Saljuqiylar davlatidagi saroy amaldorlari, mansablar va unvonlar - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	86.9KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	15 Fevral 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

3 Sotish

Saljuqiylar davlatidagi saroy amaldorlari, mansablar va unvonlar

Sotib olish

SALJUQIYLAR DAVLATIDAGI SAROY AMALDORLARI,
MANSABLAR VA UNVONLAR
MUNDARIJA
KIRISH..................................................................................................................2
I. BOB. SALJUQIYLAR DAVLATIDAGI SAROY AMALDORLARI
I.1 Saroy amaldorlari, mansablar va unvonlar.......................................................4
I.2 Xorazmshoh Otsiz va Saljuqiylar o rtasidagi siyosiy munosabatlar............8ʻ
II. BOB. SALJUQIYLAR DAVLATINING BOSHQARUVI
II.1. Saljuqiylar davlat boshqaruv tartiblari…...................................................18
II.2. Saljuqiylar davlatida harbiy mansablar va unvonlar…………….……….24
XULOSA............................................................................................................38
FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR
RO YXATI........................................................................................................40
ʻ
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Mustaqillik O zbekiston xayotida yangi sahifaʻ
ochdi. O zbek xalqi o zining ko p ming yillik tarixida birinchi marta o z mustaqil
ʻ ʻ ʻ ʻ
milliy davlatini yuzaga keltirdi. Mustaqillikning ahamiyati shundan iboratki, u
millat oldida yangi imkoniyatlar ochadi, uning rivojlanishini tezlashtiradi. Ana shu
sababli har bir xalq, har bir millat mustaqillikni orzu qiladi. O zbek xalqi ana shu
ʻ
orzusiga erishdi.
Yangi, mustaqil O zbekistonni ma naviy yangilanishsiz qurib bo lmaydi.
ʻ ʼ ʻ
“Jamiyatni ma naviy yangilashdan ko zlangan maqsad, — deydi I.Karimov,-yurt
ʼ ʻ
tinchligi, Vatan ravnaqi, xalq erkinligi va farovonligiga erishish, komil insonni
tarbiyalash, ijtimoiy hamkorlik va millatlararo totuvlik, diniy bag rikenglik kabi
ʻ
muxim masalalardan iborat” 1
.Mustaqillik yillarida rivojlanish yo lidan
ʻ
odimlayotgan mamlakatimiz tarixida har tomonlama teng huquqli aloqalar
o rnatayotgan har bir mintaqa, har bir davlat muhim o rin egallaydi.
ʻ ʻ
Bugungi kunda O zbekistonning horijiy mamlakatlar bilan olib borayotgan
ʻ
diplomatik aloqalar tarixi ham tadqiq etish uchun zarur bo lgan mavzulardan
ʻ
biridir.Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev: “O zbekiston Respublikasi mustaqillikka
ʻ
erishgan dastlabki kunlardan boshlab puxta o ylangan tashqi siyosatni amalga
ʻ
oshirib kelmoqda.Uning zamirida o zbek xalqining ko p asrlik tarixi va
ʻ ʻ
madaniyati, an ana va qadriyatlari, ezgu orzu-intilish va manfaatlari mujassamdir”
ʼ
2
— deb fikr bildirganlarida tariximiz kelajakdagi qilinishi lozim bo lgan ishlarimiz
ʻ
uchun poydevor bo lish kerakligini tushunish mumkin.
ʻ
O zbekistonning mustaqillik yillarida tariximizni o rganishga e tibor yanada
ʻ ʻ ʼ
kuchaydi, aynan mustabid sovet davri ham o rganildi va bugungi kunda ham
ʻ
o rganilish jarayoni davom etmoqda.
ʻ
Mavzuning o rganilish darajasi.
ʻ G aznaviylar va Saljuqiylarning ʻ
boshqaruv tizimi mavzusi tadqiq etish mobaynida mavzuga oid adabiyotlar bilan
bir qator tanishib chiqildi .
1
I. Karimov. “O zbekiston XXI-asrga intilmoqda”.Toshkent shahri.”O zbekiston” nashriyoti,1999-yil.
ʻ ʻ
2
Mirziyoyev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo limizni qat iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko taramiz.1-jild. –
ʻ ʼ ʻ
T.: O zbekiston; 2018. –B. 383.
ʻ
2

