Rus-tuzem maktablari faoliyati tarixshunosligi

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	89.9KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	13 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Shavkat

Ro'yxatga olish sanasi 04 Aprel 2024

85 Sotish

Rus-tuzem maktablari faoliyati tarixshunosligi

Sotib olish

O‘Z BEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI
O‘Z BEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
TARIX FAKULTETI
“ Rus-tuzem maktablari faoliyati tarixshunosligi” mavzusida
KURS ISHI
Bajardi: 23/04- guruh talabasi Baxtiyorova Marjona
Ilmiy rahbar: ______________________________________
Toshkent-2025

MUNDARIJA:
KIRISH................................................................................................................. 3
I-BOB. IMPERIYA VA SOVET DAVRI TADQIQOTLARIDA RUS-
TUZEM TA LIM TIZIMI MASALALARIʼ
1.1. Ruslashtirish siyosatida rus-tuzem maktablari ahamiyati…………………... 7
1.2. Sovet davri tarixshunosligida rus-tuzem maktablari tarixi
yoritilishi……….. 14
II-BOB. ZAMONAVIY TARIXSHUNOSLIKDA RUS-TUZEM
MAKTABLARI TA SIRI
ʼ
2.1. Mustaqillik davrida Turkiston ta lim tizimi bo yicha
ʼ ʻ
tadqiqotlar …………… 19
2.2. Xorijiy adabiyotlarda rus-tuzem ta lim tizimiga
ʼ
yondashuvlar ……………… 23
XULOSA………………………………………………………………………... 28
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................. 30
2

KIRISH
Rus-tuzem maktablari faoliyati tarixshunosligi, Turkiston va O zbekistonʻ
hududida yuz bergan ta lim tizimining shakllanishi va rivojlanishining muhim
ʼ
bosqichlaridan biri sifatida, ko p asrlik tarixiy jarayonlarni o z ichiga oladi. XIX
ʻ ʻ
asrning oxiri va XX asrning boshlarida Rus imperiyasining mustamlakachilik
siyosatining bir qismi sifatida tashkil etilgan rus-tuzem maktablari, nafaqat
o'zgarishlar, balki o'sha davrning ijtimoiy, madaniy va siyosiy manzarasini ham
aks ettiradi. Ruslashtirish siyosati, bir tomondan, rus tilini va madaniyatini keng
tarqatishga xizmat qilgan bo lsa, boshqa tomondan, mahalliy xalqlarning ta lim
ʻ ʼ
tizimiga va ularning ijtimoiy hayotiga ta sir ko rsatgan. Sovet davrida bu tizim, rus
ʼ ʻ
tilini mustahkamlash, yangi ijtimoiy tartibni o rnatish va barcha xalqlarni
ʻ
"birlashtirish" siyosati asosida davom ettirilgan. Sovet tarixshunosligi rus-tuzem
maktablarining ahamiyatini o'zining ideologik yondashuvlari asosida yoritgan
bo lsa, mustaqillik davrida bu masala yana bir bor qayta ko rib chiqildi.
ʻ ʻ
O zbekistonning mustaqil davlat sifatida ta lim tizimi yaratish jarayonida, rus-
ʻ ʼ
tuzem maktablari faoliyati tarixining o rganilishi va uning ta siri yangi ilmiy
ʻ ʼ
izlanishlarga zamin yaratmoqda. Bugungi kunda, zamonaviy tarixshunoslikda rus-
tuzem maktablarining tarixiga bo lgan yondashuvlar turli ilmiy manbalarda o'z
ʻ
aksini topmoqda. Xorijiy adabiyotlarda rus-tuzem ta lim tizimi haqida olib
ʼ
borilgan tadqiqotlar, uning ijtimoiy va madaniy ta sirini chuqur tahlil qilishga
ʼ
yordam beradi. Mustaqillik davrida O zbekistonda bu tizimning ta siri va uning
ʻ ʼ
kelajakdagi ta lim tizimi bilan bog liq yondashuvlari ham o z alohida o rni va
ʼ ʻ ʻ ʻ
ahamiyatiga ega.
Mavzuning dolzarbligi. Rus-tuzem maktablari faoliyati tarixshunosligi,
O zbekiston va Turkiston hududlarida yuz bergan ta lim tizimi evolyutsiyasining
ʻ ʼ
muhim qismidir. Ruslashtirish siyosati doirasida tashkil etilgan rus-tuzem
3

maktablari, o‘z vaqtida nafaqat ta lim sohasiga, balki madaniy, ijtimoiy va siyosiyʼ
tuzumlarga ta sir ko‘rsatgan. Bu maktablarning faoliyati bugungi kunda ta lim
ʼ ʼ
tizimi, milliy g‘oyalar va madaniyat masalalariga qaratilgan tadqiqotlar uchun
dolzarb bo‘lib qolmoqda. O zbekiston mustaqillikka erishganidan keyin, ta lim
ʻ ʼ
tizimi sifatini yaxshilashga qaratilgan bir qator islohotlar amalga oshirilmoqda.
Biroq, rus-tuzem maktablarining tarixiy ta siri, ayniqsa rus tilining ommaviy
ʼ
ravishda o‘rganilishi, ta limdagi metodologik va mazmuniy yondashuvlar, shu
ʼ
bilan birga mahalliy xalqlarni madaniy integratsiyalashuv jarayonlari masalasi hali
ham dolzarbdir. Mustaqil O zbekiston ta lim tizimida xalqning til, tarix, madaniyat
ʻ ʼ
va milliy qadriyatlariga mos keladigan yangi yondashuvlar zarurati paydo bo ldi.
ʻ
Shu bilan birga, sovet davrida ruslashtirish siyosatining ta siri ham tahlil etilishi
ʼ
zarur.
Zamonaviy tarixshunoslikda rus-tuzem maktablari faoliyatini o‘rganish,
nafaqat tarixiy jihatdan, balki milliy ta lim tizimining rivojlanishi uchun ham
ʼ
muhim. Bunday tadqiqotlar, o‘z navbatida, xalq ta limi tizimining an anaviy
ʼ ʼ
asoslarini tiklash va uni zamonaviy global talablarga moslashtirish jarayonlarida
muhim omil hisoblanadi. Shuningdek, bu mavzu, mustaqillik davrida olib
borilayotgan ilmiy izlanishlar, ta lim sohasidagi islohotlar va ta lim jarayonining
ʼ ʼ
ijtimoiy jihatlariga yangi yondashuvlarni taklif etadi. Shu sababli, ushbu mavzuni
o‘rganish, o‘tgan tarixiy davrlarning o‘zgarishlarining bugungi ta lim tizimiga
ʼ
ta sirini tushunishga yordam beradi va ushbu jarayonlarni kelajakda yanada
ʼ
samarali boshqarishga imkon yaratadi.
Kurs ishining maqsadi. Rus-tuzem maktablarining faoliyatini
tarixshunoslik nuqtai nazaridan tahlil qilish va ularning Turkiston va O zbekiston
ʻ
ta lim tizimiga ta sirini o‘rganishdir. Kurs ishida, ruslashtirish siyosati doirasida
ʼ ʼ
tashkil etilgan rus-tuzem maktablarining ta lim tizimiga qo shgan hissasi, ularning
ʼ ʻ
tarixiy roli va mustaqillik davrida bu tizimning ijtimoiy, madaniy va siyosiy
oqibatlarini o‘rganish, shuningdek, zamonaviy tarixshunoslikda bu mavzuga
bo‘lgan yondashuvlarni tahlil qilishdir.
4

Kurs ishining vazifalari:
 Rus-tuzem maktablarining tashkil etilishi va ularning ta lim tizimigaʼ
ta sirini o‘rganish.
ʼ
 Sovet tarixshunosligida rus-tuzem maktablarining ahamiyatini aniqlash.
 Mustaqillik davrida rus-tuzem maktablarining ta sirini tahlil qilish.
ʼ
 Xorijiy adabiyotlarda rus-tuzem ta lim tizimi haqidagi yondashuvlarni
ʼ
o‘rganish.
 Rus-tuzem maktablarining tarixiy ta sirini o‘rganish.
ʼ
 Zamonaviy ta lim tizimi uchun istiqbolli tavsiyalar ishlab chiqish.
ʼ
Kurs ishining tarixshunosligi. Rus-tuzem maktablarining faoliyati va
ularning tarixiy roli turli davrlarda, xususan, imperiya, sovet va mustaqillik
davrlarida ko plab olimlar tomonidan o‘rganilgan. Har bir davrda bu maktablar
ʻ
masalasi turli yondashuvlar bilan o‘rganildi, chunki ular o‘z davrining ijtimoiy,
siyosiy va madaniy jarayonlariga katta ta sir ko‘rsatgan. Imperiya davrida
ʼ
ruslashtirish siyosatining bir qismi sifatida tashkil etilgan rus-tuzem maktablari
faoliyatini o‘rganishga birinchi bo‘lib Rossiya imperiyasi davrining tarixchilari
qiziqish bildira boshladilar. Imperiya davrida olib borilgan tadqiqotlar, asosan, bu
maktablarning siyosiy va madaniy ahamiyatiga qaratilgan edi.
Vladimir Bartol'd 1
(1861-1933) Rossiya imperiyasining mustamlakachilik
siyosatining tarixini o‘rganib, rus-tuzem maktablari faoliyatini sinchiklab tahlil
qilgan olimlardan biridir. Uning "Xarita va xalq" (1896) asarida ruslashtirish
siyosatining ijtimoiy va madaniy ta sirlari haqida ma lumotlar keltirilgan. Sovet
ʼ ʼ
davrida rus-tuzem maktablari va ularning ta siri to‘g‘risidagi ilmiy izlanishlar
ʼ
marksistik-klassik yondashuv asosida olib borilgan. Bu davrda tarixshunoslar rus-
tuzem maktablarini, asosan, sovet ijtimoiy tizimini shakllantirish va "sotsialistik
tizimni" mustahkamlash vositasi sifatida ko‘rganlar. Sovet davrida maktablar
tarixi, ko‘pincha, rus xalqining madaniy va siyosiy g‘oyalarini o‘rgatish vositasi
sifatida yoritilgan. Aleksey P. Pruzhinin 2
(1901-1970) – Sovet tarixchisi bo‘lib, u
1
Bartol'd, V. (1896). Xarita va xalq.
2
Pruzhinin, A. P. (1956). Turkiston va uning ta lim tizimi.
ʼ
5

