Saljuqiylar davlati - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	52.2KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	26 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Mehriddin Erkinov

Ro'yxatga olish sanasi 21 Yanvar 2025

3 Sotish

Saljuqiylar davlati

Sotib olish

Saljuqiylar davlati
Mundarija
Mundarija …………………………………………………………………………3
Kirish ………………………………………………..……………………………4
I Bob Saljuqiylar davlati
1.1 Saljuqiylar kelib chiqishi ………………………….…………………...
………..6
1.2 Davlat boshqaruv tizimi…………….
…………………………………………..8
II Bob Saljuqiylar madaniyati
2.1 Rivojlangan davlat sifatida tan olinishi……………….…………………...…11
2.2 Saljuqiylar davlatida din va jamiat ………………………………….….13
Xulosa …………………………………...………………………………………..16
Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………………………25

Kirish
O’tmish kelajakni belgilaydi - deydi dono xalqimiz. Haqiqatan ham
o‘tmishda yuz bergan har bir voqea, hodisa bugungi kun uchun poydevor
vazifasini o‘taydi. Ayniqsa, xalqlaming ma’naviyatini shakllantirishda, ulami
ruhan boyitishda o‘tmish voqealarining o‘rni beqiyosdir.
Ishning dolzarbligi. Har bir xalqning davlatchilik va madaniyati tarixini
o‘rganish nafaqat ilmiy yoki nazariy, balki chuqur ma'naviyruhiy ahamiyatga ega
bo‘lib, har birimizda o‘zimiz tug‘ilgan va yashayotgan ona zamin bilan mustahkam
aloqadorlik hissini rivojlantiradi. Mustaqillik yillarida xalqimizning o‘z o‘tmishiga
qiziqishi kuchaydi. O‘zligimizni anglash, tariximizni o‘rganish davlat siyosati
darajasiga ko‘tarildi. Chunki, xalqimizning madaniyma'rifiy an'analari va merosini
o‘rganishda, milliy g‘oyaning shakllanishida tarix fanining ahamiyati beqiyosdir.
Tadqiqot ob'ekti – Xalqimiz tarixini o‘rganish va uni targ‘ib etishda, o‘zbek
davlatchiligi tarixida, uning madaniy rivojlanishida hukmdor sulolalar boshqaruvi,
ularning ayrim vakillari alohida o‘rin tutadi. O‘zbek xalqi davlatchiligi
taraqqiyotida Somoniylar, Qoraxoniylar, G’aznaviylar davlatlarining hukmronligi
boshqa sulolalarga qaraganda katta ahamiyat kasb etadi.Bu davr ilm-fan va
ma'rifatning rivojlangan davri bo‘ldi hamda Al-Xorazmiy, Forobiy, Beruniy, Ibn
Sino, Ismoil Buxoriy, Imom at-Termiziy, Ahmad Yassaviy, Bahovuddin
Naqshband kabi ulug‘ mutafakkir olimlar va allomalar yetishib chiqishida muhim
bosqich bo‘ldi.
Tadqiqot predmeti – O rta Osiyoda mustaqil davlatlarning paydo bo‘lishi vaʻ
ularning boshqaruv shakllariga bag‘ishlangan masalalarni chuqur o‘rganish va
qiyosiy tahlil qilish asosida, ushbu davlatlarning boshqaruv tizimi va uslublarini
yoritish maqsadida quyidagi vazifalar belgilab olindi: -Birinchi Renessans davrida
O rta Osiyoda davlatchilik va boshqaruvni qiyosiy tahlil qilish va chuqurroq
ʻ
o‘rganish, yangi ma'lumotlarni ilmiy muomalaga kiritish;

-IX-XII asrlarda tashkil topgan davlatlar Somoniylar, G’aznaviylar, Qoraxoniylar,
Xorazmshohlar davlatlarining boshqaruv tizimini tadqiq qilish va xulosalar berish;
-O‘zbek davlatchiligi taraqqiyotida Somoniylar, G’aznaviylar, Qoraxoniylar,
Xorazmshohlar davlatlarining o‘rni va ahamiyatini ko‘rsatish.
Ishning maqsadi: . Qoraxoniylar davlatining tariximizda tutgan o’rnini hamda
G’aznaviylar, Somoniylar, Saffoviylar, Tohiriylar va boshqa davlatkardan
o’xshash va farqli tomonlarini tahlil qilish.
Ishdan ko‘zlangan vazifalar: Arab xalifaligi siyosiy zaiflashuvining tarixiy
sabablari, Movarounnahr va Xurosonda mustaqil davlatlarning vujudga kelishi
jarayonlari manba va ilmiy adabiyotlar asosida nazariy tadqiq qilindi.
Ishning predmeti Uyg’onish davri madaniyati boshqa o’lkalardagi so’nggi
madaniy yuksalishga katta ta’sir ko’rsatdi. Ma’lumki, VIII asrlarda O’rta Osiyo
Yaqin Sharqda yangi vujudga kelgan arab xalifaligi tomonidan istilo qilindi.
Keskin kurashlar, qarshiliklarga qaramay yerli xalq bosqinchilarga qaram bo’lib
qoldi. Ma’naviy norozilik kuchaya bordi, xalq mustaqillikni tiklash uchun
kurashga qo’zg’aldi. Xalqning ana shu kurashi natijasida Tohiriylar, Somoniylar,
Qoraxoniylar, G’aznaviylar va Xorazmshohlar davlatlari vujudga keldi, ular uzoq
vaqt hukm surmagan bo’lsa-da, har qalay Yaqin va O’rta Sharqda yangi
shakllangan musulmon o’lkalari o’rtasida iqtisodiy–madaniy aloqalar avj oldi.
Markaziy Osiyoda IX-XII asrlarda tashkil topgan markazlashgan davlatlar davrida
Samarqand, Buxoro, Urganch, Marv, Termiz va ko’plab shaharlar ma’muriy va
madaniy markazlarga aylandi.
Mavzuning ahamiyati: qadimdan asrlar davomida shakllangan milliy
davlatchilik tajribasi mavjudligida (Xorazm, Kushon, Eftalitlar, Turk hoqonligi va
boshqalar) edi. Chunki milliy davlatchilik an’analari o‘lkamizda markazlashgan
davlat tashkil topishiga turtki bo‘ldi.Shu nuqtai nazardan Somoniylar,
Qoraxoniylar, G‘aznaviylar va Xorazmshohlar davlatlari haqida gapirish mumkin.
Ishning tuzilmasi. Bitiruv ishi annotatsiya, kirish, 2 ta bob, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhatidan va Internet saytlar ro‘yxatidan iborat.
Ishning hajmi 19 sahifani tashkil etadi.