Ushbu mavzu qisqa davrni qamrab olishiga qaramay, mavzuni o rganishʻ
borasida ma lum izlanishlar olib borilgan bo lib, bu o rinda
ʼ ʻ ʻ Muhammadjonov
A.R . , Ne matov T.
ʼ , Xayrullayev M. va boshqalarning tadqiqotlarini eslatib
o tishimiz mumkin. Ularning asarlarida
ʻ G aznaviylar va Saljuqiylarning boshqaruv ʻ
tizimi haqida bir qancha ma lumotlar berib o tilgan.
ʼ ʻ
Lekin, ushbu yuqoridagi izlanuvchilar tomonidan keltirb o tilgan
ʻ
ma lumotlar ushbu mavzuni to liq yoritib bera olmaydi. Shu sababdan ushbu kurs
ʼ ʻ
ishi tadqiqot mavzusi sifatida berildi va bu kurs ishi mavzu doirasida yangi
ma lumotlar bilan ahamiyatlidir.
ʼ
Kurs ishining maqsad va vazifalari. G aznaviylar va Saljuqiylarning
ʻ
boshqaruv tizimi mavzusini aniq ilmiy asosga keltirish, umumlashtirish,
shuningdek iqtisodiy aloqalarning asl sababi, maqsadi va oqibatlari to g risida
ʻ ʻ
kelajak avlodga ilmiy va holis ma lumot yetkazishdan iborat.
ʼ
Kurs ishining manbalari. Mavzuni tadqiq etishda ilmiy asarlar, ilmiy
maqolalar, arxiv hujjatlari, davriy matbuot materiallari asosiy manba bo lib xizmat
ʻ
qildi. Mavzuni yoritishda asosan Muhammadjonov A.R . , Ne matov T.
ʼ ,
Xayrullayev M. va boshqa ro znomalardan ma lumotlar keltirilib, manba sifatida
ʻ ʼ
keng foydalanildi.
Kurs ishining ilmiy yangiligi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi eng avvalo
shundan iboratki, G aznaviylar va Saljuqiylarning boshqaruv tizimi
ʻ mavzusi
ko plab ilmiy asarlar, maqolalar, ilmiy ishlardan foydalangan holda tayyorlandi va
ʻ
manbalar asosida yangi, ilmiy asoslangan ma lumotlar keltirib o tildi. Kurs ishida
ʼ ʻ
keltirlgan ma lumotlardan darslar jarayonida foydalanish mumkin.
ʼ
Kurs ishining tarkibi. Tadqiqot ishi kirish, ikki bob, to rt
ʻ paragraf, xulosa,
foydalanilgan manba va adabiyotlar ro yxatidan iborat.
ʻ
I. BOB. G AZNAVIYLAR DAVLATINING BOSHQARUVI
ʻ
I.1 G aznaviylar davlat boshqaruv tartiblari
ʻ
3

Sulton Saljuqiylar davlatining eng oliy hukmdori edi. Bu unvon Islom
dunyosida, ayniqsa turkiy va fors davlatlarida eng yuqori darajadagi hukmdorlarni
anglatardi. Sulton markaziy hokimiyatni boshqarib, davlatning siyosiy va harbiy
masalalari, diplomatik aloqalari va keng ko’lamli islohotlar bilan shug’ullangan.
Saljuqiy sultonlari, jumladan, To’g’rulbek va Alp Arslon kabi hukmdorlar, katta
harbiy yutuqlarga erishib, davlat hududini kengaytirishga va ichki tartibni
saqlashga katta hissa qo’shgan.
Malika yoki sultona ko’pincha katta ta’sirga ega bo’lgan va saroydagi muhim
qarorlar qabul qilishda o’z ta’sirini ko’rsatgan. Sultonning onasi yoki rafiqasi
davlat boshqaruvida, ayniqsa nasl-nasabni mustahkamlash va siyosiy ittifoqlar
o’rnatishda muhim rol o’ynagan. Ba’zi malikalar davlatning kundalik ishlariga faol
aralashib, sultonlarga maslahatlar berib turgan.
2. Boshqaruvdagi Asosiy Mansabdorlar
Vazir (Vazir-e Azam)
Vazir davlat boshqaruvining yuragi hisoblanardi. Vazir-e Azam (bosh vazir) o’z
vazifalariga davlatning ma’muriy va moliyaviy ishlari, soliq yig’ish, viloyat
boshqaruvi va byurokratiyani nazorat qilish kirgan. Vazirlar ko’pincha malakali
yozuvchilar va olimlar bo’lgan, ular davlat siyosatini amalga oshirish va tartib-
intizomni saqlashda katta rol o’ynagan. Saljuqiy davlatida mashhur vazirlar orasida
Nizom al-Mulk kabi shaxslar bo’lib, u "Siyosatnoma" asarini yozib, davlat
boshqaruviga oid ko’plab muhim g’oyalarni ilgari surgan.
Hajib
Hajib sultonning yaqin yordamchisi va himoyachisi edi. U saroyda tartib-intizomni
saqlashga, mehmonlar bilan uchrashuvlarni tashkil qilishga va marosimlar
o’tkazishga mas’ul edi. Hajiblar saroy xavfsizligini ta’minlash va sultonning
shaxsiy himoyasi bilan shug’ullangan, shu bilan birga, davlat siyosatida ham
muhim o’rin tutganlar. Hajiblar odatda sulton bilan juda yaqin bo’lib, sultonning
ishonchli shaxslaridan biri hisoblangan.
Khotib
4

