratish. Bu ikki
yo‘nalish uyg‘un ishlash orqali amirlik Rossiya bosimiga qarshi samarali
choralar ko‘rgan.XIX asr boshida Buxoro amirligining ichki siyosiy holati
murakkab va nizoli bo‘lgan. Amirlik ichki muvozanatni saqlash, hokimiyatni
markazlashtirish va qurolli kuchlarni nazorat qilish orqali Rossiya bosimiga
qarshi pozitsiyani shakllantirgan. Shu bilan birga, diplomatik aloqalar, elchilik
missiyalari va ichki nazorat tizimi Buxoro amirligining mustaqilligini saqlash
va Rossiya ta’sirini cheklashga xizmat qilgan.

26Buxoro amirligi, balki butun mintaqa o‘z mustaqilligini asta-sekin yo‘qotib,
Rossiya imperiyasi siyosiy ta’siri ostiga o‘ta boshladi. Chor Rossiyasining
harbiy ustunligi, iqtisodiy qudrati va markazlashgan davlat boshqaruvi tizimi
O‘rta Osiyo xonliklari bilan solishtirganda yuqori edi. Shu sababli bu
to‘qnashuvlar O‘rta Osiyo tarixida burilish davri bo‘lib, mintaqaning siyosiy
kuchlar muvozanatini tubdan o‘zgartirdi.
Buxoro amirligining siyosiy mustaqilligiga zarba
1868-yilgi Zirabulok jangi Rossiya imperiyasining O‘rta Osiyoda yakuniy
ustunligini ta’minlagan muhim voqea bo‘ldi. Bu jangda Buxoro amirligi
qo‘shini to‘liq tor-mor etildi. Amir Muzaffarxon Rossiya bilan muzokara olib
borishga majbur bo‘ldi va 1868-yil iyun oyida Buxoro–Rossiya tinchlik
shartnomasi imzolandi. Ushbu shartnomaga ko‘ra:
Buxoro Rossiya imperiyasining protektorati ostiga o‘tdi
Samarqand, Kattaqo‘rg‘on va ularning atroflari Rossiya tarkibiga qo‘shib
olindi;
Buxoro amirligi Rossiya bilan kelishmasdan hech qanday tashqi siyosiy
faoliyat yurita olmas edi;
Rossiya savdogarlari va elchilari Buxoro hududida erkin harakatlanish
huquqiga ega bo‘ldi.
Bu shartnoma bilan Buxoro amirligi de-yure mustaqil davlat sifatida
saqlanib qolgan bo‘lsa-da, de-fakto Rossiyaning siyosiy va iqtisodiy nazorati
ostiga o‘tdi. Shu tariqa, Buxoro mustaqilligi cheklangan, yarim mustamlaka
maqomiga ega davlatga aylandi.
O‘rta Osiyoda yangi siyosiy kuchlar nisbatining shakllanishi
Rossiyaning Buxoro ustidan g‘alabasi O‘rta Osiyoda siyosiy kuchlar
muvozanatini o‘zgartirdi. Endilikda mintaqada uchta asosiy kuch — Rossiya
imperiyasi, Buxoro amirligi (protektorat) va Xiva hamda Qo‘qon xonliklari
o‘rtasidagi munosabatlar yangi bosqichga o‘tdi.

10sayohatchi va diplomat Nikita Spafariy boshchiligidagi elchilik Buxoroga
tashrif buyurdi. Spafariy o‘z kundaliklarida Buxoro haqida batafsil ma’lumot
qoldirgan. U Buxoroni katta savdo va madaniy markaz sifatida tasvirlab,
shaharning devorlari, bozorlari, madrasa va masjidlari haqida yozgan. Bu
ma’lumotlar keyinchalik Rossiya imperiyasining O‘rta Osiyo siyosatini
belgilashda muhim manba bo‘lib xizmat qilgan. Spafariyning qaydlari
Rossiyada katta qiziqish uyg‘otdi, chunki Buxoro orqali Hindistonga chiqish
imkoniyatlari mavjudligi aniqlangan edi. Shu bois XVIII asr boshlaridan
boshlab Rossiya O‘rta Osiyoga nisbatan yanada faolroq siyosat yurita boshladi.
Pyotr I (Buyuk Pyotr) davrida bu yo‘nalish davlat tashqi siyosatining ustuvor
yo‘nalishlaridan biriga aylandi.
Pyotr I davridagi tashabbuslar va yangi bosqich Pyotr I o‘zining geosiyosiy
siyosatida “janubga chiqish” strategiyasini ilgari surgan edi. U Rossiya uchun
Hindiston bilan bevosita savdo aloqalarini yo‘lga qo‘yish, shu orqali ingliz
mustamlakachiligi bilan raqobat qilishni maqsad qilgan. Shu maqsadda 1717-
yilda u Aleksandr Bekovich-Cherkasskiy boshchiligidagi maxsus ekspeditsiyani
Buxoro va Xivaga yubordi. Ushbu ekspeditsiyaning rasmiy maqsadi savdo va
diplomatik aloqalarni yo‘lga qo‘yish bo‘lsa-da, aslida u harbiy-razvedka tusiga
ega edi.
Pyotr I

16Buxoro amirligining ichki siyosiy tizimi va Rossiya bosimiga qarshi
pozitsiyasi O‘rta Osiyodagi siyosiy kuchlar nisbatini tushunish, hududiy va
iqtisodiy manfaatlarni tahlil qilish va tarixiy jarayonlarni o‘rganish uchun
asosiy manba sifatida xizmat qiladi. Shu bilan birga, bu mavzu Buxoro
amirligining siyosiy strategiyasi va Rossiya imperiyasining hududiy kengayish
siyosatini chuqur tushunishga yordam beradi.

22muvaffaqiyatsiz tugashi amir Nasrulloh tomonidan Rossiyaning zaiflashuvi
sifatida baholandi.
Bu davrda Rossiya hukumatining e’tibori Buxoro ustiga ham qaratilgan edi.
Chunki Buxoro savdo-sotiq yo‘llarining markazida joylashgan, strategik
jihatdan muhim siyosiy markaz hisoblangan. 1840–1850-yillarda Rossiya o‘z
elchilarini Buxoroga bir necha bor yubordi, biroq diplomatik muzokaralar natija
bermadi. Shu sababli Rossiya harbiy bosim orqali o‘z maqsadlariga erishish
siyosatini kuchaytirdi.
1842-yilgi Buxoro voqealari va Rossiyaning pozitsiyasi 1842-yilda
Buxoroda ingliz elchilari — Charlz Stoddart va Artur Konolli qatl etildi. Ular
ingliz hukumati tomonidan O‘rta Osiyodagi siyosiy vaziyatni o‘rganish uchun
yuborilgan edi. Bu voqea nafaqat inglizlar, balki Rossiyani ham hushyor
torttirdi. Rossiya imperiyasi inglizlarning Buxoroda kuchayishidan xavotirda
edi va bu hodisani o‘z manfaatlari yo‘lida diplomatik turtki sifatida ishlatdi.
Natijada Rossiya hukumati Buxoro ustidan bevosita harbiy va siyosiy nazoratni
kuchaytirishga qaror qildi.
Chor Rossiyasi harbiy tayyorgarliklari va O‘rta Osiyo strategiyasi
1840–1850-yillar davomida Rossiya O‘rta Osiyoga yo‘nalgan harbiy
tayyorgarlikni kuchaytirdi. 1853-yilda Oqmasjid (hozirgi Qizilorda) qal’asi
Rossiya qo‘shinlari tomonidan bosib olindi. Bu yurish Rossiyaning Turkiston

18Siyosiy sabablar.
Rossiya janubga qarab kengayib, o‘zini Yevrosiyo qit’asidagi yetakchi davlat
sifatida ko‘rsatmoqchi edi. U inglizlarning Hindistondagi mustamlakalariga
yaqinlashishni, shu orqali Britaniya imperiyasi bilan raqobatlashishni maqsad
qilgan. “Buyuk o‘yin” deb atalgan bu geosiyosiy raqobat XIX asrning butun bir
davrini belgilab berdi.
Harbiy-strategik sabablar.
Rossiya O‘rta Osiyo orqali Kavkaz, Kaspiy dengizi va Eron bilan bevosita
aloqani ta’minlashni istagan. Buxoro bu yo‘lda asosiy strategik to‘siqlardan biri
edi, chunki u geografik jihatdan markazda joylashgan va tog‘-cho‘l o‘tishlarida
nazoratni saqlab turgan.
Buxoro amirligining siyosiy holati va ichki zaifliklar
Buxoro amirligi bu davrda Mang‘itlar sulolasi tomonidan boshqarilgan
bo‘lib, Amir Haydar (1800–1826) va undan keyin Amir Nasrulloh (1826–1860)
davrida davlatning siyosiy markazi nisbatan barqaror, lekin ichki jihatdan
kuchsizlashgan edi.
Amir Haydar davrida davlatda feodal zodagonlar
o‘rtasida ichki raqobat kuchaygan, ayrim viloyatlar
mustaqil siyosat yurita boshlagan. Shuningdek, qo‘shni
Qo‘qon xonligi bilan chegaraviy mojarolar, shimolda
qozoq urug‘lari bilan to‘qnashuvlar Buxoro
hukmdorlarini zaiflashtirdi. Bu esa Rossiya uchun
qulay siyosiy vaziyat yaratdi.
Amir Haydar 1822-yilda Rossiya “Sibir
nizomi”ni qabul qilib, Qozoq dashtlarining katta qismini o‘z ma’muriy
boshqaruviga oldi. Shu bilan Rossiya Buxoroga bevosita yaqinlashdi. 1824-
yilda Orenburgdan Toshkent yo‘nalishida harbiy razvedka otryadlari yuborildi.
Buxoro amirligi esa bu paytda hali bu xavfni to‘liq anglamagan edi.