I Bob Saljuqiylar davlati
1.1 Saljuqiylar kelib chiqishi
Saljuqiylar tarixi xususida bir qator tarixiy manbalar mavjud. Ular orasida
al-Movardiyning – Al-ahkom as-sultoniya val-valoyot ad-diniya (Sultonchilik
ahkomlari va diniy boshqaruvlar), Nizomulmulkning – Siyosatnoma Sadriddin Ali
Husayniyning – Zubdat at-tavorix, – Tarixi Salojaqa Zahiriddin Nishopuriyning –
Saljuqiynoma, Abul Fazl Bayhaqiyning – Tarixi Ma’sudiy Ibn al-Asirning – Al-
Komil fit-tarix asarlarini alohida ta’kidlash joiz.
XX asr tarixshunosligida saljuqiylar masalasi yuzasidan A.Lembton, K.
Kaen, G.Xorst, S.Len-Pul, K.Bosvort, B.Zaxoder va boshqalar tadqiqot ishlarini
amalga oshirganlar. Saljuqiylar davlati xususidagi fundamental asar turkman
tarixchisi S.Agajanovga tegishli bo‘lib, yuqorida qo‘yilgan masala yuzasidan
muallif tomonidan e’lon qilingan adabiyotlarda to‘laqonli ravishda o‘z aksini
topgan.
Saljuqiylar kelib chiqishi bo‘yicha turkiy o‘g‘uz qavmiga tegishli bo‘lib,
Sirdaryoning o‘rta oqimidagi erlarda ko‘chmanchi tarzda hayot kechirar edilar.
O‘g‘uz qabilalari bir necha urug‘larga bo‘lingan edi. Ushbu urug‘lardan biri-qiniq
urug‘i bo‘lib, uning sardori – Saljuq ibn Do‘kak ismli kishi bo‘lgan. Tarixchilar,
xususan Ibn al-Asir Saljuqni iste’dodli, o‘z fikr-mulohazasiga ega rahbar sifatida
ta’riflagan. Ular ma’lum sabablarga ko‘ra X asrning o‘rtalarida Jand viloyatiga
kelib o‘rnashib, so‘ngra islom dinini qabul qiladilar. Bu erda boshqa ko‘chmanchi
turkiy qavmlar bilan turli darajadagi kurashlar bo‘lib bo‘lib o‘tdi.
Saljuqning Arslon, Mikoil va Muso ismli o‘g‘illari bo‘lgan. Tarixiy
manbalarning xabariga ko‘ra u Jandda 107 yoshda vafot etib, o‘sha erga dafn
etilgan. Mikoil ham o‘zaro kurashlarning birida halok bo‘lib, uning o‘g‘illari
YAbg‘u, To‘g‘rulbek Muhammad, CHag‘ribek Dovudlar Buxorodan 12 farsah

uzoqlikdagi erlarga kelib o‘rnashdilar. Qoraxoniylarning Amudaryodan janubga
o‘tishlariga qarshi harakat boshlagan Mahmud G‘aznaviy saljuqiylarning kuch-
quvvati, harbiy salohiyatini guvohi bo‘ldi. U saljukiylardan Arslon ibn Saljuqni
qo‘lga oldi. SHu voqeadan so‘ng Mahmud G‘aznaviy 1025 yili 4000 oiladan iborat
Saljuqiylarga Amudaryodan kechib o‘tib, Saraxs, Farova, Obivard atroflaridagi
erlarga kelib o‘rnashishga ruxsat berdi. Saljuqiylarning bir qismi Isfahon va
Kirmonga ketishlari ma’lum ziddiyatlarni keltirib chiqardi. 1029 yili Mahmud
G‘aznaviy ularga qarshi kurash olib bordi. Saljuqiylar avval Mahmud G‘aznaviy,
so‘ngra uning o‘g‘li Ma’sudning soliq siyosatiga qarshi chiqa boshladilar. Bu
paytda Xorazmda ham vaziyat keskinlashdi. G‘aznaviylarga qaram bo‘lgan
Oltuntosh vafotidan so‘ng uning o‘g‘li Horun ibn Oltuntosh Xorazm hokimi etib
tayinlangan edi. Horun qoraxoniylar bilan til biriktirgan holda, 1030 yili
Xurosonga yurish qildi.
Ma’sud Horunni yo‘q qilishga muvaffaq bo‘ldi hamda qoraxoniylar bilan
diplomatik kelishuvni amalga oshirdi. 1035 yilga kelib saljuqiylarlarning
Xurosonda navbatdagi norozilik isyonlari boshlandi. Isyonlar oqibatida ko‘plab
nomaqbul ishlar, talonchilik harakatlari ham bo‘lib o‘tib, bu haqli tarzda oddiy
aholi noroziligiga olib keldi. 1038-1039 yillarda Ma’sud G‘aznaviy Balxdan
Saraxs tomon qo‘shin tortib, saljuqiylarning o‘sha erdagi qismlarini tor-mor
keltirdi. Ma’suddan uzoqroqda bo‘lgan To‘g‘rulbek esa Nishopur atroflarini
egallab, katta o‘ljani qo‘lga kiritdi. Saljuqiylarning To‘g‘rulbek va CHag‘ribek
Dovud boshchiligidagi qo‘shinlari Xurosonning turli hududlarida o‘z mavqelarini
oshirdilar. 1040 yil bahorida Saraxs va Marv oralig‘idagi sahroda joylashgan
Dandanakon nomli kichik qal’a yonidagi jang g‘aznaviylar sultoni Ma’sud
G‘aznaviyning (1030-1041) mag‘lubiyati bilan tugadi.
Ma’sud G‘aznaviy qolgan qutgan qo‘shinini olib tezlik bilan orqaga
chekinishga majbur bo‘ladi. Jang maydonining o‘ziga taxt olib chiqilib,
To‘g‘rulbek yangi yuzaga kelgan saljuqiylar davlatining birinchi hukmdori deb
e’lon qilindi (1040-1063). Ma’sud G‘aznaviy Xuroson va Movarounnahr aholisi
ichida uni qo‘llab-quvvatlovchilar ko‘p bo‘lmasligini anglagan holda Hindiston