Khotib davlatning diniy ishlariga javobgar bo’lgan. U juma namozlarida va boshqa
diniy marosimlarda davlat nomidan nutqlar o’qib, aholiga rasmiy e’lonlarni
yetkazgan. Khotib davlatning diniy legitimatsiyasini ta’minlashda va aholining
davlatga bo’lgan sodiqligini mustahkamlashda muhim rol o’ynagan.
3. Harbiy Mansablar
Amir al-Umara
Bu unvon "Amir amirlari" ma’nosini anglatadi va davlatdagi eng yuqori harbiy
lavozimlardan biri hisoblangan. Amir al-Umara barcha harbiy qo’mondonlarni va
kuchlarni boshqarib, davlat xavfsizligini ta’minlagan. Bu mansabdagi shaxs
sultonning eng yaqin harbiy maslahatchisi bo’lib, katta vakolatlarga ega bo’lgan.
Harbiy strategiyani ishlab chiqish va qo’shinlarni jang maydoniga olib borishda
Amir al-Umara bosh rolni o’ynagan.
Sipahsalar yoki Sipahsalar-e Bozorg
Sipahsalar davlat qo’shinlarining umumiy bosh qo’mondoni edi. U qo’shinlarni
jangga tayyorlash, harbiy safarbarlikni tashkil etish va armiyani nazorat qilish bilan
shug’ullangan. Sipahsalar harbiy tayyorgarlik, qo’shinlarning intizomi va jang
maydonidagi taktikalarni belgilashda muhim rol o’ynagan.
Amir
Amirlar viloyat va tumanlardagi harbiy boshliqlar hisoblanib, ular o’z
hududlaridagi tartibni saqlashga va zarur bo’lganda markaziy hukumatga yordam
berishga mas’ul edi. Amirlar ko’pincha o’zlariga berilgan hududlarda muayyan
darajada mustaqillikka ega bo’lib, mahalliy siyosat va mudofaa ishlarini
boshqargan.
4. Moliyaviy va Ma’muriy Mansablar
Mustaufi
Mustaufi davlatning moliyaviy hisob-kitoblarini yurituvchi, soliq yig’ish va davlat
daromadlarini nazorat qiluvchi yuqori darajadagi amaldor edi. U soliq tizimini
tashkil etish va soliq yig’ilishini nazorat qilish orqali davlatning iqtisodiy
barqarorligini ta’minlagan.
5