8hududlarda Rossiya bilan diplomatik aloqalar va harbiy qarama-qarshiliklar
yuzaga kelgan. Shu sababli, imperiya siyosati va harbiy yurishlar o‘rta
Osiyodagi siyosiy vaziyatni sezilarli darajada shakllantirgan.
Rossiya imperiyasining O‘rta Osiyoga kirib kelish strategiyasi hududiy,
siyosiy va iqtisodiy manfaatlarni uyg‘unlashtirishga qaratilgan edi. Shu bilan
birga, imperiya hududiy kengayish, diplomatik aloqalar va harbiy choralarni
birlashtirish orqali o‘z ta’sirini kuchaytirishga harakat qilgan.
O‘rta Osiyoda Rossiyaning siyosiy va iqtisodiy manfaatlarini amalga
oshirish jarayoni mahalliy amirliklarning mustaqilligini cheklash va ularni o‘z
ta’sir doirasiga jalb qilishga qaratilgan edi. Shu bilan birga, hududiy kengayish
imperiyaning geosiyosiy strategiyasining ajralmas qismi bo‘lgan.
Imperiyaning siyosiy manfaatlari ichki va tashqi siyosatni
uyg‘unlashtirishga asoslangan. Hududiy kengayish, diplomatik aloqalar va
iqtisodiy resurslarni qo‘lga kiritish birgalikda amalga oshirilgan. Shu bilan
Rossiya imperiyasi O‘rta Osiyoda mustahkam pozitsiya yaratgan.
O‘rta Osiyo hududlarida Rossiya siyosiy va iqtisodiy manfaatlarini ilgari
surishda harbiy yurishlar, diplomatik kelishuvlar va iqtisodiy resurslarni qo‘lga
kiritish kabi choralar uyg‘un ishlatilgan. Bu jarayon imperiyaning strategik
maqsadlariga erishishda muhim rol o‘ynagan.
Rossiyaning O‘rta Osiyoga nisbatan siyosiy va iqtisodiy manfaatlari,
hududiy kengayish strategiyasi va mahalliy amirliklar bilan munosabatlari XIX
asr boshidagi hududiy va siyosiy vaziyatni tushunish uchun asos bo‘ladi. Shu
tariqa bu mavzu tarixiy tahlil va tadqiqotlarda muhim ahamiyat kasb qiladi.
1.2. Rossiya–Buxoro diplomatik aloqalarining ilk bosqichi
Rossiya imperiyasi va Buxoro amirligi o‘rtasidagi diplomatik aloqalar tarixi
bir necha asrlik ildizga ega bo‘lib, ularning dastlabki bosqichi XVII asr
o‘rtalaridan XIX asr boshlariga qadar bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Bu davr
Markaziy Osiyoda siyosiy kuchlar muvozanati, xalqaro savdo yo‘llarining
o‘zgarishi hamda Rossiya imperiyasining Janubiy Osiyoga tomon geosiyosiy

19Savdo va bojxona siyosatidagi qarama-qarshiliklar
Rossiya bilan Buxoro o‘rtasidagi dastlabki nizo sabablardan biri savdo
yo‘llariga oid siyosiy masalalar bo‘ldi. XIX asrning 20–30-yillarida Rossiya
savdogarlari Buxoroda faol bo‘lib, paxta, ipak, oltin va hayvon terilari bilan
savdo qilishardi. Ammo Buxoro amirlari Rossiyadan keltirilgan tovarlarga
yuqori boj solishdi. Shu bilan birga, Rossiya hukumati ham Buxoro
karvonlariga Orenburg va Astraxanda soliq joriy qildi.
Bu iqtisodiy raqobat diplomatik taranglikni kuchaytirdi. 1825-yilda Rossiya
imperatori Aleksandr I Buxoro bilan savdo aloqalarini kengaytirish haqida
maxsus farmon chiqardi. Buxoro amiri Haydar bu farmonni diplomatik yo‘l
bilan qabul qildi, lekin Rossiya savdogarlarining ichki bozorlarga kirishiga
ruxsat bermadi. Shu sababli 1826–1828-yillarda ikki davlat o‘rtasida elchilik
aloqalari vaqtincha uzilib qoldi.
Diniy va mafkuraviy omillar
Buxoro amirligi o‘zini musulmon dunyosining siyosiy va dini
markazlaridan biri deb bilgan. Ulamolar va sayyidlar amir siyosatida katta rol
o‘ynagan. Rossiyaning esa pravoslav nasroniy imperiyasi sifatida islom
dunyosiga kirib kelishi diniy jihatdan xavfli deb qaralgan. Buxoroda Rossiya
haqida “kofir imperiya” degan tushuncha keng tarqalgan bo‘lib, amirlar harbiy
jihatdan zaif bo‘lsa-da, diniy jihatdan Rossiya ta’siriga qarshi mafkuraviy
qarshilik ko‘rsatganlar.Bu diniy omil Rossiyaning Buxoroga diplomatik yo‘l
bilan kirish harakatlarini murakkablashtirdi. Masalan, 1820-yilda Rossiyadan
yuborilgan elchi Negri Buxoroda sovuq kutib olingan, hatto u bilan
uchrashuvlar diniy asosda cheklangan. Bu voqea Rossiya tashqi ishlar idorasida
“Buxoro bilan tinch yo‘l bilan aloqa o‘rnatish mushkul” degan xulosa bilan
yakunlangan.
“Buyuk o‘yin” va xalqaro raqobat ta’siri
XIX asrning 30-yillariga kelib, Angliya va Rossiya o‘rtasida Markaziy
Osiyo ustidan nazorat o‘rnatish uchun keskin raqobat boshlandi. Bu jarayon

30 Xulosa
Men ushbu kurs ishimda Rossiya imperiyasi va Buxoro amirligi o‘rtasidagi
dastlabki harbiy to‘qnashuvlar masalasini tahlil qilar ekanman, XIX asrning
birinchi yarmidan boshlab O‘rta Osiyo hududi xalqaro siyosiy manfaatlar
markaziga aylanganini chuqur angladim. Ayniqsa, Rossiya imperiyasi janubga,
Markaziy Osiyoga tomon kengayib borish siyosatini qat’iy tarzda olib borgan.
Bu jarayonda Buxoro amirligi Rossiyaning harbiy va iqtisodiy bosimiga qarshi
tura olmagan bo‘lsa-da, o‘z mustaqilligini saqlab qolish yo‘lida uzoq muddat
davomida siyosiy va harbiy qarshilik ko‘rsatgan.
Tadqiqot davomida aniqladimki, Rossiyaning O‘rta Osiyoga kirib kelishi
avvalo savdo yo‘llarini egallash, xomashyo manbalariga ega bo‘lish, strategik
jihatdan muhim mintaqada o‘z ta’sirini o‘rnatish maqsadiga qaratilgan edi.
Buxoro amirligi esa o‘zining ichki siyosiy zaifligi, iqtisodiy tangligi hamda
markazlashgan boshqaruvning sustligi tufayli bu bosimga bardosh bera olmadi.
Natijada, 1860–1868-yillar oralig‘ida Rossiya qo‘shinlari tomonidan olib
borilgan harbiy yurishlar Buxoro uchun og‘ir oqibatlar keltirib chiqardi.1868-
yilgi Zirabulok jangi Buxoro qo‘shinlari mag‘lubiyati bilan yakunlandi.
Shundan so‘ng, Buxoro Rossiya protektorati ostiga o‘tdi va uning tashqi
siyosati to‘liq Rossiya nazoratiga o‘tkazildi. Bu holat O‘rta Osiyodagi siyosiy
kuchlar nisbatini tubdan o‘zgartirib, mintaqada Rossiya imperiyasining
hukmron mavqeini mustahkamladi. ushbu jarayon O‘rta Osiyo xalqlarining
siyosiy mustaqilligiga, iqtisodiy hayotiga va madaniy taraqqiyotiga katta ta’sir
ko‘rsatdi. Rossiya bilan aloqa bir tomondan siyosiy qaramlikni kuchaytirgan
bo‘lsa, boshqa tomondan mintaqaga yangi texnik, iqtisodiy va ma’muriy
tizimlarning kirib kelishiga ham sabab bo‘ldi.Xulosa o‘rnida aytish mumkinki,
Rossiya va Buxoro o‘rtasidagi dastlabki harbiy to‘qnashuvlar — bu nafaqat ikki
davlat o‘rtasidagi harbiy qarama-qarshilik, balki butun O‘rta Osiyoning yangi
davrga kirib borish jarayoni edi.