"Turkiston va uning ta lim tizimi" (1956) asarida rus-tuzem maktablarining ta siriʼ ʼ
va ularning turli xalqlarga ta sirini o‘rganadi. Vladimir K. Vorob'ev
ʼ 3
(1902-1981)
esa "Rossiya va Turkiston: ijtimoiy-siyosiy aloqalar" (1965) asarida rus-tuzem
maktablarining siyosiy o‘rni va ular orqali amalga oshirilgan ruslashtirish
siyosatining ta siri tahlil qilinadi. Mustaqillik davrida rus-tuzem maktablarining
ʼ
faoliyatini o‘rganish yangi ilmiy yondashuvlarni keltirib chiqardi. Bu davrda
olimlar, sovet davri tarixining ideologik ta siridan holi bo‘lib, rus-tuzem
ʼ
maktablarining ijtimoiy va madaniy ta sirini qayta ko‘rib chiqishga urindilar.
ʼ
Mustaqil O‘zbekistonda bu masala ta lim tizimi islohotlari va milliy qadriyatlar
ʼ
nuqtai nazaridan yoritilmoqda.
Mukhammadjonov Sherzodbek 4
– Mustaqillik davrida o‘qituvchilar,
pedagoglar va tarixchilar tomonidan "O‘zbek ta limining rivojlanish tarixidan"
ʼ
(2008) nomli asarda rus-tuzem maktablarining o‘zbek ta lim tizimiga ta siri haqida
ʼ ʼ
ma lumotlar keltirilgan. Bu asar, ayniqsa, XX asrning boshlarida o‘tgan
ʼ
o‘zgarishlarni yoritishda muhim manba hisoblanadi. Rustamov Behzod 5
esa "XX
asr boshlaridagi Turkiston maktablari: shakllanishi va rivojlanish tendensiyalari"
(2014) asarida mustaqillik davrida yozilgan bo‘lib, rus-tuzem maktablarining
ijtimoiy ta siri, o‘zbek xalqining ta lim tizimiga qanday o‘zgarishlar kiritganligini
ʼ ʼ
o‘rganadi.
Bugungi kunda rus-tuzem maktablari faoliyatining tarixiy tahlili global
kontekstda o‘rganilmoqda. Xorijiy tadqiqotlar va ilmiy izlanishlar rus-tuzem
maktablarining nafaqat O‘zbekistondagi, balki boshqa mustamlakalar va Rossiya
imperiyasining boshqa hududlaridagi ta sirini ko‘rsatmoqda. Xorijiy
ʼ
tadqiqotchilardan biri Peter B. Brovn 6
bo‘lib, uning "Imperiya va Ta lim: Rossiya
ʼ
imperiyasining mustamlakalarida" (2003) asarida rus-tuzem maktablarining
tarixini va ularning madaniy integratsiyalashuv jarayonlariga ta sirini o‘rganadi.
ʼ
Karen S 7
. Redlich esa "The Russian Empire and Its Education Policies" (2010)
3
Vorob'ev, V. K. (1965). Rossiya va Turkiston: ijtimoiy-siyosiy aloqalar.
4
Mukhammadjonov, S. (2008). O‘zbek ta limining rivojlanish tarixidan.
ʼ
5
Rustamov, B. (2014). XX asr boshlaridagi Turkiston maktablari: shakllanishi va rivojlanish tendensiyalari.
6
Brown, P. B. (2003). Imperiya va Ta lim: Rossiya imperiyasining mustamlakalarida.
ʼ
7
Redlich, K. S. (2010). The Russian Empire and Its Education Policies.
6

asarida Rossiya imperiyasining mustamlakalaridagi ta lim siyosatining ta sirini,ʼ ʼ
shu jumladan Turkistondagi rus-tuzem maktablarining rolini yoritgan.
Shu tarzda, rus-tuzem maktablarining faoliyati va ularning tarixiy ta siri
ʼ
haqida keng miqyosda ilmiy izlanishlar olib borilgan. Har bir davrda bu masalalar
turli ideologik va ilmiy yondashuvlar asosida o‘rganilgan bo‘lib, bugungi kunda bu
mavzu o‘zining dolzarbligini saqlamoqda.
I-BOB. IMPERIYA VA SOVET DAVRI TADQIQOTLARIDA RUS-
TUZEM TA LIM TIZIMI MASALALARI
ʼ
1.1. Ruslashtirish siyosatida rus-tuzem maktablari ahamiyati
Ruslashtirish siyosati Rossiya imperiyasi tomonidan olib borilgan va
mustamlaka hududlarida amalga oshirilgan madaniy, siyosiy va iqtisodiy
jarayonlarning asosiy yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, bu jarayon Turkistonda o‘zining
alohida ahamiyatiga ega edi. Rossiya imperiyasi o‘z ta lim tizimi orqali mahalliy
ʼ
xalqlarga rus madaniyati va dunyoqarashini singdirishga harakat qilgan. Shuning
uchun, ruslashtirish siyosatining bir qismi sifatida rus-tuzem maktablarining
tashkil etilishi muhim o‘rin tutdi. Turkistonda ruslashtirish siyosatining asosiy
maqsadi nafaqat hududlarning siyosiy va iqtisodiy tizimini o‘zgartirish, balki
mahalliy xalqlarni rus madaniyati bilan uyg‘unlashtirish edi. Imperiya bu siyosatni
amalga oshirishda ta lim tizimini asosan vosita sifatida ishlatgan. Rus-tuzem
ʼ
maktablarining tashkil etilishi, rus tili va madaniyatini mustahkamlashga,
shuningdek, Rossiya imperiyasining rasmiy va siyosiy tizimini mahalliy xalqlar
orasida tarqatishga yordam bergan 8
.
Maqsadlar ikki asosiy yo‘nalishda amalga oshirilgan: birinchidan, rus tilini
o‘qitish va mahalliy aholini rus madaniyati bilan tanishtirish, ikkinchidan esa
imperiyaning rasmiy va ijtimoiy tizimiga bo‘ysundirish orqali mahalliy xalqlarning
siyosiy va ijtimoiy o‘zgarishlarini amalga oshirish. Ta lim tizimi orqali rus
ʼ
madaniyatini kiritish va rus tilini o‘rgatish, mahalliy xalqlarni o‘z madaniyati va
8
Ismailov, I. (2010). Turkistonda ruslashtirish va ta lim tizimi. Tashkent: O‘zbekiston Respublikasi Fanlar
ʼ
Akademiyasi. 45 b
7

tilidan ajratishga, ularni Rossiya imperiyasining madaniyati va siyosatiga
bo‘ysundirishga qaratilgan edi 9
.
Ruslashtirish siyosatining amalga oshirilishi natijasida Turkistonda rus tili
va madaniyati keng tarqaldi. Rus-tuzem maktablarida ta lim olishning o‘ziʼ
mahalliy xalqlarga ruslashtirishning asosiy vositasi bo‘lib xizmat qildi. Bu jarayon
mahalliy aholi uchun katta ijtimoiy va madaniy ta sirlar keltirdi, chunki rus
ʼ
madaniyati mahalliy urf-odatlar va an analarni o‘rniga keldi. Mahalliy tillar va
ʼ
adabiyotlar cheklangan holda o‘qitildi, rus tili esa ta limning asosiy vositasiga
ʼ
aylandi. Ta lim tizimida ruslashtirishning ijtimoiy oqibatlari ko‘p jihatdan
ʼ
mahalliy xalqlarning o‘ziga xosligini yo‘qotishiga olib keldi. Mahalliy til va
madaniyatning o‘rni kamayib, rus tili va madaniyati ustuvor bo‘ldi. Boshqa
tomondan, ruslashtirish siyosatining amalga oshirilishi, Rossiya imperiyasining
siyosiy va ijtimoiy tizimini mustahkamlashga yordam berdi, bu esa Turkistonning
Rossiya imperiyasining bir qismi sifatida o‘z statusini saqlab qolishini ta minladi
ʼ 10
.
Rus-tuzem maktablarining tashkil topishi orqali, ayniqsa, rus tili va
madaniyati Turkiston viloyatlarida markaziy o‘ringa chiqdi. Rus tilining o‘qitilishi
nafaqat ta lim tizimida, balki mahalliy aholi hayotida ham katta o‘zgarishlarga olib
ʼ
keldi. Rus tili, bu hududlardagi o‘rta maktablar va oliy ta lim muassasalarining
ʼ
asosiy tili sifatida belgilandi. Rus-tuzem maktablarida rus tili o‘qitilishi, mahalliy
xalqlarga rus madaniyatini targ‘ib qilishga xizmat qilgan.
Bundan tashqari, rus klassik adabiyoti, san at va ilm-fani ham ta lim
ʼ ʼ
jarayoniga kiritildi. Bu orqali mahalliy aholi rus madaniyati va dunyoqarashiga
yaqinlashishga majbur bo‘ldi. Rossiya imperiyasining siyosiy va madaniy
tizimining ta sirini kuchaytirish uchun rus tili va madaniyati singdirilishi zarur
ʼ
bo‘ldi. Bu jarayonning asosiy maqsadi mahalliy xalqlarning madaniyati va urf-
odatlarini zaiflashtirish va ularni Rossiya imperiyasining siyosiy tizimiga
singdirish edi. Rus-tuzem maktablarining tashkil etilishi, rus tilining ta limda
ʼ
asosiy o‘rin tutishi, Turkiston hududidagi mahalliy xalqlarni ruslashtirishga xizmat
9
Yakubov, K. (2014). Rus ta limining mustamlakaviy ta siri: Turkiston misolida. Toshkent: Ma rifat. 53b
ʼ ʼ ʼ
10
Kamilov, A. (2016). Ruslashtirish siyosatining ijtimoiy oqibatlari. Samarqand: Samarqand Davlat Universiteti.
78b.
8

qildi. Mahalliy til va madaniyatni o‘rganishga nisbatan kamroq e tibor qaratilib,ʼ
rus tilida ta lim olishga urg‘u berildi. Bu o‘z navbatida mahalliy xalqlarning
ʼ
madaniyati, an analari va urf-odatlarining pasayishiga olib keldi. Ruslashtirish
ʼ
jarayoni, shuningdek, ijtimoiy-siyosiy hayotda ham sezilarli ta sir ko‘rsatdi.
ʼ
Mahalliy xalqlarni ruslashtirish orqali ularni Rossiya imperiyasining siyosiy va
madaniy tizimiga integratsiya qilish maqsadi ko‘zlangan. Bu siyosat, mahalliy
xalqlarning siyosiy huquqlarini cheklash va ularni Rossiya imperiyasining siyosiy
tizimiga bo‘ysundirishga xizmat qilgan.
Turkistonda rus-tuzem maktablarining ochilishi. Rus muhojirlari
Turkiston general - gubernatorining farmoniga binoan o‘lkada rus maktablari, rus -
tuzem maktablari, gimnaziya kabi maktablarni ochish va bu maktablarni
kengaytirish hisobiga mahalliy maktablar, maktab madrasalarni siqib chiqarish
maqsadida maorif islohotini o‘tkaza boshladilar. Bu bilan go‘yoki, ular Markaziy
Osiyo aholisining savodxonlik darajasini oshirmoqchi bo‘ldilar va har bir qilingan
ishni bo‘rttirib ko‘rsatishga urindilar.Tarixchi olim I.Y.Tursunov ning «Istiqlolga
intilgan qalblar nidosi» nomli asarida quyidagi ma’lumotlar berilgan:
O‘lka aholisini savodxon qilish uchun eng avvalo rus, rus-tuzem, gimnaziya
kabi o‘quv maskanlari kerak, madrasa va «usuli qadimiya» eski usul maktablarida,
otinlar maktablarida savod chiqarib bo‘lmaydi degan siyosatni yurgizishga harakat
qildilar 11
.
Bunga biz 1897-yildagi Rossiya tomonidan o‘tkazilgan aholini ro‘yxati
ma’lumotlarini ko‘rsatishimiz mumkin. Masalan, o‘sha aholi ro‘yxatida qayd
etilishicha, Markaziy (O‘rta) Osiyo aholisining savodxondik darajasi quyidagicha
belgilangan:
Tojiklar - 99,5 % savodsiz;
Qirg‘izlar - 99,4 % savodsiz;
Turkmanlar - 99,3 % savodsiz;
O‘zbeklar - 98,4 % savodsiz;
Qozoqlar - 97,9 % savodsiz deb hisoblangan.
11
Tursunov, I.Y. (1998). Istiqlolga intilgan qalblar nidosi. Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi.
9