Ariz
Ariz davlatning moliya va harbiy ta’minot ishlari bilan shug’ullangan. Arizning
vazifalariga harbiy xizmatchilarning maoshlarini to’lash, qurol-aslaha va oziq-
ovqat ta’minoti bilan ta’minlash kirgan. U armiyaning urushga tayyorligini va
ularga zaruriy resurslarni yetkazishni ta’minlagan.
Qazi
Qazi sud va adolat ishlarini boshqargan. U huquqiy nizolarni hal qilish va islom
qonunlariga asoslangan qarorlar chiqarish bilan shug’ullangan. Qazi davlatning
qonuniy me’yorlariga rioya qilishini ta’minlab, aholining huquqiy manfaatlarini
himoya qilgan.
5. Hududiy va Kichik Mansablar
Mulkdor
Mulkdorlar hududiy boshqaruvchilar bo’lib, ularga katta vakolatlar berilgan edi.
Mulkdorlar o’z viloyatlaridagi soliq yig’ish, tartibni saqlash va markaziy
hokimiyat uchun daromadni ta’minlash vazifalarini bajarishgan. Mulkdorlar
ko’pincha o’z hududlarini yarim mustaqil tarzda boshqarishgan.
Shihna
Shihna shaharlarda tartibni saqlash va ichki xavfsizlikni ta’minlash uchun mas’ul
edi. Shihnalar odatda harbiy vakolatga ega bo’lib, ular shahar ichidagi tinchlik va
xavfsizlikni ta’minlash, noqonuniy faoliyatlarni bartaraf etish bilan shug’ullangan.
Nayib
Nayiblar sulton yoki boshqa yuqori mansabdorlarning vakillari bo’lib, ular
muvaqqat vakolatlar bilan davlat ishlariga aralashgan. Nayiblar o’z vazirlik yoki
hududlarida davlat vakolatini amalga oshirishda yordam bergan va sultonning
topshiriqlarini bajarishda muhim rol o’ynagan.
Unvonlar
Malik
Malik unvoni odatda sultonning yaqin qarindoshlari yoki viloyat hukmdorlariga
berilgan. Maliklar o’zlariga ishonib topshirilgan hududlarni boshqarib, sultonning
6

siyosatlarini amalga oshirishga va davlat manfaatlarini himoya qilishga mas’ul
edilar. Maliklar ko’pincha o’z viloyatlarida kuchli siyosiy mavqega ega bo’lganlar.
Atabek
Atabeklar sulton yoki malikalarning o’g’illarini tarbiyalash va ularning siyosiy
tayyorgarligini ta’minlash uchun tayinlangan. Atabeklar malikalarga yaqin bo’lib,
ko’pincha davlat ishlarida muhim maslahatchi va murabbiy vazifasini bajargan.
Ular davlat boshqaruvida ham ta’sir kuchiga ega bo’lgan.
Sahib
"Sahib" unvoni davlatning turli sohalaridagi yuqori lavozimdagi amaldorlarga
berilgan. Masalan, Sahib al-Barid (pochta tizimi boshlig’i) davlatning aloqa
tizimini nazorat qilgan. Sahib al-Diwan (devon boshlig’i) esa davlat kotibi bo’lib,
davlat hujjatlari va yozuvlarini yuritishda muhim rol o’ynagan.
Saljuqiylar davlatidagi bu mansablar davlatning barcha sohalarini — siyosiy,
harbiy, moliyaviy va diniy jihatlarini samarali boshqarish imkonini bergan. Ushbu
murakkab tizim davlatning kattaligi va keng hududlarni nazorat qilishini
ta’minlagan. Saljuqiylar o’z boshqaruv tizimlarida ko’plab an’analarni mujassam
etgan holda, bu tuzilmalarning har biriga o’ziga xoslik kiritgan va kuchli davlat
boshqaruvini tashkil etgan.
I.2 Xorazmshoh Otsiz va Saljuqiylar o rtasidagi siyosiy munosabatlarʻ
Elarslonning katta o’g’li Alouddin Takash qoraxitoylar yordami bilan ukasi
Sultonshohdan taxtni tortib olishga erishdi. Sultonshoh Xurosonga qochishga
majbur bo’ldi. Shundan so’ng Alouddin Takash (1172-1201) Xorazmda mahkam
7