tomonidan qo‘shin yig‘ishga harakat qilmoqchi bo‘ladi. SHu yo‘nalishda o‘z ukasi
Muhammadni tutqinlikdan ozod qilib, o‘zi bilan safdosh qilish rejasi chippakka
chiqdi. 1041 yili Muhammad va uning tarafdorlari tomonidan Ma’sud o‘ldirildi.
Ma’sudning o‘g‘li Mavdud bu voqeadan xabardor bo‘lgach, katta qo‘shin bilan
Dinur (Fathobod) yonidagi jangda amakisi Muhammadni mag‘lubiyatga uchratdi.
Mavdud garchi Termiz va Balxni qo‘lda ushlab qolgan bo‘lsada, lekin u yuborgan
qo‘shin ham saljuqiylardan mag‘lub bo‘ldi.
Saljuqiylar rahnamosi To‘g‘rulbek (1040-1063) boshchiligidagi qo‘shin tez
orada Xurosonning katta qismi, Xorazm, Dehiston, Gurgonni qo‘lga kiritdi. 1042
yili To‘g‘rulbek otliqlari SHimoliy Erondagi Ray viloyatini qo‘lga kiritdilar.
Saljuqiy otliqlar Ozarbayjon, Fors, Iroq erlariga tez-tez hujum uyushtirib turdilar.
To‘g‘rulbek qo‘shini 1055 yili Bag‘dodga kirib keldi. Bag‘doddagi abbosiylar
xalifasi al-Qayum (1031-1075) To‘g‘rulbek hukmini tan olgan holda, uni ― sulton
deb e’lon qildi. To‘g‘rulbek qo‘shinlari Kirmon va Forsni egallab, Kavkazda
Vizantiya imperiyasiga qaqshatqich zarba berdi. Tez orada Xorazm, Xuroson,
Eron, Iroq va Kavkazning bir qismini o‘z ichiga olgan saljuqiylar davlati yuzaga
keldi. To‘g‘rulbekning kuchli markazlashgan davlatni yuzaga keltirish,
mamlakatda o‘zaro parokandalikni tugatish, turli ayirmachi diniy guruhlarga qarshi
kurashini aholining katta qismi, xususan xalifaning o‘zi ham qo‘llab-quvvatlar edi.
To‘g‘rulbek vafotidan so‘ng taxtga uning jiyani Muhammad Alp-Arslon
o‘tirdi (1063-1072). Alp-Arslon taxtga o‘tirgach, uni tan olishni hohlamagan ba’zi
saljuqiy qarindoshlariga qarshi kurash olib bordi. Alp-Arslonning amakisi Faxr al-
Mulk Hirotda o‘zini mustaqil deb e’lon qildi. Alp-Asrlon katta qo‘shin bilan
Hirotni egallashga muvaffaq bo‘ladi. Faxr al-Mulk uni yagona va qonuniy sulton
sifatida tan oldi. SHundan so‘ng kuchli harbiy lashkarboshi bo‘lgan Alp-Arslon
CHag‘oniyonga yurish qiladi. CHag‘oniyon hokimi Muso jangda asir olindi. 1065
yili Alp-Arslon Jayxun (Amudaryo)dan o‘tib, Jand va Sabronga yurishni amalga
oshirdi. Jand ham uning hukmini tan oldi. SHu tariqa davlat hududi yanada
kengaydi. Bosib olingan erlarda odatda mahalliy hokimlar, sulolalar hukmiga
deyarli chek qo‘yilgan. Ular o‘z aholisidan yillik boj solig‘i to‘lashar, oliy

hukmdor sifatida saljuqiylar sultonini tan olishar edi. Sulton ko‘p holda istilo
qilingan erlarni o‘z qarindosh-urug‘lari, taniqli harbiy boshliqlarga bo‘lib bera
boshladi. Alp-Arslon keyingi harbiy harakatlarni davom ettirib, 1071 yili Kichik
Osiyodagi Mansikert qal’asi yonida Vizantiya imperatori Roman IV Diogenga
(1067-1071) hal qiluvchi zarba berdi. Imperator butun qo‘shini bilan Alp-Arslonga
asir tushdi. Mansikert yonidagi jang Dandanaqon (1040) jangidan so‘ng saljuqiylar
tomondan amalga oshirilgan ikkinchi yirik harbiy operatsiya bo‘ldi. Bu jang
hosilasi o‘laroq saljuqiylarning Old Osiyoga kirib kelishlariga keng yo‘l ochildi.
Alp-Arslon Movarounnahrga harbiy yurish vaqtida 1072 yili mahalliy qal’a
boshliqlaridan biri YUsuf al-Xorazmiy tomonidan og‘ir yaralandi. Asirlikdagi
YUsufning qahramonona hatti-harakatiga darhol chek qo‘yilib, o‘zi o‘sha
zahotiyoq saljuqiy askarlar tomonidan o‘ldirildi. Og‘ir yaralangan sulton Alp-
Arslon ham tezda vafot etdi. Sulton Marvga dafn etildi.
Ibn al-Asirning yozishiga ko‘ra, Alp-Arslon hayotlik chog‘idayoq 1066 yili
Eron shimolidagi Radkon (Radakon) degan joyda saroy a’yonlari oldida o‘g‘li
Malikshohni taxt vorisi deya e’lon qilgan edi. Jaloliddin Malikshoh nomi bilan
taxtga o‘tirgan yangi sulton hukmronligi roppa-rosa yigirma yil davom etdi (1072-
1092). Uning davri saljuqiylar hukmronligining eng gullab-yashnagan davri bo‘ldi.
Sulton Jaloliddin Malikshoh avval qoraxoniylardan Termizni qaytarib oldi.
Qoraxoniylar sulton ustunligini tan oldilar. 1089 yili saljuqiylar sultoni Jaloliddin
Malikshoh Qoraxoniylar xoni Ahmadxondan norozi guruhlar bilan kelishgan holda
Movarounnahrga yurish qilib, Samarqand va Buxoroni egalladi. SHundan so‘ng
sulton Qashg‘ar tomonga yurish qila turib, Farg‘onaning O‘zgand shahriga etib
keldi. Sultonning harbiy yurishidan cho‘chigan Qashg‘ar hokimi uning oliy
hukmronligini tan olganligi haqida chopar jo‘natdi. Keyinchalik Samarqandda
ko‘tarilgan qo‘zg‘olon bois shahar ikkinchi marotaba mahv etildi.
Jaloliddin Malikshoh davrida saljuqiylar davlatining chegaralari SHarqiy
Turkistondan O‘rta er dengiziga qadar cho‘zilib ketdi. Ta’kidlash joizki, bu ulkan
hududdagi erlardagi ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy hayotni boshqarish uchun malakali
mutaxassislar kerak bo‘lar edi. SHunday bir vaziyatda Movarounnahr va Xuroson