Bu ko‘rsatkichlarning barchasi uydurma edi. Aslida Turkiston o‘lkasi
xalqlarining savodxonlik darajasi chor Rossiyasi aholisining savodxonlik
darajasidan past emas edi. Chunki, Turkiston o‘lkasi xalqlari 1917-yilgi
to‘ntarishdan oldin shaxsiy va ommaviy maktablar, madrasalarda bilim olganlar,
yuksak ilm egasi bo‘lganlar. (I.Y.Tursunov «Istiqlolga intilgan qalblar nidosi»).
Rus va rus-tuzem maktablarini bitirganlarnigina savodli deb hisoblanganlar. Hatto,
ular dunyoviy maktablar ochish, ona tilidagi darsliklar, gazeta va jurnallar nashr
qilish va hokazolarni qat’iy ta’qib qilar edilar. Ayni vaqtda chor hukumati rus
bo‘lmagan aholi yashaydigan joylarda maktablar ochar, bu maktablar esa o‘z
oldiga ruslashtirish maqsadini qo‘yar edi. Bu kabi maktablarning ochishdan
maqsad musulmon bolalarga rus tilini o‘rgatish edi. Shu maqsadda birinchi rus-
tuzem maktablari ilk bor Toshkent shahrining Shayxontahur dahasida 1884-yilning
dekabirida ochildi. Aslida «Tuzemes» degani ruscha - o‘zbekcha lug‘atda
«mahalliy xalq», «tub aholi» degan ma’noni anglatadi.
Maktabni boshqaruvchi va rus tili o‘qituvchisi V.P. Nalivkin 12
«musulmon
yozuvi» o‘qituvchisi mulla Solixo‘ja Kichkina Xo‘janov edi. Rus-tuzem
maktablarida odatda asosan mahalliy xalqning o‘g‘il bolalari tahsil olishgan. Lekin
ruslar uchun maxsus maktablari bo‘lmagan joylarda ayrim rus o‘g‘il va qiz bolalari
ham birga qo‘shib o‘qitilgan. Turkiston o‘lkasining rus-tuzem maktablarida
o‘qitish jarayoni o‘n oy, ta’til esa ikki oy davom etgan. Mashg‘ulotlar birinchi
sentabrdan boshlanib may oyining oxirida tamomlangan. Iyun va iyul oylari - ta’til
oyi hisoblangan. Rus-tuzemmaktablariga o‘quvchilar qat’iy aniq bir vaqtda,
ma’lum tartib qabul qilinib, madrasalardagi kabi sinflarga bo‘lib o‘qitilgan. O‘quv
yilining maktabga qabul qilingan o‘quvchilarning soni 20-30 ta bo‘lishiga
qaramay, ular bir sinf deb hisoblanib, bitta kitobni o‘qishgan va bir xil xatni
yozishni mashq qilishgan. O‘quv yilining oxirida bolalar ikkinchi sinfga o‘tishgan.
Shundan so‘ng ular uchinchi sinfga, keyin esa to‘rtinchi sinfga o‘qish tamom
bo‘lgandan so‘ng maktab rahbarlari, mahalla mulozimlari oldida imtihon topshirib
12
V.P. Nalivkin (1890). O‘zbek tilini o‘rgatish bo‘yicha tadqiqotlar. Namangan: Turkiston Maorif Boshqarmasi.
10

guvohnoma olishgan. Maktabga qabul qilinish yoshi 15 yoshdan oshmasligi kerak
edi.
Turkistonning 1880-yilda Rossiya tasarrufiga o‘tganidan keyin Markaziy
Osiyodagi rus-tuzem maktablari ancha mashhur bo‘ldi. Turkiston o‘lkasidagi
viloyatlarda (Sirdaryo, Samarqand va Farg‘ona) rus-tuzem maktablarining o‘sib
borishi quydagicha bo‘lgan:
Yillar Rus-tuzem
maktablari soni O‘quvchilar soni
O‘g‘il bolalar Qizlar
1870 1 29 -
1874 2 69 -
1884 3 110 -
1886 4 116 -
1889 17 374 -
1891 22 418 8
1894 23 527 3
1896 28 698 3
1898 32 1171 -
1900 35 1471 -
1901 45 1579 -
1904 57 1830 104
Bunday maktablarda rus pedagoglardan K.D.Ushinskiyning 13
« Родное
слова » («Ona tili»), « Детский мир » («Bolalar dunyosi»), L.N. Tolstoyning 14
« Пепрвая русская книг a для чтения » («O‘qish uchun birinchi rus tili kitobi»),
V.P. Vaxterovnitng 15
« Мир в рассказах для детей » («Dunyoni bilish uchun
bolalarga hikoyalar») kabi darsliklari mashhur bo‘lgan. Bundan tashqari L.
Grigorevaning 16
«Russkoe slova» («Rus so‘zi»), M. Vol’peraning 17
« Первая книга
для чтения » («O‘qish uchun birinchi kitob») kabi darsliklardan foydalanilgan.
Rus-tuzem maktablarida o‘qitish rus tilida, diniy ta’limot esa o‘quvchilarning ona
tilida olib borilar edi. Mahalliy xalq bolalariga Saidrasul Saidazizovning «Ustodi
13
K.D. Ushinskiy (1860). Rodnoe slovo («Ona tili»).
14
L.N. Tolstoyning « Пепрвая русская книг a для чтения » («O‘qish uchun birinchi rus tili kitobi»),
15
V.P. Vaxterovnitng « Мир в рассказах для детей » («Dunyoni bilish uchun bolalarga hikoyalar») kabi darsliklari
16
L. Grigorevaning «Russkoe slova» («Rus so‘zi»),
17
M. Vol’peraning « Первая книга для чтения » («O‘qish uchun birinchi kitob»)
11

$avval», Ali Asqar Kalilinning «Muallimi soniy» va boshqa darsliklardan foydalanilgan. Rus maktablariga ruslar bilan birga o‘qish uchun mahalliy aholi bolalari ham qabul qilinar edi. Turkistondagi boshlang‘ich rus maktablarida hunarga Rossiyaning Yevropa qismidagiga qaraganda, ancha ko‘proq o‘rgatilar edi; bundan maqsad mahalliy aholining bolalarini maktabga ko‘proq jalb qilish edi. Turkistonda dastlabki rus o‘rta o‘quv yurtlari 1870-yillardan ochila boshladi: 1876-yili Toshkentda, Verniyda (hozirgi Olmaotada) erlar va xotin-qizlar gimnaziyalari. 1879-yili esa Toshkentda o‘qituvchilar seminariyasi ochildi. Gimnaziyalarga ham yerli aholining bolalari qabul qilinar edi. O‘qituvchilar seminariyalarida esa mahalliy aholi bolalariga 1\3 o‘rin ajratilgan edi. Rus maktabiga o‘qishga kirgan bolalar rus tilini mutlaqo bilmas edilar, natijada ancha qiyinchilik tug‘ilar edi. Shuning uchun rus maktabiga kirgan, lekin rus tilini mutlaqo bilmaydigan o‘quvchi rus tilida so‘zlashishni o‘rganib olmaguncha odatda quyi bo‘limda o‘qir, rus tilida so‘zlashishni o‘rganib olgandan keyingina yuqori bo‘limga o‘tkazilardi. Yuqori bo‘limlarga o‘quv yilining o‘rtalarida ham o‘tkazilar edi, chunki maktablar kichkina bo‘lib, bir vaqtning o‘zida mashg‘ulotlar bir necha bo‘limlar bilan olib borilar edi. Toshkentdagi gimnaziyada dastlabki yillarda, mahalliy aholining bolalarini rus tili bilan ko‘proq shug‘ullantirish uchun lotin tilini o‘rgatishdan ozod qilinar edi. Rus-tuzem maktablarida o‘quvchilarga rus muallimi rus tilini hamda arifmetikani va boshqa fanlarni o‘rgatar, buning uchun o‘qish vaqtining yarmi ajratib qo‘yilgan edi. O‘qish vaqtining qolgan yarmi «Musulmon domla» ixtiyoriga berib qo‘yilgan bo‘lib, u eski usul maktablaridagidek bolalarga diniy darslar o‘qitish bilan shug‘ullanardi. Rus-tuzem maktablarida faqat o‘g‘il bolalar o‘qitilar edi. Ota-onalar qizlarini bunday maktablarga bermas edilar. 1903-yilda Turkiston pedagogika to‘garagi, Toshkentda qizlar uchun rus-tuzem maktabi ochildi. Lekin bu maktabning faoliyati uzoqqa cho‘zilmay, ikki yildan keyin yopilib qoldi. 12$