o’rnashib, qoraxitoylarga va’da bergan o’lponni to’lashdan bosh tortadi. Unga
javoban qoraxitoylar Xorazmga yana yurish qiladilar, lekin muvaffaqiyatsizlikka
uchrab, Sultonshoh ixtiyoriga bir kichik qo’shin qoldirib o’zlari orqaga qaytadilar.
Sultonshoh esa qo’shin bilan Marv shahrini, Seraxs va Tusni egalladi.
Qoraxitoylarning muvaffaqiyatsiz yurishlaridan keyin, Takash o’z davlatini yanada
mustahkamladi. Movarounnahrga, Xurosonga bir necha bor harbiy yurishlar
uyushtirdi. U Movarounnahrni egallay olmagan bo’lsa-da, lekin Xurosonni bir
necha tumanlarini bosib oldi. Lekin Xorazshoh Takashning Xurosonda kuchli va
xavfli raqibi bor edi. Bu tobora kuchayib borayotgan g’uriylar davlati edi. G’ur
viloyati hozirgi Afg’onistondagi Gerirud daryosi bo’yida, Hirotdan Balxgacha,
Qobuldan g’aznagacha cho’zilgan viloyat bo’lib, bu yerda asosan forsiy qabilalar
yashagan. So’nggi Saljuqiylar davrida G’ur viloyati o’z mustaqilligini ancha
mustahkamladi. 1150-1151 yillarda g’uriylar hokimi Alouddin g’aznaviy sulosasi
sultoni Bahromshoh ustidan g’alaba qozonib, G’azna shahrini vayron qilgan edi.
G’aznaviylarga so’nggi zarbani 1186-1187 yillarda g’uriylar hokimi g’iyosiddin
Muhammad berdi. Shundan so’ng g’uriylar hozirgi Afg’onistonni hamda
Tojikiston va O’zbekistonning janubiy hududlarini ham ma’lum vaqt egallab
turdilar1. Xurosonda Saljuqiylarning kuchsizlanganidan foydalanib, g’uriylar
sultoni g’iyosiddin Muhammad 1175 yilda Hirotni egalladi va Xurosonning
markaziy hududlariga hujumlar uyushtirib turdi. Qoraxitoylarning vassali
hisoblangan Xorazmshoh Takash esa Xorazmni qoraxitoylar qo’lidan qutqarish
uchun katta kuch sarflashga majbur bo’O’ldi. Faqat XII asrning 80-yillarida u
Xurosonni ba’zi bir hududlarini qo’lga kiritdi. 1187 yilda u Nishopurni, 1192 yilda
Ray shahrini, 1193 yilda Marv shahrini egalladi . Bag’dod xalifasi Nasr (1180-
1225) va g’arbiy Saljuqiylar sultoni Tug’rul II o’rtasidagi nizodan foydalanib,
Takash qo’shinlari 1194-yilning mart oyida Tug’rul II ga qarshi urush ochdi va uni
yengib Hamadon shahrini egalladi. Tug’rul II esa jangda o’ldirildi.
Xorazmshohning tobora kuchayib borayotganidan xavfsiragan Xalifa Nasr
qo’shinlari Takashga qarshi chiqdilar. 1196 yilning iyul oyida xorazmliklar xalifa
8

qo’shinlarini yengdilar. Shu tariqa Eronning katta qismi Xorazmshohlar qo’liga
o’tdi va davlati, hududi birdaniga ikki baravar kengaydi. Xorazm davlati endi
Bag’dod xalifasiga tegishli joylar va g’uriylar bilan chegaradosh bo’lib qoldi. 1200
yilda Takash vafot etdi va shundan keyin Iroqda xalq qo’zg’oloni ko’tarildi. Bu
yerdagi Xorazm qo’shinlarining katta qismi qirib tashlandi, qolganlari
Xurosongacha kelishga majbur bo’ldi.
Xorazmshohlar ichida Takash eng talantli lashkarboshi va hukmdor edi. U juda
og’ir vaziyatda Old Osiyo va O’rta Osiyoning katta qismini birlashtirib qudratli
davlat tuzishga muvaffaq bo’ldi. Lekin Takashning katta xatosi shunda ediki, u
o’zining xotini Turkonxotun mansub bo’lgan qipchoqlar qabilasiga katta
erkinliklar berdi. Ularni doimo qo’llab quvvatladi.Turkonxotunning davlat
ishlariga aralashuvi Xorazmdagi ichki nizolarini kuchayishiga olib keldi.
Takashning o’limidan keyin Xorazm taxtiga uning o’g’li Alouddin Muhammad
o’tirdi (1200-1220). 1203-yilda Muhammad qoraxitoylarning yordami bilan
Xurosonni butunlay bosib oldi. Hirotni va yaqin atroflarini egalladi, 1207-yilda u
o’z poytaxtiga qaytib, Movarounnahrni bosib olish uchun tayyorgarlik ko’ra
boshladi. Shu yilning o’zidayoq Muhammad Movarounnahrga katta kuch bilan
harbiy yurish boshladi. Buning sababi Buxoroda ko’tarilgan xalq qo’zg’oloni edi.
Bu qo’zg’olon 1206-yilda Buxoro sadri (hokimi) Muhammad ibn Abdulazizga
qarshi qaratilgan edi. Buxoro sadrlariga xos barcha yomon xislatlar bu odamda
mujassam edi. U xalqdan katta soliqlar olib ularni shafqatsizlarcha ezar edi. U
diniy rahbar bo’lishiga qaramasdan ayt-ishratga, ovga mukkasidan ketgan edi.
Buxoroda uning zulmiga qarshi xalq harakatining asosiy kuchlari shahar
hunarmandlari edi, qishloq aholisi-dehqonlar bu harakatni qo’llab-quvvatladi. Bu
qo’zg’olonning boshlig’i qalqon yasovchi ustaning o’g’li Malik Sanjar ismli shaxs
edi. Qo’zg’olonchilar sadr Muhammadni quvib chiqardilar. U qoraxitoylardan
yordam so’radi. Lekin Xorazmshoh Muhammad qoraxitoylardan oldinroq harakat
qilib, Buxoroni bosib oldi va shu tariqa Movarounnahrni Xorazm tarkibiga qo’shib
olish boshlandi.
9

