Salib yurishlari va unga qarshi kurashda xorazmliklar faoliyati - Tarix - Diplom ishlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	3.2MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	24 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Diplom ishlar
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Deqhonov

Ro'yxatga olish sanasi 11 Avgust 2024

11 Sotish

Salib yurishlari va unga qarshi kurashda xorazmliklar faoliyati

Sotib olish

Salib yurishlari va unga qarshi kurashda “xorazmliklar” faoliyati
tarixidan.
Mundarija:
Kirish
I bob. XIII asr boshlarida Yaqin Sharqdagi siyosiy jarayonlarga umumiy
tavif
1.1. Salib yurishi ishtirokchilarining Xorazm davlati va sharqdagi xristianlar
xususidagi tasavvurlari
1.2. “Xorazmliklar” va ularning musulmon davlatlari bilan munosabatlari
II.bob. “Xorazmliklar” va ularning tarixiy taqdiri
2.1. “Xorazmliklar”ning salib yurishlariga qarshi kurashdagi faoliyati
2.2. “Xorazmliklar”ning siyosiy kuch sifatida tugatilishi va tarixiy taqdiri
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
Ilovalar
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Yurtimiz tarixi dunyo tamaddunida o‘ziga xos
mavqega ega bo‘lib, xalqimiz vakillarining o‘tmishda o‘zga mintaqalar xalqlari va
davlatlari tarixida muhim rol o‘ynaganliklarini ko‘rishimiz mumkin. Ana shunday
shaxslardan biri Sulton Jalliddin Manguberdi bo‘lib hisoblanadi. Jaloliddin
Manguberdi tarixiy voqeyliklar va ijtimoiy-siyosiy jarayonlar murakkab va
ziddiyatli kechgan bir davrda yashadi. Uning yurt ozodligi yo‘lidagi faoliyati,
ko‘rsatgan jasoratlari o‘z davridayoq, hatto dushmanlari tomonidan e’tirof etilgan.
Jaloliddin Manguberdi obrazi bugungi kunda yoshlarni mard va jasur, qo‘rqmas va
vatanga sadoqat ruhida tarbiyalashda muhim ahamiyatga ega bo‘lib hisoblanadi.
Yurtimizda Jaloliddin Manguberdi ordeni ta’sis etilishi, bog‘lar, ko‘chalar uning
nomi bilan nomlanishi o‘sib kelayotgan yosh avlodni vatanparvarlik ruhida
tarbiyalashda alohida ahamiyat kasb etadi. Yurtboshimiz Sh.M. Mirziyoev
tariximizga, yoshlar tarbiyasi befarq bo‘lmaslik xususida: “Dunyo shiddat bilan
o‘zgarib, barqarorlik va xalqlarning mustahkam rivojlanishiga raxna soladigan turli
yangi tahdid va xavflar paydo bo‘layotgan bugungi kunda ma’naviyat va
ma’rifatga, axloqiy tarbiya, yoshlarning bilim olish, kamolga yetishga intilishiga
e’tibor qaratish har qachongidan ham muhimdir 1
”-mazmundagi so‘zlari
yuqoridagi fikr mulohazalarimizni asoslaydi.
Ikkinchi bir tarafdan o‘z tariximizni bilishimiz, mo‘g‘ullar bosqini va unga
qarshi kurashlar tarixi, xalqimizning milliy istiqlol uchun olib borgan qahramonoa
janglari, milliy g‘urur, milliy iftixor tuyg‘ularini shakllantirishda Sulton Jaloliddin
Manguberdi faoliyatini o‘rganish muhim ahamiyatga ega bo‘lib hisoblanadi. Har
qanday og‘ir sharoitda bo‘lmasin, yurtdan uzoqda, ayriliqda bo‘lmasi, dushmanlar
son va sifat jihatidan ko‘p bo‘lmasin iroda, chidam, bardosh, shuningdek, sabr va
matonat bilan milliy ozodlik yo‘lidan og‘ishmaslik kabi xislatlarni o‘rganish har
1 Ўзбекистон Республикаси Президенти вазифасини бажарувчи Шавкат Мирзиёевнинг Ислом
ҳамкорлик ташкилоти Ташқи ишлар вазирлари кенгаши 43-сессиясининг очилиш маросимидаги нутқи.
http://xs.uz/index.php/homepage/rasmij/item/8640
2

qachongidan ko‘ra bugungi kunda mihimdir. Shu o‘rinda birinchi yurtboshimiz
I.A. Karimovning; “O‘z tarixini bilgan insonning irodasi kuchli bo‘ladi, o‘zga
oqim va ta’sirlarga berilmaydi. Takror aytaman irodasi kuchli bo‘ladi 2
” – degan
keltirib o‘tish maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. Chunki Jaloliddin Manguberdi
vafotidan keyin ham yetakchisiz qolgan askarlari 15 yil muddatda Yaqin Sharqda
katta harbiy-siyosiy kuch bo‘lib, ushbu hududlardagi davlatlar va ularning siyosiy
hayotiga katta ta’sir ko‘rsatdilar. Bundan tashqari o‘sha vaqtda avj olgan diniy
urushlarda ham qatnashib, xristianlik, yahudiyli va islom dinlarining muqaddas
shahri bo‘lgan Quddus shahrini salibchilardan tortib olishga xorazimlik
askarlarning faoliti natijasida muvoffaq bo‘lingan.
Yuqoridagi fikr-mulohazalardan kelib chiqib, biz tanlagan “Salib yurishlari
va unga qarshi kurashda “xorazmliklar” faoliyati tarixidan” mavzusidagi
malakaviy bitiruv ishini o‘rganilishi lozim bo‘lgan muhim mavzulardan bir deb
hisoblaymiz.
Mavzuning o‘rganilganlik darajasi . Biz tanlagan ““Salib yurishlari va
unga qarshi kurashda “xorazmliklar” faoliyati tarixidan” mavzusidagi malakaviy
bitiruv ishi mavzusini mazmunan yoritishda o‘rganilgan adabiyotlar ro‘yxatini
shartli ravishda quyidagi guruhlarga bo‘lib o‘rganishni lozim deb hisobladik.
Birinchi guruh adabiyotlariga biz o‘sha davrda yaratilgan tarixiy manbalar va
ushbu manbalarni o‘rgangan olimlarning tadqiqotlari, tarjima ishlarini kiritib
o‘tishni lozim deb hisobladik. Birlamchi manbalar va ularga yondashuv turli
davrlarda turlicha bo‘lganligi, masalan sho‘rolar davrida sinfiylik, komunistik
nuqtainazardan yondashuv bo‘lganligini alohida e’tiborga olishga aharakat qildik.
Shuningdek, komunistik mafkura parchalangandan so‘ng tarixga bo‘lgan
yondashuvning o‘zgarishidan keyin chop etilgan adabiyotlarga alohida e’tibor
qaratishga harakat qildi. Bu guruhdagi adabiyotlarga biz, Al–Xasan ibn Musa an–
Navbaxti, Ibn al-Asir, Marko Polo, G. Gibb, A.A. FeodorovDav ы dov, Shahobiddin
2 Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. – Т.: Шарк. 1998. – Б. 13.
3

Muhammad an-Nasafiy 3
va boshqalarning asarlarini kiritishni lozim deb
hisobladik.
Mavzuni mazmunan yorituvchi ikkinchi guruh adabiyotlariga biz, asosan
sobiq sho‘rolar davrida chop etilgan, sinifiylik nuqtai-nazari va kommunistik
mafkura ta’siri ostida yozilgan asarlarni kiritishni lozim deb hisoblaymiz. Ushbu
asarlarga yuqorida keltirilgan sabablarga ko‘ra imkoni boricha tanqidiy yondashib
o‘rganish va mavzuni tahlil qilishga harakat qildik. Ushbu guruhdagi adabiyotlarga
asosan V.V. Bartold, Z.M. Bunyatov, M.A. Zaborov 4
va boshqalarning asarlarin
keltirib o‘tishni lozim deb hisobladik.
Biz tanlagan mavzuni mazmunan yorituvchi uchinchi guruh adabiyotlari
sifatida, xorijda chop etilgan adabiyotlar bo‘lib hisoblanadi. Yaqin Sharq va uning
tarixini o‘rganishda G‘arb olimlari bir qadar ilgariroq kirishib, bu borada talay
ishlarni amalga oshirganlar. Ushbu guruh adabiyotlari ham birinchi guruh
adabiyotlari singari manbalar va ularn tarjimasi asosida to‘plangan. Shuningdek, bu
guruhdagi adabiyotlarda buyuk davlatchilik kayfiyati ham sezilib turishini inobatga
olib ularga imkoni boricha tanqidiy yondashishga harakat qildik. bu guruhdagi
3 Ал–Хасан ибн Муса ан–Навбахти. Шиитские секты. Перевод с арабского, исследование и
комментарий С. М. Прозорова. – М.: Наука 1973. – 223 с., Ибн ал-Асир. Ал-Камил фи-т-Та’рих (“Полный
свод истории”) Избранные отрывки. Перевод с арабского языка, примечания и комментарии П.Г. Булгакова.
Дополнения к переводу, примечаниям и комментариям,введение и указатели Ш. С. Камолиддина. – Ташкент
– Цюрих, 2005. – 232 с., Книга Марко Поло. Серия: Путешествия. Открытия. Приключения. – Алма-Ата:
Наука, 1990. – 352 с., Рубрук, Гильом де. Путешествие в восточные страны // Путешествия в восточные
страны Плано Карпини и Рубрука. Ред., вступ. статья и прим. Н. П. Шастиной. – М.: Государственное
издательство географической литературы, 1957. – 270 с., Гибб.Г. Дамасские хроники крестоносцев/Пер. с
англ. Е.Б. Межевитинова. – М.: ЗАО Центрполиграф, 2009. – 253 с., Феодоров-Давыдов А.А. Крестовые
походы. Историческая хроника. – М.: Типография К.Л. Меньшова 1905. – 200 с., Хилленбранд К. Крестовые
походы. Взгляд с Востока: мусилманская преспективо/пер. с англ. – СПб.: “Издательство “ДИЛЯ”, 2008. –
672 с., Шаҳобиддин Муҳаммад ан-Насафий. Султон Жалолиддин Мангуберди ҳаёти/Матёқубов тарж./ - Т.:
O’zbekiston, 2006. – 384 б.
4 Бартольд В.В. Очерк истории Семиречья // Сочинения. Общие работы по истории Средней Азии.
Работы пл истории Кавказа и Восточной Европы. Том II, часть 1. – М.: Издательство восточной литературы,
1963. – 1020 с., Бартольд В. В. Еще о христианстве в Средней Азии // Сочинения. Работы по отдельным
проблемам Средней Азии. Том II, часть 2. – М.: Наука, 1964. – 657., Бартольд В.В. Сочинения Т –V. Работы
по истории и филологии тюркских и монгольских народов.– М.: Наука; 1968. – 546 с., Буниятов З.М.
Государство Хорезмшахов – Ануштегинидов. 1097 – 1231. – М.: Наука, 1986. – 252 с., Заборов М.А. История
крестовых походов в документах и материалах. Учеб . пособие . – М .: Высш . школа , 1977. – 272 с .

4

adabiyotlar sirasiga D.Abulafia, R.Amitai-Preiss, P. Jackson, P.Hitti, C.F. Petry 5
kabilarni keltirib o‘tishni lozim deb hisoblaymiz.
Mavzuni o‘rganishdan maqsad va vazifalar . Biz tanlagan “Salib
yurishlari va unga qarshi kurashda “xorazmliklar” faoliyati tarixidan” mavzusidagi
malakaviy bitiruv ishi mavzusini mazmunan yoritishda XIII asr boshlarida Yaqin
Sharqdagi siyosiy jarayonlarga umumiy tavif, Salib yurishi ishtirokchilarining
Xorazm davlati va sharqdagi xristianlar xususidagi tasavvurlari, “Xorazmliklar” va
ularning musulmon davlatlari bilan munosabatlari, “Xorazmliklar”ning salib
yurishlariga qarshi kurashdagi faoliyati, “Xorazmliklar”ning siyosiy kuch sifatida
tugatilishi va tarixiy taqdiri kabi vazifalarni o‘z oldimizga qo‘yib, quyidagicha
vazifalarni belgilab oldik.
- XIII asr boshlarida O‘rta Osiyo va Yaqin Sharqdagi ijtimoiysiyosiy
jarayonlar “Xorazimliklar”ning ushbu mintaqaga kelib qolish jarayonlariga
umumiy tavsif berish;
- Salib yurishlari davrida g‘arbiy Yevropada Xorazim va O‘rta Osiyo
haqidagi, Sharqdagi xristianlar xususidagi afsona va rivoyatlar haqidagi
tasavvurlardan aniq ma’lumotlarga o‘tilishi, musulmonlarga qarshi ittifoq tuzishga
urinlar haqida tarixiy adabiyotlardagi ma’lumotlarni tahlil qilish;
- “Xorazimliklar” ularning Jaloliddin Manguberdi vafotidan keyin
Yaqin Sharqdagi musulmon davlatlari bilan ziddiyatli va murakkab ijtimoiy-
siyosiy munosabatlari jarayoniga ilmiy yondashuv;
- “Xorazmliklar”ning salib yurishlariga qarshi faoliyati va G‘arb
adabiyotlariga unga bo‘lgan munosabat masalalarini ochib berish;
5 Abulafia D. The nev Cambridge medieval history. Vol. 5,c. 1198 – c. 1300. – Cambridge. Cambridge
University press, 1999. – p. 711., Amitai-Preiss R. Mongols and Mamluks: the Mamluk–Ilkhanid War, 1260–1281.
Cambridge: Cambridge University Press, 1995. – p. 147., Jackson P. The Mongols and Europe // The New
Cambridge Medieval
History, vol. V: c. 1198 – c. 1300, ed. by D. Abulafia. – Cambridge: Cambridge University Press, 1999. –
P. 611., Hitti P. K. History of the Arabs. London, 1940. – p. 674., Holt P. M. Lambton A. K. S. Lewis B. The
Cambridge history of islam. Vol. 1A, The Central islamik lands from pre – islamik Times to the first world war. -
Cambridge. Cambridge University press, 1970. – p. 158., Petry C. F. The Cambridge History of Egypt. Vol. 1,
Islamic Egypt, 640 – 1517. Cambridge: Cambridge University Press, 1998. – p. 236., Riley-Smith J. The Oxford
History of Crusades. Oxford: Oxford University Press, 1999. – p. 394.
5

- “Xorazmliklar”ning harbiy-siyosiy kuch sifatida tugatilishi, ularning
tarixiy taqdiri, hozirga qadar xorazimliklar nomi bilan yashab kelayotgan aholi va
joy nomlari xususida ilmiy xulosalarga kelish;
Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi . Biz tanlagan “Salib yurishlari va
unga qarshi kurashda “xorazmliklar” faoliyati tarixidan” mavzusidagi malakaviy
bitiruv ishning mazmunan tuzilishi kirish, ikki bob, to‘rt band, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va ilovalardan iborat holda yozildi.

6

I BOB. XIII ASR BOSHLARIDA YAQIN SHARQDAGI SIYOSIY
JARAYONLARGA UMUMIY TAVIF
1.1. Salib yurishi ishtirokchilarining Xorazm va sharqdagi xristianlar
xususidagi tasavvurlari.
Tarixiy adabiyotlarda o‘rta asrlar davri deb ataladigan va G‘arbiy
Yevropa xristian davlatlari aholisi orasida diniy mutaassiblik avj olib, Rim papalari
kuch – qudratga to‘lgan vaqtlarda Yaqin Sharqdagi Quddus shahrini
musulmonlardan ozod etish, xristianlikni targ‘ib etish, payg‘ambar Iso qabrini
g‘ayridinlardan xalos etish shiori ostida musulmon o‘lkalariga va davlatlariga
qarshi sakkiz bora salb yurishlari 6
uyushtirilganligi qayd etiladi. Shuningdek, bu
yurishlarning asosan to‘rttasi haqida fundamental adabiyotlarda ko‘proq
ma’lumotlar keltirilib, qolganlari “ko‘lami va ahamiyati unchalik katta
bo‘lmagan”ligi bahonasida ularning tafsiloti yetarli darajada ochib berilmaganligini
ko‘rish mumkin. O‘z davrining buyuk davlatlaridan bo‘lgan Xorazmshohlar
davlatining ham ushbu kurashlardan chetda turmaganligi xususidagi ma’lumotlar
ham tarixiy adabiyotlarning ko‘pchiligida keltirib o‘tilmagan. Quyida ushbu
mavzuga oid ayrim fikr –mulohazalarni keltirib o‘tmoqchimiz.
Dunyo siyosiy xaritasida XII asrning ikkinchi yarmi–XIII asr boshlarida
ulkan o‘zgarishlar sodir bo‘lib, musulmon olami G‘arbdan salibchilar, Sharqda esa
mo‘g‘ullar hujumiga duchor bo‘lgan edi. O‘rta Osiyoga kirib kela boshlagan
Qoraxitoy, Nayman va Mo‘g‘ullarning dastlabki g‘alabalariyoq salbchilarni
ilhomlantirib, ularni xristian diniga e’tiqod qiluvchi “xudojo‘y dindoshlar 7
”
ekanligi bilan bog‘liq qator afsonalar vujudga kela boshlagan. G‘arb o‘rta ar
muarrixlarining xronikalari, solnomalarida ushbu mavzuga oid afsonaviy va yarim
afsonaviy ma’lumotlarni uchratish mumkin.