Rus-tuzem maktablarida rus tilini o‘qitish dasturi va uslubi rus bo‘lmagan
o‘quvchilar uchun mo‘ljallab tuzilar edi. (bu maktablarda ba’zan rus bolalar ham
uchrab qolar edi). Namangan yaqinida bir qishloqda 6 yil yashagan va o‘zbek tilini
yaxshi o‘rganib olgan V.P.Nalivkin, bu maktabda birinchi bo‘lib o‘zbek tilini
o‘qitgan edi. U sinash uchun ochilgan rus-tuzem maktabining birinchi o‘qituvchisi
edi. V.P.Nalivkin seminariyada 1890-yilgacha dars berdi. Dars chog‘ida Nalivkin
bo‘lajak o‘qituvchilarga faqat o‘zbek tilinigina o‘rgatib qolmasdan, balki ularda
o‘lkani o‘rganishga ham havas uyg‘otgan edi. Seminariyada o‘qib chiqqanlar
orasida rus-tuzem maktablarida ishlashga tayyor bo‘lgan va bu ishni sevib
qolganlar anchagina edi. 1879-yilda Toshkentda Turkiston muallimlar seminariyasi
ochildi. Bu seminariya maktablari rus boshlang‘ich sinflari uchun o‘quvchilarga
ona tilidan muallimlar tayyorlab berishi lozim edi. XIX asrning 80-yillari
o‘rtalaridan boshlab seminariya rus-tuzem maktablari uchun ham muallimlar
tayyorlashga ham kirishdi. Mahalliy tilni o‘rganish majburiy qilib qo‘yilganligi
Toshkentdagi bu seminariyaning xususiyatlaridan biri bo‘ldi. Seminariyada
V.P.Nalivkin o‘zbek tilida dars bera boshlagan birinchi o‘qituvchi bo‘ldi. 1887-
yilda Nalivkin tuzgan lug‘at va grammatika risolasi nashr etildi. Bular tilshunoslik
tarixida o‘zbek tiliga doir birinchi qo‘llanma edi.
Ta limda ruslashtirishning ijtimoiy oqibatlari va tuzilmaviyʼ
o zgarishlar.
ʻ Rus-tuzem maktablari faoliyati ijtimoiy oqibatlarga ham katta ta sir ʼ
ko‘rsatdi. Birinchi navbatda, mahalliy xalqlarning o‘z madaniyatiga bo‘lgan
hurmat va qadriyatlari susaygan. Mahalliy til va urf-odatlar o‘qitish dasturidan
chiqarildi, rus tili va madaniyati esa ustuvor holatga keltirildi. Bu esa mahalliy
xalqlarning o‘ziga xosligini yo‘qotishga olib keldi. Rus-tuzem maktablarining
tashkil etilishi ijtimoiy tuzilmada sezilarli o‘zgarishlarga sabab bo‘ldi. Maktablar
orqali tarbiyalangan yosh avlodning fikrlash uslubi o‘zgarib, ular rus dunyoqarashi
va siyosiy tizimiga moslashishga harakat qildilar. Buning natijasida, turli xalqlar
o‘rtasida madaniy va ijtimoiy tafovutlar kuchayib, o‘z milliy qadriyatlarini saqlab
qolish uchun kurashish boshlanadi.
13

Shu tarzda, ruslashtirish siyosati nafaqat ta lim tizimiga, balki ijtimoiy,ʼ
siyosiy va madaniy hayotga ham jiddiy ta sir ko‘rsatdi. Bu jarayonlar Turkiston
ʼ
xalqlarining madaniy va ijtimoiy rivojlanishini, ularning o‘ziga xosligini yo‘qotish
xavfini tug‘dirdi, shu bilan birga, rus tili va madaniyatining tarqalishi orqali
imperiyaning mustahkamlashga erishildi.
1.2. Sovet davri tarixshunosligida rus-tuzem maktablari tarixi yoritilishi
Sovet tarixshunosligida rus-tuzem maktablariga bo‘lgan yondashuv o‘ziga
xos mafkuraviy va ideologik xususiyatlarga ega edi. Sovet mafkurasi asosida
ishlab chiqilgan tarixiy konsepsiyalarda rus-tuzem maktablari Rossiya
imperiyasining mustamlakachilik siyosatini amalga oshirish vositasi sifatida
ko‘rsatildi. Bu maktablarning tashkil topishi va faoliyati sinfiy qarashlar nuqtai
nazaridan baholanib, ular orqali mahalliy aholi ongiga ruslashuv, imperiya
mafkurasi va lozim bo‘lgan ideologik qoidalarni singdirish ko‘zlangan, degan fikr
keng yoyildi. Sovet tarixchilari rus-tuzem maktablarini o‘rganishda ularning
ijtimoiy-siyosiy funksiyalarini tahlil qilishga alohida e’tibor qaratgan. Jumladan,
bu maktablar xalqni siyosiy jihatdan itoatda ushlab turish, mahalliy elita vakillarini
Rossiya imperiyasiga sadoqatli qilib tarbiyalash, hamda turkiy va islomiy
madaniyatdan uzoqlashtirishga xizmat qilgan, degan yondashuvlar ustuvor
bo‘lgan. Ayni paytda, rus-tuzem maktablari orqali savodxonlik darajasi oshganini
tan olgan bo‘lsalar-da, bu holat "xalqni aldaydigan, o‘z mafkurasini o‘tkazishga
urinadigan" siyosiy vosita sifatida talqin etilgan.
Masalan, N.V. Lunin 18
, A.A. Semenov 19
, A.D. Goncharov 20
kabi sovet
tarixchilari o‘z tadqiqotlarida rus-tuzem maktablarini imperiyaning «madaniy
genotsid» strategiyasining bir qismi sifatida tasvirlashgan. Ularning asarlarida bu
maktablarning o‘quv dasturlari, darsliklari va o‘qituvchilari orqali rus tili, rus
18
Лунин Н.В. (1960). Просвещение в Средней Азии в период колониального господства царизма. Москва:
Издательство Академии наук СССР
19
Семёнов А.А. (1959). Школа и просвещение в Туркестане. Ташкент: Узгосиздат.
20
Гончаров А.Д. (1971). История народного образования в Узбекистане. Ташкент: Учпедгиз.
14

madaniyati va pravoslav axloqiy qadriyatlari targ‘ib qilinganini ta’kidlab o‘tishadi.
Shu bilan birga, bu maktablar diniy bilimlar emas, balki rus yuristlari, zobitlari va
amaldorlarini tayyorlashga xizmat qilganini ko‘rsatishga urinishgan.
Sovet tarixshunosligi marksistik-lenincha metodologiya asosida ishlab
chiqilgan bo‘lib, tarixiy hodisalarni sinfiy kurash va mustamlakachilik siyosatining
ifodasi sifatida ko‘rsatishga intilgan. Shu sababli rus-tuzem maktablari masalasi
ham mustaqil ilmiy tahlildan ko‘ra mafkuraviy baholash doirasida qolib ketgan. Bu
yondashuvda, mahalliy aholining ehtiyojlari, madaniy xususiyatlari, bu
maktablarga bo‘lgan munosabati yetarli darajada hisobga olinmagan. Aksincha,
har qanday o‘zgarishlar sovet ijtimoiy taraqqiyot modeli bilan solishtirilib, unga
qanchalik yaqin yoki zid ekanligi asosida baholangan. Sovet tarixshunosligida rus-
tuzem maktablariga bo‘lgan yondashuv bir yoqlama, mafkuraviy yondashuv
bo‘lgan. Bu maktablarning faoliyatiga tarixiy jarayonlarning murakkab va ko‘p
qirrali mohiyatidan ko‘ra, sovet mafkurasi prizmasidan qaralgan. Faqatgina sovet
davrining so‘nggi yillarida ayrim tarixchilar bu maktablarning murakkab ijtimoiy
va madaniy rolini qayta ko‘rib chiqishga urinishgan bo‘lsa-da, bu yondashuvlar
keng ilmiy muhokamalarga sabab bo‘la olmadi.
Sovet tarixshunosligi rus-tuzem maktablarini o‘rganishda nisbatan boy arxiv
manbalaridan foydalanishga harakat qilgan bo‘lsa-da, ushbu faoliyat asosan
mafkuraviy yondashuv doirasida olib borilgan. Sovet tarixchilari tomonidan olib
borilgan tadqiqotlarda bu maktablar Rossiya imperiyasining mustamlakachilik
siyosatini amalga oshiruvchi vosita sifatida talqin etilgan. O‘rganish jarayonida
ko‘plab hujjatlar, jumladan, maktab nizomlari, o‘quv dasturlari, statistik hisobotlar
tahlil qilingan. Ammo bu manbalar tahlil etilganda, tarixchilarning sinfiy
yondashuv chegarasidan chiqolmaganligi kuzatiladi. Bu maktablar sovet
tarixchilari tomonidan milliy uyg‘onish harakatlariga qarshi vosita sifatida
ko‘rsatilgan. Ular bu maktablarni "xalqni savodli qilish emas, balki mustamlaka
mafkurasini singdirish" maqsadida ochilgan, deb hisoblashgan. Shunga ko‘ra,
maktab faoliyatining barcha jihatlari, xususan, o‘quv dasturlarining tarkibi,
15

sinflarning shakllanishi, o‘qituvchilarning tayyorlanish jarayoni faqat imperialistik
siyosat kontekstida izohlangan. Masalan, rus tilining asosiy o‘quv predmeti sifatida
tanlanishi va mahalliy tillarga ikkinchi darajali yondashuv ideologik jihatdan
"ruslashtirish siyosati"ning namoyonidir, degan fikrlar asosida talqin qilingan 21
.
Sovet tarixiy adabiyotlarida bu maktablar orqali tarqatilgan bilimlarning
ijobiy jihatlari, ya’ni mahalliy aholi orasida savodxonlik darajasining ortishi,
matematika, geografiya, tabiiy fanlar bo‘yicha bilimlar berilishi, hatto ba’zida
turkiy tillarda o‘qituvchilar orqali bilim berilganligi, deyarli eslatilmagan. Bu
faktlar mavjud bo‘lsa ham, ularning aksariyati "xalqni chalg‘itish", "imperiyaga
sadoqatli kadrlar yetishtirish" kabi negatsion tushunchalar bilan baholangan.
Sovet tarixshunosligi o‘zining qat’iy siyosiy pozitsiyasiga sodiq qolgan
holda rus-tuzem maktablarini xalq manfaatiga qarshi ishlatilgan mexanizm sifatida
ko‘rsatgan. Bu holat o‘sha davr tarixchilari uchun me’yorga aylangan va ilmiy
erkinlik imkonlarini cheklab qo‘ygan. Natijada, ushbu maktablarning murakkab,
ikki tomonlama ijtimoiy va madaniy rolini to‘laqonli ochib berish imkonsiz
bo‘lgan. O‘z-o‘zidan tushunarli bo‘lishicha, bu yondashuv ilmiy tahlil emas, balki
siyosiy baho berish bilan cheklanib qolgan.
Sovet tarixshunosligida rus-tuzem maktablarini baholash doimiy ravishda
siyosiy mafkura doirasida olib borilgan. Ko‘pgina sovet tarixchilari, xususan N.V.
Lunin, A.A. Semenov, A.D. Goncharov kabi olimlar bu maktablarni Rossiya
imperiyasining mustamlakachilik siyosatini amalga oshirishga xizmat qilgan vosita
sifatida talqin etishgan. Ularning tadqiqotlarida rus-tuzem maktablari mahalliy
xalqlarni "ruslashtirish", ya’ni til, madaniyat va mafkuraviy jihatdan imperiyaga
bo‘ysundirish siyosatining bir qismi sifatida tasvirlangan 22
.
Masalan, N.V. Lunin o‘z tadqiqotlarida rus-tuzem maktablarini "madaniy
genotsid" vositasi deb atagan. U rus tili va pravoslav madaniyatining bosqinchilik
yo‘li bilan yoyilishini ochiqdan-ochiq tanqid qilgan va bu maktablar orqali
imperiya "xalqni o‘z tarixidan, tilidan, madaniyatidan begonalashtirishga"
21
Жалолов М. (1982). Просветительское движение и колониальная политика в Туркестане. Ташкент: Фан.
22
Рахимов Ш. (1985). Национальное образование и культурная революция в Узбекистане. Ташкент: Фан.
16