madaniy qatlamlaridan chiqqan o‘qimishli mahalliy xalq vakillarini davlat
ishlariga jalb etish boshlandi. SHunday kishilardan biri asli Tusdan bo‘lgan Abu
Ali ibn Ali ibn Ishoq bo‘lib, u deyarli 30 yil davomida (1063-1092) Alp-Asrlon,
Malikshoh saroylarida bosh vazir lavozimida bo‘lgan. Uning yuksak salohiyati,
aqlu-zakovatiga yuqori baho berib, sulton Malikshoh vaziriga ― Nizomulmulk
(Davlat nizomi, qonun-qoidasi) faxriy taxallusini berdi. Nizomulmulk o‘zining
mashhur ― Siyosatnoma asarida davlat boshqaruvi, siyosat tamoiyllari haqida so‘z
yuritgan.
Davlatni markazlashtirish, o‘zaro parokandalik va ayirmachilikka qarshi
kurash, xo‘jalik va madaniy hayotni yuksaltirishda Nizomulmulkning hissasi
yuksak darajada bo‘lgan. Nizomulmulk markazlashgan, qudratli Nizomulmulkning
― Siyosatnoma asari 1997 yili o‘zbek tiliga tarjima qilingan. D avlat uchun kerak
bo‘ladigan amaldorlarni tegishli qonun-qoidalar uslubida tarbiyalashda qator
shaharlarda – Nizomiya madrasalarini tashkil etdi. U an’anaviylik tarafdori bo‘lib,
ijtimoiy-ma’naviy hayotda ismoiliylik diniy oqimiga qarshi turgan.
Sulton Jaloliddin Malikshoh o‘limidan so‘ng (1092), o‘zaro toju-taxt uchun
kurashlar boshlanib ketdi. Bu kurashda sultonning yosh o‘g‘li Berkiyoruq (1094-
1105) g‘olib bo‘ldi. Keyinchalik ham nizolar davom etib, XII boshlarida
saljuqiylar davlati amalda ikki qismga bo‘linib ketdi. Movarounnahr va Xuroson
kirgan sharqiy saljuqiylar qismida Malikshohning o‘g‘li Sanjarning ta’siri ortib
bordi. 1097 yildan Xuroson hokimi bo‘lgan Sanjar oliy hukmdorga rasman
bo‘ysunsa-da, amalda mustaqil harakatlar olib bordi. 1099 yil u Toharistonni, 1102
yil Samarqandni qo‘lga oldi. Termiz yonida qoraxoniylar xoni Qodirxon qo‘shinini
mag‘lubiyatga uchratib, Movarounnahr taxtiga boshqa qoraxoniy vakili, o‘z jiyani
Arslonxonni o‘tkazishga muvaffaq bo‘ldi.
1104 yili G‘azna qo‘lga kiritildi. G‘aznaviylardan taxtga o‘tkazilgan
Bahromshoh har yili Sanjarga besh ming dinor boj solig‘i to‘lash majburiyatini
oldi. Oliy sulton G‘iyosiddin Muhammad I (Muhammad Topar) vafotidan keyin
boshlangan o‘zaro kurashlarda Sanjar g‘olib bo‘ldi. Taxtga Sulton Muiziddin
Sanjar (1118-1157) nomi bilan o‘tirgan yangi hukmdor sharqiy va g‘arbiy

saljuqiylarni birlashtirdi. O‘z g‘alabasidan manfatdor tarzda Mozandaron,
Damovand, Qumis, Damg‘on, Ray erlarini ham egalladi. Uning hukmdorlik
rutbasini Seyiston, Xorazm, G‘azna, Movarounnahr erlari ham tan oldi. Sanjarning
sultonlik hokimiyatini olishda xorazmshoh Qutbiddin Muhammad katta ko‘mak
ko‘rsatdi. Garchi sulton Sanjar barcha saljuqiylarning oliy hukmdori sanalib, uning
nomi ramziy tarzda xutbada, tangalarda qayd etilsada, lekin Iroq, Kichik Osiyo,
Janubiy Kavkazda uni rasman tan olishar, aslida bu erlarda mustaqil saljuqiy
hokimlar hukmronlik qilishar edi. Sulton Sanjar qo‘lida uzoq vaqt Mozandaron,
Xorazm, Seyiston, G‘azna, Movarounnahr qaram bo‘lib keldi. Sanjarni uzoq
hukmronligi davrida o‘z davri kishilik jamiyati, muarrixlar «Malik al-mashriq», –
buyuk sulton, ― sultonlar sultoni, ulug‘ shahanshoh nisbalari bilan ulug‘lashgan.
Sulton Sanjar o‘z poytaxti sifatida Marv shahrini tanlagan.
Ta’kidlash lozimki, Saljuqiylar davlati singari ulkan hududlarni o‘z ichiga
olgan davlatni yagona markazdan turib boshqarish oson emas edi. SHuning uchun
ham markazdan turib boshqaruvdagi qiyinchiliklar, sulola, vakillarining toj-taxt
uchun kurashlari, mahalliy hukmdorlarning mustaqillikka intilishlari, qaram
o‘lkalardagi norozilik harakatlari Saljuqiylar davlatining zaiflashuviga sabab
bo‘lgan edi. Natijada Sulton Sanjar davriga kelib Saljuqiylar davlatining g‘arbiy
Iroq qismida Nizomulmulk tomonidan olib borilayotgan siyosiy yo‘l ma’lum
davlat amaldorlariga maqbul emas edi. Turli fitna-fasodlar bois Nizomulmulk 1092
yil iste’foga chiqib, hajga yo‘l olgan paytida ismoiliy josus tomonidan o‘ldirildi.
Mamlakatning sharqiy qismi – Eron, Afg‘oniston, Xorazm va Movarounnahrda
Sultonning ta’siri birmuncha kuchli edi. Ammo, 1141 yilda Sulton Sanjar va uning
vassali hamda ittifoqchisi, Qoraxoniy Mahmudxonning birlashgan qo‘shinlari bilan
qoraxitoylar o‘rtasida Samarqand yaqinidagi Qatvon cho‘lidagi jangda Sulton
Sanjar qo‘shinlari mag‘lubiyatga uchraydi. Natijada Movarounnahr qo‘ldan ketib,
sultonning mavqei ancha pasayib ketdi. Saljuqiylarning mag‘lubiyatidan
Xorazmshoh Qutbiddin Muhammad Otsiz ustalik bilan foydalanib, 1141 yilning
qishida Saljuqiylarning poytaxti Marvni bosib oldi va 1142 yilda Nishopurga
yurish qildi. Lekin, Sulton Sanjar Xorazm qo‘shinlarini Xurosondan quvib chiqardi