Qo’zg’olonchilarning boshlig’i Malik Sanjar Urganchga olib ketildi.
Movarounnahr xalqi Xorazmshohni qoraxitoylar zulmidan qutqaruvchi kuch
sifatida qarshi oldi. Muhammad Xorazmshoh Qoraxitoylarning vassali bo’lgan
Samarqand hokimi (qoraxoniylar sulolasidan) Usmon bilan do’stona munosabat
o’rnatdi. Bu esa qoraxitoylarning Samarqandga yurish qilishiga olib keldi va ular
shaharni bosib oldilar. Bu vaqtda mo’g’ul qabilalaridan biri bo’lgan naymanlar
qoraxitoylarning Yettisuvdagi yerlariga bostirib kirdilar. Shuning uchun
qoraxitoylar shoshilinch ravishda orqaga qaytishga majbur bo’ldilar.
Qoraxitoylarning qiyin ahvolga tushib qolganidan foydalangan Xorazmshoh
Samarqandni egallab qoraxitoylar ustiga yurish qildi va Talas vodiysida 1210-yilda
qoraxitoylar qo’shini ustidan g’alaba qozondi. Bu g’alaba tufayli Muhammad
Xorazmshohning ahvoli ancha mustahkamlandi. Samarqand hokimi Usmon
Xorazmshohning to’liq vassaliga aylandi va uning kuyovi bo’ldi. Muhammad
Xorazmshohning qoraxitoylar bilan birinchi janggi 1207 yili muvaffaqiyatsiz
yakun topgan edi. Sulton 1209 yili navbatdagi o’lpon yig’ish uchun kelgan
qoraxitoylar elchisi Tushi olib kelgan yorliqni namoyishkorona yirtib tashlab, uni
o’limga mahkum etadi. 1210 yili sentabr oyida Sirdaryo bo’yidagi Ilamish dashtida
qoraxitoylar bilan bo’lgan hal qiluvchi jangda esa qoraxitoylar to’liq
mag’lubiyatga uchrab, ularning lashkarboshchisi Tayangu o’ldiriladi.
Movarounnahr butkul Xorazmshoh qo’liga o’tib, hamma joylarda sadoqatli kishilar
hokim etib tayinlandilar. Qoraxoniylar xoni Usmonxon xorazmshohlar vassaliga
aylanib, Sultonning qizi Xon-Sultonga uylanadi.
Qoraxitoylar ustidan qozonilgan g’alaba musulmonlarning «g’ayridinlar»
ustidan «buyuk g’alabasi» deb ta’riflanib, sulton farmoniga ko’ra musulmon
olamining hamma o’lkalariga bu xususda maxsus xitobnomalar tarqatildi. Mazkur
g’alabadan o’ta ruhlangan Sulton Muhammad Xorazmshoh o’ziga «Iskandari
Soniy (ikkinchi Iskandar)» va saljuqiylarning buyuk sultoniga taqlid qilib «Sulton
Sanjar» unvonlarini oladi. Davlat muhriga esa «zil Allohi fil ard» (Ollohning
yerdagi soyasi) deb «kamtarona» yozdirishni buyuradi.
10