6
1095 yili 18-25 noyabr kunlari Fransiyaning Klermon shahrida katolik cherkovining navbatdagi sobori
to‘planadi. 26 noyabr kuni ertalab, Rim papasi Urban II ning Klermonda to‘plangan olomonga qarata so‘zlagan
nutqi Iso qabrini g‘ayriddinlardan qutqarishga da’vat etish bilan tugallanadi. Shundan so‘ng salib yurishlari
7

boshlanib ketadi. Salib deb atalishiga sabab, ularning o‘z kiyimlariga xoch belgisini chizib olganliklari bo‘lgan. bu
haqda to‘liqroq qarang. Zaborov M.A. Istoriya krestov ы x poxodov v dokumentax i materialax. Ucheb. posobie. –
M.: Vыssh. shkola, 1977. – S. 50.
7
Rubruk, Gilom de. Puteshestvie v vostochn ы e stran ы // Puteshestviya v vostochn ы e stran ы Plano Karpini i
Rubruka. Red., vstup. statya i prim. N. P. Shastinoy. – M.: Gosudarstvennoe izdatelstvo geograficheskoy literatur ы ,
1957. – S. 133.
Masalan, dastlab 1141 yildagi Qatvon jangida sulton Sanjarning Qoraxitoylardan
yengilishi rohib qirol Jon haqidagi afsonaning paydo bo‘lishiga sabab bo‘lgan.
Shuningdek, Yaqin Sharqda musulmon hukumdorlari qo‘l ostida yashayotgan
xristianlar o‘rtasida Sharqdagi xristian dindosh birodarlari tomondan ularga
“yordam” yetib kelishiga ham ishonch paydo bo‘la boshlaganligi tarixiy
adabiyotlardagi ma’lumotlarda keltirib o‘tiladi 6
. Sulton Sanjarning mag‘lubiyati
G‘arbga Nestorian mazhabi a’zolarining musulmon davlatlari ustidan qozongan
g‘alabalari, Yaqin Sharqda yevropaliklarga monarx qirol Jonning yordamga kelishi
shaklida yetib borganligini Freyzngenlik Otto xronikasida ham o‘z aksini
topganligini ko‘rish mumkin. Shuningdek, mo‘g‘ularning Xorazm davlatiga
bostirib kirganligi xususidagi xabar 1220 – yili Damiatta portida turgan 5 – salb
yurishi ishtirokchilari orasida avliyo Jon yoki uning o‘g‘li qirol Davidning
musulmon davlatlarining siyosiy markazi hisoblangan Bog‘dodga kirishi sifatida
baholangan. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, bundan ilgariroq David obrazi
naymanlar davlati yetakchisi Kuchluk, Muhammad Xorazmshoh nomlari bilan ham
bog‘langanligi xususida tarixiy adabiyotlarda qator ma’lumotlarni uchratish
mumkin 7
. Naymanlar yetakchisi Kuchlukning xotini haqiqatdan ham xristianlik
dinining nestorian yo‘nalishiga e’tiqod qilganligi va o‘z davlatida musulmonlarga
nisbatan diniy ta’qib uyushtirganligi tarixdan yaxshi ma’lum 10
.
Muhammad Xorazmshohning xristian afsonalarida avliyo Jon yoki uning
o‘g‘li qirol David timsolida shakllanishiga sabab esa, Xorazmshohning 1216 –
1217 yillarda Bog‘dodga xalifa Nosirga qarshi harbiy yurish uyushtirishi va
alaviylar sektasidan bo‘lgan Aloulmulk Termiziyni xalifa deb e’lon qilishi sabab
6 Hitti P. K. History of the Arabs. London, 1940. – p. 158.
7 Хилленбранд К. Крестовые походы. Взгляд с Востока: мусилманская преспективо/пер. с англ. –
СПб.: “Издательство “ДИЛЯ”, 2008. – С. 510-511. 10
Бартольд В. В. Сочинения Т –V. Работы по истории и
филологии тюркских и монгольских народов.– М.: Наука; 1968. – С. 546.
8

bo‘lgan deb xulosa chiqarish mumkin. Chunki, alaviylar (Shia mazhabdan ajralib
chiqqan sekta bo‘lib, Muhammad bin Nusayr an–Numayr asos solganligi sababli,
sektaning nomi Nusayrilar deb ham atalgan) diniy qarashlarida xristianlik ta’siri
sezilib, xristianlikdagi muqaddas uchlik ta’siri ostida shakllangan. Alaviylardagi
muqaddas uchlik Muhammad, Ali, Solmon al Forsiylar xudoning uch xilda
namoyon bo‘lishi deb hisoblangan. Shuningdek, ushbu sekta diniy qarashlarida
xoch bayramlari, nasroniy cho‘qintirish, Isoni cho‘qintirish marosimlari
mavjudligi, ularga Muhammad Xorazmshohning homiylik qilishi, hatto, ushbu
sekta vakilini xalifa ko‘tarishga muvoffaiyatsiz uringanligi kabi omillar sabab
bo‘lgan deyish mumkin 8
. Bu kabi afsona va tassavvurlar salbchilarni Sharq tomon
intilishlari va harbiy yurishlarini ma’naviy jihatdan shubhasiz ruhlantirar va
Sharqdagi dindosh birodarlar bilan birgalikda musulmonlar ustidan g‘alaba
qozonishga ishonch uyg‘otardi. Ikkinchi bir tomondan salib yurishlariga ishtirok
etishni xoxlovchilar tobora kamayib, Sharqda salibchilarning harbiy muvoffaqiyat
qozonishga ishonch kamayib ketayotganda bu kabi afsona va rivoyatlarning
tarqalishi ijobiy natija berishi shubhasiz edi.
Kezi kelganda shuni aytib o‘tish lozimki, yevropaliklar keyingi davrlarda
(jumladan, Plano Karpini, Gilom Rubruk sayohat xotiralari asosida) ham Sharqdagi
o‘lkalarda xristian diniga e’tiqod qiladigan qirollari mavjudligiga ishonganlar.
Karpini xotiralarida qirol Ioanni Hindiston qiroli va mo‘g‘ullar istilosiga qarshi
kurashgan qahramon jangchi degan ma’lumotlarni qoldirgan bo‘lsa, Rubruk turk –
mo‘g‘ullardan bo‘lgan qoraxitoylar oliy hukmdori unvoni go‘rxonni konxon deb,
uning ma’nosini avliyo kon shaklida keltirib o‘tadi. Uning ma’lumotlariga
qaraganda, konxon o‘lgandan so‘ng, qoraxitoylar orasida yashaydigan bir Nayman
o‘zini qirol deb e’lon qiladi. Nestorian mazhabidagi naymanlar uni qirol Ioan deb
atadilar. Ioanning podachi ukasi bo‘lib, uning ismi Unk (keroitlar boshlig‘i
O‘ngxon nazarda tutilgan bo‘lsa kerak) edi. U qoraxitoay tog‘lari orasida yashab,
8 Ал – Хасан ибн Муса ан – Навбахти. Шиитские секты. Перевод с арабского, исследование и комментарий
С. М. Прозорова. – М.: Наука 1973. – С. 223.
9

keyinchalik mo‘g‘ullarning keroitlar va merkitlar hukmdori bo‘ldi. Qirol Ioan vafot
etgandan keying, nomi zikr qilingan Unk o‘zini xon deb e’lon qildi mazmunidagi
fikrlar keltirib o‘tilganligi bilan bog‘liq fikr-mulohazalar mavjud 9
. Shuningdek,
tarixiy manbalardagi fikrlardan xulosa chiqaradigan bo‘lsak, mo‘g‘ul istilosi
davrida, ya’ni XIII asrda Chu vodiysidagi xristian-nestorianlar (nasroniylar)
aholining anchagina katta salmog‘ini tashkil etgan. 1253 yilda Sharqqa salib
yurishi uyushtirgan Fransiya qiroli Lyudovik IX (12261270 yy) buyrug‘iga ko‘ra
Sharqqa yo‘l olgan Gilom de Rubruk o‘z sayohati davomida Yettisuvning Qoyaliq
degan mavzeidan uch fransuz mili shimoldagi nestorianlar qishlog‘ida bo‘lganligi,
ularning o‘z cherkovlari bo‘lib, atrofdagi nestorianlar ibodat uchun bu yerga kelishi
haqidagi fikrlarni keltirib o‘tadi 13
. Tarixiy adabiyotlarda, shuningdek, XIV asrda
Issiqko‘l bo‘ylarida arman xristian cherkovi faoliyat ko‘rsatganligi haqidagi
ma’lumotlar bor 10
.
Mo‘g‘ullar bilan ittifoq tuzish va islom diniga e’tiqod
qiluvchilarning hukmron tabaqaga aylanishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun xristian
dinining turli mazhablaridagi vakillar mo‘g‘ul saltanati hukmdorlari bilan
uchrashishga va ularni xristianlik ta’siriga olishga intilganlar, deb xulosa
qilishimizga tarixiy adabiyotlardagi ma’lumotlar imkon beradi. Misol tariqasida
ayta olamizki, 1248 yili arman podshosi Getum (12261270 yy) ning ukasi Sembat
arman xristianlik mazhabini targ‘ib qilish uchun Samarqand shahriga kelgan
bo‘lib, bu yerdagi ahvol xususida salib yurishlari natijasida vujudga kelgan Kipr
qirolligi hukumdoriga yozgan maktubida saratsinlar (evropaliklar tomonidan
musulmonlarga nisbatan ishlatilgan atama) avvallari Sharqdagi xristianlarni qay
darajada dahshat va qo‘rquvda saqlab turgan bo‘lsalar, endilikda ularning o‘zlari
9 Путишествия в восточные страны Плано Карпини и Рубрука. Редакция, вступительная статья и
примечения Н. П. Шастиной. – М.: Государственная издательство географической литературы, 1957. – С. 41.
13
Рубрук, Гильом де. Путешествие в восточные страны // Путешествия в восточные страны Плано Карпини и
Рубрука. Ред., вступ. статья и прим. Н. П. Шастиной. – М.: Государственное издательство географической
литературы, 1957. – С. 133.
10 Бартольд В. В. Отчет о поездке Среднюю Азию с научною целью 1893-1894 гг. // Сочинения. Том IV. –
М.: Издательство “Наука”. Главная редакция восточной литературы, 1966. – С. 75.
10

o‘sha dahshat va qo‘rquvdan ikki barobar ko‘proq tahlikada yashashga majbur
bo‘layotganliklarini mamnunligini yashirmay yozib ma’lum qilgan 11
.
Salib yurishlari davom etayotgan davrida O‘rta Osiyoda bo‘lgan Marko Polo
Samarqandda xristian dini mazhablaridagilarning anchagina salmoqqa ega
ekanligini yozib qoldirgan. Ba’zi tarixiy adabiyotlarga ko‘ra, ushbu shaharda XIII-
XIV asrlarda katoliklarning avliyo Ioann cherkovi faoliyat ko‘rsatgan 12
.
Shuningdek, uning ma’lumotlarida Chig‘atoyxonning xristianlik diniga o‘tishi va
Samarqanddagi xristianlar bundan xursand bo‘lib, avliyo Ioann nomidagi cherkov
quriishlari haqida yozilgan. Chig‘atoyxon vafotidan keyin esa uning jiyani taxtga
chiqib, xristianlar va musulmonlar o‘rtasidagi ayrim dushmanona kayfiyatdagi
harakatlar kuchayadi hamda musulmonlar o‘zlaridan tortib olingan qandaydir
toshni talab qiladilar. Marko Polo xristianlar o‘sha toshni cherkov fundamentiga
ishlatganliklari va shu vaqtda mo‘jiza yuz berib, cherkov fundamentidan toshning
chiqishi haqida, shuningdek, u Samarqandda bo‘lgan vaqtda ham o‘sha
poydevor o‘rni muallaq turganligi to‘g‘risida yozgan 13
.
Mo‘g‘ullar istilosining dastlabki davrlarida xristian nestorianlar bo‘lmish
kerait, nayman va uyg‘urlar Chingizxon va uning dastlabki merosxo‘rlari saroyida
katta mavqega ega edilar. Mo‘g‘ullar tomonidan islom mamlakatlarining istilo
etilishi esa G‘arbda avliyo-rohib qirol Jonning o‘g‘li qirol Davidning Bag‘dodga
kirishi sifatida talqin etilib, salbchilar o‘rtasidagi afsonalarning yana qaytadan
yuzaga kelishiga turtki bo‘lgan 14
. Mo‘g‘ullar davri nestorianlari va ularning
turmush sharoiti, diniy e’tiqodlari bilan bog‘liq fikrlarni 1253 yilda ulug‘ xon
huzuriga sayohat qilgan Gilom de Rubruk yozib qoldirgan. U Oltin O‘rda xonligi
hududida bo‘lganida Botuxon (1236-125 yy) ning o‘g‘li Sartaqxon (125 yilda
11 Бартольд В. В. Еще о христианстве в Средней Азии // Сочинения. Том II, часть 2. – М.: Наука, 1964. – С.
317.
12 Религии, распространенные в Центральной Азии (URL: www.orexca.com/rus/religia.shtml).
13 Книга Марко Поло. Серия: Путешествия. Открытия. Приключения. – Алма-Ата: Наука, 1990. – С. 70.
14 Jackson P. The Mongols and Europe // The New Cambridge Medieval History, vol. V: c. 1198 – c. 1300, ed. by
D. Abulafia. – Cambridge: Cambridge University Press, 1999. – P. 711.
11

Jo‘ji ulusini boshqargan) nestorian mazhabida ekanligini eshitadi. Ammo, Rubruk
katolik bo‘lganligi sababli nestorian bo‘lgan Sartaqning asl xristianlik e’tiqodida
ekanligiga ishonmagan 15
.
“Xristianlarning Sharqdagi g‘alabalari” to‘g‘risidagi xabarlar Rim papalariga
Sharq va G‘arb cherkovlarini birlashtirish, musulmonlar ustidan to‘la g‘alaba
qozonish uchun mo‘g‘ullar bilan ittifoq tuzish g‘oyasini beradi. Shu nuqtai-
nazardan, dastlab Sharqqa 1253 yili Gilom de Rubruk yuborilgan edi. Rubruk
xotiralarida sharqdagi xristianlar va xristian diniga homiylik qiluvchi yoki o‘zlari
xristianlikka e’tiqod qiluvchi mo‘g‘ul xonzodalari xususidagi ko‘plab ma’lumotlar
saqlanib qolingan 16
. Ushbu mazmundagi elchiliklar keyinchalik ko‘plab amalga
oshirildi. Hatto, papalar Sharqqa shu maqsadda yo‘l olgan har qanday xristianni o‘z
elchilari deb e’lon ham qilganliklari bilan bog‘liq ma’lumotlar mavjud.
Mo‘g‘ullar davrida davlatning qudratli qabilalaridan biri bo‘lgan keraitlar
nestorian mazhabiga e’tiqod qilib, ular xristianlikka 1009 yilda o‘tgan edilar. O‘sha
yili 200 ming keraitlar nestorianlikni qabul qilib, ularning xoni o‘z nomini Margus
(Mark nomining mo‘g‘ulcha
talaffuzi) deb o‘zgartirgan 17
. Vaholanki, bunga qadar ham kerait qabilasida
xristianlik tarqala boshlagan edi. Shuningdek, dastlab davlat ishlarida ko‘plab
faoliyat yuritgan uyg‘ur amaldorlarining anchagina qismi ham xristianlar edi.
Bundan tashqari, 1886 yilda Yettisuv (To‘qmoq va Pishpak atroflari) dan XIII-XIV
asrlarga oid xristian qabrlari topilgan bo‘lib, qabrlarda suriya tilida xristianlik
matnlari bitilgan. 1902 yilda esa G‘ulja yaqinida nestorian qishlog‘ining topilishi
arxeologik nuqtainazaridan mo‘g‘ullar istilosi davrida xristian dinining mintaqa
aholisining anchagtna salmog‘i e’tiqod qiluvchi dinlaridan biri
15 Рубрук, Гильом де. Путешествие в восточные страны // Путешествия в восточные страны Плано
Карпини и Рубрука. Ред., вступ. статья и прим. Н. П. Шастиной. – М.: Государственное издательство
географической литературы, 1957. – С. 89; 117.
16 Бартольд В. В. Очерк истории Семиречья // Сочинения. Том II, часть 1. – М.: Издательство восточной
литературы, 1963. – С. 61.
17 Груссэ Р. Империя степей. Атилла, Чингиз-хан, Тамерлан. Перевод Х. Хамраева. – Алматы, 2006. – С.
215.
12

bo‘lganligini ko‘rsatadi 18
.
Mo‘g‘ullarning diniy e’tiqod erkinligini e’lon qilishi hamda islom dini
ustunligining yo‘qqa chiqarilishi (tarixiy adabiyotlarda Chig‘atoyxon islom
dinining ashshaddiy dushmani sifatida ta’riflanadi) Sharqda xristianlikning rivoj
topib borishiga imkon yaratadi. 1289 yilda Rim papasi topshirig‘i bilan Bag‘dodga
kelgan katolik mazhabidagi Rikoldo de Monte Kroche nestorian mazhabidagilar
orasida yaxshi kutib olingan 19
.
Chig‘atoy ulusida Kepakxon (1309; 1318-1326 yy) dan so‘ng qisqa muddat
taxtga o‘tirgan Elchigadoy (1326-1329 yy) davrida hozirgi O‘zbekiston hududida
katolik mazhabi targ‘iboti boshlanib, salibchilarga ushbu mintaqa aholisi yordam
berishiga ishonila boshlangan. V. V. Bartold ma’lumotlariga ko‘ra, missioner
Foma Mangazola mintaqadagi o‘ziga yuklatilgan vazifani bajarib bo‘lgandan
so‘ng, 1329 yilda Chig‘atoy ulusini tark etib, Avinonga (Rim papalarining fransuz
qirollariga tutqinlik davridagi qarorgohi) qaytgan edi. Ammo, papa Ioann XXII
(1316-1334 yy) uni Samarqand yepiskopi lavozimiga tayinlab, ortga yangi
vazifalar yuklatib qaytarib yuborgan 20
. Xulosa, qilish mumkinki, katolik targ‘iboti
bu davrda yurtimiz hududida ham muvoffaqiyat qozonib, alohida yeparxiyasiga
ega bo‘lgan. Shuningdek, 1329 yilda Chig‘atoy ulusining markazi hisoblangan
Olmaliqda Ili yeparxiyasi tuziladi. Rivoyatlarga ko‘a, kasal shahzodani davolagan
rohiblar xon e’tiborini qozonib, bu yerda cherkov qurishga va salmoqli kishilarni
cho‘qintirshga muvoffaq bo‘ladilar. Olmaliqqa Rim papasi tomonidan Paskal de
Vittoria yepiskop etib tayinlayu yubrilganligi haqida tarixiy adabiyotlarda keltirib
o‘tilgan 21
. Ushbu voqeylik Sharqdagi
18 Бартольд В. Христианство в Средней Азии(URL: www.vehi.net/brokgauz/all/111/111054.shtml).
19 Ру Ж.-П. Тамерлан / Жан-Поль Ру; пер. с фр. Е. А. Соколова; послесл. В. Л. Егорова; прил. – 4-е изд. – М.:
Молодая гвардия, 2007. – С. 208.
20 Бартольд В. В. Очерк истории Семиречья // Сочинения. Том II, часть 1. – М.: Издательство восточной
литературы, 1963. – С. 76.
21 Ру Ж.-П. Тамерлан / Жан-Поль Ру; пер. с фр. Е. А. Соколова; послесл. В. Л. Егорова; прил. – 4-е изд. – М.:
Молодая гвардия, 2007. – С. 208.
13