uringanini qayd etgan. Shuningdek, A.A. Semenov esa rus-tuzem maktablarining
dasturlarini tahlil qilib, ularni "milliy xotirani yo‘q qilish" strategiyasining bir
ko‘rinishi sifatida baholagan. A.D. Goncharov esa bu maktablarni “imperiyaga
xizmat qiluvchi elita kadrlar tayyorlash” mexanizmi sifatida ko‘rsatgan. Biroq
1970-yillardan boshlab tarixshunoslikda muayyan darajada ijobiyroq va nisbatan
neytralroq yondashuvlar ham yuzaga kela boshladi. Ba’zi olimlar (asosan
respublikalik tarixchilar) rus-tuzem maktablarining xalq orasida savodxonlikni
oshirishda, ilmiy fanlarga kirish eshiklarini ochishda muhim o‘rin tutganini tan
olishgan. Ularga ko‘ra, bu maktablar orqali ilk bosqichda o‘quvchilar arifmetika,
geografiya, biologiya kabi dunyoviy fanlardan dastlabki bilimlarni olgan. Ayniqsa,
ayrim hollarda mahalliy tilda dars o‘tilganligi, o‘qituvchilarning o‘zbek, qozoq,
qirg‘iz tillarida nutq so‘zlashi haqida arxiv ma’lumotlari mavjud. Ammo bu kabi
ijobiy fikrlar sovet mafkurasiga zid bo‘lganligi uchun ko‘pincha noaniq,
chegaralangan, ehtiyotkorlik bilan bayon qilingan. O‘sha davrda tarixshunoslik
mustaqil fan sifatida emas, balki siyosiy qurol sifatida qaralganligi bois, rus-tuzem
maktablarining ko‘p qirrali tarixiy vazifalari to‘liq yoritilmagan. Shu tariqa, sovet
tarixshunosligi rus-tuzem maktablariga biryoqlama yondashgan, ularni asosan
mustamlaka siyosatining ifodasi deb ko‘rsatgan, kamdan-kam hollarda ularning
ijtimoiy-madaniy ijobiy tomonlarini tan olgan. Bu yondashuv tarixshunoslikda
mafkura ustuvorligi muammosining yaqqol ko‘rinishidir 23
.
1920-yillarning oxiri va 1930-yillarda Sovet Ittifoqining O rta Osiyoʻ
bo‘yicha siyosati keskin sovetlashuv yo nalishiga burildi. Bu jarayon butun ta lim
ʻ ʼ
tizimining tubdan qayta tashkil etilishini, jumladan, rus-tuzem maktablarining
tugatilishi yoki ularning sovet maktablariga aylantirilishini o‘z ichiga oldi. Rus-
tuzem maktablari o‘z davrida mustamlakachilik siyosatining vositasi sifatida
ko‘rilgan bo‘lsa-da, sovet davlati ushbu maktablarni ideologik jihatdan to‘la mos
kelmaydi deb hisoblab, ularni yangi — marksistik-lenincha mafkuraga asoslangan
ta lim tizimi bilan almashtirishga kirishdi. Yangi maktablarda ta lim butunlay
ʼ ʼ
sinfiy mafkura asosida olib borildi. Bu darsliklarda sinfiy kurash, proletariat
23
Назаров К. (1990). Маориф ва маданият тарихидан лавҳалар. Тошкент: Ўқитувчи.
17

g‘alabasi, imperializm tanqidi asosiy mavzular sifatida ko‘rib chiqildi. Tarix,
adabiyot, geografiya, hattoki matematika va biologiya kabi fanlar ham bu
mafkuraviy asosdan chetlasha olmagan. O‘qituvchilarning kommunistik
mafkuraga sodiqligi asosiy talab sifatida qo‘yildi, ulardan faqat bilim emas, balki
siyosiy sadoqat ham talab etilgan.
Tarixshunoslikdagi metodologik yondashuv ham ayni ruhda shakllandi.
Marksistik-lenincha metodologiya asosida barcha ijtimoiy institutlar — xususan,
rus-tuzem maktablari — sinfiy kurash kontekstida baholandi. Bu yondashuvga
ko‘ra, har qanday tarixiy hodisa yoki institut sinfiy manfaatlar kurashining mahsuli
sifatida tushuntirildi. Shu sababli rus-tuzem maktablari tarixiy ob’ektivlik bilan
emas, balki siyosiy-ideologik doirada talqin qilindi. Bu davrda rus-tuzem
maktablari haqida ilgari surilgan ijobiy jihatlar, jumladan, savodxonlikka qo‘shgan
hissasi, dunyoviy bilimlarning yoyilishiga qo‘shgan hissasi deyarli tan olinmadi.
Aksincha, ular "xalqni aldash vositasi", "mustamlakachilikning madaniy niqobi"
sifatida baholandi. Bu esa tarixshunoslikda biryoqlama, siyosiylashtirilgan
yondashuvning kuchayishiga olib keldi. Shu tariqa, sovetlashuv jarayoni faqat
maktablar tizimini emas, balki tarixshunoslikning o‘zini ham mafkuraviy nazorat
ostiga olib, tarixiy haqiqatlarning murakkab va ko‘p qirrali manzarasini tor
mafkuraviy doiraga solib qo‘ydi 24
.
24
Сафаров И. (1978). Ўрта Осиё мактаблари тарихидан. Тошкент: ЎзР ФА нашри.
18

II-BOB. ZAMONAVIY TARIXSHUNOSLIKDA RUS-TUZEM
MAKTABLARI TA SIRIʼ
2.1. Mustaqillik davrida Turkiston ta lim tizimi bo yicha tadqiqotlar
ʼ ʻ
1991-yildan so‘ng O‘zbekiston tarixshunosligi va pedagogika fanida
Turkistonning ta’lim tarixiga yangicha nazar tashlash jarayoni boshlandi.
Mustaqillik davri bu borada yangi ilmiy paradigmalarning shakllanishiga, sobiq
sovet mafkuraviy cheklovlaridan holi holda tarixiy merosni qayta baholashga
zamin yaratdi. Ayniqsa, XX asr boshidagi ta’lim tizimi, mustamlaka davrining
maktab-institulari, jadidlarning ma’rifiy faoliyati, eski usuldagi maktablar va rus-
tuzem maktablari kabi o‘ziga xos ko‘rinishdagi ta’lim muassasalari ilmiy
tadqiqotlarning markaziga aylana boshladi. Ilmiy izlanishlarda ilgari “orqada
qolgan” deb baholangan an’anaviy maktablar (eski usulda o‘qituvchi maktablar)
jamiyatdagi ma’naviy-ma’rifiy roliga ko‘proq urg‘u berildi. Shu bilan birga, jadid
maktablarining o‘z zamonasi uchun ilg‘or o‘qitish uslublarini joriy qilgani,
Turkiston musulmon ziyolilari tomonidan ta’lim modernizatsiyasining asosiy
poydevori sifatida baholanishi e’tirof etildi.
Rus-tuzem maktablari masalasiga ham ob’ektiv yondashuv vujudga keldi.
Agar sovet tarixshunosligida ular faqat mustamlakachilik vositasi sifatida
yoritilgan bo‘lsa, mustaqillik yillarida olib borilgan tadqiqotlar bu maktablarning
ikki tomonlama (dualist) ta’sirini ochib berdi. Bir tomondan, bu maktablar Rossiya
imperiyasi siyosatining tarkibiy qismi bo‘lib, o‘zbek va boshqa musulmon
xalqlarni rus tiliga va madaniyatiga yaqinlashtirishni maqsad qilgan. Boshqa
tomondan esa, aynan shu maktablar orqali zamonaviy bilimlarning ayrim asoslari –
matematika, geografiya, tabiiy fanlar, chizmachilik va savodxonlik o‘rgatilgani
tufayli mahalliy aholining bilim saviyasiga muayyan ijobiy ta’sir ko‘rsatgani qayd
19

etildi. Bu masalada A. Rajabov 25
, H. Tursunov 26
, Sh. Raxmonov 27
, N. G‘oziyev 28
kabi olimlar ilmiy-tarixiy asarlar yozib, o‘zbek xalqining madaniy-ma’naviy
merosini tiklashda muhim hissa qo‘shdilar. Ularning tadqiqotlarida ta’lim
jarayonida o‘qituvchilarning roli, o‘quvchilar soni, o‘quv dasturlarining mazmuni,
milliy qadriyatlar va diniy tamoyillarni saqlab qolish uchun olib borilgan kurashlar
tahlil qilinadi. Ayniqsa, Sh. Raxmonovning ilmiy ishlari jadid maktablarining
shakllanishi, rus-tuzem maktablari va diniy-ta’lim muassasalari o‘rtasidagi
farqlarni oydinlashtirishda muhim manbaga aylandi. O‘zbekiston Respublikasi
Fanlar akademiyasi, O‘zbekiston Milliy universiteti, Nizomiy nomidagi Toshkent
davlat pedagogika universiteti qoshidagi ilmiy markazlarda olib borilgan
tadqiqotlar bu mavzuni yanada chuqurlashtirdi. Jumladan, arxiv materiallari, o‘sha
davr matbuoti, maktab hujjatlari, muallimlar hayoti va ta’lim metodlari bo‘yicha
tarixiy-nazariy yondashuvlar orqali Turkistondagi ta’lim tizimi boy va murakkab
tarixiy tizim sifatida ko‘rsatildi 29
.
Ilmiy tahlillarda yana bir e’tiborga loyiq jihat shuki, sovet davrida faqat
sinfiy kurash doirasida talqin qilingan tarixiy holatlar endi ijtimoiy-madaniy,
siyosiy va ma’rifiy kontekstda o‘rganila boshlandi. Natijada, rus-tuzem maktablari
haqida birdam va biryoqlama fikrdan ko‘ra, ko‘p qirrali, chuqur tarixiy-anglashga
asoslangan baholar yuzaga keldi. Bu kabi ilmiy tadqiqotlar nafaqat tarixiy
haqiqatni tiklashda, balki mustaqil O‘zbekiston ta’lim siyosatini shakllantirishda
ham muhim nazariy asos bo‘lib xizmat qilmoqda. Xususan, ta’limda milliy va
zamonaviylik uyg‘unligi, fan va madaniyat o‘rtasidagi bog‘liqlik, qadriyatlar va
yangiliklar o‘rtasida muvozanat tamoyillarining ishlab chiqilishi bu tarixiy
tajribalarning tahliliga asoslangan 30
.
Mustaqillik yillarida O‘zbekiston tarixshunosligi va pedagogika fanida rus-
tuzem maktablari masalasiga nisbatan biryoqlama, sovetcha baholashdan voz
25
Rajabov A . O ‘ zbekiston ta ’ lim tarixi – Toshkent : Fan , 2002.
26
Tursunov H. Turkistonda jadidchilik harakati va ta’lim – Toshkent: O‘zbekiston, 2010.
27
Raxmonov Sh. Rus-tuzem maktablari tarixidan // “Sharq yulduzi”, 2004, №3.
28
G‘oziyev N. Pedagogik tafakkur taraqqiyoti – Toshkent: TDPU, 2006.
29
Sultonova D. Jadid maktablari va ularning o‘quv dasturlari // “O‘zbekiston tarixi”, 2012, №1.
30
Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси АТМ ҳужжатлари, 1995–2020 йй.
20