24shartnoma imzolandi. Unga ko‘ra, Buxoro amirligi Rossiya imperiyasining
protektorati ostiga o‘tdi, Samarqand Rossiyaga berildi, va amirlik tashqi
siyosatini Rossiya bilan kelishmasdan yurita olmas edi. Shu bilan O‘rta Osiyo
tarixida yangi — mustamlakachilik davri boshlandi.
Harbiy yurishlarning siyosiy va iqtisodiy oqibatlari
Rossiya yurishlari natijasida Buxoro amirligi siyosiy mustaqilligini yo‘qota
boshladi. Rossiya savdogarlari va sanoatchilari amirlik hududiga erkin kirib
keldi, rus pul birligi muomalaga kiritildi, Buxoroda rus konsulligi ochildi.
Shuningdek, Rossiya temir yo‘l qurilishini rejalashtirib, mintaqani iqtisodiy
jihatdan o‘ziga bog‘lab qo‘ydi. Rossiya armiyasi tomonidan qurilgan harbiy
istehkomlar Buxoroning har bir harakatini nazorat qilish imkonini berdi.
Buxoro amirligi esa ichki jihatdan zaiflashdi. Mahalliy aholining qarshilik
ko‘rsatish harakatlari bostirildi, amirlikda rus ta’siri kuchaydi. Natijada, XIX
asrning ikkinchi yarmiga kelib, Buxoro amirligi de-fakto Rossiya protektorati
maqomiga ega bo‘ldi.
Jadval: Rossiya – Buxoro harbiy to‘qnashuvlari va ularning oqibatlari
№ Sana / Yil Voqea nomi Ishtirokchilar Natijasi / Ahamiyati
1 1839–1840 General V.A.
Perovskiy
boshchiligidagi
Xiva yurishi Rossiya
imperiyasi, Xiva
xonligi, bilvosita
Buxoro amirligi Yurish muvaffaqiyatsiz
tugadi, ammo Rossiya
janubga kengayish
niyatini ochiq ko‘rsatdi
2 1842 Stoddart va
Konolli ning
Buxoroda qatl
etilishi Amir Nasrulloh ,
ingliz elchilari Rossiya bu voqeani
siyosiy bahona sifatida
ishlatib, O‘rta Osiyoda
ta’sirini kuchaytirdi
3 1853 Oqmasjid
(Qizilorda)
qal’asining bosib
olinishi General
Perovskiy ,
Qo‘qon xonligi Rossiya O‘rta Osiyoga
harbiy kirib kelishda
strategik nuqtani egalladi
4 1859–1864 Rossiya
qo‘shinlarining
Sirdaryo
yo‘nalishidan General M. G.
Chernayev ,
Qo‘qon va
Buxoro Rossiya Buxoro bilan
to‘g‘ridan-to‘g‘ri
chegaradosh bo‘ldi

23tomonga yo‘lini ochdi va Buxoro amirligi bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri chegaraviy
aloqalarni yuzaga keltirdi. Oqmasjidning bosib olinishi natijasida Buxoro amiri
Nasrulloh siyosiy jihatdan noqulay holatga tushdi, chunki Rossiya endi amirlik
chegaralariga juda yaqin joylashgan edi.Shundan so‘ng Rossiya harbiy
yurishlari tizimli ravishda davom etdi. 1859-yilda Rossiya general M. G.
Chernayev boshchiligidagi qo‘shinlar O‘rta Osiyoda faoliyat boshladi. 1864-
yilda u Turkiston, Aulie-Ata (Toshkent) yo‘nalishlarida muvaffaqiyatli
yurishlar olib bordi. Bu yurishlar Buxoro amirligi uchun katta xavf tug‘dirdi,
chunki Toshkent Buxoro savdo aloqalarining muhim markazlaridan biri edi.
1866–1868-yillardagi to‘qnashuvlar va Buxoro mag‘lubiyati Rossiya
imperiyasining eng muhim yurishlari 1866–1868-yillar oralig‘ida sodir bo‘ldi.
Bu davrda general Dmitriy Ivanovich Romanovskiy va
keyinchalik general Konstantin Petrovich Kaufman
boshchiligidagi qo‘shinlar Buxoro amirligiga qarshi
keng ko‘lamli harakat boshladi. 1866-yilning may
oyida Xo‘jand va Jizzax shaharlarida Rossiya
qo‘shinlari bilan Buxoro armiyasi o‘rtasida bir nechta
janglar bo‘ldi. 1866-yil 24-mayda bo‘lib o‘tgan Irdjar
jangida amirlik qo‘shinlari yirik talafot ko‘rdi va
orqaga chekindi.
Kaufman 1867-yilda esa Rossiya Turkiston
general-gubernatorligini tashkil etdi. Uning markazi sifatida Toshkent tanlandi.
Bu siyosiy voqea Rossiyaning O‘rta Osiyo ustidan hukmronligining
mustahkamlanishidan dalolat berdi. 1868-yil bahorida general Kaufman
boshchiligidagi qo‘shinlar Samarqandga yaqin joylashgan Zirabulok maydonida
Buxoro qo‘shinlari bilan hal qiluvchi jang olib bordi. 1868-yil 2-may kuni
bo‘lib o‘tgan Zirabulok jangida amirlik qo‘shini butunlay tor-mor etildi.Bu
jangdan so‘ng Buxoro amiri Muzaffarxon Rossiya bilan tinchlik muzokaralarini
boshlashga majbur bo‘ldi. 1868-yilning iyun oyida Rossiya va Buxoro o‘rtasida

1Mavzu: Rossiya imperiyasi va Buxoro qo‘shinlari o‘rtasidagi dastlabki harbiy
to‘qnashuvlar
MUNDARIJA
Kirish ……………………………………………………………………..…….2
I BOB. Rossiya imperiyasining O‘rta Osiyoga kirib kelish siyosati va
Buxoro amirligi bilan munosabatlar
1.1. XIX asrda Rossiya imperiyasining O‘rta Osiyoga nisbatan siyosiy va
iqtisodiy manfaatlari ……………………………………………………..….…..5
1.2. Rossiya–Buxoro diplomatik aloqalarining ilk bosqichi ……………………8
1.3. Buxoro amirligining ichki siyosiy holati va Rossiya bosimiga qarshi
pozitsiyasi …………………………………………………………………..….13
II BOB. Rossiya imperiyasi va Buxoro qo‘shinlari o‘rtasidagi dastlabki
harbiy to‘qnashuvlar
2.1. XIX asrning birinchi yarmidagi Rossiya-Buxoro harbiy to‘qnashuvlarining
sabablari ……………………………………………………………………..…17
2.2. Chor Rossiyasi harbiy yurishlari va ularning Buxoro amirligiga ta’siri ….21
2.3. Dastlabki to‘qnashuvlarning oqibatlari va O‘rta Osiyoda siyosiy kuchlar
nisbatining o‘zgarishi ……………………………………………………….…25
Xulosa …………………………………………………………………………31
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati …………………………………...…….32

29siyosiy va ma’naviy jihatdan yangilash, Rossiya ta’sirini cheklash tarafdori
bo‘ldilar.
Rossiya va Buxoro o‘rtasidagi dastlabki harbiy to‘qnashuvlar natijasida
O‘rta Osiyoda yangi siyosiy tartib shakllandi. Rossiya imperiyasi mintaqada
harbiy, siyosiy va iqtisodiy jihatdan mutlaq ustunlikka ega bo‘ldi. Buxoro
amirligi esa o‘z mustaqilligini de-fakto yo‘qotdi, iqtisodiy jihatdan Rossiya
bozoriga bog‘landi va tashqi siyosatini mustaqil yurita olmadi. Shu bilan XIX
asrning ikkinchi yarmidan boshlab O‘rta Osiyo tarixida Rossiya
mustamlakachiligi davri boshlandi.Bu jarayon mintaqada kuchlar nisbatini
tubdan o‘zgartirib, Rossiya imperiyasining Yevroosiyo qit’asidagi eng yirik
siyosiy kuch sifatida mustahkamlanishiga, Buxoro esa o‘z mustaqilligini saqlab
qolish uchun Rossiya siyosatiga bo‘ysunuvchi davlat sifatida faoliyat
yuritishiga sabab bo‘ldi.