xristianlarni Papa qo‘l ostida birlashtirish g‘oyasining amaliy natijalaridan bir
lavha xolos.
Siyosiy munosabatlarda ham Yaqin Sharqdagi davlatlari orasida o‘zaro
kurash to‘xtovsiz davom etganligini tarixiy adabiyotlardagi ma’lumotlar orqali
bilib olish mumkin. Hatto, salib yurishlari ishtirokchilari xronikalarida bu haqda;
“Musulmon hukumdorlarining hokimiyati omonat, ularga xizmat qilayotganlar
hokimiyat uchun bir-birini o‘ldirib mansabga o‘tirishga urinadilar 22
”-tarzidagi
ma’lumotlarni o‘qish mumkin.
Misr Ayubiylari va “xorazmliklar” salbchilar va o‘zaro dushmanariga qarshi
bir necha bora ittifoq tuzgan bo‘lib, hatto, Jaloliddin Manguberdi hayotlik
vaqtidayoq uning boshchiligida Ayubiylarning o‘zaro kurashlariga aralashgan ham
edilar. 1219 yili Misrning Ayubiylar sulolasidan bo‘lgan
Odil sulton vafot etib, uning uch o‘g‘li mamlakatni o‘zaro bo‘lib olishadi. Ammo,
aka-ukalar o‘rtasida mamlakatni yagona taxt hukumronligi ostida birlashtirish
uchun kurash avj olgan edi. Tarixiy adabiyotlardagi ma’lumotlarga qaraganda,
ularning har biri Jaloliddin Manguberdi bilan ittifoq tuzishga uringan va qolgan
taxt da’vogarlarini mag‘lub etishib, Ayubiylar davlatini birlashtirishga uringan.
Jalolliddin Misrda hukronlik qiluvchi Malik al–Komil, Xilot, Mayofariqin va
Jaziraga hokimlik qilgan al–Ashraflarning birgalikda ukalari Suriya hokimi al–
Muazzamga qarshi birlashib hujum qilayotganligi sababli, kelajakda o‘lja va
siyosiy yetakchilik mavqeini qo‘lga kiritish maqsadida malik al–Muazzamga
yordam ko‘rsatishga qaror qiladi. Ibn al Asir keltirib o‘tgan ma’lumotlariga ko‘ra,
Jaloliddin al–Muazzam bilan birgalikda uning akasi Xilot, Mayofariqin va Jaziraga
hokimlik qiluvchi al–Ashraf yerlariga 1226–1230 yillar davomida to‘rt marta
bosqin tashkil etgan va ittifoqchilar o‘z davrining yirik va muhim shaharlaridan
22 Гибб.Г. Дамасские хроники крестоносцев/Пер.с англ. Е.Б. Межевитинова. – М.: ЗАО Центрполиграф,
2009. – С. 145.
14

bo‘lgan Xilotni egallaganlar 23
. “Misr tarixi” asarida yozilishicha, Damashq sultoni
Ayyubiy Malik al–Mu’azzam o‘ziga qarshi ikki akasi ittifoq tuzgach, siyosiy va
harbiy jihatdan og‘ir ahvolda qoladi. Jaloliddin Manguberdining o‘zi tomonidan
urushga kirishi uchun, o‘zini Jaloliddin Manguberdiga o‘zini vassali deb tan olgan.
Vassallik belgisi sifatida esa, uning nomini xutbaga qo‘shib o‘qitganligi va o‘z
tangalarida Jaloliddin Xorazmshoh nomini yozib tanga pul zarb etganligi bilan
bog‘liq fikrlarni uchratish mumkin 24
. Afsuski, hozirga qadar Maloliddin
Manguberdi va Ayubiylardan bo‘lgan Malik al – Mu’azzam nomi yozilgan
tangalar topilgunicha yo‘q. Shu sababli yuqorida keltirilgan ma’lumotlarni
to‘laligicha to‘g‘ri deb qabul qilish maqsadga muvofiq emas.
G‘arbda diniy mutaassiblik avj olgan va salib yurishlari diniy adovatni avj
oldirishiga qaramasdan yurtimizda diniy bag‘rikenglik an’analari hukm
surganligini tarixiy adabiyotlardagi ma’lumotlar tasdiqlaydi. G‘arb adabiyotlarida
diniy mutaasib sifatida qoralangan Amir Temur davlatida xristian dinining barcha
mazhablari rivojlanganligi alohida xarakterlidir. Jumladan, bu davrda Kichik
Osiyodagi yunon xristian cherkovi, monofizistlar, gruzin va zix (cherkaslar)
cherkovi, melkitlar, Antioxiya va Ierusalim patriarxlariga bo‘ysunuvchilar,
maronitlar, Salavkiya-Ktesifon cherkoviga bo‘ysunuvchi nestorianlar, arman milliy
cherkovi hamda yakovitlar o‘z e’tiqodlariga bemalol amal qilib yashardilar. G‘arb
tarixchilari ta’kidlaganidek, Amir Temur yakovitlarni diniy ta’qib orqali
jazolaganligi bilan bog‘liq ma’lumotlar tarixiy manbalar orqali o‘z tasdig‘ini
topgan emas. Ehtimol, XIV asrda Xorazmda bu mazhabning keng tarqalgani va
Amir Temurning Xorazmga bir necha marotaba harbiy yurish uyushtirishi bu
uydirmaning vujudga kelishiga sabab bo‘lgandir. Ammo, mahalliy aholining katta
qismi e’tiqod qilgan islom dinidagilar ham bu harbiy harakatlarda katta zarar
23 Шаҳобиддин Муҳаммад ан-Насафий. Султон Жалолиддин Мангуберди ҳаёти/Матёқубов тарж./ -
Т.: O’zbekiston, 2006. – Б. 377., Ибн ал-Асир. Ал-Камил фи-т-Та’рих (“Полный свод истории”) Избранные
отрывки. Перевод с арабского языка, примечания и комментарии П. Г. Булгакова. Дополнения к переводу,
примечаниям и комментариям,введение и указатели Ш. С. Камолиддина. – Ташкент – Цюрих, 2005. – С. 230.
24 Шаҳобиддин Муҳаммад ан-Насафий. Султон Жалоиддин Мангуберди ҳаёти/Матёқубов тарж./ - Т:
O’zbekiston, 2006. – Б. 364.
15

ko‘rgan bo‘lishi tabiiy. Jan-Pol Ru ma’lumotlarida Amir Temurning harbiy
harakatlar amalga oshirish jarayonida qisman gruzin va arman
cherkovlariga zarar keltirganligi haqida aytib o‘tiladi 25
. Ammo, bu harbiy
harakatlar jarayonidagi voqeliklar bilan bog‘liq bo‘lib, urushlar siyosiy
maqsadlarni ko‘zlab amalga oshirilgan. Bu urushlarda din, hatto, bahona vazifasini
ham o‘tamagan.
Xulosa qilib aytganda, salib yurishlari davrida Sharq mamlakatlari haqidagi
tassavvurlar ortib bordi. Ushbu tasavvurlarning diniy jihatida Sharqdagi xristianlar
to‘g‘risidagi afsonaviy qarashlardan, diniy missionerlik darajasiga o‘sib
chiqqanligini ko‘rish mumkin. Salibchilar o‘zlariga Sharqdan qirol Jon yoki David
timsolida musulmonlarga qarshi harbiy “yordam” yetib kelishi to‘g‘risidagi
tasavvurlardan, Sharq va G‘arbdagi xristian mazhablarini Rim papalari qo‘l ostida
birlashtirish rejasi va uni amalga oshirishda ham bir qadar muvoffaqiyatlarga
erishganlar. “Xorazmliklar” esa, salbchilarga qarshi muvoffaqiyatli kurash olib
borib, islom mamlakatlarini salibchilar xavfidan saqlab qolishga o‘zlarining ulkan
hissalarini qo‘shganlar.

25 Ру Ж.-П. Тамерлан / Жан-Поль Ру; пер. с фр. Е. А. Соколова; послесл. В. Л. Егорова; прил. – 4-е изд. – М.:
Молодая гвардия, 2007. – С. 203-204.
16

II.BOB. “XORAZMLIKLAR” VA ULARNING TARIXIY TAQDIRI
1.2. “Xorazmliklar” va ularning musulmon davlatlari bilan
munosabatlari
Jaloliddin Manguberdi vafotidan so‘ng, unga itoat etuvchi askarlar
yetakchisiz va ayni vaqtda maqsadsiz bir guruhga aylanib qolganlar degan xulosa
chiqarish noto‘g‘ri bo‘lardi. Tirikchilik ilinji va mo‘g‘ullar bilan uzoq davom etgan
kurashlar jarayonida xorazmlik askarlar o‘ziga xos bir jangchi toifasiga aylanib
qolganlar, ular tirikchiligining asosiy manbai urush bo‘lib qolgan. Tinimsiz
urushlarga o‘rganib qolgan Xorazm askarlari Jaloliddin vafotidan keyin,
Xusamiddin Kirxonni oliy sarkarda, uning vafotidan so‘ng, Muhammad
Barokotxonni, va yordamchi sarkardalar Yilang Bug‘u, Sarixon, Xonberdi,
Sayfuddin Sodiqxon, Atlasxon, Nosiriddin Kushluxonlarni yetakchilar sifatida
saylab, Nisibin, Mo‘sul, Sinjor, Irbil va boshqa shaharlariga faqatgina o‘lja topish
ilinjida bosqinlar qilganliklari, ularning rezidensiyasi Xarron shahri bo‘lganligi
bilan bog‘liq ma’lumotlar o‘sha davrda yashagan muarrixlar tomonidan yozib
qoldirilgan 26
. Bir so‘z bilan aytganda, xorazmlik askarlar tirikchilik uchun
yollanma askarlarga, ya’ni maradiyorlarga aylanib qolganlar.
Ushba harbiy kuchni 1231 yildayoq Koniya sultoni Qayqubod I o‘z
xizmatiga o‘tishni taklif etadi. Ularning harbiy kuchlaridan foydalanib, o‘z
hududini kengaytirish va qudratini oshirishni reja qilgan Koniya sultoni tarixiy
adabiyotlardagi ma’lumotlarga qaraganda, xorazmlik sarkardalarga xizmatlari
evaziga Arzinjon o‘lkasini iq’to qilib beradi. Shuningdek, xorazmliklar yordamida
o‘zining raqiblariga qarshi kurashni ham paysalga solmay, 1233 yilda Ayubiylar
davlati yerlarini bosib olishga ham harakat qiladi. Shu yili ayubiylardan bo‘lgan
Malik al-Ashrafdan Xilot viloyati yerlarini tortib olishga muvoffaq bo‘ladi.
Urushda ko‘rsatgan xizmatlari evaziga xorazmliklarning sarkardalari bo‘lgan
Kushluxonga-laRenda shahrini, Yagan Togdixonga-Nigd shahrini, Muhammad
26 Буниятов З. М. Государство Хорезмшахов – Ануштегинидов. 1097 – 1231. М.: Наука, 1986. – С. 188-189.
– 17

BarokotxongaAmasiya hududlarini iq’to sifatida berganligini ko‘rish mumkin.
Ushbu istilodan norozi bo‘lgan Ayubiylar yetakchisi Misr sultoni al-Komil Koniya
sultoni ustiga ayubiylarning birlashgan qo‘shini bilan bostirib kelishiga qaramay,
tog‘ yo‘llarini mustahkam himoya qilib turgan xorazmlik askarlar sa’y-harakatlari
bilan natijasiz tugaydi 27
.
Tarixiy adabiyotlardagi ma’lumotlarni tahlil qilib aytish mumkinki, keyingi
harbiy harakatlar natijasi sifatida xorazmliklar va ularning ittifoqchisi birgalikda
qilgan urinishlari mukofoti Ufa, Sivereka va Rakka shaharlarining Ayubiylar
sulolasidan tortib olinganligini ko‘rish mumkin. Ammo, bu shaharlar tezda yana
Koniya sltoni qo‘lidan chiqib ketadi. Adabiyotlarda Koniya sultoni Qayqubod bu
holatda e’tiborsizlik qilgan degan bahona bilan xorazmlik sarkardalar yetakchisi
Kirxon Malikni ayblaganligi bilan bog‘liq ma’lumotlar keltirilgan. Qayqubod
ayubiylarga qarshi navbatdagi harbiy yurishni tashkil etayotgan davrda vafot etadi.
Uning vafotidan so‘ng taxtga o‘tirgan o‘g‘li Kayxusrav xorazmliklarni o‘ziga to‘liq
bo‘ynsundirish, itoatda tutish va ularni o‘z buyruqlarini so‘zsiz bajarishlari uchun
yetakchi sarkardasini jazolamoqchi bo‘ladi. Shu sababli Kirxon Malikni Zamontu
qal’asiga qamaydi. Bu yerda Kirxon Malik kasallanib tez orada vafot etadi 28
. Bu
esa, xoarazmliklar va Koniya sultoni o‘rtasidagi munosabatlar uzil-kesil barham
topganligini anglatar va xorazmliklar hukumdorsiz, mulksiz, vatansiz qolgan
kishilar guruhiga aylanib qolganliklarini anglatgan.
Shundan so‘ng, xorazmliklar Koniya sultonligi yerlarini tark etishga qaror
qiladilar. Xorazmliklarga yashash uchun iq’to mulk va o‘z xizmatini taklif etgan
ayubiylardan bo‘lgan va Jazira yerlari hukumdori Malik asSolih xizmatiga kirish
27 Ибн ал-Асир. Ал-Камил фи-т-Та’рих (“Полный свод истории”) Избранные отрывки. Перевод с
арабского языка, примечания и комментарии П. Г. Булгакова. Дополнения к переводу, примечаниям и
комментариям,введение и указатели Ш. С. Камолиддина. – Ташкент – Цюрих, 2005. – С. 232.
28 Орзиев М.З., Латипов Ж.Л. Салиб юришлари ва унга қарши курашда-“Хоразмликлар” фаолияти
Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги, Ўзбекистон Республикаси
Президентининг-Истеъдод жамғармаси, Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси фан ва
технологияларни ривожлантиришни мувофиқлаштириш қўмитаси, “Камолот” ёшлар ижтимоий ҳаракати
марказий кенгаши, Бухоро муҳандислик-технология институти томонидан ўтказилган “XXI аср-интелектуал
авлод асри” ҳудудий илмий-амалий анжумани тўплами (2015 йил 5-6 июнь) Бухоро. 2015. – Б. 64.
– 18

uchun yo‘lga otlanganlar. O‘z navbatida Koniya sultoni jangovar va yaxshi harbiy
ta’lim ko‘rgan qo‘shinlarni qo‘ldan chiqarishni istamaydi. Xorazmliklarni
to‘xtatish uchun katta qo‘shin yuboradi. Xorazmliklar o‘zlarini ta’qib etgan Koniya
sultonligi askarlarini yengib, katta o‘lja oladilar. Ayubiylardan bo‘lgan Malik
asSolih xorazmliklarga iq’to sifatida Saruja, Xarron, Rakka shaharlarini berib,
ularni ushbu yerlarga joylashishlariga ruxsat beradi 29
. Xorazmliklarning Jazirga
kelishi kuchlar nisbatini o‘zgartirishiga va Jaziraning harbiy qudratini oshishiga
xizmat qiladi. Malik as-Solih munosabatlarni qarindoshlik darajasiga ko‘tarish
orqali bu qudratli harbiy kuchni o‘z saltanatida tutib turishga harakat qilgan.
Buning uchun u o‘z singlisini ―xorazmliklarning Kirxon Malikdan so‘ng yetakchi
sarkardasi bo‘lgan Muhammad Barokatxonga turmushga uzatish orqali maqsadiga
erishishga harakat qiladi 30
.
1237 yilda Damashq hukumdori ayubiylaridan bo‘lgan al-Ashrafning vafot
etishi, o‘zaro ichki kurashlarni avj olishiga va Ayubiylarning har biri ushbu
shaharni istilo qilishga zo‘r berib harakat qilishiga turtki bo‘lganligini tarixiy
adabiyotlarda keltirilgan ma’lumotlar orqali bilib olish mumkin. Xorazmliklar
bilan as-Solih o‘rtasidagi munosabatlar endilikda o‘ljalar taqsimotida yomonlashib,
xoramliklar o‘z xo‘jayinlariga qarshi isyon ko‘tarishlari sabab bo‘ladi.
Xorazmliklarni noroziligi uchun jazolamoqchi bo‘lgan as-Solihni qo‘shinlari
yenglib, uning barcha boyligi xorazmliklarning qo‘liga o‘tib ketgan. Manbalarda,
xorazmliklar asSolihnnng o‘zini asir olishga harakat qilganliklari bilan bog‘liq
ma’lumotlar saqlanib qolingan. Shuningdek, as-Solih xorazmliklar ta’qibidan
qochib Sinjar shahriga borib yashirinishga majbur bo‘lgan. Ammo, bu yerda uning
ashshaddiy raqibi hisoblangan Mosul hokimi Badriddin Lu’lu uni qal’ada qamal
29 Хилленбранд К. Крестовые походы. Взгляд с Востока: мусилманская преспективо/пер. с англ. – СПб.:
“Издательство “ДИЛЯ”, 2008. – С. 219.
30 Орзиев М.З., Латипов Ж.Л. Салиб юришлари ва унга қарши курашда-“Хоразмликлар” фаолияти
Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги, Ўзбекистон Республикаси
Президентининг-Истеъдод жамғармаси, Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси фан ва
технологияларни ривожлантиришни мувофиқлаштириш қўмитаси, “Камолот” ёшлар ижтимоий ҳаракати
марказий кенгаши, Бухоро муҳандислик-технология институти томонидан ўтказилган “XXI аср-интелектуал
авлод асри” ҳудудий илмий-амалий анжумани тўплами (2015 йил 5-6 июнь) Бухоро. 2015. – Б. 64.
– 19

qilgan. Hech bir ittifoqchisi qolmagan as-Solih Badriddin Lu’luga o‘zaro ittifoq
tuzish, birgalikda xorazmliklarga qarshi kurashish maqsadida bo‘lsa kerak raqibi
va dushmanidan sulh tuzish to‘g‘risida elchi yuboradi 31
. Sulh tuzish taklifiga
Mosul hokimi Badriddin Lu’lu rozi bo‘lmagandan so‘ng, as-Solih xorazmliklarga
murojaat qilib, o‘zaro adovatni to‘xtatish va o‘zini qamaldan xorazmliklar
qutqarishi evaziga ularni taqdirlashi, bundan so‘ng ularga ortiqcha zulm
o‘tkazmalikka va xorazmliklarga iq’to sifatida Sinjar, Xarron, Rux hududlarini
berishni va’da qiladi. Xorazmliklar o‘z navbatida istilo qilgan hududlarida
mahalliy aholi ulardan noroziligi va ularning davlatchilik, boshqaruv tajribalari
yetishmasligi inobatga olib ushbu taklifni qabul qilgan bo‘lsalar kerak. Chunki,
hech qanday hokimiyatga ega bo‘lmagan as-Solihning taklifini qabul qilishlarini
boshqacha izohlab bo‘lmaydi. Xorazlik askarlar as-Solihga yordamga kelib
Badriddin Lu’lu askarlarni mag‘lubiyatga uchratadilar. Xorazmliklarning
qo‘qisdan va yashin tezligidagi hamlalari natijasida Badriddin Lu’lu shoshlinch
chekinadi, buning oqibatida esa, o‘ljalar bilan birga uning xazinasini g‘oliblar
qo‘liga tushganligi tarixiy adabiyotlardagi ma’lumotlar tasdiqlaydi 32
. Xorazimliklar
bilan bo‘lgan to‘qnashuvdan asSolih ham o‘ziga yetarli darajada xulosa chiqarib
olgan bo‘lsa kerak. Chunki, bundan so‘ng uning bir o‘zi xorazimliklarga qarshi
chiqishga botina olmagan va har safat xorazimliklarga qarshi kurashish maqsadida
bir necha hukumdorlar bilan ittifoq tuzib kurashgan. bu hususda biz keyingi
bandlarda to‘xtalib o‘tamiz.
Xorazm askarlari o‘zi tomoniga o‘tgandan keyin, ularning yordamida
asSolih tez orada avval o‘ziga qarashli bo‘lgan yerlarini qaytarib olishga muvoffaq
bo‘ladi. O‘z davlati hududini qayta tiklagan as-Solih endilikda xorazmliklar
irodasini bajaruvchi qo‘g‘irchoq hukumdorga aylanib qolgandi. O‘zi uchun ushbu
noqulay vaziyatdan chiqib ketish uchun as-Solih xorazmliklarning o‘zidan
foydalanishga harakat qilganligini tarixiy adabiyotlardagi ma’lumotlar tasdiqlaydi.
31 Шаҳобиддин Муҳаммад ан-Насафий. Султон Жалолиддин Мангуберди ҳаёти/Матёқубов тарж./ - Т.:
O’zbekiston, 2006. – Б. 377.
32 Буниятов З. М. Государство Хорезмшахов – Ануштегинидов. 1097 – 1231. М.: Наука, 1986. – С. 188.
– 20