va Otsizni yana o‘ziga bo‘ysundirishga erishdi. Sulton Sanjarning harakatlariga
qaramay, Saljuqiylar davlati o‘zining avvalgi qudratini yo‘qota boshlagan edi.
Saljuqiylarga hal qiluvchi zarbani Balx va Xuttalon viloyatlarida yashovchi o‘g‘uz
qabilalari berdi. 1153 yilda ular Sulton Sanjar qo‘shinlarini tor-mor etib, uning
o‘zini asir oldilar. O‘g‘uzlar himoyasiz qolgan Marv va Nishopur shaharlarni
talon-taroj qilib, o‘t qo‘ydilar. Sulton Sanjar 1156 yilda asirlikdan qochishga
muvaffaq bo‘lsa ham, lekin Saljuqiylar davlatini tiklay olmadi va bir yildan keyin
vafot etdi. Sulton Sanjar vafoti bilan (1157 y.) saljuqiylarning O‘rta Osiyodagi
hukmronligi o‘z poyoniga etdi.
Saljuqiylar
(1040 – 1157 yy.)
To‘g‘rulbek
(1040 – 1063 yy.)
Alp Arslon
(1063 – 1072 yy.)
Jaloliddin Malikshoh I
(1072 – 1092 yy.)
Mahmud I
(1092 – 1094 yy.)
Rukniddin Berkiyoruq
(1094 – 1104 yy.)
Malikshoh II
(1104 – 1105 yy.)
G‘iyosiddin Muhammad
(1105 – 1118 yy.)
Muiziddin Sanjar (Sulton Sanjar) – (1118-1157 yy.)
Saljuqiy 1157 yildan – 1194 yilgacha faqat G‘arbiy Eron va Iroqda
hukmronlik qilishgan
A.Ziyo tadqiqotlariga ko‘ra, Saljuqiylar davlat boshqaruvi o‘ziga xos edi.
Davlat boshlig‘i, oliy hukmdor Saljuqiylar xonadoni vakili bo‘lib Sulton ul-a’zam

unvoniga ega bo‘lgan. Ilgarigi sulolalarda bo‘lgan kabi, Sulton nomiga xutba
o‘qilib, tangalar zarb etilgan. Mol-mulk, er-suv taqsimlash davlat va boshqaruv
mansablariga tayinlash, davlat kirim-chiqimlarini nazorat qilib turish, amaldorlar
va xizmatkorlar faoliyatini nazorat qilish, yangi qal’alar, shaharlar, hashamatli
inshootlar qurishga boshchilik qilish kabilar sultonning zimmasida bo‘lgan.
Saljuqiylar boshqaruv tizimida bosh vazir alohida mavqega ega bo‘lgan.
Manbalarda bosh vazir-rais ur-ruaso (raislarning boshlig‘i), sa’id ur-ruaso
(boshliqlarning kattasi) deb atalib, u barcha devonlar faoliyatiga rahbarlik qilgan
holda xazina, moliya, soliq, davlatga tegishli bo‘lgan ishlab chiqarish muassasalari
ishlarini nazorat qilgan.
1.2 Davlat boshqaruv tizimi
Saljuqiylar boshqaruv tizimi dargoh va devonga bo‘lingan bo‘lib dargohdagi
eng asosiy xizmat va vazifalar quyidagilar edi:
Ulug‘ hojib – oliy hukmdorning eng yaqin kishisi, dargoh bilan devonlar
o‘rtasidagi aloqalarni muvofiqlashtirib turuvchi, rasmiy qabullarni uyushturuvchi
amaldor;
Amiri horis – oliy hukmdor chiqargan jazolar hukmlarini ijro etish bilan
shug‘ullanuvchi amaldor;
Salohdor – saroydagi qurol-aslaha, ayniqsa oliy hukmdorga tegishli
narsalarni saqlash bilan shug‘ullanuvchi amaldor;
Xos vakil – dargoh ishlarini boshqaruvchi amaldor;
Jangdor – sulton va dargoh xavfsizligini ta’minlovchi amaldor.
Undan tashqari oliy hukmdor huzuridagi dargoh faoliyatini ta’minlashda
jomador, sharobdor, choshnigir (sultonning ovqatlanishiga mas’ul), sarhang,
miroxo‘r, tashtdor kabi amaldorlar ham xizmatda bo‘lgan.
Saljuqiylar davlat boshqaruvidagi devonlar sulolaviy va rasmiy devonlarga
bo‘lingan. Sulolaviy devonlar oliy hukmdor xonadoni faoliyati bilan bog‘liq bo‘lib,
bu xonadonga tegishli bo‘lgan mol-mulk, er-suv, xazina kabilarning boshqaruvi va
hisob-kitobi bilan shug‘ullangan. Rasmiy
devonlar qo‘yidagilar bo‘lgan:

Devoni tug‘ro – bu devon oliy hukmdorning farmonlari, qarorlari, rasmiy
yozishmalari va hujjatlarini tayyorlab, ularni muhr bostirishga taqdim etgan.
Joylarga rasmiy hujjatlar yuborish, ulardan hujjatlar qabul qilish, chet ellarga
maktublar yuborish, davlat hujjatlarida maxfiylikni ta’minlash ham shu devonning
vazifasi edi;
Devoni istifo (moliya devoni) – davlat kirim-chiqimlarini, soliqlar, boj va
boshqa moliyaviy daromadlar, ularni alohida ro‘yxatga olish bilan shug‘ullangan.
Bu devonning xizmatchilari dargoh kirim-chiqimlari, xazinadagi ahvol, mavjud
naqd pulning hisobi, davlat qaramog‘ida bo‘lganlarga ketadigan xarajat, maosh,
nafaqa miqdori kabilarni ham nazorat qilganlar;
Devoni ishrof (davlat nazorati) – moliya-soliq ishlarini nazorat qilish va
tekshirish, vaqfga tegishli mulklar ustidan umumiy nazorat olib borish, sulolaga
tegishli er-suvlar, qimmatbaho moliya qog‘ozlari, zarbxonalar, amaldagi muhrlar,
bozor mutasaddilari, soliqchilar, qishloq oqsoqollari va boshqa amaldorlar ustidan
nazorat olib borgan;
Devoni arz (harbiy vazirlik) – lashkarga mo‘ljallangan maosh va ta’minot,
harbiylarning ro‘yxati, yangilanib turishi, harbiy qismlarning tarkibiy soni, ularga
ketadigan xarajatlarning turi va hajmi, ot-ulov, harbiy yurishlar paytidagi ta’minot,
harbiylar ko‘rigini tashkil etish kabi vazifalarni bajargan.
Saljuqiylar hokimiyatida, ayniqsa Sulton Sanjar hukmronligi davrida
hokimiyatda harbiy sarkardalar katta o‘rin egallaganlar. Harbiy boshliqlar va
sarkardalarning ko‘pchiligi turli urug‘ va qabilalardan (o‘g‘o‘z, turkman, xalaj,
chig‘il va boshq.) chiqqan kishilardan bo‘lgan. Harbiy sarkardalar tabaqasi o‘z
ta’sirini Sulton Sanjar boshqarayotgan hokimiyatga o‘tqazib, ularning ixtiyori bilan
ish tutishni talab qilganlar. Harbiy sarkardalarning mavqei Sulton Sanjarning
Qatvon cho‘lidagi mag‘lubiyatidan so‘ng yanada kuchayib ketgan edi.
Saljuqiylar davri mahalliy boshqaruv tizimida viloyat boshliqlari (voliylar)
ham o‘z devonlariga ega bo‘lganlar. Voliylarni oliy hukmdor tayinlagan va
mansabidan olgan. Voliylar butun viloyat hayoti bilan bog‘liq barcha sohalarga
boshchilik qilganlar. Moliya, soliq, sud, harbiy ishlar, jazo idoralari voliylar

nazorati ostida faoliyat ko‘rsatgan. Tumanlar va shaharlar miqyosidagi boshqaruv
tizimi ham viloyatlarniki singari bo‘lgan.
II Bob Saljuqiylar madaniyati
2.1 Rivojlangan davlat sifatida tan olinishi
Saljuqiylar davlatining tashkil topishi o'rta asrlarning rivojlangan davriga
to'g'ri kelganligi sababli unda yerga egalik shakllari va munosabatlari ancha
taraqqiy etgan. Aholisining anchagina qismi ko'chmanchi hayot tarzini boshdan
kechirgan bo'lishiga qaramay, bu hududda qadimdan yashab kelgan xalqlarning bir
qismi dehqonchilik, savdo-hunarmandchilik bilan, qolganlari esa chorvachilik
bilan shug'ullangan. Dehqonlar – yer egalari egallab turgan yerlarining hajmiga va
iqtisodiy ahvoliga qarab boy, o'rtahol va kambag'allashgan dehqonlarga, yerga
nisbatan huquqiy holatiga qarab esa jamoachi dehqonlar, sultonning mulkida
ishlovchi dehqonlar (barzigorlar) va ijarachi dehqonlarga bo'lingan.
Saljuqiylar davlatida sulton, u orqali davlat yerning rasmiy egasi
hisoblangan. Yer mulkining davlat yer egaligi, nasliy qoldiriladigan yer egaligi,
umrbod (bir avlodga) egaligi va shartli (muqto, iqto) egaligi kabi shakllari mavjud
bo'lgan. Davlat yerlari, ya'ni sulton saroyiga tegishli yerlarni boshqarish uchun
maxsus davlat boshqaruv organi – amloki xos tuzilib, Malikshoh davrida bunday
yerlar saroyga 21 ming qizil oltin daromad keltirgan. Yerga xususiy egalik mulk
shaklida bo'lib, u ham merosiy, sotib olingan va boshqa yer mulklariga bo'lingan.
XI –XII asrlarda saljuqiy sultonlar o'z farmonlari - tauke bilan yirik harbiy
boshliq va amaldorlarga tekinga, shartsiz asosda katta-katta viloyatlarni, ya'ni
davlat yerlarini bo'lib berishgan. Mashhur vazir Nizomulmulk davrida esa xazina
kambag'allashgani uchun ko'p yerlar yer egaligi - iqto tarzida harbiy boshliqlar va
amaldorlarga maosh evaziga bo'lib berila boshlangan. Bu voqea Nizomulmulkning
yer islohoti deb atalgan. Garchi Nizomulmulk turklarga birinchi bo'lib iqto
taqsimlab bergan kishi hisoblansada, aslida 1050-yilda Sulton To'g'rulbek