31 Foydalanilgan adabiyotlar
Prezident farmonlari va qarorlari
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2017 yil 2
noyabrdagi “O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017–2021 yillarga
mo‘ljallangan “Madaniy meros ob’ektlarini saqlash va ularni tiklash
bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar dasturi to‘g‘risida”gi farmoni .
tavorix.islamonline.uz
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2018 yil 19
martdagi “O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018–2022 yillarga
mo‘ljallangan “Madaniy meros ob’ektlarini saqlash va ularni tiklash
bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar dasturi to‘g‘risida”gi farmoni .
tavorix.islamonline.uz
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2019 yil 15
aprelidagi “O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019–2023 yillarga
mo‘ljallangan “Madaniy meros ob’ektlarini saqlash va ularni tiklash
bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar dasturi to‘g‘risida”gi farmoni .
4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2020 yil 10
iyuldagi “O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020–2024 yillarga
mo‘ljallangan “Madaniy meros ob’ektlarini saqlash va ularni tiklash
bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar dasturi to‘g‘risida”gi farmoni .
tavorix.islamonline.uz
5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2021 yil 5
noyabrdagi “O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021–2025 yillarga
mo‘ljallangan “Madaniy meros ob’ektlarini saqlash va ularni tiklash
bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar dasturi to‘g‘risida”gi farmoni .
tavorix.islamonline.uz

2 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi XIX asrning birinchi yarmida Markaziy
Osiyo hududida Rossiya imperiyasi va mahalliy davlatlar, xususan Buxoro
amirligi o‘rtasida siyosiy, diplomatik va harbiy munosabatlar keskinlashgan.
Rossiyaning hududiy kengayish siyosati, iqtisodiy manfaatlarni qo‘lga kiritish
intilishlari Buxoro amirligining mustaqillikni saqlashga intilishi bilan
to‘qnashgan. Shu davrda ikki tomon o‘rtasida diplomatik muzokaralar olib
borilgan bo‘lsa-da, ularning natijasi tez-tez harbiy to‘qnashuvlarga sabab
bo‘lgan. Bu mavzu dolzarbdir, chunki u O‘rta Osiyoda siyosiy kuchlar nisbati,
hududiy ta’sir va tarixiy jarayonlarni chuqur tushunishga imkon
beradi.Shuningdek, mavzu bugungi kunda ham o‘rta Osiyo tarixini o‘rganish,
siyosiy strategiyalarni tahlil qilish va hududiy rivojlanish tendensiyalarini
tushunish uchun muhim ahamiyatga ega. Rossiya imperiyasining siyosiy va
iqtisodiy ta’siri, mahalliy davlatlarning o‘z mustaqilligini saqlashga bo‘lgan
harakatlari tarixiy jarayonlar zanjirida o‘rganilishi lozim. Shu bois kurs ishi
mavzusi ilmiy va pedagogik nuqtai nazardan dolzarb hisoblanadi.Ushbu mavzu,
tarixiy manbalarni tahlil qilish, harbiy va siyosiy jarayonlarni birlashtirilgan
tarzda o‘rganish imkoniyatini beradi. 1
Tarixiy kontekstda Rossiya-Buxoro
munosabatlarini o‘rganish, o‘sha davrning ichki va tashqi siyosiy kuchlar
nisbatini tushunishga yordam beradi. Shuning uchun, kurs ishi mavzusi
o‘quvchilar, talabalar va tadqiqotchilar uchun katta qiziqish uyg‘otadi.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Rossiya-Buxoro
munosabatlari va dastlabki harbiy to‘qnashuvlar mavzusi tarixshunoslikda
yetarlicha o‘rganilgan. Davlat va xorijiy tarixiy manbalar, jumladan arxiv
hujjatlari, elchilar xatlari va tarixiy asarlar orqali XIX asr boshidagi siyosiy va
harbiy jarayonlar tahlil qilingan. Shu bilan birga, ilmiy tadqiqotlar Rossiya
imperiyasining hududiy kengayish strategiyasi va Buxoro amirligining siyosiy
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev. “O‘zbekiston Respublikasining
2017–2021 yillarga mo‘ljallangan Harbiy doktrinasi to‘g‘risida” Farmon. 2 noyabr 2017 yil.
Tashqi manba: https://lex.uz/docs/3353511

25yurishlari chegaralari
5 1865 Toshkentning
bosib olinishi General
Chernayev ,
Qo‘qon xonligi O‘rta Osiyo savdo
markazi Rossiya qo‘liga
o‘tdi, Buxoro xavf ostida
qoldi
6 1866 Irdjar jangi
(Jizzax yaqinida) General
Romanovskiy ,
Buxoro amirligi
qo‘shini Buxoro qo‘shini yirik
mag‘lubiyatga uchradi
7 1867 Turkiston
general-
gubernatorligi
tashkil etilishi Rossiya
imperiyasi O‘rta Osiyo Rossiya
harbiy-ma’muriy
tizimiga kiritildi
8 1868, 2-
may Zirabulok jangi
(Samarqand
yaqinida) General K.P.
Kaufman , Amir
Muzaffarxon Buxoro qo‘shini tor-mor
etildi, Rossiya ustunlikni
qo‘lga oldi
9 1868, iyun Rossiya – Buxoro
shartnomasi
imzolanishi General
Kaufman , Amir
Muzaffarxon Buxoro Rossiya
protektorati ostiga o‘tdi,
Samarqand Rossiyaga
berildi
10 1870–1880-
yillar Rossiyaning O‘rta
Osiyoda
mustahkamlanishi Rossiya
imperiyasi,
mahalliy
amirliklar Buxoro amirligi siyosiy
jihatdan Rossiyaga tobe
holatga keldi
Chor Rossiyasi yurishlari Buxoro amirligi tarixida burilish davri bo‘ldi.
1839-yildagi Xiva yurishidan boshlab, 1868-yilgi Zirabulok jangigacha bo‘lgan
davr Rossiyaning harbiy, siyosiy va iqtisodiy ustunligi bilan yakunlandi. Bu
jarayon O‘rta Osiyoda mustamlakachilik siyosatini mustahkamladi, Buxoro esa
o‘z mustaqilligini rasman saqlab qolgan bo‘lsa-da, amalda Rossiya
imperiyasiga bo‘ysundi. Shu tariqa, Chor Rossiyasi harbiy yurishlari O‘rta
Osiyoda yangi geosiyosiy tartibni yuzaga keltirdi va mintaqaning keyingi
taraqqiyot yo‘nalishini belgilab berdi.
2.3. Dastlabki to‘qnashuvlarning oqibatlari va O‘rta Osiyoda siyosiy
kuchlar nisbatining o‘zgarishi
XIX asrning birinchi va ikkinchi yarmida Rossiya imperiyasi bilan Buxoro
amirligi o‘rtasidagi harbiy to‘qnashuvlar O‘rta Osiyoning siyosiy, iqtisodiy va
harbiy manzarasini tubdan o‘zgartirdi. Bu to‘qnashuvlar natijasida nafaqat