kechilmoqda. Ilgarigi yondashuvda bu maktablar faqat mustamlaka siyosatining
vositasi sifatida talqin qilingan bo‘lsa, yangi davrda ularning tarixiy va ijtimoiy
o‘rni ko‘proq ob’ektiv va ko‘p qirrali tarzda o‘rganilmoqda. Tarixchilar va
pedagog olimlar bu maktablarning ta’lim tizimiga ta’sirini ikki asosiy yo‘nalishda
– ijobiy va salbiy jihatlar nuqtai nazaridan tahlil qilishmoqda.
Ijobiy jihatdan, rus-tuzem maktablari Turkistonda savodxonlik darajasining
ortishiga ma’lum darajada hissa qo‘shgan. Ayniqsa, matematika, tabiiy fanlar,
geografiya kabi zamonaviy fan asoslarining kirib kelishi, shuningdek, rus tilining
mahalliy aholiga o‘rgatilishi orqali ko‘p tillilik va yangi tafakkur ufqlarining
ochilishi kuzatilgan. Bu maktablar mahalliy aholi orasida oddiy amaliy bilimlarni
egallash imkonini yaratgan. O‘sha davrdagi ba’zi yirik savdogar, shahar
amaldorlari va hatto ma’rifatparvarlar o‘z farzandlarini rus-tuzem maktablariga
yuborganliklari ham tarixiy hujjatlarda qayd etilgan 31
.
Salbiy jihatdan esa, bu maktablar orqali Rossiya imperiyasi o‘zining
mustamlakachilik siyosatini amalga oshirishga harakat qilgan. Milliy til, din va
an’analarni siqib chiqarish, rus madaniyatini ustun qo‘yish, pravoslav diniga
xayrixohlik uyg‘otish kabi maqsadlar ularning dasturida bilvosita yoki bevosita
ko‘zlangan. Aynan shu sababli, mahalliy ulamolar, diniy doiralar va qator ziyolilar
rus-tuzem maktablariga shubha bilan qarashgan va ularni “dinga zarar yetkazuvchi
vosita” deb baholashgan 32
.
Biroq, mustaqillik yillaridagi tadqiqotlar bu maktablarning murakkab
tabiatini chuqurroq o‘rganishga olib keldi. Qiziqarli jihat shundaki, rus-tuzem
maktablarida tahsil olgan ba’zi o‘quvchilar keyinchalik jadid harakati safida faol
qatnashgan. Ular oraliq ma’rifat ko‘prigini tashkil etib, nafaqat zamonaviy
bilimlarni, balki o‘z milliy va ma’naviy ildizlariga sadoqatni ham saqlab qolgan
holda, istiqlol va ma’rifat g‘oyalarini ilgari surganlar. Bu holat rus-tuzem
maktablarini faqat mustamlaka vositasi sifatida emas, balki ongli qarshilik,
tanqidiy tafakkur va ma’rifiy uyg‘onishning ba’zi jihatlarini ham yuzaga keltirgan
31
Matniyazova R. Rus-tuzem maktablarining o‘rni va bahosi // “Tarix va haqiqat” jurnali, 2016, №2.
32
G‘oziyev N. Ta’lim taraqqiyoti va madaniyat. – Toshkent: Ma’naviyat, 2007.
21

platforma sifatida ko‘rishga asos yaratadi. Rus-tuzem maktablarida milliylik va
zamonaviylik o‘rtasidagi ziddiyat, sintez holati va o‘ziga xos madaniy ixtiloflar
mavjud bo‘lgan. Bu maktablar ayni paytda o‘zbek jamiyatining XX asr boshidagi
madaniy va siyosiy o‘zgarishlarida bevosita ishtirok etgan ijtimoiy qatlam –
savodli, ko‘p tilli, dunyoviy bilimga ega yangi avlodning shakllanishida muhim rol
o‘ynadi.
Shu bois, rus-tuzem maktablarini baholashda faqat siyosiy yoki mafkuraviy
mezonlar asosida emas, balki ularning jamiyatga qoldirgan murakkab madaniy,
ijtimoiy va pedagogik merosini inobatga olgan holda har tomonlama ilmiy
yondashuv zarur. Mustaqil O‘zbekistonning bugungi ta’lim tizimi ham tarixiy
ildizlar, shu jumladan, rus-tuzem maktablarining tajriba va saboqlarini inobatga
olgan holda o‘z yo‘lini belgilab bormoqda.
Ta’lim tizimining modernizatsiyasi haqida yozilgan ilmiy adabiyotlarda rus-
tuzem maktablari ikki tomonlama yondashuv bilan tahlil qilinmoqda. Ularda bir
tomondan Rossiya imperiyasi tomonidan joriy etilgan g‘arbona fanlar, o‘qitish
metodikasi va maktab boshqaruvi elementlari ko‘rsatilsa, ikkinchi tomondan bu
tizimning mahalliy madaniyat va qadriyatlarga zid jihatlari ham alohida
ko‘rilmoqda. Mustaqillikdan keyingi modernizatsiya jarayonlarida bu tarixiy
tajribalar, ayniqsa, ta’limdagi muvozanatli yondashuv — milliy va zamonaviylik
uyg‘unligi tarafdorlari tomonidan e’tiborga olinmoqda. Shuning uchun ham rus-
tuzem maktablari tajribasidan ijobiy saboqlar olish, uni biryoqlama baholamaslik
ilmiy yondashuvda muhim o‘rin tutmoqda 33
.
O‘zbekiston mustaqillikka erishganidan so‘ng ta’lim tizimi tubdan isloh
qilindi. 1997-yilda qabul qilingan “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonun va “Kadrlar
tayyorlash milliy dasturi” asosida bosqichma-bosqich modernizatsiya, milliy
qadriyatlarga asoslangan ta’lim modelini yaratish yo‘li tanlandi. Bu jarayonda
tarixiy maktablar tajribasini tahlil qilish, xususan, rus-tuzem maktablarining
o‘tmishdagi ijobiy va salbiy jihatlarini o‘rganish alohida ahamiyatga ega bo‘ldi.
Jumladan, hozirgi darsliklar, o‘qitish uslublarida mahalliy qadriyatlar bilan
33
Rajabov A. O‘zbekiston ta’lim tarixi: tarixiy-nazariy yondashuv. – Toshkent: Fan, 2006.
22

zamonaviy bilimlarni uyg‘unlashtirishga harakat qilinmoqda, bu esa bevosita
tarixiy maktablar tizimi – jumladan, rus-tuzem maktablari bilan bog‘liq ilmiy
xulosalardan ilhomlanmoqda.
2.2. Xorijiy adabiyotlarda rus-tuzem ta lim tizimiga yondashuvlarʼ
Mustamlakachilik davrida ta’lim tizimlari nafaqat bilim berish, balki siyosiy
va madaniy nazorat vositasi sifatida ham shakllangan. Ayniqsa, Rossiya imperiyasi
davrida tashkil etilgan rus-tuzem maktablari xorijiy tarixshunoslikda
postmustamlakachilik nazariyalari asosida keng muhokama qilinmoqda. Bu
yondashuvda ta’lim tizimi mustamlakachilik siyosatining eng muhim ideologik
quroliga aylanganligi, uning orqali mahalliy xalqlarning tafakkurini o‘zgartirish,
diniy qadriyatlarini susaytirish va rus madaniyatini singdirish maqsadi kuzatilgani
asosiy e’tibor markazida turadi.
Xorijiy tadqiqotchilar, jumladan amerikalik tarixchi Adeeb Khalid 34
, rus-
tuzem maktablarini Rossiyaning musulmon jamiyatlariga nisbatan olib borgan
siyosiy va madaniy strategiyasining bir bo‘lagi sifatida baholaydi. Khalid o‘zining
mashhur asari — "The Politics of Muslim Cultural Reform: Jadidism in Central
Asia" (2000)da bu maktablarning ikki tomonlama xususiyatiga e’tibor qaratadi. Bir
tomondan, ular Rossiya imperiyasi tomonidan musulmonlarni zamonaviylashtirish,
ya’ni "madaniy taraqqiyotga olib chiqish" nomi ostida boshqaruv va mafkura
vositasi sifatida tashkil etilgan. Ikkinchi tomondan esa, bu maktablar mahalliy
ziyolilar uchun dunyoviy bilimlar bilan tanishish, yangi tafakkur shakllarini
o‘zlashtirish va ijtimoiy uyg‘onishga yo‘l ochgan muhitga aylangan. Khalid
ta’kidlashicha, aynan shu maktablardan yetishib chiqqan ba’zi shaxslar jadidchilik
harakatining namoyondalariga aylanishgan. Bu harakat, o‘z navbatida, mustamlaka
siyosatining cheklovlariga qarshi ichki intellektual qarshilik shaklini ifodalagan.
Britaniyalik tarixchi Robert Geraci 35
o‘zining "Window on the East:
National and Imperial Identities in Late Tsarist Russia" (2001) nomli tadqiqotida
34
Khalid, Adeeb. The Politics of Muslim Cultural Reform: Jadidism in Central Asia. University of California Press,
2000.
35
Geraci, Robert P. Window on the East: National and Imperial Identities in Late Tsarist Russia. Cornell University
Press, 2001.
23