Dastlab u o‘z qarindoshlari ayubiylar qo‘l ostida bo‘lgan va iqtisodiy jihatdan
muhim ahamiyatga ega bo‘lgan Suriya hududlarini o‘z davlatiga qo‘shib olishga
harakat qiladi. Muvofaqiyat qozona borib, Suriyadagi eng yirik shahar, siyosiy va
iqtisodiy, madaniy markaz bo‘lgan Damashq shahrini 1239 yilda xorazimliklar
yordamida bosib olishga muvoffaq bo‘ladi. As-Asolih qo‘l ostida Suriya va unga
tutash bo‘lgan hududlar to‘planadi 33
. Ammo, Bu hali xorazimliklarga qarshi
chiqish uchun yetarli kuchga ega bo‘lishni anglatmasdi. Shuningdek, asSolih
davlati atrofida ham uning raqiblari hali yetarli darajada topilishi mumkin edi.
Shuningdek, qarindoshlari bo‘lgan ayubiylar ham u bilan hisoblashishmasdi.
As-Solih bilan dushmanona kayfiyatda bo‘lmasada, bu viloyatga harbiy
yurish uyushtiriladi. Xoms xorazmliklarga o‘lpon to‘lashga majbur qilinadi va o‘z
viloyatini vayronagarchilikdan asrab qola oladi. Tarixiy adabiyotlarda as-Solihning
Xomsga hujum qilish haqida buyruq berganligi to‘g‘risidagi ma’lumotlar
uchramaydi. Ta’kidlash lozimki, xorazimliklar endiikda qudratli his etib, as-Solih
bilan umuman hisoblashmaganlar, deb xulosa qilish mumkin. 1239 yilda Xoms
hukumdori Asaddinddin Shirkux xorazmliklarning bu o‘lkaga hujumidan qutilish,
varonagarchilik va qirg‘inbarotdan saqlanib qolish evaziga xorazimliklarning
hujumidan katta o‘lpon to‘lash evaziga xalos bo‘lishga muvoffaq bo‘ladi 34
. Bu
33 Ибн ал-Асир. Ал-Камил фи-т-Та’рих (“Полный свод истории”) Избранные отрывки. Перевод с
арабского языка, примечания и комментарии П. Г. Булгакова. Дополнения к переводу, примечаниям и
комментариям,введение и указатели Ш. С. Камолиддина. – Ташкент – Цюрих, 2005. – С. 231.
34 Буниятов З. М. Государство Хорезмшахов – Ануштегинидов. 1097 – 1231. М.: Наука, 1986. – С. 189.
– 21

voqeyliklar esa, xorazmliklarning Yaqin Sharqdagi yirik siyosiy kuchga
aylanganligi va ularning ta’siri kuchayib borayotganligini ko‘rsatadi.
Xorazimliklar yordamida katta harbiy kuch to‘plangan bo‘lsada, asSolih hali
ularga qarshi harbiy harakatlar boshlay olmasdi. Chunki, xorazimliklar bilan
boshlangan urush uchun iqtisodiy va siyosiy tayanch hudud zarur bo‘lishini u
yaxshi anglagan. Qolaversa, Yaqin Sharqdagi harbiylarning ko‘pchiligi endilikda
xorazimliklar bilan ochiq kurash olib borishdan cho‘chir ham edi. Har holda as-
Solih tomonidan Misrni o‘z saltanaiga qo‘shib olmasdan turib xorazimliklarga
qarshi biror siyosiy va harbiy tadbir uyushtirganligi shunday xulosaga kelish
imkonini beradi. Misr esa, iqtisdiy va siyosiy jihatdan Yaqin Sharqdagi eng yirik
mamlakat bo‘lib hisoblanar edi. 1240 yilda as-Solih o‘z akasi Misr hukumdori
alOdil ayubiyga qarshi kurash boshlab, harbiy yurish uyushtiriradi. Bu safar Misr
istilosi uchun xorazimliklar emas, balki boshqa qo‘shin, ya’ni arman, kurd, arab va
boshqa xalqlardan tuzilgan mamluk askarlar bilan bostirib boradi. Suriya
hududlarida qolgan xorazimliklar esa, nazoratsiz qoldirilib, ular yaqin atrofdagi
shaharlarni talay boshlaydilar. As-Solih 1240 yil iyun oyida poytaxt Qohirani
egallab, akasi al-Odilni taxtdan ag‘daradi va uni qamab qo‘yadi. Shundan so‘ng u
o‘zini Misr hukumdori deb e’lon qiladi 35
. Endilikda as-Solih qo‘l ostiga misr va
suriya hududlari to‘plangan bo‘lib, xorazimliklar bilan bemalol kurash olib borish
imkoniga ega bo‘ladi.
Misr itsilosidan so‘ng as-Solih va xorazmliklar o‘rtasidagi munosabat
yomonlashib, ittifoq ashaddiy raqibllikka aylana boshlaydi. Xorazmliklar
Suriyadagi Babar va Balis shaharlarini ishg‘ol qiladilar va bu yerlarda
vayronagarchilik keltiradilar. O‘lja olish maqsadida qilingan talon-taroj
xorazimliklardan mahalliy aholining noroziligini yanada kuchaytirib yuboradi.
Vaziyatdan foydalangan Mosul hokimi Badriddin Lu’lu xorazimliklar bilan ittifoq
35 Хилленбранд К. Крестовые походы. Взгляд с Востока: мусилманская преспективо/пер. с англ. – СПб.:
“Издательство “ДИЛЯ”, 2008. – С. 627.
22

tuzib, birlashgan qo‘shinlar 1240 yilda Sinjar viloyati hududini bosib oladi. Bu
shahar Badriddin Lu’luning o‘limi (1279 y)ga qadar uning qo‘l ostida qoldi 36
.
Bizning fikrimizcha, xorazimliklarning bunday yo‘l tutishiga asosiy sabab, as-
Solihning xorazimliklar harbiy kuchidan Misr istilosida foydalanmagani va ularga
o‘lja olish imkoni bermaganligida bo‘lgan. Bu esa, tirikchiligi faqat harbiy ish
bo‘lib qolgan xorazimliklarni moddiy ta’minotdan uzib qo‘yish bilan barobar
bo‘lgan. Shu sababli ular endilikda o‘zlarining manfaatlariga mos siyosat
yuritishga rozi bo‘lgan Mosul hokimi Badriddin Lu’lu xizmatiga o‘tgan bo‘lsalar
kerak, deb xulosa qilish mumkin. Shu o‘rinda tabiy savol tug‘iladi, xorazimliklar
nega Yaqin Sharqda o‘z davlatlari yoki mulklarini tuzmadilar. Tarixiy
adabiyotlardagi ma’lumotlar tahlili shuni ko‘rsatadiki, xorazimliklar asosan harbiy
xizmatchilardan iborat bo‘lib, ularning davlat tuzish va boshqarish tajribalari
yetarli darajada bo‘lmagan, ikkinchidan, xorazimliklar mahalliy aholi uchun yot-
kelgindi kishilar edi. Uchinchidan, xorazimliklarning tinimsiz talonchiligi ularni
Yaqin Sharq aholisi tomonidan qo‘llab-quvvatlanmaganligi bo‘lsa, va nihoyat
to‘rtinchidan ayrim tarixiy adabiyotlarda xorazimliklarni chin musulmon dinida
emasdilr, ular nomigagina islom diniga e’tiqod qilardilar degan fikr-mulohazalar
ham keltirib o‘tilganligining guvohi bo‘lish mumkin 37
.
Misrni egallash va boy o‘ljalarni qo‘lga kiritishdan mahrum qilingan
xorazimliklar o‘zlari mustaqil ravishda o‘lja olish ilinjida Suriya hududidagi shahar
va qishloqlarni talashga kirishganliklari yuqorida keltirib o‘tilgandi. Ular endilikda
yangi ittifoqchi topib, uning homiyligi ostida harbiy harakatlarni olib bora
boshlaydilar. 12 ming kishidan iborat xorazimliklar qo‘shinlari Mosul hokimi
Badriddin Lu’lu qo‘shinlari bilan birlashib, Xalabni qamal qiladilar. Xalab qattiq
qarshilik qilishi va shaharni ishg‘ol etish imkoni bo‘lmaganligiga qaramay, uning
atroflaridagi qishloqlar talanib, boy o‘ljalar olishga muvoffaq bo‘linadi. Shundan
36 Буниятов З. М. Государство Хорезмшахов – Ануштегинидов. 1097 – 1231. – М.: Наука, 1986. – С. 190.
37 Хилленбранд К. Крестовые походы. Взгляд с Востока: мусилманская преспективо/пер. с англ. – СПб.:
“Издательство “ДИЛЯ”, 2008. – С. 210.
23

so‘ng, xorazimliklar Manbij shahrini talab, vayron qiladilar va ahoisini qirg‘in
qiladilar. Xorazimliklar ushbu qirg‘indan so‘ng qisqa muddat nafas rostlash
maqsadida Xarron shahriga o‘zlarining doimiy rezidensiyalariga qaytadilar 38
.
Bir oz muddatdan nafast rostlagandan so‘ng xorazmliklar Suriyaning Rakka
shahri yaqinida Yefrat daryosini kechib o‘tib, Jibul, Tell E’zoz, Surmin va Ma’arra
shaharlarini talon taroj etadilar. Xorazimliklarning talonchilik yurishlari mahalliy
aholining tinkasini quritgani, aholi endilikda o‘z hukumdorlarini mamlakatda
tinchlik o‘rnatuvchi kuch sifatida qo‘llab-quvvatlashiga sabab bo‘lgan
deyishimizga barcha asoslar yetarli. Shuningdek, xorazimlikllarga qarshi harbiy
kaolitsiya ham shakllanishi uchun qulay vaziyat vujudga kelgandi. Jibul, Tell
a’zoz, Surmin va Ma’arra shaharlari talanishiga qarshi mahalliy hukumdorlardan
Xoms hokimi alMalik al-Mansur va as-Solihning Damashqdagi noib hokimi as-
Solih Ismoil birgalikda kurash olib borishga kelishib oladilar. Ularning birlashgan
qo‘shinlari xorazmliklardan katta ustunlikka ega bo‘lib, 1241 yilda urush
harakatlarini boshlab yuboradilar. Natijada, xorazimliklar mag‘lub etilib, o‘zlari
egallab turgan hududlardan siqib chiqarila boshlanadilar. Shu paytgacha ularga
qarashli bo‘lgan Nisibin, Dar, Rakka, Rux, Saruj, Ra’s al-Ayn kabi shaharlarni
raqiblari qisqa fursatda xorazimliklardan tortib olishga muvoffaq bo‘ladilar 43
.
Xorazimliklar endilikda birlashgan katta harbiy kuchlarga qarshi og‘ir kurashlar
olib borishishga majbur bo‘lib, ularning iqtisodiy asoslariga putur yeta
boshlagandi.
Ittifoqchilar bu g‘alabalar bilan cheklanib qolmasdan
Xorazmliklarning asosiy rezidensiyasi bo‘lgan va oilalari joylashgan Xarron
shahrini ham qamal qilib, shaharni istilo qilishga muvoffaq bo‘lganlar. Ushbu
mag‘lubiyatdan so‘ng xorazimliklar uchun Suriya hududidan biror-bir boshpana va
38 Ибн ал-Асир. Ал-Камил фи-т-Та’рих (“Полный свод истории”) Избранные отрывки. Перевод с
арабского языка, примечания и комментарии П. Г. Булгакова. Дополнения к переводу, примечаниям и
комментариям,введение и указатели Ш. С. Камолиддина. – Ташкент – Цюрих, 2005. – С. 239. 43
Hitti P. K.
History of the Arabs. London, 1940. – p. 211.
24

yashash manzili qolmgandi. Ularni Suriya hududidan siqib chiqarilganligi,
ayubiylar saltanatiga katta xavf tug‘dira olmasligi xususidagi fikr-mulohazalar
tarixiy adabiyotlarda uchraydi. Xorazmliklar endilikda o‘zlari uchun yangi joy va
yashash manzili izlashga majbur bo‘lganliklar va tez orada o‘zlari uchun yangi
hukumdor topishga muvoffaq bo‘ladilar 39
.
Xorazimliklarning navbatdagi vatani Mayofiriqidin bo‘lib, ularning ushbu
o‘lkaga kelishi avvalgi xo‘jayinlar taklif qilgani singari harbiy xizmat zaruratidn
edi. Bu paytda Mayofiriqidan Koniya sultonligi tazyiqiga uchragan bo‘lib, sulton
Kayxusrav bir necha bora Mayofiriqidinga talonchilik yurishlari uyushtirgandi.
1241 yilda Mayofiriqidin hokimi al-Malik al-Muzaffar xorazmliklar bilan
kelishuvga erishadi. Shartlashuvga ko‘ra, xorazimliklar Mayofiriqidin yerlarini
Koniya sultoni Alouddin Kayxusravning hujumlaridan muhofaza qilishlari lozim
edi. Al-Malik al-Muzaffar va xorazimliklarning birlashgan kuchlari shu yili
birgalikda Amid shahriga hujum qiladilar. Koniya sultonligi hududiga qilingan bu
hujum vaqtida, xorazimliklarning yana harbiy va siyosiy kuch sifatida yuksalishini
istamagan ayubiylar ularning o‘zlari orqa tomondan hujumi qilib, Koniya
sultonligiga amaliy yordam beradi. Ayubiylar Mayofiriqidin yerlarini talab, boy
o‘ljalar bilan Xalab shahriga qaytadilar 45
. Ushbu mag‘lubiyatdan so‘ng,
xorazimliklarning Yaqin Sharqda biror-bir yaqin ittifoqchisi qolmaganligini
ko‘rishimiz mumkin. Ayubiylar birlashgan davlatga aylangan, buning ustiga
Koniya sultonligi bilan birgalikdagi ittifoq ancha qudratga ega bo‘lib,
xorazimliklar uchun Mosul va Mayofiriqidin hokimlari ham endilikda ushbu ittifoq
oldida ojizliklari sababli o‘z homiyliklarini taklif etmagan ko‘rinadi. Shunday
bo‘lsada, Mayofiriqidin bilan boshlangan kurashda xorazimliklar o‘z xo‘jayinlarini
tashlab ketmaganlar. Ular al-Malik al-Muzaffar xizmatini uning mag‘lubiyatga
uchrashi aniq bo‘lgan vaqtda ham davom ettirganlar. 1242 yil avgustida
39 Буниятов З. М. Государство Хорезмшахов – Ануштегинидов. 1097 – 1231. – М .: Наука , 1986. – С .
191. 45
Petry C. F. The Cambridge History of Egypt. Vol. 1, Islamic Egypt, 640 – 1517. Cambridge: Cambridge
University Press, 1998. – p. 136; 394.
25