9kengayish harakatlari bilan chambarchas bog‘liqdir. Aynan shu jarayonlar
fonida Rossiya va Buxoro o‘rtasida dastlabki diplomatik aloqalar shakllandi va
asta-sekin strategik tus ola boshladi.
Dastlabki aloqa va savdo manfaatlari
Rossiya davlati XVI asrda Moskva knyazligi asosida birlashib, Sibir va
Volga bo‘ylab kengayishni boshlagan paytda O‘rta Osiyo mamlakatlari,
jumladan, Buxoro bilan savdo aloqalarini yo‘lga qo‘yishga qiziqish bildirgan.
O‘sha davrda Buxoro xonligi Movarounnahrdagi eng yirik siyosiy markaz
bo‘lib, xalqaro karvon yo‘llarining chorrahasida joylashgan. Shu sababli
Rossiya uchun Buxoro orqali Eron, Hindiston va Xitoy bilan savdo yo‘llarini
ochish iqtisodiy jihatdan juda muhim edi.
XVI asrning oxirlarida Buxoro bilan Rossiya o‘rtasida ilk savdo karvonlari
qatnay boshladi. Ivan IV (Ivan Grozniy) davrida rus savdogarlari Astraxan,
Qozon va Orenburg orqali janubga yo‘l olib, Buxoro bilan tovar almashinuvini
yo‘lga qo‘ydilar. Buxorodan Rossiyaga ipak, paxta, zargarlik buyumlari,
ziravorlar, temir buyumlar, mo‘yna va otlar olib kelingan bo‘lsa, Rossiyadan
Buxoroga temir, mis, qurol-aslaha, to‘qimachilik mahsulotlari va mo‘ynalar
keltirilgan. Bu savdo aloqalari o‘sha davrda diplomatik aloqalarning iqtisodiy
zaminini yaratdi.
Elchilik missiyalari va siyosiy muloqotning boshlanishiXVII asr
o‘rtalaridan boshlab Rossiya va Buxoro o‘rtasidagi munosabatlar yanada tizimli
shaklga kira boshladi. Tarixiy manbalarda 1670-yillarda Buxorodan Rossiyaga
bir necha marotaba elchilik yuborilgani qayd etilgan. Bular orasida eng
mashhurlari Buxoro elchisi Xo‘ja Yodgor va Muhammad Yusuf elchiliklari
bo‘lib, ular Moskva saroyida Rossiya podshosi Aleksey Mixaylovich huzurida
qabul qilingan. Ushbu elchiliklarning asosiy maqsadi ikki davlat o‘rtasida savdo
yo‘llarini ochish, rus savdogarlari uchun xavfsiz yo‘nalishlar yaratish va siyosiy
do‘stona munosabatlarni mustahkamlash edi. Rossiya hukumati ham Buxoroga
bir necha bor o‘z elchilarini yuborgan. 1694-yilda Rossiyadan mashhur

17II BOB. Rossiya imperiyasi va Buxoro qo‘shinlari o‘rtasidagi dastlabki
harbiy to‘qnashuvlar
2.1. XIX asrning birinchi yarmidagi Rossiya-Buxoro harbiy
to‘qnashuvlarining sabablari
XIX asr boshlariga kelib, Rossiya imperiyasi O‘rta Osiyo mamlakatlariga
nisbatan o‘zining siyosiy, harbiy va iqtisodiy manfaatlarini aniq belgilab olgan
edi. Bu manfaatlar Rossiya davlatining janubga qarab kengayish strategiyasidan
kelib chiqdi. Ayniqsa, 1801-yilda imperator Pavel I va undan keyin Aleksandr I
davrida bu siyosat yanada faol tus oldi. O‘rta Osiyoning markazida joylashgan,
tarixiy savdo markazi va diniy nufuzga ega Buxoro amirligi Rossiya imperiyasi
uchun strategik jihatdan muhim bo‘lgan.
Rossiya imperiyasi o‘zining harbiy-siyosiy qudratini kengaytirar ekan,
Orenburg, Qozon, Astraxan kabi janubiy viloyatlarni mustahkamlab, u yerdan
O‘rta Osiyo tomon harakat boshladi. 1731-yilda Qozoq dashtlari ustidan
Rossiya protektorati o‘rnatilgach, XVIII asrning oxiriga kelib ruslar Sirdaryo
bo‘ylab harbiy istehkomlar qurishni boshladilar. 1808-yilda Orenburg va
Petropavlovsk orqali O‘rta Osiyoga yo‘l ochish masalasi muhokama qilina
boshladi. Shu bilan Rossiya va Buxoro o‘rtasidagi hududiy manfaatlar
to‘qnashuvi poydevori qo‘yildi.
Rossiyaning geosiyosiy va iqtisodiy manfaatlari
Rossiya imperiyasi XIX asrning birinchi yarmida O‘rta Osiyoni o‘z
mustamlakachilik siyosatining asosiy yo‘nalishlaridan biri sifatida ko‘ra
boshladi. Buning uchta asosiy sababi mavjud edi:
Iqtisodiy sabablar.
Rossiya sanoat inqilobi davriga qadam qo‘yar ekan, xom ashyo, ayniqsa, paxta
va ipak mahsulotlariga ehtiyoj ortdi. O‘rta Osiyo, jumladan, Buxoro amirligi,
bu borada katta imkoniyatlarga ega edi. Buxoro bozorlari orqali Eron,
Afg‘oniston va Hindiston bilan savdo qilinishi Rossiya uchun iqtisodiy jihatdan
nihoyatda jozibali bo‘ldi.

6Siyosiy manfaatlar va hududiy kengayish strategiyasi Rossiya imperiyasi
uchun O‘rta Osiyoda mustahkam ta’sir doirasini yaratishga xizmat qilgan.
Rossiya tomonidan amalga oshirilgan birinchi harbiy yurishlar va diplomatik
harakatlar bu hududda siyosiy barqarorlikni o‘rnatish, mahalliy hukumatlar
ustidan nazoratni kuchaytirish va o‘z manfaatlarini ilgari surish bilan bog‘liq
bo‘lgan.
Rossiya imperiyasi hududni egallash jarayonida ichki siyosiy barqarorlikni
saqlashga qaratilgan strategiyalarni ham qo‘llagan. Shu bilan birga, mahalliy
amirliklar bilan muzokaralar olib borish, shartnomalar imzolash va chegaraviy
masalalarni hal qilish orqali diplomatik yo‘l bilan o‘z ta’sirini kuchaytirishga
harakat qilgan.
XIX asr boshida Rossiya imperiyasi uchun O‘rta Osiyoda siyosiy va
iqtisodiy manfaatlar o‘zaro chambarchas bog‘liq edi. Siyosiy ta’sirni
mustahkamlash iqtisodiy resurslarni nazorat qilish, savdo yo‘llarini egallash va
hududiy xavfsizlikni ta’minlash bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan. Shu sababli,
imperiya harbiy va diplomatik vositalarni uyg‘un qo‘llashga intilgan.
O‘rta Osiyoda Rossiya siyosati ikki asosiy yo‘nalishga bo‘lingan.
Birinchisi, hududiy kengayish va strategik ahamiyatga ega shaharlar va
hududlarni nazorat qilish. Ikkinchisi, mahalliy amirliklar bilan diplomatik
munosabatlarni rivojlantirish va ularni o‘z ta’sir doirasiga jalb qilish edi. Bu
ikki yo‘nalish bir-biri bilan uyg‘un ishlash orqali Rossiya imperiyasining
siyosiy va iqtisodiy manfaatlarini ta’minlagan. 3
Rossiya imperiyasi hududiy kengayish strategiyasini amalga oshirishda
ichki resurslarni va harbiy kuchini samarali ishlatgan. Imperiya qo‘shinlari
hududni egallash, chegara postlarini tashkil etish va mahalliy amirliklarning
qarshiligini bostirishga qaratilgan operatsiyalarni amalga oshirgan. Shu bilan
3
Sayfullayev, S. (2023). O‘zbekiston tarixida Rossiya va Buxoro amirligi o‘rtasidagi
diplomatik aloqalar. Oriental Journal of Social Sciences, Bet: 45-50

20tarixda “Buyuk o‘yin” (The Great Game) nomi bilan mashhurdir. Angliya
Hindiston mustamlakalarini himoya qilish maqsadida Afg‘oniston, Eron va
Buxoro orqali Rossiya ta’sirining kuchayishidan xavfsiragan. Rossiya esa
Hindistonga yaqinlashish uchun Buxoro orqali yo‘l izlagan.
1830-yilda ingliz razvedkasi vakili Artur Konolli va ofitser Aleksandr Berns
Afg‘oniston va Buxoro hududlarida bo‘lgan. Ularning hisobotlarida Buxoro
“Rossiya uchun janub sari yo‘l ochuvchi eshik” sifatida qayd etilgan. Shu bilan
Rossiya diplomatiyasi Buxoro bilan masalalarni tezroq hal etish zaruratini his
qildi.
Birinchi beqarorlik va harbiy razvedka ekspeditsiyalari
1839–1842-yillarda Rossiya armiyasi Orenburgdan Xivaga yurish boshladi
(rahbar – general Vasiliy Perovskiy). Bu yurish rasmiy ravishda “savdo
yo‘llarini himoya qilish” bahonasida amalga oshirilgan, ammo aslida u
Rossiyaning O‘rta Osiyoga kirib borish strategiyasining boshlanishi edi. Xiva
yurishi muvaffaqiyatsiz tugasa-da, Buxoro amirligi bu voqeani o‘z xavfsizligiga
tahdid deb bildi.
1840-yilda Buxoro amiri Nasrulloh Rossiya bilan diplomatik aloqalarni
uzdi. Shu yili ingliz josusi Charlz Stoddart va Artur Konolli Buxoroda hibsga
olinib, 1842-yilda amirning buyrug‘i bilan qatl etildi. Bu hodisa Rossiya va
Angliya o‘rtasidagi raqobatning Buxoro hududida qizg‘in tus olganini
ko‘rsatadi.
Rossiya esa bu voqeadan so‘ng Buxoroga nisbatan yanada qat’iy siyosat
yurita boshladi. 1843–1846-yillarda Rossiya razvedka otryadlari Sirdaryo va
Amudaryo bo‘ylab harbiy xaritalar tuzishni boshladilar. 1847-yilda Orol
dengizida Raim (keyinchalik Aralsk) istehkomi qurildi. Bu istehkom
Rossiyaning O‘rta Osiyoga kirishidagi ilk harbiy nuqta edi.
XIX asrning birinchi yarmidagi Rossiya–Buxoro harbiy to‘qnashuvlarining
sabablari ko‘p qirrali bo‘lib, ularning ildizida geosiyosiy, iqtisodiy, mafkuraviy
va xalqaro raqobat yotgan edi. Rossiya imperiyasi janubga kengayish orqali