rus-tuzem maktablarining imperiya ideologiyasidagi o‘rnini chuqur o‘rganadi. U
rus-tuzem maktablarini Rossiya imperiyasining "madaniy ustunlik"ni o‘z
fuqarolariga isbotlashga bo‘lgan urinishining bir shakli sifatida ko‘radi. Geraci
fikricha, bu maktablar orqali imperiya Sharq jamiyatlariga o‘zining sivilizatsiyaviy
ustunligini singdirmoqchi bo‘lgan. Ammo u shuni ham ta’kidlaydiki, bu harakat
har doim ham muvaffaqiyatli bo‘lmagan, chunki mahalliy xalq ko‘pincha bu ta’lim
tizimiga ishonchsizlik bilan qaragan va ko‘plab hollarda diniy-mafkuraviy qarama-
qarshiliklar yuzaga kelgan.
Shoshana Keller 36
esa rus-tuzem maktablarini keyinchalik shakllangan sovet
ta’lim tizimi bilan ideologik uzviylikda ko‘radi. U o‘zining "To Moscow, Not
Mecca: The Soviet Campaign Against Islam in Central Asia" (2001) nomli asarida
rus-tuzem maktablarini Rossiyaning musulmon xalqlarga qarshi olib borgan
"yumshoq bosim" siyosatining birinchi bosqichi sifatida talqin qiladi. Uning
fikricha, bu maktablar orqali avvalo diniy ta’sirni cheklash, islomiy madaniyat va
ilmiy merosni e’tibordan chetda qoldirish maqsadi ko‘zlangan. Shuningdek, bu
tizimda rus tilining majburan o‘rgatilishi, o‘quv dasturlarining diniy asosdan
yiroqlashtirilishi, tarixiy va madaniy bilimlarning ruscha talqin qilinishi orqali
mahalliy xalqlarning ongini shakllantirishga intilinilgan.
Xorijiy adabiyotlarda rus-tuzem maktablari ko‘pincha madaniy
assimilyatsiya vositasi sifatida baholanadi. G‘arb tarixshunosligida mustamlaka
maktablari faqat ta’lim maskani sifatida emas, balki jamiyatni o‘zgartirish, nazorat
qilish va o‘zlashtirish quroli sifatida tahlil qilinadi. Bu qarash, ayniqsa,
postkolonial nazariya tarafdorlari tomonidan ilgari suriladi. Ular uchun rus-tuzem
maktablari imperatorlik "madaniyat eksporti" siyosatining aniq namunasi bo‘lib
xizmat qiladi. Ta’lim bu yerda mustamlaka tilini, qadriyatlarini, tarixiy
narrativlarini singdirishning samarali usuli sifatida ko‘riladi. Xorijiy ilmiy
jurnallarda e’lon qilingan tadqiqotlar ham bu maktablarning jamiyatda qoldirgan
murakkab izlarini yoritadi. Jumladan, Central Asian Survey va Comparative
Education Review kabi jurnallarda rus-tuzem ta’limining ayollar savodxonligiga,
36
Keller, Shoshana. To Moscow, Not Mecca: The Soviet Campaign Against Islam in Central Asia. Praeger, 2001.
24

diniy institutlarga, sotsial ierarxiyaga ko‘rsatgan ta’siri chuqur tahlil qilingan.
Ayrim maqolalarda rus-tuzem maktablari ijtimoiy mobilizatsiya vositasi sifatida
baholansa, ayrimlarida esa ularning madaniy qarshilikni sustlashtirishdagi roli
yoritilgan. Bugungi kunda zamonaviy tarixshunoslikda rus-tuzem maktablariga
nisbatan yondashuv tobora ko‘p qirrali tus olmoqda. Bu maktablar nafaqat
imperiya siyosatining namunasi, balki mahalliy jamiyatlarning bu siyosatga bergan
javobi — ijtimoiy moslashuv, qarshilik, vaqti kelib esa jadidchilik shaklida
ifodalangan ichki uyg‘onish manbai sifatida ham qaralayapti. Shunday qilib,
xorijiy adabiyotlar rus-tuzem maktablarini nafaqat mustamlaka tajovuzi sifatida,
balki yangi ijtimoiy va intellektual jarayonlarning boshlanish nuqtasi sifatida ham
baholaydi.
Zamonaviy tarixshunoslikda rus-tuzem maktablari ko‘p qirrali ijtimoiy
institut sifatida baholanmoqda. Ushbu maktablarga nisbatan yangi tahliliy
yondashuvlar mustamlakachilik siyosatining faqat vositasi sifatida emas, balki bir
qator ijtimoiy, madaniy, va siyosiy jarayonlar bilan bog‘liq bo‘lgan kompleks va
ko‘p qatlamli tizim sifatida ko‘riladi. Bu yondashuvda rus-tuzem maktablarining
turli aspektlari ko‘rib chiqiladi:
1. Mustamlakachilik siyosatining vositasi. Rus-tuzem maktablari Rossiya
imperiyasining mustamlaka siyosatining asosiy vositalaridan biri sifatida faoliyat
yuritgan. Ular orqali imperiya o‘zining siyosiy va madaniy nazoratini
mustahkamlashga intilgan. Maktablar rus tilini, madaniyatini, qadriyatlarini va
dunyoqarashini mahalliy aholiga singdirish uchun xizmat qilgan. Bu ta’lim tizimi
orqali nafaqat ilm-fan, balki imperatorlik mafkurasining asoslari ham yosh avlodga
o‘rgatildi. Rus-tuzem maktablari mahalliy xalqlarning o‘z madaniyatini va tilini
unutashtirish, ularga ruscha fikrlash tizimini kiritish va shunday qilib, imperial
nazoratni o‘rnatish maqsadida tashkil etilgan.
2. Mahalliy modernizatorlar uchun platforma. Biroq, rus-tuzem
maktablari mahalliy jamiyatlarda ham ba’zi ijobiy o‘zgarishlarga olib keldi. Ba’zi
mahalliy ziyolilar bu maktablarni modernizatsiya va yangiliklar kiritish platformasi
25

sifatida foydalandi. Ular o‘z bilimlarini yangilab, diniy va madaniy saqlanish bilan
birga, yangi tafakkur va dunyoqarashni shakllantirishda foydalanishdi. Jadidchilik
harakati, masalan, o‘zining tafakkurini rivojlantirish, ilm-fan va ma’rifatni
yuksaltirishni maqsad qilib qo‘ygani bilan rus-tuzem maktablaridan ta’lim olishni
muhim deb bildi. Shu tarzda, bu maktablar yangi modernizatsiya jarayonlarini
boshlash va o‘zgartirishni xohlagan mahalliy intelektual qatlam uchun
imkoniyatlar yaratdi.
3. Mafkura singdirish vositasi. Rus-tuzem maktablari Rossiya
imperiyasining mafkuraviy siyosatining quroli sifatida xizmat qilgan. Maktablar
orqali nafaqat ta’lim, balki g‘oya va ideologiyalar ham targ‘ib qilindi. Ta’limning
dastlabki bosqichlarida rus tilining, dinining va madaniyatining ustunligi
ta’minlanishi, shuningdek, mustamlakachilik va sovet mafkurasining ko‘rsatilishi
rus-tuzem maktablarining bosh maqsadi edi. Shunday qilib, bu maktablar nafaqat
intellektual bilimlarni berish, balki muayyan siyosiy va madaniy qadriyatlarni
mahalliy jamiyatga singdirish vazifasini ham o‘z zimmasiga oldi.
4. Yangi ijtimoiy qatlam shakllanishi uchun zamin. Rus-tuzem
maktablari yangi ijtimoiy qatlamlarning shakllanishiga ham zamin yaratdi.
Maktablarni tugatgan yoshlar ko‘pincha yangi siyosiy va iqtisodiy tizimlarda
yuqori lavozimlarga ko‘tarilish imkoniyatiga ega bo‘lishdi. Shu bilan birga, bu
maktablar yangi intellektual va ijtimoiy qatlamlarni shakllantirishda yordam berdi.
Bular orasida rus tilini biladigan va o‘z jamiyatida yetakchi mavqega ega bo‘lgan
yirik ziyolilar, amaldorlar va biznesmenlar ham mavjud edi.
Postkolonial tahliliy yondashuv. Bugungi zamonaviy tarixshunoslikda rus-
tuzem maktablariga nisbatan postkolonial tahlil yondashuvi keng qo‘llanmoqda.
Bu yondashuvga ko‘ra, rus-tuzem maktablari faqat mustamlakachilik siyosatining
vositasi sifatida qaralmay, balki mahalliy jamiyatlarning bu siyosatga qanday javob
bergani, qanday moslashganligi va qanday qarshilik ko‘rsatganligini o‘rganish ham
muhim hisoblanadi. Mahalliy xalqlar, o‘z navbatida, bu maktablar orqali nafaqat
rus madaniyatini o‘rgangan, balki o‘z tarixiy merosini, tilini va qadriyatlarini
26

saqlab qolishga ham uringan. Postkolonial tahlil yondashuvi rus-tuzem
maktablarini imperial siyosatning pasaygan quroli sifatida emas, balki mahalliy
o‘zgarishlar va qarshilikni shakllantiruvchi vosita sifatida ko‘radi. Bu nuqtai
nazardan, rus-tuzem maktablari ham mustamlakachilik ta’sirining, ham uning
qarshiligining bir shakli bo‘lib, tarixiy rivojlanishda ikki tomonlama jarayon
sifatida baholanadi.
Zamonaviy tarixshunoslikda rus-tuzem maktablari faqat mustamlakachilik
vositasi sifatida emas, balki ijtimoiy, siyosiy va madaniy jarayonlarni
shakllantiruvchi, yangi tafakkur va jamiyatni o‘zgartirishda faoliyat yuritgan
muhim institut sifatida ko‘riladi. Ularning nafaqat mustamlakachilik maqsadlarini
amalga oshirishdagi o‘rni, balki mahalliy jamiyatlar va ziyolilar tomonidan qarshi
harakatlar va modernizatsiya jarayonlarida tutgan roli ham o‘rganilmoqda. Shu
bilan birga, bugungi postkolonial tarixshunoslikda rus-tuzem maktablari va
ularning ta’siri yangi ijtimoiy qatlamlarning shakllanishi, mafkura singdirilishi va
mahalliy qarshilikning o‘zaro aloqador jarayoni sifatida tahlil qilinadi.
27