davridayoq harbiylikni kasb qilib olgan turkiy qo'shinlarga yerni shu tarzda
ulashish boshlangan edi. Harbiylar esa mayda va zaif, o'rtahol dehqonlarni o'z
himoyalariga olib, o'zlariga berilgan yerlar - iqtoni ular yordamida ishlaganlar.
Buning natijasida vujudga kelgan homiylikni xuddi G'arbiy Yevropadagidek
kommendatsiya deb atash mumkin. Iqtodorlarga o'sha yerda yashab ishlaydigan
kishilardan soliqlar olish huquqi berilgan.
Shu islohotdan keyin saljuqiylar armiyasi ta'minotiga qarab, xazinadan
maosh oladigan iqtadorlar ro'yxatiga kirgan qismlarga bo'lingan. Saljuqiylar
davlatida bu mulk asta-sekinlik bilan umrbod mulkka aylanib borgan.
Saljuqiy sultonlar islom dinining himoyachilari bo'lganliklari uchun ham
ular davrida vaqf mulklari rivojlanib, tegirraonlar, uylar, karvonsaroylar, hatto
ko'priklar, yer mulklari masjid, madrasa va boshqa diniy muassasalarga vaqf mulki
tarzida o'tkazilgan. Vaqf mulklarini vasiyat qiluvchi tomonidan yoki bosh qozi -
qozi-ul quzzot tomonidan tayinlanadigan mutavalli boshqargan. Mulkni
boshqaruvchi maxsus davlat devoni – “devoni avqofi mamolik” bo'lib, u vaqf
ishlari bilan shug'ullangan, ammo nasliy, vorisiy vaqflarning ishlariga
aralashmagan. Sharqiy saljuqiylar sultonligida XI asrning oxiri - XII asr boshlarida
vaqflarni boshqarish vaqf merosxo'rlari qo'liga o'ta boshlagan.
Saljuqiylar davlati boshqarish shakliga ko'ra mutlaq yakka hokimlik tarzida
idora etiladigan davlat edi. Davlatning tepasida yagona hukmdor - sulton turgan.
Sulton unvoni rasman Arab xalifaligining yorlig'i bilan berilar edi. Sulton aholiga
nisbatan va davlatni boshqarishda cheklanmagan vakolatlarga ega edi. Davlatda
qonun chiqarish, ijro etish va oliy sud hokimiyati amalda tanho sultonga tegishli
bo'lgan. U mansabdorlar ustidan tushgan shikoyatlarni hal qilgan, yer bo'laklarini
bo'lib bergan yoki hadya qilgan, amaldorlar va qo'shin boshliqlarini otayinlagan,
muhim davlat ishlarini hal etishda kengash chaqirib, sarkarda va qo'mondonlarning
fikrlarini olishga harakat qilgan. Masalan, To’g'rulbek Xuroson podsholarining
qoidalariga mos holda har haftada ikki kun fuqarosini qabul qilib, nizo va
janjallarni shaxsan o'zi hal etgan.

Saljuqiylar davlatining eng yuksalgan davrida Bag'dod xalifasi Sulton
Muhammad To'g'rulbekka «Malik al-Mashriq val-Mag'rib», ya'ni Sharq va
G'arbning podshosi hamda «Rukn-ad-din» - din suyanchig'i unvonlarini bergan. Bu
uning hokimiyati naqadar yuksak bo'lganligini ko'rsatadi. Sultonning vaziri bo'lib,
u butun ma'muriy idoraga rahbarlik qilgan. Sulton mamlakatni musulmon
ruhoniylariga tayanib boshqargan. Saljuqiylarning mashhur vaziri Abu Ali Xasan
ibri Ali at-Tusiy (1017-1092) Nizom al-Mulk - «davlatning tartibotchisi» degan
faxriy unvonga sazovor bo'lgan, Nizomulmulk Alp Arslon va Malikshoh davrida
ishni oddiy amaldorlikdan boshlab, vazirlik darajasigacha erishgan va shu
martabada 20-yil xizmat qilgan. Saljuqiylarda «otabek» mansabi ham bo'lib, u
bosib olingan mamlakatlardagi vazirlik mansabiga deyarli to'g'ri keladi.
Alparslon ustidan otabek qilib tayinlangan Nizomulmulkni maxsus tauke
(farmon)ga ko'ra, «Iliq» va «Ota xo'ja» deb ulug'lashlari buyuriladi. «Iliq» atamasi
esa, o'g'uzlarda «bayg'u», «sag'un» faxriy unyonlariga teng edi. Shuning uchun,
ya'ni otabeklik vazirlikka teng bo'lganligi bois saljuqiylar davlatining parchalanib
ketgan bo'laklari otabeklik deb yuritilgan. Vazirning asosiy vazifasi davlat
idorasiga rahbarlik qilish bo'lib, uning huzurida markaziy hokimiyatning oliy
organi - devoni a'lo bo'lgan. U bo'lim va devonlardan iborat edi. Davlat
mirzaxonasi devoni - insho va tug'ro, devoni ashraf, armiya muassasasi devoni -
arz al-jayni va boshqalar bo'lgan. Vazir barcha devonlar ishiga bevosita rahbarlik
qilib, xazina ustidan nazorat olib borgan, o'ziga bo'ysungan mahkamalarga
mansabdorlarni tayinlash, ishdan bo'shatish, maosh berish, tashqi siyosatni olib
borish ishlari bilan shug'ullangan.
2.2 Saljuqiylar davlatida din va jamiat
Saljuqiylar davlati huquqining asosiy manbayi shariat hisoblangan.
Shuningdek, odat huquqi ham turkiy xalqlar orasida amalda bo'lgan. Fuqarolik-
huquqiy munosabatlar, nikoh-oila, meros hamda jinoyat va jazo masalalari asosan

islom huquqi normalari bilan tartibga solingan. Yuqoridagilar bilan bir qatorda,
saljuqiy sultonlarga o'ttiz yil vazirlik qilgan Nizomulmulk tomonidan 1091-yilda
yozilgan “Siyosatnoma” yoki “Siyar ul-muluk” (“Podsholar turmush tarzlari”)
nomli asar ham mazkur davlat boshqaruvining asosiy qoidalarini hamda huquqiy
masalalarni o'rganishda manba bo'lib xizmat qilishi mumkin. Kitob xuddi qissadan
hissa, ya'ni hikoyat va undan chiqarilishi lozim bo'lgan xulosalar tarzida tuzilgan.
“Siyosatnoma”da Qur'oni Karim va Hadisi sharif kabi muqaddas manbalarda
ko'rsatilgan me'yorlarni aniq bir faoliyat doirasida amalga oshirilishi, hayotga
tatbiq etilishi sharhlab, izohlab berilgan. Unda davlat boshqaruviga aloqador
qariyb hamma qoida va qonunlar, us'ul va vositalar, qozi va qozixona ishlari,
qo'shin va sarbozlar, xizmatchi va shaxsiy sarbozlar masalalari, saroydagi
soqchilaru posbonlar vazifalari, ularning maoshlari, pochta va ayg'oqchilik
(razvedka) ishlari, ularning moddiy jihatlari, xazina va baytulmol, elchilarga
munosabat, hatto shohning oilaviy ishlari, uning bazm va majlislari, xos xodim va
shaxsiy soqchilari haqida ma'lumot va maslahatlar bor. Asarda moliya va xo'jalik
ishlari, soliq va xiroj, zakot va vaqf masalalari ham o'rin olgan.
Saljuqiylar davlatida sud qarorlari va qonunlarni ijro etish majburiyligi
“Siyosatnoma”ning quyidagi satrlarida namoyon bo'ladi: “Viloyat hokimlari qozi
va shariat hukmlarini bajari'shlari lozim va saroyda shunday olim kishilarni yig'ib,
ularning amru qarorlariga ziyon yetkazmasliklari zarur. Agarda biror kishi shariat
hokimi majlisiga borishni istamasa, uni majbur qilib olib keladilar, toki haqiqat
ayon bo'lsin va hech kim hukmdan bosh tortmasin”.