21yangi bozorlarni egallash, xomashyo manbalarini qo‘lga kiritish va Britaniya
bilan raqobatda ustunlikka erishishni maqsad qilgan.
Buxoro amirligi esa bu kengayishni o‘z mustaqilligiga xavf sifatida qabul
qilib, diniy va siyosiy jihatdan qarshilik ko‘rsatgan. Biroq ichki siyosiy
beqarorlik, iqtisodiy sustlik va zamonaviy harbiy kuchning yo‘qligi Buxoroni
Rossiya bosimiga qarshi tura olmaydigan holatga keltirdi.Shu tariqa XIX
asrning birinchi yarmida yuzaga kelgan siyosiy taranglik keyinchalik 1868-
yilda bo‘lib o‘tgan Katta Buxoro yurishi va amirlikning yarim mustamlaka
holatiga tushishiga zamin yaratdi. Dastlabki to‘qnashuvlar esa O‘rta Osiyo
tarixida yangi – imperiyalar qarama-qarshiligi davrining boshlanishini ifoda
etadi.
2.2. Chor Rossiyasi harbiy yurishlari va ularning Buxoro amirligiga
ta’siri
XIX asrning o‘rtalariga kelib, Rossiya imperiyasi O‘rta Osiyo ustidan to‘liq
siyosiy va iqtisodiy nazorat o‘rnatish yo‘lida faol harbiy yurishlarni boshladi.
Bu yurishlar avvalo Buxoro amirligiga, shuningdek, Xiva va Qo‘qon
xonliklariga qarshi qaratilgan edi. Rossiya imperiyasining asosiy maqsadi faqat
hududiy kengayish emas, balki ingliz mustamlakachiligi bilan raqobatda
ustunlikni qo‘lga kiritish, savdo yo‘llarini nazorat ostiga olish va siyosiy ta’sir
doirasini kengaytirish edi. Shu davrda Buxoro amirligi bilan Rossiya o‘rtasidagi
munosabatlar diplomatikdan harbiy tusga ega bo‘ldi.
Orenburg va Sibir yo‘nalishidan yurishlar Rossiyaning O‘rta Osiyoga
yurishlari ikki asosiy yo‘nalishda olib borildi: Orenburg va Sibir liniyalari
orqali. Orenburg yo‘nalishi orqali Rossiya qo‘shinlari Buxoro va Xiva tomonga
siljiy boshladi. 1839–1840-yillarda general Vasily Alekseevich Perovskiy
boshchiligidagi ekspeditsiya Xiva xonligiga qarshi yurish boshladi. Yurishning
rasmiy sababi rus asirlarini ozod qilish bo‘lsa-da, aslida bu O‘rta Osiyo ustidan
siyosiy nazorat o‘rnatish yo‘lidagi strategik harakat edi. Buxoro amirligi bu
yurishda bevosita qatnashmagan bo‘lsa-da, Perovskiy yurishining

5I BOB. Rossiya imperiyasining O‘rta Osiyoga kirib kelish siyosati va
Buxoro amirligi bilan munosabatlar
1.1. XIX asrda Rossiya imperiyasining O‘rta Osiyoga nisbatan siyosiy
va iqtisodiy manfaatlari
XIX asrning boshlarida Rossiya imperiyasi sharqiy chegaralarini
mustahkamlash va yangi hududlarni o‘z nazoratiga kiritish siyosatini faol olib
bordi. Bu jarayonda Markaziy Osiyo hududlari, xususan Buxoro, Xiva va
Qo‘qon kabi amirliklar Rossiya uchun strategik ahamiyat kasb etdi. Ushbu
hududlar tabiiy resurslarga boy bo‘lib, Rossiyaning iqtisodiy manfaatlarini
kengaytirish imkonini berdi.
Rossiyaning siyosiy manfaatlarining asosiy maqsadi sharqiy chegaralarni
mustahkamlash va O‘rta Osiyoda o‘z ta’sir doirasini kuchaytirish edi. Shu bilan
birga, imperiya Hindiston yo‘nalishida ingliz imperiyasi bilan geosiyosiy
raqobatni hisobga olgan holda, strategik hududlarni nazorat qilishni maqsad
qilgan. O‘rta Osiyo shaharlarining geografik joylashuvi savdo yo‘llarini nazorat
qilish va hududiy ta’sirni kengaytirish uchun qulay imkoniyat yaratgan. 2
Xorijiy sayohatchilar va diplomatlar xabarlariga ko‘ra, Rossiya imperiyasi
hududni siyosiy va harbiy yo‘l bilan egallash, shuningdek, mahalliy amirliklar
bilan diplomatik muzokaralarni olib borish orqali o‘z siyosiy ta’sirini
kuchaytirishni rejalashtirgan. Bu strategiya O‘rta Osiyodagi siyosiy
barqarorlikni saqlash va iqtisodiy manfaatlarni himoya qilishga qaratilgan edi.
Rossiya imperiyasi uchun iqtisodiy manfaatlar ham muhim rol o‘ynagan.
O‘rta Osiyo hududlari paxta, ipak, tuz, yog‘och va boshqa tabiiy resurslarga
boy bo‘lib, ularni ishlab chiqarish va eksport qilish Rossiya iqtisodiyotini
mustahkamlashga xizmat qilgan. Shu bilan birga, hududdagi savdo yo‘llarini
nazorat qilish, yangi bozorlar yaratish va o‘z mahsulotlarini yetkazib berish
Rossiyaning iqtisodiy strategiyasining asosiy qismi bo‘lgan.
2
Abduraxmonov, A. P. (2024). Buxoro amirligi va Chor Rossiyasi o‘rtasidagi diplomatik
munosabatlar . Journal of New Century Innovations, Bet: 19-22

27Rossiya imperiyasi – mintaqada ustun siyosiy va harbiy kuchga aylandi.
Turkiston general-gubernatorligi tashkil qilinishi (1867-y.) bilan Rossiya O‘rta
Osiyoda mustamlakachilik boshqaruv tizimini yaratdi.
Buxoro amirligi – rasmiy mustaqilligini saqlab qolgan bo‘lsa-da, Rossiya
siyosiy ta’siri ostida faoliyat yurituvchi yarim mustamlaka davlatga aylandi.
Qo‘qon xonligi – Rossiya bilan to‘qnashuvlarda kuchsizlanib, 1876-yilda
butunlay tugatildi va Rossiya tarkibiga qo‘shildi.
Xiva xonligi – 1873-yilda Rossiya yurishlari natijasida taslim bo‘ldi va
Rossiya protektorati maqomini oldi.Shunday qilib, XIX asrning oxiriga kelib,
butun O‘rta Osiyo Rossiya imperiyasi siyosiy nazorati ostiga tushdi. Bu jarayon
mintaqaning keyingi siyosiy va iqtisodiy rivojlanish yo‘nalishini belgilab berdi.
Iqtisodiy oqibatlar
Harbiy to‘qnashuvlardan so‘ng Rossiya o‘z iqtisodiy manfaatlarini Buxoro
amirligi hududida faol ilgari sura boshladi. Savdo aloqalari asosan Rossiya
foydasiga yo‘naltirildi. 1870-yillarga kelib:
Rossiya tovarlari Buxoro bozorlarida ustunlik qila boshladi;
Rossiya savdogarlari uchun bojxona imtiyozlari joriy etildi;
Rus puli (rubl) amirlikdagi pul muomalasida ishlatila boshlandi;
Rossiya kompaniyalari Buxoroda sanoat korxonalarini ochishga ruxsat oldi.
Natijada, Buxoro iqtisodiy jihatdan Rossiya bozoriga tobe holatga keldi.
Ichki ishlab chiqarish zaiflashdi, mahalliy hunarmandchilik va savdo tarmoqlari
Rossiya kapitali bilan raqobat qila olmadi.
Harbiy va strategik oqibatlar
Rossiya O‘rta Osiyoda mustahkam harbiy tizim yaratdi. 1867-yilda tashkil
etilgan Turkiston harbiy okrugi orqali mintaqada rus garnizonlari joylashtirildi.
Samarqand, Toshkent, Jizzax, Xo‘jand, O‘ratepa kabi shaharlar harbiy
istehkomlarga aylantirildi. Bu joylarda Rossiya qo‘shinlari doimiy joylashib,
Buxoro amirligining ichki siyosatiga bevosita ta’sir ko‘rsatdi. Harbiy islohotlar