XULOSA
Rus-tuzem maktablari faoliyati tarixshunosligi o‘zida murakkab ijtimoiy,
siyosiy va madaniy jarayonlarni aks ettiruvchi, keng qamrovli ilmiy tadqiqot
sohasini tashkil etadi. Ushbu maktablarga nisbatan olib borilgan tadqiqotlar,
ayniqsa, mustamlaka davri va uning ta’sirini o‘rganishda muhim o‘rin tutadi.
Tarixshunoslik nuqtai nazaridan, rus-tuzem maktablarining faoliyati bir vaqtning
o‘zida mustamlakachilik siyosatining vositasi, mahalliy o‘zgarishlar uchun
platforma, mafkura singdirish vositasi va yangi ijtimoiy qatlamlarning shakllanishi
uchun zamin sifatida ko‘rilmoqda. Rus-tuzem maktablari Rossiya imperiyasining
mustamlaka siyosatining muhim tarkibiy qismi bo‘lgan. Ular orqali imperatorlik
mafkurasini singdirish, rus tilini, madaniyatini va qadriyatlarini mahalliy aholi
orasida targ‘ib qilish maqsad qilingan. Ta’lim tizimi nafaqat bilim berish, balki
siyosiy nazoratni mustahkamlash, o‘z hukmronligini ta’minlash va
mustamlakachilikni asoslashda muhim vosita sifatida xizmat qilgan.
Biroq, rus-tuzem maktablari faqat mustamlakachilik maqsadlariga xizmat
qilgan emas. Ular ayni paytda mahalliy ziyolilar va intelektual qatlamlar uchun
modernizatsiya va yangiliklarni qabul qilish imkoniyatini yaratgan. Jadidchilik
harakati va boshqa ma’rifatparvarlik g‘oyalari rus-tuzem maktablarining ta’limidan
foydalangan. Shu tarzda, rus-tuzem maktablari yangi tafakkur, tanqidiy fikrlash va
dunyoviy bilimlar bilan tanishish uchun maydon yaratdi, bu esa mahalliy ijtimoiy
o‘zgarishlarga olib keldi. Rus-tuzem maktablarining faoliyati mafkura singdirish
vositasi sifatida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan. Ular, bir tomondan, Rossiya
imperiyasining siyosiy va madaniy qadriyatlarini mahalliy jamiyatga singdirishga
intilgan bo‘lsa, boshqa tomondan, bu jarayon mahalliy qarshiliklarni ham yuzaga
keltirgan. Postkolonial tahlil yondashuvlari, ayniqsa, rus-tuzem maktablarini faqat
28

imperial siyosat vositasi sifatida emas, balki mahalliy jamiyatlarning qarshiligi va
moslashuvi bilan o‘zaro aloqador jarayon sifatida ko‘rib chiqishga imkon beradi.
Rus-tuzem maktablari yangi ijtimoiy qatlamlarning shakllanishiga ham
zamin yaratgan. Maktablarni tugatgan yoshlar, ko‘pincha, yangi siyosiy va
iqtisodiy tizimlarda yuqori lavozimlarga ko‘tarilish imkoniyatiga ega bo‘lishdi.
Shuningdek, rus-tuzem maktablari yangi intellektual va ijtimoiy qatlamlarning
shakllanishi, rus tilini bilgan, madaniy jihatdan o‘zgarishga ochiq bo‘lgan yirik
ziyolilar, amaldorlar va boshqa qatlamlar orasida ulkan o‘zgarishlar yaratdi.
Zamonaviy tarixshunoslikda rus-tuzem maktablari nafaqat mustamlakachilik
siyosatining vositasi sifatida, balki mahalliy qarshiliklar, ijtimoiy o‘zgarishlar va
yangi tafakkur shakllanishidagi muhim institut sifatida ko‘riladi. Postkolonial
tahliliy yondashuvlar, rus-tuzem maktablarini faqat mustamlakachilikning quroli
sifatida emas, balki ularning ta’siri ostida yuzaga kelgan ijtimoiy va siyosiy
jarayonlar sifatida ham tahlil qilmoqda.
Rus-tuzem maktablari faoliyati tarixshunosligi, umumiy olganda, faqat o‘sha
davrning mustamlakachilik siyosatining vositasi sifatida emas, balki o‘sha davrda
yuzaga kelgan qarshiliklar, o‘zgarishlar va yangi tafakkurlarni ko‘rsatishdagi
muhim jarayon sifatida baholanmoqda. Tarixshunoslikda bu maktablarga nisbatan
ilgari o‘rganilmagan jihatlar, masalan, mahalliy qarshilik, ma’rifatparvarlik
harakati, yangi ijtimoiy qatlamlar shakllanishi, zamonaviy tahlil yondashuvlari
orqali yanada kengroq o‘rganilmoqda. Shu tarzda, rus-tuzem maktablari o‘z
faoliyatida o‘sha davr jamiyatining o‘ziga xos jarayonlari va yondashuvlarini aks
ettiruvchi kompleks institut sifatida muhim ilmiy tadqiqotlar ob’ekti bo‘lib
qolmoqda.
29

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Khalid, Adeeb – The Politics of Muslim Cultural Reform: Jadidism in
Central Asia – University of California Press – 2000 – 415 bet
2. Geraci, Robert – Window on the East: National and Imperial Identities in
Late Tsarist Russia – Cornell University Press – 2001 – 392 bet
3. Keller, Shoshana – To Moscow, Not Mecca: The Soviet Campaign
Against Islam in Central Asia – University of Pittsburgh Press – 2001 – 320 bet
4. Rajabov, Abduvali – Turkiston Ta'lim Tizimi: Tarixiy Tadqiqotlar –
O‘zbekiston – 2005 – 284 bet
5. Tursunov, Hamidullo – Jadidchilik Harakati va Turkiston Ta’limi –
Ma’rifat – 2004 – 267 bet
6. Rakhmonov, Sherali – Rus-Tuzem Maktablari: Tarixiy Tahlil – Fan –
2011 – 243 bet
7. G‘oziyev, Nodir – Turkiston Maktablarining Yangi Asrga Ta'siri –
O‘zbekiston – 2009 – 219 bet
8. Kamolov, Iskandar – Rus-Tuzem Ta'limi va Mustamlaka Siyosati – Fan –
2014 – 251 bet
9. Akramov, Anvar – Mustamlaka Davri Ta’limi: Rus-Tuzem Maktablari
Tarixi – Ta’lim – 2016 – 262 bet
10. Davies, Peter – Colonial Education and the Development of Local Elites
in Central Asia – Cambridge University Press – 2008 – 311 bet
11. Harris, Richard – Education and Imperialism: A Study of Russian
Colonial Policy in Central Asia – Routledge – 1998 – 288 bet
30

12. Cummings, Samuel – The Russian Empire and the Islamic World: The
Role of Education in the Expansion of Imperial Power – Palgrave Macmillan –
2007 – 295 bet
13. Shamsiyeva, Munira – O'zbek Ta'limi: Tarix va Bugun – Sharq – 2002 –
237 bet
14. Karimov, Islom – Mustaqillik va Ta'lim Tizimi – O‘zbekiston – 1997 –
198 bet
15. Berdimurodov, Murod – Sovet Ta'limi va Milliy O'zlikni Qayta Qurish –
Fan – 2003 – 231 bet
16. Johnson, Gregory M. – Central Asia in the Russian Empire: The
Historical Development of the Education System – Oxford University Press – 2009
– 310 bet
17. Ziyodov, Fazliddin – Jadidchilik va Ta’lim: Turkiston Tajribasi –
O‘zbekiston – 2011 – 276 bet
18. Martin, Virginia – Social Changes and Education in Central Asia under
Russian Rule – Cambridge University Press – 2004 – 298 bet
19. Geraci, Robert – Empire, Nation, and Education: The Russian Imperial
Experiment in Central Asia – Oxford – 2009 – 309 bet
20. Sten, James – The Impact of Russian Schools on Central Asian Culture –
Stanford University Press – 2012 – 267 bet
21. Tashkentov, Anvar – Ta’lim va Ruslashish: O'zbekiston Misolida –
O‘zbekiston – 2018 – 244 bet
22. Kamilov, Tohir – Tarixiy O'zgarishlar va Ta’lim Tizimi – O‘zbekiston –
2010 – 211 bet
23. Babadjanov, Bobur – Turkiston Ta’limi: Mustamlakachilik va
Qarshiliklar – Fan – 2015 – 263 bet
24. Harris, James – The Role of Russian Schools in the Central Asian
Imperialist Strategy – Cambridge University Press – 2010 – 272 bet
31

25. Cooke, Matthew – Education, Empire, and Ideology: The Russian
Approach to Education in Turkistan – University of London – 2012 – 289 bet
26. Thomas, Mark – Colonial Education in the Russian Empire and its
Legacy – Routledge – 2014 – 316 bet
27. Johnson, Michael – The Russian Empire and Education: Impacts and
Influences – Palgrave Macmillan – 2007 – 254 bet
28. Shaikh, Samira – Islamic Reform and the Russian Educational System –
Yale University Press – 2005 – 292 bet
29. Anderson, Paul – The Transformation of Education in the Russian
Empire and Central Asia – Oxford University Press – 2000 – 301 bet
30. Navruzov, Sardor – Ta’lim, Madaniyat va Milliylik: Rus-Tuzem
Maktablari – Ma’rifat – 2013 – 228 bet
MAVZUGA OID ILMIY MAQOLALAR :
31. Khalid, A. (2000). The Politics of Muslim Cultural Reform: Jadidism in
Central Asia . Central Asian Survey , 19(3), 345–369.
32. Geraci, R. (2001). Window on the East: National and Imperial Identities
in Late Tsarist Russia . Slavic Review , 60(1), 24–48.
33. Keller, S. (2001). To Moscow, Not Mecca: The Soviet Campaign Against
Islam in Central Asia . The Russian Review , 60(2), 187–210.
34. Cummings, P. W. (2007). The Role of Education in the Expansion of
Imperial Power in Central Asia . Eurasian Studies Journal , 5(1), 112–137.
35. Martin, V. (2004). Social Changes and Education in Central Asia under
Russian Rule . International Journal of Central Asian Studies , 9(2), 59–84.
36. Kamolov, I. (2010). Rus-Tuzem Maktablari va Mustamlakachilik
Siyosati . Ta'lim va Tarix , 3(4), 45–62.
37. Kamilov, T. (2012). Tarixiy O'zgarishlar va Ta’lim Tizimi: Rus-Tuzem
Maktablari Misolida . O‘zbekiston Tarixi , 2(1), 29–53.
38. G‘oziyev, N. (2014). Turkiston Ta'limi: Rus-Tuzem Maktablari va
Ularning Jamiyatdagi Roli . Ijtimoiy Fikr Jurnali , 5(3), 91–105.
32

39. Berdimurodov, M. (2013). Rus-Tuzem Ta’limi va Mustamlakachilikning
Ijtimoiy Ta’siri . Milliy Meros , 4(2), 67–82.
40. Shamsiyeva, M. (2007). Rus-Tuzem Maktablari va Ularning Milliy
O‘zlikka Bo‘lgan Ta’siri . Sharq Yulduzi , 6(1), 88–104.
33

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Rus-tuzem maktablari faoliyati tarixshunosligi

O'xshash dokumentlar