xorazimliklar va ayubiylar o‘rtasida shiddatli jang bo‘lib o‘tadi. Jangda son
jihatidan ozchilikni tashkil etgan xorazimliklar garchi qahramonona qurash olib
borgan bo‘lsalarda, mag‘lubiyatga uchraydilar 40
. Buning ustiga uzoq vaqt
birgalikda qilingan hamkorlik ayubiylarga xorazimliklar harbiy taktikasi
o‘zlashtirib olish imkonini bergandi. Chekinish vaqtida ularning chodirlari,
boyliklari raqiblari qo‘liga o‘lja sifatda tushadi. Ayubiylar qo‘lga kiritgan katta
o‘ljalar orasida Mayofiriqidin hukumdori xazinasi ham ularning qo‘liga tushib
qolishi, mag‘lubiyat uzil-kesil bo‘lganligidan dalolat beradi.
Xorazimliklar shundan so‘ng, bir necha bora yana ichki nizolardagi harbiy
harakatlarda ishtirok etadilar. Shunday bo‘lsada, keyingi ikki yil xorazimliklarning
siyosiy hayotdagi ishtirokiga oid ma’lumotlar tarixiy adabiyotlarda keltirib
o‘tilmaganligini ko‘rish mumkin. 1242-1244 yillarda Koniya sultoni G‘iyosiddin
Kayxusrav xorazimliklarni o‘zi xizmatiga o‘tishga bir necha bora urinib ko‘radi.
Kayxusrav xorazimliklarga o‘z davlatining chegaralarida iq’to yerlari va’da qilib,
adovatni unitishni, ularga boy o‘ljalar va’da qilish kabi va’dalar orqali o‘ziga
xizmat qilishlarini so‘raydi. O‘z navbatida xorazimliklar Koniya sultonining bosh
sarkardalari Kirxon Malikni qamoqqa olgani va uning qamoqda kasallanib o‘limiga
sabab bo‘lishi bilan boshlangan adovat sababli, xorazimliklar uning taklifini
butunlay rad etadilar. Keyingi ikki (1242-1244 yillar) yil mobaynida ular Suriya
shimolida asosan ko‘chmanchi hayot tarzida yashaydilar 41
.
Xorazimliklarning Yaqin Sharqdagi Koniya sultonligi, ayubiylar davlati,
Mosul va Mayofiriqidin hukumdorlari bilan munosabatlari bir tekis tarzda amalga
oshirilmadi. Yuqorida nomlari tilga olingan hukumdorlar xorazimliklardan o‘z
manfaatlarini amalga oshirish uchun foydalanib qolgan bo‘lsalar, vatanidan
quvilgan xorazimliklar yashab qolish va oilalarini boqish maqsadida yollanma
40 Holt P. M. Lambton A. K. S. Lewis B. The Cambridge history of islam. Vol. 1A, The Central islamik lands from
pre – islamik Times to the first world war. - Cambridge. Cambridge University press, 1970. – p. 243.
41 Буниятов З . М . Государство Хорезмшахов – Ануштегинидов . 1097 – 1231. – М .: Наука , 1986. –
С . 191. 48
Amitai-Preiss R. Mongols and Mamluks: the Mamluk–Ilkhanid War, 1260–1281. Cambridge:
Cambridge University Press, 1995. – p. 619.
26

askarlarga aylanib qoldilar. O‘rta asrlarga oid G‘arb tarixiy adabiyotlarda ularni
maradyorlar 48
deb atash rasm bo‘lganligi yuqoridagi fikrlarni to‘la asoslaydi. Eng
asosiysi xorazimliklar Jaloliddin Manguberdi vafotidan so‘ng ham o‘zlarining
Yaqin Sharqdagi qudratli kuch ekanliklarini yaxshi anglagan holda mintaqadagi
siyosiy vaziyatni o‘zgartira oladigan kuch ekanliklarini bir necha bora ko‘rsata
oldilar. O‘zlarining kam sonli ekanligiga qaramay xorazimliklar hatto, ashaddiy
dushmanlarini ham o‘zlariga hurmat bilan qarashga majbur eta olganlar.
Xorazimliklarnng islom olami uchun qilgan eng ulug‘ ishlaridan biri bu Quddus
shahridan salibchilarni to‘liq quvib chiqarishlari edi, desak mubolag‘a bo‘lmaydi.
27

2.1. “Xorazmliklar”ning salib yurishlariga qarshi kurashdagi faoliyati
XIII asrning boshlarida Yaqin Sharqda diniy–siyosiy kurashlar keskinlashib,
xristian mutaassiblari tomonidan tashkil etilgan salb yurishi davom etayotgan bir
davr edi. Salib yurishi natijasida vujudga kelgan xristian korolliklari va feodal yer
mulklarda musulmonlarga nisbatan diniy adovatda munosabatdu bo‘lindi. Islom
dni masjidlari buzib tashlandi yoki xristian dini cherkovlariga aylantirildi. Bu kabi
ishlar har ikki kurashayotgan tomolar o‘rtasida diniy raqobatni yanada avj olishiga
sabab bo‘ldi desak, mubolag‘a bo‘lmaydi. Xususan Quddus shahrida xalifa Umar
tomonidan barpo etilgan va musulmonlar uchun muqaddas hisoblangan masjidni
cherkovga aylantirganliklari musulmonlar uchun musulmonlar uchun juda katta
haqorat ekanligi tarixiy adabiyotlarda keltirib o‘tilganligining guvohi bo‘lish
mumkin 42
.
Masjidlarning cherkovlarga aylantirilishiga oid ma’lumotar o‘sha davr
musulmon muarrixlarining ham asarlarida tilga olingan bo‘lib, ulardagi ushbu
holatga berilgan izoh orqali diniy adovatning qay darajada kuchayib borganligini
ko‘rish mumkin. Masalan, Ibn Vasilning ma’lumotlarida; “Men Quddusga kirib,
muqaddas masjidda monarxlar va ruhoniylar egalik qilayotganini ko‘rdim...Masjid
tepasida qo‘ng‘iroq osib qo‘yilgan va masjid ichkarisida vino ichilmoqda 43
”-
mazmunidagi fikrlar keltirib o‘tilganligini ko‘rish mumkin. Shuningdek, o‘sha
davrda ushbu voqeliklarni o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan musulmon muarrixlaridan biri
Usama ibn Munqizning yozishiga qaraganda; Quddusdagi al-Aksa majidi
cherkovga aylantirilgan va u yerda musulmonlarni namoz o‘qishlariga imkon
qoldirilmagan. Usama ibn Manqiz Quddusga kelganda, shu yerda yashovchi
musulmonlardan qaerda namoz o‘qishini so‘ragan va ular al-Aqsa yonida omonat
qurilgan masjidni ko‘rsatganlar. Ibn Manqiz masjidga kirib namoz o‘qiyotgaida bir
42 Заборов М.А. История крестовых походов в документах и материалах. Учеб. пособие. – М.: Высш. школа,
1977. – С. 153.
43 Хилленбранд К. Крестовые походы. Взгляд с Востока: мусилманская преспективо/пер. с англ. – СПб.:
“Издательство “ДИЛЯ”, 2008. – С. 302.
28

frank (salibchilarni musulmon muarrixlari odatda frank atmasi bilan ataganlar)
kirib kelib, unga Sharq tomnga qarab namoz o‘qishini talab qilishi va hatto,
o‘ldirish bilan tahdid qilganligi, shu yerlik odamlar frakka bu kishi Quddusga
yaqin kelgani va tartiblarni bilmasligi aytib, uning gunohini so‘rab olganliklari
bilan bog‘liq ma’lumotlar keltirib o‘tilganligi ham musulmonlar orasida diniy
an’analar va qadriyatlarga aralashganligi uchun salibchilardan kuchli norozilik
uyg‘onganini ko‘rsatadi 44
.
Quddus shahri musulmonlar qo‘liga 1187 yilda ayubiylar sulolasi asoschisi
sulton Salohiddin sa’y-harakatlari natijasida o‘tgandan so‘ng Rim papalari
tomonidan tashkil etilgan salib yurishlari Quddus shahrini istilo qilish va
musulmonlar qo‘lidan tortib olishga kuchi yetmaydi. Papaning talabi bilan
Muqaddas Rim imperiyasi imperatori Fridrix II
Shtaufen oltinchi salb yurishi (1228 – 1229 yy)ni tashkil etadi. Fridrix II II (1212
– 1250 yy) davrida, uyushtirilgan salib yurishida ko‘proq diplomatik muzokaralar
olib borish orqali muvoffaqiyatga erishadi. 1228 – yili Misrning Ayyubiylar
sulolasidan bo‘lgan sultoni Malik al – Komil Quddus, Vifleem, Nazaret
shaharlarini “Muqaddas Rim imperiyasi” imperatori, Shtaufenlar sulolasidan
bo‘lgan Fridrixga tinch yo‘l bilan topshirishga majbur bo‘ladi 45
. Chunki,
salibchilar Nil daryosi deltasining sharqiy qismida bo‘lgan Damietta portini ishg‘ol
etgan bo‘lib, ayubiylar saltanatining yuragi hisoblangan Misrni istilo qilish
ehtimoli yuqoriligi, bu esa, umuman ayubiylar davlatini qulshini angaishi mumkin
edi. Shu sababli Misrni saqlab qolish evaziga yuqorida nomlari keltirilgan
shaharlar salibchilarga berib yuborilgan.
Bu vaqtda Malik al-Komil uchun ichki nizolar ham kuchaygan bo‘lib,
Quddusdan ko‘ra ko‘proq uning o‘z saltanati tashvishga solayotganligi sababli
bunday kelishuvga rozi bo‘lganligini tarixiy adabiyotlarda keltirib o‘tilgan fikr-
44 Заборов М.А. История крестовых походов в документах и материалах. Учеб. пособие. – М.: Высш. школа,
1977. – С. 149-150.
45 .Семёнов М.В. Ўрта асрлар тарихи
29

mulohazalar orqali bilib olishimiz mumkin. Shuningdek, salibchilar tomonidan
Damietta portining ishg‘ol etilishi va ushbu shaharni qaytarib olish maqsadida
ayubiylardan al-Komil (Misr hukumdori) va al-Muazzam (Suriya hukumdori)
o‘rtasida shaharni ola olmaganlaridan keyin o‘zaro nizo avj oladi. Buning ustiga
ichki kurash alMuazzamning vafoti bilan yana avj olib, Damashq taxtiga chiqqan
yosh jiyani an-Nazirdan al-Komil Suriya taxtini tortib olish uchun kurash
boshlagani ham salibchilarga ancha qo‘l kelganligini adabiyotlardagi ma’lumotlar
tasdiqlaydi 46
.
O‘zaro kurash ketayotganligi Quddus shahrini diplomatik yo‘l bilan qo‘lga
kiritishda katta ustunlik berganligi sir emas. Quddusni xristianlarga topshiish
to‘g‘risida Malik al-Komil va Fridrix II o‘rtasida tuzilgan sulhga ko‘ra, Quddus
shahri o‘n yil muddat davomida xristian diniga e’tiqod qiluvchi hukmdorlar qo‘lida
bo‘lishi lozim bo‘lib, bu davr ichida musulmonlar va yahudiylar o‘zlari uchun
muqaddas bo‘lib kelgan shaharga kirishlari ta’qiqlab qo‘yiladi. O‘zlari uchun
muqaddas hisoblanadigan ziyoratgohlariga faqatgina diniy bayramlari kunlari
kirishi lozim edi 47
. Bu esa, xristian olamining siyosiy va diplomatik ustunligini,
Sharqdagi musulmon davlatlari orasida esa, ichki ziddiyatlar avj olganligini
ko‘rsatadi. Musulmonlar, uchun ham muqaddas sanalgan hudud va shaharlarning
salbchilar ixtiyoriga o‘tib ketish musulmon aholisi, shuningdek ayrim mutaassib
hukumdor va sarkardalarni g‘azablantirishi tabiiy hol bo‘lib, xorazimlik jangchilar
ham islom e’tiqodiga mansubliklari sababli ushbu siyosiy kelishuvdan norozi
bo‘lganlar.
Ehtimol, shu sababli bo‘lsa kerak, 1237 yili “xorazimliklar” Misr sultoni Malik al –
Komilning o‘g‘li shahzoda Malik as – Solih xizmatiga kirganlar 48
. “Xorazmliklar”
ning Ayubiylar xizmatiga kirishi go‘yoki ikki o‘rtadagi ittifoqchilikning qayta
46 Феодоров-Давыдов А.А. Крестовые походы. Историческая хроника. – М.: Типография К.Л. Меньшова
1905. – С. 176.
47 Хилленбранд К. Крестовые походы. Взгляд с Востока: мусилманская преспективо/пер. с англ. – СПб.:
“Издательство “ДИЛЯ”, 2008. – С. 219.
48 Шаҳобиддин Муҳаммад ан-Насафий. Султон Жалолиддин Мангуберди ҳаёти/Матёқубов тарж./ - Т.:
O’zbekiston, 2006. – Б. 376.
30

tiklashi sifatida qaralgan. Ushbu ittifoqchilik munosabatlarini valiahd shahzoda as-
Solih qarindoshlik darajasiga ko‘tarish orqali bu qudratli va bebosh harbiy kuchni
Misr saltanati manfaatlari uchun doimiy xizmat qiladigan armiyaga aylantirishga
uringan. Maqsadini amalga oshirish uchun shahzoda as–Solih o‘z singlisini
“xorazmliklar” ning yetakchi sarkardalaridan biri Muhammad Barokatxonga
turmushga uzatib, ushbu ittifoqni yanada mustahkamlashga urinadi. Ammo, bu
ittifoq bir yildan so‘ng ya’ni, 1238 yilda Misr sultoni Malik al – Komil vafotidan
keyin buzilib, “xorazmliklar” shahzoda as– Solihni asir olishga harakat qiladilar 49
.
Ammo, shahzoda qochib qolishga muvoffaq bo‘ladi. Shunday bo‘lsada,
“xorazmliklar” dastlab as–Solihga Mosul hokimi Badriddin Lu’lu’ga qarshi
kurashida yordam beradilar. Ittifoq yana buzilgandan so‘ng “xorazmliklar” 1240–
1244 yillarda Mo‘sul hokimi Badriddin Lu’lu’, Mayofariqin hukmdori Malik al–
Muzaffar va boshqa hokimlar xizmatida, ularning o‘zaro kurashlarida yollanma
xizmat qilib, o‘lja uchun jang olib borganliklari xususida yuqoridagi bandlarda
batafsil to‘xtalib o‘tgan edik.
As-Solih Yaqin Sharqda xorazimliklar yordamida barcha siyosiy raqiblarini
ustidan g‘alaba qozonib bo‘lgach, ular yordamida yana bir bora bu safar xristian
salibchilarini birgalikda yengishga harakat qiladi. Xorazimliklar Koniya sultoni
taklifini rad etgandan so‘ng Suriya shimolida ko‘chmanchi hayot tarzida
yashayotgan edilar. Ularga as-Solih taklifi va buzilgan rishtani tiklash borasidagi
iltimoslari go‘yoki xorazimliklar uchun yangi marralar sari yo‘l ochgan ko‘ringan
bo‘lishi ehtimoldir. 1244 – yilda esa, Misr bilan buzilgan ittifoq qayta tiklanib,
“xorazmliklar” yana Misr va Yaqin Sharqdagi yirik mulklarnng hukumdori Malik
as – Solih xizmatiga o‘tganliklari xususida tarixiy adabiyotlarda ma’lumotlar
49 Орзиев М.З., Латипов Ж.Л. Салиб юришлари ва унга қарши курашда-“Хоразмликлар” фаолияти
Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги, Ўзбекистон Республикаси
Президентининг-Истеъдод жамғармаси, Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси фан ва
технологияларни ривожлантиришни мувофиқлаштириш қўмитаси, “Камолот” ёшлар ижтимоий ҳаракати
марказий кенгаши, Бухоро муҳандислик-технология институти томонидан ўтказилган “XXI аср-интелектуал
авлод асри” ҳудудий илмий-амалий анжумани тўплами (2015 йил 5-6 июнь) – Бухоро. 2015. – Б. 65.
31

keltirib o‘tilganligini ko‘rish mumkin 50
. Bunday yirik harbiy kuchga o‘sha davrda
Yaqin Sharqda bo‘lgan xristian feodallari bardosh bera olmasdi. Chunki, G‘arbdan
tobora Sharqqa Iso qabrini himoya qiluvchilarning kelishlari kamayib,
salibchilarga keladigan madad kuchlari deyarli qolmagan. ular Sharqda o‘z
imkoniyatlari darajasida himoyalanishga majbur edilar.
Misr bilan ittifoq qayta tiklangach, asosiy e’tibor Yaqin Sharqdagi
salibchilarga qarshi kurashga qaratilgan. Shu maqsadda, “Xorazmliklar” va Misr
sultonining birlashgan kuchlari 1244 yili Quddusni egallab turgan salbchilarga
qarshi kurashni boshlab yuborganlar. Bizning fikrimizcha, ikki o‘rtadagi adovatni
diniy urush omili yechgan bo‘lishi mumkin. Chunki, Quddus ishg‘ol qilingach, tez
orada bu ittifoq qayta parchalanganligi bilan bog‘liq fikrlar quyida keltiriladi.
Quddusni egallashda Misr sultoniga 1244 yil avgust oyida 10 ming kishidan iborat
“xorazmliklar” yordam berganlar, aniqrog‘i Quddus “xorazmliklar” tomonidan
ishg‘ol qilingach, batamom musulmonlar qo‘liga o‘tadi 51
. Quddusda qamalda
qolgan salbchi ritsarlarning umumiy soni 6 ming kishi bo‘lib, qal’aning qamal
qilinishi natijasida uning himoyachilari og‘ir ahvolda qolgan va madad
kuchlarining uzoqdaligi, ularning yetib kelishidan umid uzilgani, sababli xristianlar
sulh taklif etadilar. Unga ko‘ra, salbchi ritsarlar va ularning ittifoqchilari Quddus
shahridan tinchgina chiqib ketishlari lozim edi. Ammo, g‘arb adabiyotlarida
“xorazmliklar” o‘z va’dalariga turmay qal’adan chiqqan ritsarlar va ularning
ittifoqchilariga hujum uyushtirishlari salbchi ritsarlarning deyarli barchasini qirib
tashlanishi bilan nihoyasiga yetgani, qirg‘indan faqatgina 300 ritsar qochib
qutulganligi tarixiy adabiyotlarda qayd etiladi 52
.
G‘arb tarixiy adabiyotlarida xorazimliklarni dahshatli qirg‘inbarot
keltiruvchilar, vayronagarchilik olib keluvchilar sifatida ta’riflanadilar. A.A.
50 Шаҳобиддин Муҳаммад ан-Насафий. Султон Жалолиддин Мангуберди ҳаёти/Матёқубов тарж./ - Т.:
O’zbekiston, 2006. – Б. 377., Буниятов З. М. Государство Хорезмшахов – Ануштегинидов. 1097 – 1231. – М.:
Наука, 1986. – С. 189-191.
51 Буниятов З. М. Государство Хорезмшахов – Ануштегинидов. 1097 – 1231. – М.: Наука, 1986. – С. 189.
52 Hitti P. K. History of the Arabs. London, 1940. – p. 208.
32