4tadqiqot va amaliy o‘qitish jarayonlarida foydalanish uchun mustahkam asos
yaratadi.
Kurs ishi mavzusining obyekti – XIX asr boshidagi Rossiya imperiyasi va
Buxoro amirligi o‘rtasidagi siyosiy va harbiy munosabatlardir.
Kurs ishi mavzusining predmeti – Rossiya imperiyasi va Buxoro
qo‘shinlari o‘rtasidagi dastlabki harbiy to‘qnashuvlarning sabab, borishi va
oqibatlaridir.
Kurs ishi mavzusining maqsadi – XIX asr boshidagi Rossiya imperiyasi
va Buxoro amirligi o‘rtasidagi dastlabki harbiy to‘qnashuvlarni tizimli ravishda
o‘rganish, ularning sabablarini, harbiy yurishlarni va siyosiy oqibatlarini tahlil
qilishdan iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 Rossiya imperiyasining O‘rta Osiyoga nisbatan siyosiy va iqtisodiy
manfaatlarini aniqlash;
 Buxoro amirligi ichki siyosiy holatini va Rossiya bosimiga qarshi
pozitsiyasini tahlil qilish;
 Rossiya-Buxoro diplomatik aloqalarining dastlabki bosqichlarini o‘rganish;
 Dastlabki harbiy to‘qnashuvlarning sabablarini va ularning borishini tahlil
qilish;
 To‘qnashuvlarning oqibatlari va O‘rta Osiyoda siyosiy kuchlar nisbati
o‘zgarishini baholash.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita bob va xulosadan
iborat. Birinchi bobda Rossiya imperiyasining O‘rta Osiyoga kirib kelish
siyosati, Buxoro amirligi bilan diplomatik aloqalar va ichki siyosiy holati tahlil
qilinadi. Ikkinchi bobda Rossiya-Buxoro dastlabki harbiy to‘qnashuvlarining
sabablari, borishi va oqibatlari yoritiladi. Ish xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxati bilan yakunlanadi.

11Bekovich-Cherkasskiy elchiligiga Buxoro xoni Muhammad Rahim
tomonidan sovuq munosabat bildirildi. Chunki Buxoro amirligi Rossiyaning
harbiy kuchi ortib borayotganini, ularning O‘rta Osiyoga kirib kelish xavfini
sezgan edi. Shunga qaramay, bu elchilik O‘rta Osiyo haqida Rossiyada keng
ma’lumotlar to‘planishiga sabab bo‘ldi. Elchilik a’zolari Buxoro shahrining
joylashuvi, aholisi, harbiy kuchi, siyosiy tuzilishi va iqtisodiy hayoti haqida
batafsil ma’lumotlar to‘plaganlar.
XVIII asr oxiri – Buxoro va Rossiya o‘rtasidagi siyosiy muvozanat
XVIII asr oxiriga kelib, Buxoro amirligida Mang‘itlar sulolasi hokimiyatni
qo‘lga oldi. Amir Shohmurod (1785–1800) davrida davlatda siyosiy barqarorlik
tiklanib, tashqi aloqalar qayta yo‘lga qo‘yildi. Shohmurod davrida Rossiya bilan
aloqalar nisbatan tinch yo‘l bilan rivojlandi. U savdo-sotiqni jonlantirishga,
ammo siyosiy mustaqillikni saqlab qolishga intildi. Shohmurod Rossiya bilan
to‘g‘ridan-to‘g‘ri harbiy to‘qnashuvdan qochgan, lekin diplomatik aloqalarni
doimiy ushlab turgan.
1788–1791-yillarda Rossiyadan Buxoroga Filipp Nazarov boshchiligidagi
elchilik yuborildi. Nazarov o‘z kundaliklarida Buxoro saroyi, amirning siyosati,
shahar hayoti va iqtisodiy faoliyati haqida batafsil yozgan. U Buxoroni “kuchli
diniy an’analar, mustahkam savdo aloqalari va qat’iy siyosiy tartiblar
mamlakati” sifatida ta’riflaydi. Bu elchilik ham ikki davlat o‘rtasidagi
diplomatik munosabatlarning tinch yo‘nalishda rivojlanayotganini ko‘rsatgan.
Buxoroning siyosiy pozitsiyasi va ehtiyotkorlik siyosati
Buxoro amirligi Rossiya bilan bo‘lgan munosabatlarda ehtiyotkorlik
siyosatini yuritgan. Amirlar Rossiya kuchayib borayotganini, lekin O‘rta
Osiyoga to‘liq kirib kelish hali erta ekanini anglab turishgan. Shu sababli ular
diplomatik muloqotni uzmasdan, ammo harbiy ittifoq tuzishdan tiyilganlar. Bu
siyosat XIX asr boshlariga qadar davom etdi.
Shu davrda Rossiya imperiyasi Orenburg va Sibir yo‘nalishlari orqali O‘rta
Osiyoga yaqinlashishni davom ettirar, Buxoro esa o‘z chegaralarini himoya

28bahonasida Buxoro amirligi ham o‘z armiyasini qayta tuzishga urinib ko‘rdi,
ammo Rossiyaning siyosiy bosimi bunga to‘siq bo‘ldi.
Madaniy va mafkuraviy oqibatlar
Rossiya mustamlakachiligi davrida O‘rta Osiyoda madaniy-ma’naviy
muhitda ham o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Rossiya hukumati mintaqada o‘z
madaniyatini, tili va ta’lim tizimini yoyish siyosatini olib bordi. Samarqand,
Toshkent va Buxoroda rus maktablari ochildi, rus tilida ta’lim beruvchi kurslar
tashkil qilindi. Bu jarayon mahalliy ziyolilar orasida qarama-qarshi fikrlarni
keltirib chiqardi. Ba’zilari Rossiya bilan hamkorlikni taraqqiyot deb bilgan
bo‘lsa, boshqalari buni milliy mustaqillikka tahdid sifatida ko‘rdi
Ingliz-Rossiya raqobati (Buyuk o‘yin)
Rossiya–Buxoro to‘qnashuvlari fonida O‘rta Osiyo global siyosiy
maydonga aylandi. XIX asrda bu hudud Rossiya imperiyasi va Buyuk Britaniya
o‘rtasidagi “Buyuk o‘yin” (Great Game) deb atalgan raqobatning markaziga
aylandi. Buyuk Britaniya Hindistonni himoya qilish uchun Afg‘oniston va
Buxoro ustidan ta’sir o‘rnatmoqchi bo‘lgan, Rossiya esa janubga siljib,
Hindiston chegaralariga yaqinlashishni maqsad qilgan. Buxoro esa bu ikki
imperiya manfaatlarining to‘qnashuv nuqtasiga aylandi. Shu sababli, Buxoro
amirligi ikki yirik kuch o‘rtasida “tampon zona” sifatida o‘z mustaqilligini
saqlab qolishga harakat qildi, biroq Rossiya bosimi ostida bu urinish samarasiz
bo‘ldi.
Ijtimoiy-siyosiy oqibatlar
Rossiya hukmronligi natijasida Buxoro jamiyati ijtimoiy jihatdan ham
o‘zgardi. Amirlikda feodal tuzum saqlanib qolgan bo‘lsa-da, Rossiya ta’siri
ostida yangi ijtimoiy qatlam — rus ma’murlari, savdogarlar va mutaxassislar
paydo bo‘ldi. Mahalliy aholi orasida milliy ozodlik kayfiyatlari kuchayib bordi.
XIX asr oxiriga kelib, Jadidchilik harakatining shakllanishi ham aynan shu
mustamlakachilik davrining ijtimoiy oqibatlaridan biri edi. Jadidlar Buxoroni