XULOSA
Xulosa qilishda, Nizomulmulkning "Siyosatnoma" asari Saljuqiylar davlatining
yaranishi, rivojlanishi davomida ega bo'lgan siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy
hayoti barobaridagi eng qadimiy va qimmatli manbalardan hisoblanadi. Asar orqali
XI asir ortalaridagi O'rta Osiyo siyosiy-hududiy vaziyati, saljuqlar hokimiyati
ostidagi mamlakatlar tizimi va ular orasidagi munosabat tinchlik haqida butunlay
yangi tasavvurlar shakllantirildi. "Siyosatnoma" saljuqlar davlatining tashkil
topgan davlat aparati, boshqaruv prinsiplari, siyosatning nuqtasi nazaridan mo'lyet
yoritdi. Shu bilan birga, jamiyatning ijtimoiy tuzilishi, madaniy hayoti va din-
akinalar sohasidagi an'analar haqida ham ma'lumot berdi. Ushbu asar tahlili
natijasida saljuqlar xonadonining yuksak darajadagi sulhtachiz va ijtimoiy
rivojlanishning sabablari, saljuqlilik ta'limotining amaliy jihatlari aniq ko'rinib
turdi. Shunday qilib, "Siyosatnoma" Saljuqiylar davlati tarixini o'rganishda eng
muhim ilmiy manbalardan hisoblanadi va uning o'rni beqiyos. "Siyosatnoma" asari
Saljuqiylar davlati tarixini o'rganishda muhim manba hisoblanadi. Uning muallifi
Nizomulmulk bo'lib, u o'z davridagi siyosiy vaziyat, davlat boshqaruvi, qonun-
qoidalarni, shuningdek, saljuq sultonlari faoliyatini batafsil yoritgan. Asarning eng
qimmatli tomoni shundaki, muallif o'z kuzatishlari asosida saljuq hukmdorlarining
fe’l-atvorini, axloqiy fazilatlari va nuqsonlarini, ularga bo'lgan munosabatini
haqqoniy tasvirlab bergan. Nizomulmulkning bu fikrlari tarixchi uchun birinchi
qo'l manba hisoblanadi. Shu bilan birga, asarda o'sha davr jamiyatining ijtimoiy
tuzilishi, davlat boshqaruvi tizimi, qonun-qoidalar ham yoritilgan. Jumladan,
podshoh, vezir, qozi kabi lavozimlarning vazifalari va majburiyatlari keltirilgan.
Xulosa qilib aytganda, "Siyosatnoma" asari Saljuqiylar davlatining ichki siyosati,

ijtimoiy hayoti va davlat boshqaruvi tizimini chuqur o'rganishda nihoyatda
qimmatli tarixiy manba hisoblanadi.
Foydalangan adabiyotlar:
I O‘zbekiston Respublikasining qonun, farmon va qarorlari.
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 5 iyundagi 3775-son «Oliy
ta'lim muassasalarida ta'lim sifatini oshirish va ularning mamlakatda amalga
oshirilayotgan keng qamrovli islohtlarda faol ishtirokini ta'minlash bo‘yicha
qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi qarori.
2. Mirziyoyev Sh.M 2017/2018 o‘quv yilida O‘zbekiston Respublikasining oliy
ta'lim muassasalariga o‘qishga qabul qilish to‘g‘risida 05.05.2017y PQ 2955
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori 20.04.2017 y. N pq-2909 oliy
ta'lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida
II Prezidentning ma’ruzalari va asarlari O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining ma'ruzalari va asarlari.
1. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo yetamiz. Toshkent: O‘zbekiston 2016.
2. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil qat'iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik –
xar bir raxbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. Toshkent: O‘zbekiston
2017.
III Asosiy qo‘llanma va adabiyotlar
1. Barthold, V.V. (1964). Ulugbek i ego vremya. Moscow: Nauka.
2. Kennedy, E.S. (1956). A Survey of Islamic Astronomical Tables. Philadelphia:
American Philosophical Society.

3. Sedillot, L.P.E.A. (1853). Prolégomènes des Tables Astronomiques d'Oloug
Beg. Paris: Firmin Didot Frères.
4. Rozenfeld, B.A. (1980). A History of Non-Euclidean Geometry: Evolution of
the Concept of a Geometric Space. New York: Springer.
5. Nakayama, S. (1969). " Observatory in Historical Perspective". Archives
Internationales d'Histoire des Sciences, 22(1), 234-251.
6. Sayılı, A. (1960). The Observatory in Islam and its Place in the General History
of the Observatory. Ankara: Turkish Historical Society.
IV Internet saytlar
1. www.gov.uz –O‘zbekiston Respublikasi hukumati portali.
2. www.aci.uz – O‘zbekiston Respublikasi aloqa, axborotlashtirish va
telekommunikatsiya texnologiyalari davlat qo‘mitasining rasmiy sayti.
3. www.akmt.uz – “Matbuot tarqatuvchi” AKning rasmiy sayti.
4. www.xabar.uz – “Xabar” gazetasining internet talqini.
5. www.xs.uz – “Xalq so‘zi” gazetasining rasmiy sayti.
6. www.ziyonet.uz – O‘zbekiston ta'lim portali.

Sotib olish