Feodorov-Davidovning yozishicha, “Sulton Ayub (Ayubiylardan Malik as-Solih
nazarda tutilmoqda) xorazimliklardan yordam so‘raganda xorazimliklar dastlab
Suriya xristianlariga zarba beradilar. shundan so‘ng ular Quddus tomon yo‘lga
tushadi va Quddusda dahshatli qirg‘in, vayronagarchiliklar uyushtiradilar. Keyin
esa, G‘azo shahri yaqinida xorazimliklar va misrliklarning birlashgan qo‘shini
salibchilar bilan to‘qnashadi. Bu urush ham dahshatli bo‘lganligi 53 54
”-bilan bog‘lik
fikr-mulohazalarni keltirib o‘tganligini ko‘rish mumkin.
Xillerbrand Kerol keltirib o‘tgan ma’lumotlarda xorazimliklar tomonidan
Quddus shahrining istilo qilinishi 1244 yilning 11 iyulidan boshlanib, 23 avgustga
qadar davom etgani, salibchilar o‘z kuchlariga ortiqcha baho bergani, xorazimliklar
esa qisqa muddat ichida Quddus shahrini ulardan tortib olishi, ularning jang san’ati
va mohir jangchilar ekanligi xususidagi fikrlar Sharqdagi salibchilarni tashvishga
solgani, ular Sharqdagi o‘zlari egallab turgan barcha yerlardan ajralib qolish xavfi
tug‘ilganligi sabbali dengiz bo‘yidagi Asqalon shahrini mustahkamlashga
kirishganliklari bilan bog‘liq ma’lumotlar mavjudligini ko‘rish mumkin 55
.
Tarixiy adabiyotlarda yozilishicha, Quddusni istilo qilgan
“xorazmliklar” Misr tomon harakat qilib, o‘z g‘alabalari xususida Misr
hukmdoriga xabar yuboradilar. Malik as–Solih ularni G‘azoda to‘xtashlari haqida
buyruq yuborib, salbchilar bilan bo‘ladigan hal qiluvchi jangga Misr qo‘shinini
boshlab borishini ma’lum qiladi. Misr Ayyubiylarining birlashgan kuchlariga
Rukniddin Beybars boshchilik qilgan bo‘lib, uning xotini “xorazmliklar”dan edi.
as-Solih Rukniddin Beybars boshchiligidagi qo‘shinni G‘azoga xorazimliklar bilan
qo‘shilish uchun yuboradi. Suriyadagi ayubiylar o‘zlari uchun qanday xavf-xatar
vujudga kelayotganligini yaxshi anglardilar. Shu sababli ular Misr hukumdori as-
Solihga nomigagina itoat etishdan ham voz kechib, salibchilar bilan ittifoq
53 Феодоров-Давыдов А.А. Крестовые походы. Историческая хроника. – М.: Типография К.Л. Меньшова
54 . – С. 176.
5 Хилленбранд К. Крестовые походы. Взгляд с Востока: мусилманская преспективо/пер. с англ. – СПб.:
“Издательство “ДИЛЯ”, 2008. – С. 678.
33

bo‘lishni afzal biladilar. Tarixiy adabiyotlardagi ma’lumotlarda Quddusni qaytarib
olishni istayotgan salbchilarga, Misr taxtiga da’vogarlik qilayotgan Suriya
ayubiylari yetakchisi Solih Ismoil ittifoqchilik qilayotgandi. U Quddus evaziga
Misr taxtini egallashda salibchilardan yordam olishga umid bog‘laganligi ta’kidlab
o‘tiladi 56
. Bu esa, Yaqin Sharqdagi musulmon davlatlarining ichki siyosiy
munosabatlarda salbchilarning faol ishtirokini ko‘rsatadi.
Har ikki tomon raqiblar 1244 yilning 17 oktyabrida G‘azo yaqinidagi
Harbiya qishlog‘i yaqinida to‘qnash keladilar. Suriya ayubiylarining o‘ng qanotiga
salibchilar qo‘shini 1500 og‘ir qurollik otliq ritsarlar va 10 ming kishilik piyoda
salibchilar turadi. Bu qo‘shinlarga tir lordi Filipp monforskiy, Yaffa grafi Valter
Brienskiy va arxiepiskop Pyotr Tirskiylar boshchilik qilishgan. Chap qanotni
Karak shahri hokimi boshchiligidagi qo‘shinlar egallagan bo‘lsa, Markazni Xama
shahri hukumdori qo‘shinlari egallaydi. Harbiya jangi (G‘arb adabiyotlarida La
Forbie jangi deyiladi)da salbchilar va ularning ittifoqchilari butkul tor–mor
keltirilib, Quddus batamom musulmonlar qo‘liga o‘tadi. Bu urushda
“xorazmliklar” ning ishtirok etishi esa, alohida ahamiyat kasb etgan 63
.
Bunday yirik harbiy kuchga o‘sha davrda Yaqin Sharqda bo‘lgan xristian feodallari
bardosh bera olmasdi. Chunki, G‘arbdan tobora Sharqqa Iso qabrini himoya
qiluvchilarning kelishlari kamayib, salibchilarga keladigan madad kuchlari deyarli
qolmagan. ular Sharqda o‘z imkoniyatlari darajasida himoyalanishga majbur edilar.
Shu sababli ular mahalliy feodallarning o‘zaro kurashlaridan foydalanib qolishga
qaror qiladilar.
Yevropalik salbchilar Yaqin Sharqda musulmon davlatlarida
shahzodalarning o‘zaro toju-taxt uchun kurashlardan unumli foydalanishga
uringanlar. Ayniqsa, Misr Ayubiylari sulolasi vakillarining ixtiloflari ularga bir
muddat qo‘l kelgan. Misr taxti uchun kurashda kelishmovchiliklardan
56 Буниятов З. М. Государство Хорезмшахов – Ануштегинидов. 1097 – 1231. – М .: Наука , 1986. – С .
192. 63
Petry C. F. The Cambridge History of Egypt. Vol. 1, Islamic Egypt, 640 – 1517. Cambridge: Cambridge
University Press, 1998. – p. 136; 394.
34

yevropaliklar o‘z manfaatlari yo‘lida foydalana olganlar. Harbiya jangida Misr
sultoni Malik as–Solih taxt uchun kurashga otlangan amakisi va salbchilarning
ittifoqchisi Ayubiy Solih Ismoilni mag‘lubiyatga uchrata oldi. Salibchilar ittifoqini
ayubiylar o‘z kuchlari bilan emas, “xorazmliklar”ning harbiy qudrati yordamida
tor–mor keltirgan 57
. Harbiya jangining ahamiyati shundaki, bu jang nafaqat
Quddusni islom davlatlariga uzil-kesil qaytarib berdi, shuningdek, bir muddat Misr
taxti uchun ayubiylar o‘rtasidagi o‘zaro kurashlarga ham chek qo‘ygani bilan
ahamiyatlidir.
Jang tafsilotlari xususida tarixiy adabiyotlarda dastlab Xama shahri
hukumdori qo‘shinlari tor-mor keltirilgani, shundan so‘ng xorazimliklar tomonidan
salibchi ritsarlar qurshab olingani, qirg‘in shu darajada bo‘lganki, ritsarlardan tirik
qochib qolganlar sanoqli bo‘lganligi, xorazimliklar boy o‘ljalar bilan birgalikda
800 ritsarni asir olganliklari, shuningdek, ritsarlar yetakchilaridan bo‘lgan Valter
Brienskiyni asir olganliklari, umumiy miqdorda salibchilar va ularning
ittifoqchilaridan 30 mingdan ortiq jangchilar o‘ldirilganligi tarixiy adabiyotlarda
qayd etilgan 58
. Keyinchalik bu g‘alaba sharafiga Qohira shahrida 18 noyabr 1244
yilda katta bayram tashkil etilgani, asirga olingan salibchi ritsarlar, jangda
o‘ldirilgan salibchilarning kallalari shahar ko‘chalaridan namoyishkorona olib
o‘tilishi, xorazimliklar yordamida as-Solih Quddus va G‘azoni hududlarini qo‘lga
kiritish bilan bir qatorda tor bo‘lsada, O‘rta yer dengizinng Falastin qirg‘oqlaridagi
hududlarni qo‘lga kiritib olganligi bilan bog‘liq ma’lumotlar Harbiya jangining
ahamiyati sifatida keltirib o‘tilganligining guvohi bo‘lish mumkin 59
.
G‘arbda la-Forbiya deb nomlangan bu jang salib yurishi ishtirokchilari va ularga
xayrixoh bo‘lganlarni qattiq tashvishga solib qo‘ygani o‘sha davrda yaratilgan
tarixiy adabiyotlarda ham o‘z aksini topgan. Ayniqsa, harbiytarixiy almanax
57 Хилленбранд К . Крестовые походы . Взгляд с Востока: мусилманская преспективо/пер. с англ. – СПб.:
“Издательство “ДИЛЯ”, 2008. – С. 612.
58 Petry C. F. The Cambridge History of Egypt. Vol. 1, Islamic Egypt, 640 – 1517. Cambridge: Cambridge
University Press, 1998. – p. 397.
59 Буниятов З. М. Государство Хорезмшахов – Ануштегинидов. 1097 – 1231. – М.: Наука, 1986. – С. 192.
35

jurnalining 2002 yilgi, 82-sonida keltirilgan Matvey Parijskiy “Buyuk xronika”
asari parchasida, Xorazimlik askarlar va tamplierlar ordeni o‘rtasidagi jang
tavsiltlari tasvirlangan bo‘lib, muallif taplierlarni xorazimliklar tomonidan
butunlay qirib yuborilganini, ritsarlarni jang maydonidan chekinmaganligi va
oxirigacha qahramonona kurashgan jangchilar sifatida ko‘rsatishga uringanligining
guvohi bo‘lish mumkin 60
. Shuningdek, “Yangi askar” rukni ostida chop etilgan bu
harbiy-tarixiy almanaxning 208-sonida Tevton ordeni ritsarlari va ularning la-
Forbiya jangida xorazimliklar bilan to‘qnashuvi haqida fikr yuritilib, o‘sha davr
g‘arb adabiyotlarida bu jangda ishtirok etgan 400 ta tevton ordeni ritsarlaridan 397
tasi xorazimliklar tomonidan qirib tashlangani xususidagi ma’lumotlarni ham
yuqorida keltirib o‘tganimizdek baholashga urinishlar bo‘lganligini ko‘rishimiz
mumkin 61
. tarixiy adabiyotlardagi ma’lumotlar tahlili shuni ko‘rsatadiki, la-
Forbiya jangidan so‘ng ushbu orden tobora kuchsizlanib, 1279 yilda Yaqin
Sharqda butunlay tugatiladi.
Harbiya jangi bo‘lib o‘tgan vaqtda Salib yurishlarining boshlanganligiga bir
yuz ellik (148 yil) yil muddat o‘tgan bo‘lib, bir necha avlod diniy adovatda
yashamoqda va o‘zi uchun raqib bo‘lgan din vakillariga nafrati beqiyos darajada
o‘sib yetilganligini ko‘rish mumkin. Harbiya jangi haqida yozgan muarrixlarning
asarlarida jang tafsilotlarini o‘rganish orqali shunday xulosaga kelinadiki, hatto,
ma’rifatli shaxslar ham diniy adovatni, o‘z g‘alabalarini dinlari eng to‘g‘ri din
bo‘lganligi uchun qo‘lga kiritilganligini yashirib o‘tirmaganlar. O‘rta asr
muarrixlarining Harbiya jangi haqidagi fikrlarini tahlil etgan Ziyo Buniyatov bu
borada arab tarixchisi Sibt al–Javziyning firk-mulohazalarini keltirib, uning
fikrlarida; “Ushbu jang islom tarixida ulug‘ kun bo‘lganligini, bunday kun islom
tarixida bo‘lmaganligi, hatto qudratli hukumdor sulton Salohiddin Ayyubiyning
g‘alabalari ham bu qadar katta ahamiyatga ega bo‘lmagan”,-degan mazmunidagi
60 Военно-исторической алманах № 82. Рицары ордена тамплиеров 1120-1312 гг. - Артемовск.: типография
“Книга”, 2002. – С 25 (44 с)
61 Военно-исторической алманах. № 82. Тевтонские рицары 1190-1561 гг. - Артемовск.: типография
“Книга”, 2002. – С. 2. (40 с)
36

fikrlarini keltirib o‘tadi 62
. Bu esa, yuqorida biz keltirib o‘tgan diniy adovatning
avlodlar osha kuchayib borganligi blan bog‘liq fikrlarni asoslaydi. Bu fikrlar o‘z
davrining ilg‘or insoni, muarrix tomondan aytilishi Sibt al–Javziyning bir qadar
mutaassiblikka berilganligidan ham dalolat beradi. Yuqorida keltirilgan fikrlarning
birida bu din yo‘lida vaqtincha birlashuv bo‘lishi mumkinligini ehtimol sifatida
keltirib o‘tgan edik. Askalaon shahrini mustahkamlaganliklariga qaramay
salibchilar bu yerda ham birlashgan kuchlardan mag‘lubiyatga uchraydilar va
shundan so‘ng salibchilarning Yaqin Sharqdagi mulklari tobora kisqarib bora
boshlaydi. Ammo, Harbiya jangidan so‘ng xorazimliklar va ayubiy as-Solih
o‘rtasidagi munosabatlar yana yomonlasha boshlaydi. asosan Damashq shahri
istilosi bilan bog‘liq bo‘lgan ushbu jarayonlarga biz quyida batafsil to‘xtalib
o‘tamiz.
Xulosa sifatida aytish mumkinki, Misr ayubiylaridan bo‘lgan asSolih kichik
bir mulk egasidan qudratli davlat hukumdori bo‘lishida xorazimliklarning ham
hissasi katta bo‘lib hisoblanadi. Uning ayubiylar davlatini yagona markazga
birlashtirishiga, bundan tashqari Quddus shahri uchun bo‘lgan kurashda
musulmonlar qo‘liga ushbu shaharning uzil-kesil o‘tishiga ham xorazimlik
askarlarning jasoratli harakatlari katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Xorazimliklarning
jang olib borish usullari va janglardagi qahramonliklari dushmanlari tomonidan
e’tirof etilib, ularga qarshi janglarda faqatgina ko‘p sonli katta qo‘shinlar bilangina
muvoffaqiyat qozonganliklari haqidagi ma’lumotlar tarixiy adabiyotlarda keltirib
o‘tilganligining guvohi bo‘lish mumkin.
62 Орзиев М.З., Латипов Ж.Л. Салиб юришлари ва унга қарши курашда-“Хоразмликлар” фаолияти
Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги, Ўзбекистон Республикаси
Президентининг-Истеъдод жамғармаси, Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси фан ва
технологияларни ривожлантиришни мувофиқлаштириш қўмитаси, “Камолот” ёшлар ижтимоий ҳаракати
марказий кенгаши, Бухоро муҳандислик-технология институти томонидан ўтказилган “XXI аср-интелектуал
авлод асри” ҳудудий илмий-амалий анжумани тўплами (2015 йил 5-6 июнь) – Бухоро. 2015. – Б. 66.
37

2.1. “Xorazmliklar”ning siyosiy kuch sifatida tugatilishi va tarixiy
taqdiri
Salibchilar va ularni qo‘llab-quvvatlagan mahalliy hukumdorlar
“xorazmliklar” yordamida tor-mor keltirilgach, ittifoqchilar o‘rtasida yana
kelishmovchiliklar yuzaga keladi. Misr sultoni va xorazimliklar o‘rtasidagi
munosabatlar keyingi yilda yana yomonlashadi. Bunga sabab, 1245 yilning birinchi
oktyabrida Damashq shahrining ishg‘ol etilishi va “xorazmliklar” ning shaharga
g‘olib sifatida kirishga yo‘l qo‘yilmaganligi bo‘lib hisoblanadi. Bu ularning harbiy
xizmatlarini e’tiborsiz qoldirish va ularni munosib ravishda taqdirlanmaganliklarini
ko‘rsatadi. Chunki, aynan xorazimliklarning harbiy faoliyati natijasida Damashq
hukumdori faqat o‘zi va mol-mulklari bilan shahardan erkin chiqib ketish evaziga
shaharni raqiblarga qarshiliksiz topshirishga va Baalbek shahriga ketishga rozi
bo‘lgandi 63
.
As-Solihdan norozi bo‘lgan xorazimliklar o‘lja topish maqsadida yangi
kurashlarga otlanadilar. “Xorazmliklar” Ayubiylardan bo‘lsada, Misrga hali qaram
bo‘lib ulgurmagan Kerak shahri hokimi an–Nosir va Misr hukmdori Malik as–
Solihning markaziy hokimiyatga qarshi chiqish istagida bo‘lgan sarkardasi
Rukniddin Beybarsga suyanishga harakat qilganlar va ularga xizmat qilish
istaklarini bildirganlar. Norozi bo‘lgan xorazimlik sarkardalarni as-Solih
tomonidan o‘z ta’sirida tutib turishga intilib, O‘rta yer dengizi qirg‘oq bo‘ylaridan
iq’to sifatida hudud berishni va’da qilgan. Xorazimlik sarkardalar taklif etilgan
yerlarni rad etib, Damashq atrofidagi qishloqlarni talaydilar va bundan so‘ng
asSolihga itoat etishdan butunlay bosh tortadilar 71
. Ushbu so‘ngi bora ittifoqchilar
o‘rtasida munosabatlarning buzilishi xorazimliklar taqdiri uchun
halokatlinatijalarga sabab bo‘ldi desak mubolag‘a qilmagan bo‘lamiz.
63 Буниятов З. М. Государство Хорезмшахов – Ануштегинидов. 1097 – 1231. – М.: Наука, 1986. – С.
193. 71
Шаҳобиддин Муҳаммад ан-Насафий. Султон Жалолиддин Мангуберди ҳаёти/Матёқубов тарж./ - Т.:
O’zbekiston, 2006. – Б. 378.
38