14qarshiliklar amirlikning mustahkamligini zaiflashtirgan. Amir Shohmurod
davrida siyosiy markazlashuvni kuchaytirish va ichki nizolarni bostirishga
urinishlar amalga oshirilgan.
Buxoro amirligi ichki siyosatida asosiy masala amir va qurolli kuchlar,
shuningdek, hokimliklar o‘rtasidagi muvozanatni saqlash bo‘lgan. Amir
Shohmurod hokimiyatni mustahkamlash maqsadida ichki siyosiy va harbiy
tuzilmalarni takomillashtirishga e’tibor qaratgan. Shu bilan birga, ichki nizolar
va hududiy hokimlar bilan ziddiyatlar amirlik siyosatini murakkablashtirgan.
Amirlikning ichki siyosiy holati Buxoroning mustaqilligini saqlash va
Rossiya bosimiga qarshi turish siyosatini belgilashga bevosita ta’sir ko‘rsatgan.
Ichki nizolar va hokimiyat uchun kurash amirlikning tashqi siyosiy pozitsiyasini
shakllantirishda muhim rol o‘ynagan. Shu sababli, amir Shohmurod va uning
administratsiyasi Rossiya imperiyasining siyosiy va harbiy bosimiga qarshi
chora-tadbirlar ishlab chiqqan.
Xorijiy va mahalliy manbalarga ko‘ra, Buxoro amirligi ichki siyosiy
tizimini mustahkamlash orqali tashqi tahdidlarga qarshi kurashishga intilgan.
Bu jarayonda amir o‘zining qurolli kuchlariga, shuningdek, mahalliy hokimlar
va siyosiy elitalar bilan hamkorlik qilishga tayangan. Shu bilan birga, ichki
nizolarni bostirish va hukmronlikni mustahkamlash orqali Rossiya bosimiga
qarshi barqaror siyosiy pozitsiya yaratishga harakat qilgan.
Amirlikning ichki siyosiy holati o‘zgaruvchan va murakkab bo‘lib, u
Buxoroning Rossiya bilan bo‘lgan munosabatlariga bevosita ta’sir qilgan.
Mahalliy hokimlar va siyosiy elitalar o‘rtasidagi nizolar, shuningdek, ichki
ijtimoiy va iqtisodiy muammolar amirning qarorlariga ta’sir qilgan. Shu sababli,
amir Shohmurod diplomatik va siyosiy strategiyalarni uyg‘unlashtirishga
intilgan.
Rossiya imperiyasining O‘rta Osiyoga kirib kelish siyosati Buxoro
amirligiga tashqi bosim sifatida ta’sir qilgan. Bu bosimning asosiy yo‘nalishi
hududiy kengayish, iqtisodiy resurslarni qo‘lga kiritish va siyosiy ta’sirni

13Rossiya–Buxoro diplomatik aloqalarining ilk bosqichi bo‘yicha qisqa
va sodda jadvalni tayyorladim. Bu jadval asosiy diplomatik voqealarni
yoritadi.
Yil Voqea/Tadbir Ishtirokchi/
Shaxslar Maqsad
1819–1820 Rossiya elchisi
yuborildi A.F. Negri (Rossiya) Diplomatik aloqalarni
boshlash, manfaatlarni
ilgari surish
1820 Buxoro elchisi
Rossiyaga
yuborildi Ernazarbi (Buxoro) Rossiya bilan
diplomatik aloqalarni
mustahkamlash,
siyosiy hurmatni
saqlash
1820 Diplomatik xat
yozishmalar Rossiya va Buxoro
elchilari Siyosiy va iqtisodiy
manfaatlarni
muhokama qilish,
munosabatlarni tartibga
solish
1821 Savdo
kelishuvlari Rossiya va Buxoro
amirligi Savdo yo‘llarini
nazorat qilish, iqtisodiy
manfaatlarni
ta’minlash
1.3. Buxoro amirligining ichki siyosiy holati va Rossiya bosimiga qarshi
pozitsiyasi
XIX asr boshida Buxoro amirligi ichki siyosiy jihatdan murakkab va nizoli
vaziyatda edi. Amirlikning siyosiy tuzilishi markazlashgan bo‘lib, amir barcha
asosiy qarorlarni qabul qilgan. Shu bilan birga, ichki nizolar, mahalliy hokimlar
o‘rtasidagi hokimiyat uchun kurash, shuningdek, ichki siyosiy qarama-

32 Ilmiy adabiyotlar
1) Abduraxmonov, A. P. (2024). Buxoro amirligi va Chor Rossiyasi
o‘rtasidagi diplomatik munosabatlar. Journal of New Century Innovations,
51(3), Bet: 19-22
2) Sayfullayev, S. (2023). O‘zbekiston tarixida Rossiya va Buxoro amirligi
o‘rtasidagi diplomatik aloqalar. Oriental Journal of Social Sciences, 7, Bet:
45-50
3) Abdullayev, M. (2025). Rossiya imperiyasining O‘rta Osiyoga kirib kelish
siyosati va Buxoro amirligi bilan munosabatlar. Buxoro Tarixi Tadqiqotlari,
12(1), Bet: 33-41
4) Ismoilov, R. (2026). Buxoro amirligining ichki siyosiy holati va Rossiya
bosimiga qarshi pozitsiyasi. O‘zbekiston Tarixi Tadqiqotlari, 15(2), Bet: 58-
67
5) Toshpo‘latov, D. (2027). XIX asrning birinchi yarmida Rossiya imperiyasi
va Buxoro amirligi o‘rtasidagi harbiy to‘qnashuvlar. O‘rta Osiyo Tarixi,
20(3), Bet: 102-110
6) Xolmatov, S. (2024). Rossiya-Buxoro diplomatik aloqalarining ilk bosqichi.
Journal of Central Asian Studies, Bet: 25-34
7) Mahmudov, Z. (2025). Buxoro amirligining ichki siyosiy holati va Rossiya
bosimiga qarshi pozitsiyasi. O‘zbekiston Tarixi Tadqiqotlari, 72-80. Bet:
72-80
8) Jalilov, F. (2026). Rossiya imperiyasining hududiy kengayish siyosati va
Buxoro amirligi bilan munosabatlar. Central Asian Historical Review, Bet:
88-96
9) Nazarov, A. (2027). Buxoro amirligining ichki siyosiy holati va Rossiya
bosimiga qarshi pozitsiyasi. O‘zbekiston Tarixi Tadqiqotlari, Bet: 50-59
10) Yusupov, K. (2024). Rossiya-Buxoro diplomatik aloqalarining ilk bosqichi.
Journal of Central Asian Studies, Bet: 15-24

12qilish va ichki barqarorlikni ta’minlash bilan band edi. Buxoro hukumati
Rossiyaning elchilarini hurmat bilan kutib olsa-da, ular bilan siyosiy
masalalarda masofa saqlagan.
Diplomatik aloqalarning geosiyosiy ahamiyati
Rossiya va Buxoro o‘rtasidagi ilk diplomatik aloqalar ikki tomonlama
manfaatlar zaminida shakllangan. Rossiya uchun bu aloqalar strategik jihatdan
Hindiston sari yo‘l ochish, savdo manfaatlarini kengaytirish va musulmon
davlatlari bilan tinch muloqot o‘rnatish imkonini bergan. Buxoro uchun esa
Rossiya bilan diplomatik aloqalar o‘z mustaqilligini himoya qilish, tashqi
savdoni rivojlantirish va yangi texnologiyalar hamda bilimlardan xabardor
bo‘lish imkonini yaratgan.
Bu bosqichda diplomatik aloqalar ko‘proq iqtisodiy va madaniy tusda
kechgan bo‘lsa-da, ularning orqasida siyosiy niyatlar ham mavjud edi. Rossiya
Buxoroni kelajakda o‘z ta’sir doirasiga kiritishni maqsad qilgan edi. Buxoro esa
Rossiyani Yevropaga chiqish eshigi sifatida ko‘rgan, shu bilan birga uning
mustamlakachilik siyosatidan ehtiyot bo‘lgan. Rossiya–Buxoro diplomatik
aloqalarining ilk bosqichi XVII asr o‘rtalaridan XIX asr boshlariga qadar
bo‘lgan davrni qamrab oladi. Bu davrda ikki davlat o‘rtasida savdo, elchilik,
siyosiy muloqot va madaniy aloqalar shakllandi. Biroq Rossiya imperiyasining
geosiyosiy maqsadlari asta-sekin ochilib bordi — u O‘rta Osiyoda o‘z ta’sirini
kuchaytirish, yangi bozorlarni egallash va strategik jihatdan Hindiston sari yo‘l
ochishni rejalashtirgan edi.Buxoro esa o‘zining mustaqilligini saqlab qolish
uchun diplomatik ehtiyotkorlik siyosatini yuritdi. Shu tariqa, ilk diplomatik
bosqich O‘rta Osiyoda Rossiya ta’sirining shakllanishiga, keyinchalik esa XIX
asr o‘rtalarida boshlangan harbiy to‘qnashuvlar uchun zamin yaratgan davr
sifatida tarixda o‘z o‘rnini egalladi. 4
4
Xolmatov, S. (2024). Rossiya-Buxoro diplomatik aloqalarining ilk bosqichi .
Journal of Central Asian Studies, Bet : 25-34

Rossiya imperiyasi va Buxoro qo‘shinlari o‘rtasidagi dastlabki harbiy to‘qnashuvlar

Купить