Chunki, endilikda as-Solih qudratli hukumdorga aylangan bo‘lib, uning davlati
iqtisodiy va harbiy jihatdan xorazimliklardan bir necha o‘n barobar qudratli bo‘lib
olishga ulgurgan va ijtimoiy jihatdan Yaqin Sharqda xorazimliklarni qo‘llab-
quvatlovchi guruhlarning bo‘lmaganligi ham ularning vaziftini yomon tomonga
o‘zgarishiga sabab bo‘lmoqda edi.
Xorazimliklar orasida harbiy jihatdan shuhrat qozongan as-Solih
sarkardalaridan Rukniddin Beybars bo‘lib, uning ham xorazimliklar bilan
munosabatlari yaxshi bo‘lgan. Tarixiy manbalarda bunday iliq munosabatlarning
sababi Rukniddin Beybarsning xotini xorazimlik sarkardlari birining qizi bo‘lib,
xorazimliklar orasida u o‘ziga xos shuhratga ega bo‘lgan 64
. Bundan tashqari uning
turkiy qabilalardan ekanligi ham o‘zaro yaqin munosabatlarni o‘rnatilishiga asos
bo‘lishini anglatardi. Misr hukumdorida ikki qudratli qo‘shinning birlashuvi o‘z
saltanatining tugashini anglatishini yaxshi tushungan. Bu orada xorazimliklar
Beybarsga itaoat etish istagini ham bildirib, ehtimolki uni davlat rahbari sifatida
ko‘ra boshlagan bo‘lsalar kerak. Misr hukumdori as-Solih bunday birlashuvga yo‘l
qo‘ymaslik uchun Rukniddin Beybarsni Qohiraga hiyla bilan chaqirtirib oladi. Bu
yerda runiddin Beybars as-Solih buyrug‘iga ko‘ra qo‘lga olib zindonga tashlatadi.
Beybarsning harbiy qo‘shin, jumladan turkiylardan tuzilgan qo‘shinning asosini
tashkil etuvchi mamluklar orasida norozilik keltirib chiqarishi va uning shuhratidan
qo‘rqib, yashirin ravishda o‘ldirtirib yuboradi 73
. Bu bilan esa, Misr qo‘shinida
xizmat qilayotgan turkiy qabilalarni harbiy yetakchisiz qoldirib, ularni falaj bir
holatga solib qo‘yishga muvoffaq bo‘ladi deb xulosa chiqarishga barcha asoslar
yetarli.
64 Орзиев М.З., Латипов Ж.Л. Салиб юришлари ва унга қарши курашда-“Хоразмликлар” фаолияти
Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги, Ўзбекистон Республикаси
Президентининг-Истеъдод жамғармаси, Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси фан ва
технологияларни ривожлантиришни мувофиқлаштириш қўмитаси, “Камолот” ёшлар ижтимоий ҳаракати
марказий кенгаши, Бухоро муҳандислик-технология институти томонидан ўтказилган “XXI аср-интелектуал
авлод асри” ҳудудий илмий-амалий анжумани тўплами (2015 йил 5-6 июнь) – Бухоро. 2015. – Б . 66. 73
Abulafia D. The nev Cambridge medieval history. Vol. 5,c. 1198 – c. 1300. – Cambridge. Cambridge University
press, 1999. – p. 147.
39

Shundan so‘ng xorazimliklar as-Solihga qaram bo‘lmagan ayubiylardan
Kerak o‘lkasi hukumdori al-Malik an-Nosirga o‘z xizmatlarini taklif etadilar.
Uning xotini ham xorazimliklar sarkardasining birini xotini bo‘lib, an-Nosir
xorazimliklarning taklifini bajonudil qabul qiladi. Bu yerda nikoh va
qarindoshchilik rishtalaridan ko‘ra, toju-taxt uchun kurash birinchi o‘ringa turgan
desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Ittifoqchiga ega bo‘lgan va harbiy aslahalar, moddiy
ta’minot bilan ta’minlangan Xorazimliklar Quddus va Nablus shaharlarini qisqa
fursatda egallashga muvoffaq bo‘ladilar. Shundan so‘ng xorazimliklar Misr
hukumdori as-Solihga qarshi kurashda ittifoqchilar salmog‘ini ko‘paytirish
maqsadida 1245 yil birinchi oktyabrda o‘zlari Damashqdan Baalbekka quvib
yuborgan va as-Solihga shaharni olib bergan Damashq hokimini ham o‘zlari
tomonga o‘tishiga erishadilar. Ittifoqchilarning birlashgan qo‘shinlari Damashq
shahriga qarab yuradi 65
. Bu yerdagi Misr qo‘shinlari salmog‘i ittifoqchilarga qarshi
kurashish uchun yetarli darajada bo‘lib, qattiq qarshilik ko‘rsatadi. Damashq ham
iqtisodiy va ham madaniy markaz bo‘lganligi sababli bu yerda katta miqdorda
gornizon qoldirilganligi bejiz emasdi. Shu sababli shaharni ittifoqchilar ishg‘ol eta
olmaydilar va qamali uch oy davom etadi. Bu borada Misr hukumdori As-Solih
ayubiylar sulolasining yetakchi vakili sifatida o‘z saltanatlarini saqlab qolish uchun
barcha ayubiylarni birlashishlari to‘g‘risida murojaat qilib ularni xorazimliklarga
qarshi birlashishni taklif etadi. Uning murojaatiga binoan Xalab va Xoms
shaharlari hokimlari as-Solih bilan ittfoqqa birlashadi. Katta harbiy qudratga ega
bo‘lgan qo‘shinning yaqinlashishi bilan Xorazimliklar va ularning ittifoqchilari
Damashq qamalini to‘xtatishga majbur bo‘ladilar 66
.
Misr sultoni as-Solih va uning itifoqchilari xorazimliklar va ularning
ittifoqchilarini butun Suriya hududi bo‘ylab ta’qib etib boradilar. Endilikda
ularning chekinishi uchun biror yer qolmaydi. Har ikki tomon ittifoqchilar hal
65 Abulafia D. The nev Cambridge medieval history. Vol. 5,c. 1198 – c. 1300. – Cambridge. Cambridge University
press, 1999. – p 137.
66 Буниятов З. М. Государство Хорезмшахов – Ануштегинидов. 1097 – 1231. – М .: Наука , 1986. – С . 194.
40

qiluvchi jangga tayyorgarlik ko‘ra boshlaydilar. Tarixiy adabiyotlarda keltirilgan
ma’lumotlarda Xorazimliklar va ularning ittifoqchilari bilan ayubiylarning
birlashgan qo‘shinlari o‘rtasidagi hal qiluvchi jang 25-26 may kuni Xoms shahri
yaqinida yuz beradi 67
. Jangda xorazimliklarning ittifoqchilari dushman hujumiga
bardosh bera olmay qochadi. Dastlab, Karak hukmdori qo‘shinlari, shundan so‘ng
Damashq hukumdori qo‘shinlari dushmanlar tazyiqi ostida qochishga tushadi.
ittifoqchilarning bu kabi irodasizliklari jang taqdirini hal qilib qo‘yadi. Chekinish
imkoniyati va bundan so‘ng boradigan joylari bo‘lmagan Xorazimliklar qattiq
qarshilik ko‘rsatishiga qaramasdan mag‘lubiyatga uchraydi. Jangda
xorazimliklarning bosh sarkardasi Xusomiddin Barokotxon o‘ldiriladi. Uning
kesib olingan boshi Xalab ko‘chalarida odamlarga namoyish etilgan. Asir olingan
xorazimliklar esa, Ayubiylar tomonidan kichik-kichik guruhlarga bo‘linib, shu yili
Suriya, Misr, Livanning turli hududlariga qattiq nazorat ostida tarqatib
yuborilganligi tarixiy adabiyotlarda qayd etilgan 68
. Yuriilgan siyosat
xorazimliklarning bundan keyingi birlashuvlariga yo‘l qo‘ymaslik, ularni yirik
gornizonlar atrofida kam sonli miqdorda harbiylar nazorati ostida saqlab qarashga
qaratilganligi bilan alohida puxta o‘ylangan reja deb xulosa chiqarish mumkin.
Arab muarrixi ibn Bibi keltirgan ma’lumotlarda, “Jaloliddin Manguberdining
hayot yo‘li” haqida asar yozgan va Jaloliddin tirikligi vaqtida uning shaxsiy kotibi
bo‘lgan Shahobiddin an-Nasafiy, Jaloliddin va Kirxon Malik vafotidan so‘ng
Xorazimliklarning bosh sarkardasi etib tanlagan Xisomiddin Barokotxonning vaziri
lavozimida faoliyat olib borgan. Ammo, biz ko‘rib chiqqan tarixiy adabiyotlarda
ushbu shaxsning Jaloliddin manguberdi vafotidan keyingi hayoti, shuningdek, unga
nisbatan ayubiylar qanday munosabatda bo‘lganligi bilan bog‘liq ma’lumotlar
yetarli darajada keltirib o‘tilmaganligining guvohi bo‘ldik.
67 Holt P. M. Lambton A. K. S. Lewis B. The Cambridge history of islam. Vol. 1A, The Central islamik lands from
pre – islamik Times to the first world war. - Cambridge. Cambridge University press, 1970. – p. 158.
68 Amitai-Preiss R. Mongols and Mamluks: the Mamluk–Ilkhanid War, 1260–1281. Cambridge: Cambridge
University Press, 1995. – p. 674.
41

Mag‘lubiyatga uchragandan so‘ng, bir qism xorazimliklar Karak shahri
hokimi bilan Xalab shahriga yo‘l oladilar. Halab hokimi o‘z qarindoshi alMalik an-
Nosirni yaqindagina dushman tomonida turib urushganini unitib, tantana bilan
kutib oladi. Ammo, u bilan kelgan barcha xorazimlik askarlarni qo‘lga olish
to‘g‘risida buyruq beradi. Shundan so‘ng asirga tushishni istamagan
xorazimliklarning yana bir qismi Karak shahriga alMalik an-Nosir boshchiligida
berkinishga muvoffaq bo‘ladilar. Itoatsiz qarindoshni jazolash, xorazimliklarni
harbiy va siyosiy kuch sifatida butunlay tugatishga kirishgan Ayubiylarning
birlashgan qo‘shinlari Karak shaharni qamal qilib, ushbu mustaqil hokimlikni
tugatishga kirishadilar. Hatto, al-Malik an-Nosirning hayoti xavf ostiga qoladi. O‘z
jonidan xavotirga tushgan al-Malik an-Nosir xorazimliklarni as-Solihga topshirish
orqali o‘rtadagi muammoni hal qilishga ittifoqchilariga xiyonat qiladi 69
.
Xorazimliklar so‘nggi bora 1246 yil birinchi sentyabrda raqiblari bilan
yengilishlari aniq bo‘lib tursada jang qiladilar. Mag‘lubiyatga uchraganlaridan
so‘ng “xorazmliklar”ning qayta birlashishlarini oldini olish maqsadida ularning
barcha yetakchi sarkardalari qatl etiladi. Faqatgina, “xorazmliklar”ning Kuchluxon
ismli sarkardasi boshchiligidagi kam sonli askarlar Ayubiylar qurshovini yorib
chiqishga va dushman ta’qibidan qochishga muvaffaq bo‘lib, Erondagi elxoniy
mo‘g‘ullar xizmatiga o‘tganligi tarixiy adabiyotlarda keltirib o‘tilgani ma’lum 79
.
Yaqin Sharq tarixida “xorazmliklar” va Xorazmshohlar faoliyati shu bilan
tugamagan. Misr tarixiga oid adabiyotlarda bu xususda yana qator
69 Хилленбранд К. Крестовые походы. Взгляд с Востока: мусилманская преспективо/пер. с англ. – СПб.:
“Издательство “ДИЛЯ”, 2008. – С. 611. 79
Шаҳобиддин Муҳаммад ан-Насафий. Султон Жалолиддин
Мангуберди ҳаёти/Матёқубов тарж./ - Т.:
O’zbekiston, 2006. – Б. 378.
42

ma’lumotlarni uchratish mumkin. Ushbu ma’lumotlar orasida Misr sultoni Qutuz
bilan bog‘liq ayrim fikrlarni keltirib o‘tmoqchimiz. Tarixiy adabiyotlarda, Qutuz
(asl ismi Mahmud ibn Mamdud) Muhammad Xorazmshohning qiz tomondan
nevarasi bo‘lganligi keltirib o‘tilgan. Qutuz hali yoshlik chog‘idayoq mo‘g‘ullar
tomonidan Damashqda qul qilib sotilganligi va Misr sultoni Izzuiddin Oybek
tomonidan qul siftida sotib olinganligi, Qutuz o‘zining jangovar qobiliyati bilan
alohida ajralib Oybekning e’tiboriga tushganligi, keyinchalik Oybekning eng
e’tiborli sarkardalaridan biriga aylanganligi, shuningdek, Oybek vafotidan so‘ng,
Qutuz dastlab, Oybekning taxt vorisi hisoblangan yosh shahzoda Malik al–
Mansurning regenti sifatida taxtni boshqarganligi, keyinchalik esa, 1259 yilda
Malik al–Muzaffar Sayfuddin Qutuz nomi bilan o‘zi taxtga o‘tirganligi va 1260
yilgacha hukmronlik qilganligi bilan bog‘liq fikrlar mavjud 70
.
Qutuz taxtni egallab turgan vaqtda uning qo‘lga kiritgan yutug‘i sifatida
mo‘g‘ullarning Yaqin Sharqda mag‘lub etilganligini ko‘rsatish mumkin. Aytish
mumkinki, mo‘g‘ullar islom davlatlariga qarshi salbchilar va Yaqin Sharqdagi
xristianlar bilan rasman bo‘lmasada, o‘ziga xos ittifoqchilar bo‘lganlar. Chunki,
har ikki siyosiy kuch raqiblaridan musulmon mamlakatlariga katta zarar
yetkazilgan. 1259 yili mo‘g‘ullarning Erondagi Xulagular sulolasi asoschisi
Xulaguxon elchilarining Misr hukmdori Qutuz tomondan qatl etilishi
mo‘g‘ullarning armanlar, gruzinlar va yevropalik salbchilar bilan hamkorlikda
Misrga harbiy yurish tashkillashtirishiga sabab bo‘ldi 71
.
Kelib chiqishi Xorazmdan bo‘lgan sulton Qutuz Halab tomon intilayotgan
mo‘g‘ullarning Kit Buqa boshchiligidagi saralangan qo‘shinlarini Ayn Jalut
70 Amitai-Preiss R. Mongols and Mamluks: the Mamluk–Ilkhanid War, 1260–1281. Cambridge: Cambridge
University Press, 1995. – p. 674.
71 Орзиев М.З., Латипов Ж.Л. Салиб юришлари ва унга қарши курашда-“Хоразмликлар” фаолияти
Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги, Ўзбекистон Республикаси
Президентининг-Истеъдод жамғармаси, Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси фан ва
технологияларни ривожлантиришни мувофиқлаштириш қўмитаси, “Камолот” ёшлар ижтимоий ҳаракати
марказий кенгаши, Бухоро муҳандислик-технология институти томонидан ўтказилган “XXI аср-интелектуал
авлод асри” ҳудудий илмий-амалий анжумани тўплами (2015 йил 5-6 июнь) Бухоро. 2015. – Б . 66.
–
43

jangida butunlay tor–mor keltiradi. Ayn-Jalud degan joyda 1260 yil to‘rtinchi
aprelida bo‘lib o‘tgan jangda mo‘g‘ullar mag‘lubiyatga uchratiladi. Asir olingan
barcha mo‘g‘ul sarkardalari qatl etiladi. Bu esa mo‘g‘ullarning yengilmas degan
tushunchaning barbod bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Chunki, Yaqin Sharqda hali hech
bir siyosiy va harbiy kuch mo‘g‘ullarni mag‘lubiyatga uchrata olmagandi. Ushbu
jang mo‘g‘ullarni Yaqin Sharq va Misr tomon yurishlariga chek qo‘ydi. Ammo,
ayni shu g‘alaba Qutuzga ham qimmatga tushdi. Uning az–Zohir Beybars ismli
turk (Dashti qipchoqdan turkiylaridan bo‘lgan ushbu sarkarda yoshligida
mo‘g‘ullar toomnidan asir olingan va qul qilib sotib yuborilgan) sarkardasi Halab
noibi bo‘lishdan umidvor edi. Qutuzning unga Halabni bermaganligi az–Zohir
Beybars tomonidan uyushtirilgan fitna qurboni bo‘lishiga sabab bo‘ladi 72
.
Al-Makrizi yozib qoldirgan ma’lumotlarga qaraganda, Sulton Qutuz yoki
Maxmud ibn Mamdudning onasi Xorazimshoh Sulton Jaloliddin Manguberdining
singlisi bo‘lgan. Otasi tomondan esa, Jaloliddin Manguberdi tog‘asining o‘g‘li va
manguberdining singlisi farzandi bo‘lgan. Mo‘g‘ullardan o‘ziga xos o‘ch olish
maqsadida Qutuz Ayn-Jalud jangida asir olgan mo‘g‘ullarni o‘zi qul qilib sotilgan
Damashqqa keltirib, ularni ham aynan shu yerdagi bozorda qul qilib sotib
yuborganligi bilan bog‘liq ma’lumotlar saqlanib qolinganligini ko‘rishimiz
mumkin 73
.
“Xorazmliklar” bilan bog‘liq so‘nggi ma’lumotlardan biri Erondagi elxoniy
mo‘g‘ullar xizmatida bo‘lgan Shamsiddin Bahodir ismli amaldorning Misr sultoni
az–Zohir Beybars bilan aloqa o‘rnatganligi natijasida xoin sifatida qo‘lga olinib,
jazoga tortilishi ko‘zda tutilganligi, ammo u Misrga az–Zohir Beybars huzuriga
qochishga muvaffaq bo‘lganligi, uning otasi ham Xorazmshoh Jaloliddin
72 Abulafia D. The nev Cambridge medieval history. Vol. 5,c. 1198 – c. 1300. – Cambridge. Cambridge University
press, 1999. – p. 35; 47.
73 М .: Наука , 1986. 195.
Буниятов З. М. Государство Хорезмшахов – Ануштегинидов. 1097 – 1231. – – С.
44

Manguberdi qo‘shinida xizmat qilgan sarkardalardan biri bo‘lganligi bilan bog‘liq
fikrlar keltirib o‘tilganligi tarixiy adabiyotlardagi ma’lumotlar tasdiqlaydi 74
.
XIII asrning oxirlaridan boshlab esa tarixiy manba va adabiyotlarda
“xorazmliklar” bilan bog‘liq ma’lumotlar tobora kamayib, ularning mahalliy aholi
bilan assimiliatsiyalashuvi kuchayib borganligini ko‘rishimiz mumkin.
Xorazimliklarning avlodlari Misr, Suriya, Iroq va janubiy-g‘arbiy Anatoliya
hududlariga tarqalib ketganlar. Keyinchalik suriya, Falastin hududlariga tarqatib
yuborilgan xorazimliklarning bir qismi mahalliy aholi bilan aralashib ketgan
bo‘lsa, bir qismi ayubiylar tomonidan o‘tkazilayotgan zulmdan norozi bo‘lib, etnik
jihatdan qarindoshlari bo‘lgan saljuqiylar yerlariga qochib ketish jarayonlari ham
sodir bo‘lganligini ko‘rishimiz mumkin. Iroqning shimolida xorazimliklarning
avlodlari Mosul va Kirkuk viloyatlaridagi qishloqlar tashkil etib, o‘zlarini turkman
deb atab yashab kelmoqdalar 75
.
Hozirgi turkiyaning Onado‘li yarim orolining janubiy-g‘arbiy qismlarida esa,
Xurzumlu, Xurzum nomi bilan ataluvchi qishloqlarda xorazimlik askarlarning
avlodlari yashab kelmoqdalar. Ana shu nomlar bilan ataluvchi sakkizta qishloq
hozirgi Turkiyaning Manisa viloyatida dengiz bo‘yi hududlarida joylashganligi
ma’lum. Tarixiy manbalarni, xususan ibn Bibi ma’lumotlarini tadqiq qilib, Ziyo
Bunyatov ushbu qishloqlarni paydo bo‘lishiga Jaloliddin Manguberdi vafotidan
keyin Koniya sultoni Alouddin Qayqubod I xizmatiga o‘tgan xorazimlik sarkarda
Sauronxon va uning qo‘l ostida xizmat qilgan xorazimliklar asos solgan, degan
fikrlarni keltirib o‘tadi. Shuningdek, Turkiya tarixchilari tadqiqotlari haqida
ma’lumot berib, Sauronxon keyinchalik Turkiya tarixida Manisa viloyatida 1412
yilgacha hukumronlik qilgan alohida sulola sauroniylar sulolasini ham aynan ana
shu Koniya sultoni xizmatiga o‘tgan Sauronxon avlodlari tashkil etgan degan fikr-
mulohazalarni ham keltirib o‘tadi. shuningdek, tarixiy adabiyotlardagi
74 Abulafia D. The nev Cambridge medieval history. Vol. 5,c. 1198 – c. 1300. – Cambridge. Cambridge University
press, 1999. – p. 133.
75 М .: Наука , 1986. 192.
Буниятов З. М. Государство Хорезмшахов – Ануштегинидов. 1097 – 1231. – – С.
45

ma’lumotlarda, Onado‘li yarim orolining sharqiy qismida xorazimliklar joylashgan
qishloqlar asosan Alashexir va Kutaxiya viloyatlarida uchraydi. Bu yerdagi
qishloqlarning nomlari Xorzem ashirei, Ovachik, Xorzom Alayaka, Xorzom
Sazderi, Xorzom keserler, Xorzom-i Enbeli kabi nomlar bilan atalgan. Bundan
tashqari Urfa viloyatida uchta Xorazm deb nomlanuvchi qishloq bo‘lib, ular Suriya
hududidan ayubiylar zulmidan norozi bo‘lib qochib kelgan va shu yerlarga
o‘rnashgan xorazimlik jangchilarning avlodlari bo‘lib hisoblanadi 76
.
Shunday qilib, o‘z yurtini mo‘g‘ullar bosqini natijasida Jaloliddin
manguberdi bilan tashlab ketgan xorazimlik askarlarning taqdiri va shuhrati
tugatiladi. Yaqin Sharq mamlakatlarida ular tarqalib ketib, astasekin unitila
boshlanadi. Ammo, xorazimliklar Jaloliddin Manguberdi vafotidan keyin ham 15
yil davomida Yaqin Sharqdagi siyosiy va harbiy jihatdan qudratli kuch bo‘lib,
ularning irodasi butun boshli davlatlar taqdirini hal qilganligini ko‘rib chiqdi. Eng
asosiysi xorazimliklar salib yurishi va salibchilarga qarshi kurashda ham o‘ziga xos
jasoratlar ko‘rsatganliklarining o‘ziyoq ularning harbiy san’ati, jang olib borish
usullari tahsinga sazovor ekanlgidan dalolat beradi.
Xulosa o‘rnida aytish mumkinki, “xorazmliklar” va ularning Yaqin Sharq
xalqlari tarixidagi tutgan o‘rni o‘ziga xos murakkab davrga to‘g‘ri kelganligi, bu
davrda nafaqat siyosiy – harbiy, balki ijtimoiy – madaniy, diniy omillarning ham
ziddiyatli, ayni vaqtda shiddatli kechganligi, ushbu voqeliklarda “xorazmliklar”,
ya’ni yurtimiz aholisining ham faol ishtiroki masallalarini yangicha nuqtai –
nazardan, milliy istiqlol mafkurasi, tarixiylik, haqqoniylik, adolatlilik prinsiplari
asosida o‘rganish bugungi kunning dolzarb vazifalaridan biri, deb hisoblaymiz.

76 М .: Наука , 1986. 195.
Буниятов З. М. Государство Хорезмшахов – Ануштегинидов. 1097 – 1231. – – С.
46

Xulosa
Xulosa qilib aytganda, salib yurishlari davrida Sharq mamlakatlari haqidagi
tassavvurlar ortib bordi. Ushbu tasavvurlarning diniy jihatida Sharqdagi xristianlar
to‘g‘risidagi afsonaviy qarashlardan, diniy missionerlik darajasiga o‘sib
chiqqanligini ko‘rish mumkin. Salibchilar o‘zlariga Sharqdan qirol Jon yoki David
timsolida musulmonlarga qarshi harbiy “yordam” yetib kelishi to‘g‘risidagi
tasavvurlardan, Sharq va G‘arbdagi xristian mazhablarini Rim papalari qo‘l ostida
birlashtirish rejasi va uni amalga oshirishda ham bir qadar muvoffaqiyatlarga
erishganlar. “Xorazmliklar” esa, salbchilarga qarshi muvoffaqiyatli kurash olib
borib, islom mamlakatlarini salibchilar xavfidan saqlab qolishga o‘zlarining ulkan
hissalarini qo‘shganlar.
Xorazimliklarning Yaqin Sharqdagi Koniya sultonligi, ayubiylar davlati,
Mosul va Mayofiriqidin hukumdorlari bilan munosabatlari bir tekis tarzda amalga
oshirilmadi. Yuqorida nomlari tilga olingan hukumdorlar xorazimliklardan o‘z
manfaatlarini amalga oshirish uchun foydalanib qolgan bo‘lsalar, vatanidan
quvilgan xorazimliklar yashab qolish va oilalarini boqish maqsadida yollanma
askarlarga aylanib qoldilar. O‘rta asrlarga oid G‘arb tarixiy adabiyotlarda ularni
maradyorlar 77
deb atash rasm bo‘lganligi yuqoridagi fikrlarni to‘la asoslaydi. Eng
asosiysi xorazimliklar Jaloliddin Manguberdi vafotidan so‘ng ham o‘zlarining
Yaqin Sharqdagi qudratli kuch ekanliklarini yaxshi anglagan holda mintaqadagi
siyosiy vaziyatni o‘zgartira oladigan kuch ekanliklarini bir necha bora ko‘rsata
oldilar. O‘zlarining kam sonli ekanligiga qaramay xorazimliklar hatto, ashaddiy
dushmanlarini ham o‘zlariga hurmat bilan qarashga majbur eta olganlar.
Xorazimliklarnng islom olami uchun qilgan eng ulug‘ ishlaridan biri bu Quddus
shahridan salibchilarni to‘liq quvib chiqarishlari edi, desak mubolag‘a bo‘lmaydi.
Misr ayubiylaridan bo‘lgan as-Solih kichik bir mulk egasidan qudratli davlat
hukumdori bo‘lishida xorazimliklarning ham hissasi katta bo‘lib hisoblanadi.
77 Amitai-Preiss R. Mongols and Mamluks: the Mamluk–Ilkhanid War, 1260–1281. Cambridge: Cambridge
University Press, 1995. – p. 619.
47

Uning ayubiylar davlatini yagona markazga birlashtirishiga, bundan tashqari
Quddus shahri uchun bo‘lgan kurashda musulmonlar qo‘liga ushbu shaharning
uzil-kesil o‘tishiga ham xorazimlik askarlarning jasoratli harakatlari katta
ahamiyatga ega bo‘ldi. Xorazimliklarning jang olib borish usullari va janglardagi
qahramonliklari dushmanlari tomonidan e’tirof etilib, ularga qarshi janglarda
faqatgina ko‘p sonli katta qo‘shinlar bilangina muvoffaqiyat qozonganliklari
haqidagi ma’lumotlar tarixiy adabiyotlarda keltirib o‘tilganligining guvohi bo‘lish
mumkin.
Taklif va mulohaza o‘rnida aytish mumkinki, “xorazmliklar” va ularning
Yaqin Sharq xalqlari tarixidagi tutgan o‘rni o‘ziga xos murakkab davrga to‘g‘ri
kelganligi, bu davrda nafaqat siyosiy–harbiy, balki ijtimoiy–madaniy, diniy
omillarning ham ziddiyatli, ayni vaqtda shiddatli kechganligi, ushbu voqeliklarda
“xorazmliklar”, ya’ni yurtimiz aholisining ham faol ishtiroki masallalarini
yangicha nuqtai–nazardan, milliy istiqlol mafkurasi, tarixiylik, haqqoniylik,
adolatlilik prinsiplari asosida o‘rganish bugungi kunning dolzarb vazifalaridan biri,
deb hisoblaymiz. Ushbu mulohazalardan kelib chiqib, quyidagi takliflarni keltirib
o‘tishni lozim deb hisoblaymiz
- “Xorazimlik” askarlar to‘g‘risida alohida fundamental
tadqiqotlar, yaratish;
- Ushbu mavzuga oid, shuningdek, “Xorazimliklar” qahramonligi,
jasoratini ko‘rsatib beruvchi hujjatli va kino filimlar olish;
- Hozirda o‘zini “Xorazimliklar” avlodlari deb hisoblovchilar bilan
iqtisodiy, madaniy va turistik munosabatlarni yo‘lga qo‘yish lozim deb
hisoblaymiz.

48

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti vazifasini bajaruvchi Shavkat
Mirziyoevning Islom hamkorlik tashkiloti Tashqi ishlar vazirlari kengashi 43-
sessiyasining ochilish marosimidagi nutqi.
http://xs.uz/index.php/homepage/rasmij/item/8640
2. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. T.: Fan, 1998. –
32 b.
3. Al – Xasan ibn Musa an – Navbaxti. Shiitskie sekt ы . Perevod s
arabskogo, issledovanie i kommentariy S. M. Prozorova. – M.: Nauka 1973. – 223
s.
4. Bartold V. V. Ocherk istorii Semirechya // Sochineniya. Ob щ ie
rabot ы po istorii Kavkaza i Vostochnoy Yevrop ы . Tom II, chast 1. – M.:
Izdatelstvo vostochnoy literaturы, 1963. – 1020 s.
5. Bartold V. V. Ye щ e o xristianstve v Sredney Azii // Sochineniya.
Rabot ы po otdeln ы m problemam istorii Sredney Azii. Tom II, chast 2. – M.:
Nauka, 1964. – 657 s.
6. Bartold V. V. Sochineniya // Rabot ы po istorii i filologii tyurkskix i
mongolskix narodov T –V.– M.: Nauka; 1968. – 546 s.
7. Buniyatov Z. M. Gosudarstvo Xorezmshaxov – Anushteginidov.
1097 – 1231. – M.: Nauka, 1986. – 252 s.
8. Voenno-istoricheskoy almanax № 82. Ritsar ы ordena tamplierov 1120-
1312 gg. - Artemovsk.: tipografiya “Kniga”, 2002. – 44 s.
9. Voenno-istoricheskoy almanax. № 82. Tevtonskie ritsar ы 11901561
gg. - Artemovsk.: tipografiya “Kniga”, 2002. – 40 s.
10. Gibb.G. Damasskie xroniki krestonossev/Per. s angl. Ye.B.
Mejevitinova. – M.: ZAO Sentrpoligraf, 2009. – 253 s.
49

11. Zaborov M.A. Istoriya krestov ы x poxodov v dokumentax i materialax.
Ucheb. posobie. – M.: Vыssh. shkola, 1977. – 272 s.
12. Ibn al-Asir. Al-Kamil fi-t-Ta’rix (“Poln ы y svod istorii”)
Izbrann ы e otr ы vki. Perevod s arabskogo yaz ы ka, primechaniya i kommentarii P.
G. Bulgakova. Dopolneniya k perevodu, primechaniyam i
kommentariyam,vvedenie i ukazateli Sh. S. Kamoliddina. – Tashkent – Syurix,
2005. – 232 s
13. Kniga Marko Polo. Seriya: Puteshestviya. Otkrыtiya.
Priklyucheniya. – Alma-Ata: Nauka, 1990. – 352 s.
14. Orziev M.Z., Latipov J.L. Salib yurishlari va unga qarshi
kurashda-“Xorazmliklar” faoliyati O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus
ta’lim vazirligi, O‘zbekiston Respublikasi PrezidentiningIste’dod jamg‘armasi,
O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi fan va texnologiyalarni
rivojlantirishni muvofiqlashtirish qo‘mitasi, “Kamolot” yoshlar ijtimoiy harakati
markaziy kengashi, Buxoro muhandislik-texnologiya instituti tomonidan
o‘tkazilgan “XXI asrintelektual avlod asri” hududiy ilmiy-amaliy anjumani to‘plami
(2015 yil 5-6 iyun) – Buxoro. 2015. – 63-66 b.
15. Rubruk, Gilom de. Puteshestvie v vostochn ы e stran ы // Puteshestviya v
vostochn ы e stran ы Plano Karpini i Rubruka. Red., vstup. statya i prim. N. P.
Shastinoy. – M.: Gosudarstvennoe izdatelstvo geograficheskoy literatur ы , 1957. –
270 s.
16. Ru J.-P. Tamerlan / Jan-Pol Ru; per. s fr. Ye. A. Sokolova; poslesl. V.
L. Yegorova; pril. – 4-ye izd. – M.: Molodaya gvardiya, 2007. – S.
17. Feodorov-Dav ы dov A.A. Krestov ы e poxod ы . Istoricheskaya xronika. –
M.: Tipografiya K.L. Menshova 1905. – 200 s.
18. Xillenbrand K. Krestov ы e poxod ы . Vzglyad s Vostoka:
musilmanskaya prespektivo/per. s angl. – SPb.: “Izdatelstvo “DILYa”, 2008. – 672
s.
50

19. Shahobiddin Muhammad an-Nasafiy. Sulton Jaloliddin
Manguberdi hayoti/Matyoqubov tarj./ - T.: O’zbekiston, 2006. – 384 b.
20. Abulafia D. The nev Cambridge medieval history. Vol. 5,c. 1198 – c.
1300. – Cambridge. Cambridge University press, 1999. – p. 711.
21. Amitai-Preiss R. Mongols and Mamluks: the Mamluk–Ilkhanid War,
1260–1281. Cambridge: Cambridge University Press, 1995. – p. 147.
22. Jackson P. The Mongols and Europe // The New Cambridge Medieval
History, vol. V: c. 1198 – c. 1300, ed. by D. Abulafia. – Cambridge: Cambridge
University Press, 1999. – P. 611.
23. Hitti P. K. History of the Arabs. London, 1940. – p. 674.
24. Holt P. M. Lambton A. K. S. Lewis B. The Cambridge history of islam.
Vol. 1A, The Central islamik lands from pre – islamik Times to the first world war.
- Cambridge. Cambridge University press, 1970. – p. 158.
25. Petry C. F. The Cambridge History of Egypt. Vol. 1, Islamic Egypt,
640 – 1517. Cambridge: Cambridge University Press, 1998. – p. 236.
26. Riley-Smith J. The Oxford History of Crusades. Oxford: Oxford
University Press, 1999. – p. 394.
27. Religii, rasprostranenn ы e v Sentralnoy Azii (URL:
www.orexca.com/rus/religia.shtml).

51

Ilovalar

Salib yurishlari davrida (XII asr) musulmonlar davlatlari va salibchilarning
chegaralari. Rasmlar Voenno-istoricheskoy almanax jurnali 25-soni Faris ы
tyajelaya konnitsa saratsin (1050-1250 gg.) jurnalidan olindi

52

Ayubiylar davriga oid nayza uchi. Rasmlar Voenno-istoricheskoy almanax jurnali
25-soni Faris ы tyajelaya konnitsa saratsin (1050-1250 gg.) jurnalidan olindi

53

XII asrga oid arab otliq jangchisi va uning qurollanishi. Rasmlar
Voennoistoricheskoy almanax jurnali 25-soni Faris ы tyajelaya konnitsa saratsin
(1050-1250 gg.) jurnalidan olindi
54

XII-XIII asrlarda ishlatilgan o‘q-yoy va uning o‘qlari, kamondan o‘q uzish
texnikasi, kamonlarning qismlardan tuzilishiga oid tasvirlar. Rasmlar Voenno-
55

istoricheskoy almanax jurnali 25-soni Faris ы tyajelaya konnitsa saratsin (1050-
1250 gg.) jurnalidan olindi
XIII asrga oid turk otliq jangchisi va uning qurollanishi. Rasmlar
Voennoistoricheskoy almanax jurnali 25-soni Faris ы tyajelaya konnitsa saratsin
(1050-1250 gg.) jurnalidan olindi
56

XII-XIII asrlardagi musulmon yengil qurolli otliq jangchilari

Rasmlar Voenno-istoricheskoy almanax jurnali 25-soni Faris ы tyajelaya konnitsa
saratsin (1050-1250 gg.) jurnalidan olindi

57

1230 yillarda Gospitaler ordeni ritsari umumiy ko‘rinshi va qurollanishi
58

Rasmlar Voenno-istoricheskoy almanax 8-soni ritsar ы ordena gospitalerov
(1100-1306 gg.) jurnalidan olindi
59

Rasmlar Voenno-istoricheskoy almanax 8-soni ritsar ы ordena gospitalerov
(1100-1306 gg.) jurnalidan olindi

La-Forbiya jangi aks ettirilgan minatyura. (Matvey Parijskiyning “Buyuk xronika”
asariga ishlangan minatyura) Xorazimlik askarlar va tamplierlar jangi tasvirlangan.
Rasmlar Voenno-istoricheskoy almanax 82-soni ritsar ы ordena tamplierov (1120-
1312 gg.) jurnalidan olindi

60

Tamplierlar ordeni ritsari umumiy k щ rinishi va qurollanishi. Rasmlar
Voenno-istoricheskoy almanax 82-soni ritsar ы ordena tamplierov (1120-
1312 gg.) jurnalidan olindi
61

Salib yurishlari va unga qarshi kurashda “xorazmliklar” faoliyati

Sotib olish