Qadim zamonlardan buyon Xorazm taqdiri jahon tarixchi olimlarining
diqqat-etiborini tortib keladi. Xorazm Amudaryoning quyi oqimi havzasida
joylashgan bolib, arxeolog qadimshunoslar bu yerlarda eng qadimiy dehqonchilik
madaniyati uchoqlarini topganlar. Miloddan avvalgi ming yillik ortalaridayoq bu
yerlarda yuksak taraqqiy etgan sugorish tarmoqlari. siv inshootlari barpo etilgan.
Miloddan avvalgi 1 ming yillik ortalarida esa Xorazm Markaziy Osiyo va Eron
olamida ham eng muhim iqtisodiy va madaniy markazlardan biri edi. Milodning
birinchi asrlarida Xorazmshohlarning afrigiylar davlati tashkil topgan va bu sulola
vakillari arablar kelgan 712-yilda ham Qiyot viloyatida yashar edi.
Xorazmshohlar sulolasining asoschisi Anushtagin yoshligida (tarixiy manbalarga
kora) Garjistonda yashagan turk quli edi (manbalarda uni mamluk deyilgan,
mamluklar qul ham, yollanma jangchi ham bolishi mumkin). Tarixchilar
Rashididdin va Hofizi Abro uning o g uz turklarining Bekdili urugidan ekanligininʻ ʻ
takidlashadi. Anushtaginni yoshligida sipohsalor Izziddin Onar (Unar) Bilge tegin
sotib olgan va u saljuq sultoni Malikshoh I (1072-1092)ga sovga qiladi.
Anushtagin saroyda mansab pillapoyalaridan tezlik bilan kotarilib, sulton
hovuzlari va hammomlari ashyolarining xazinachisi - toshdorlik mansabiga
kotariladi.
Toshdorlik mansabiga sulton juda ishonchli odamlarini tayinlar edi va kop otmay,
Anushtagin sultonning yaqinlaridan biri bolib qoldi. Toshtdorlik uchun zarur
xarajatlar u zamonda Xorazm viloyatidan kelib turgani uchun sulton Malikshoh
xos, yaqin odami Anushtaginni Xorazm mutasarifi (sarflovchisi) mansabiga
tayinlab, unga Xorazm shixnasi (raisi, qala boshligi) unvonini beradi
(Juvayniy).:Anushtegin Xorazm shixnasi mansabiga tayinlansada bu yerdagi
hokimiyat ishllariga aralasha olmadi. Chunki bu vaqtda Xorazm hokimi sulton
Malikshoh I, yani bolgusi ulug sulton Sanjarga tobe - mamluk Ekinchi ibn
Qochqor bolib, Malikshoh vafotidan keyin uzoq vaqt davomida Orta Osiyoda
siyosiy hayotda muhim rol oynagan edi.
11

Sulton Barqyoruq (1094-1104) davrida saljuqiylar saltanatining sharqiy viloyatlari
Xuroson amiri Dodbek Habashiy ibn Oltintosh qol ostida edi. U saljuqiylar sulolasi
vakillarining ozaro nizolari va urushidan ustalik bilan foydalanib, 1097-yilda
saljuqiylardan ajralib chiqib, mustaqillikka erishadi. Shu yili Anushtagin vafot
etadi. Xuroson hukmdori Dodbek Habashiy (uning otasi Oltintosh sulton Mahmud
Gaznaviyning yaqin amirlaridan bolib, Xorazmni boshqarib turgan edi) mansabdan
chetlashtirilgan Ekinchi ibn Qochqor orniga Anushtaginning ogli Qutbiddin
Muhammadni Xorazm voliysi qilib tayinladi. U Xorazm muqtosi (iqto egasi) boldi
va Xorazmshoh laqabini (rutbasi, martabasini) oldi. Anushtaginiy Xorazmshohlar
sulolasinnng tarixi aslida mana shu Xorazmshoh Qutbiddin Muhammaddan
boshlanadi. Qutbiddin Muhammad otasi Anushtagin davrida Xuroson poytaxti
Marvda yaxshi talim olgan, adab va din ilmlarini organgan edi. U Xorazm
hukmdori bolgach, iqtidorli davlat rahbari sifatida ulamolarga va din arboblariga
homiylik qildi. U har tomonlama istedodli shaxs edi. Olimlar va din arboblari uni
yaxshi korar, u ham ularni izzat-hurmat qilar edi. U (Qutbiddin Muhammad)
fuqarolariga adolatli bolib, ular ham uni yaxshi korib, uning nomini aziz tutar
edilar. Qutbiddin Muhammad Xorazmda oz mavqeini mustahkamlash uchun kop
kuch-g ayrat sarfladi. U sulton Sanjarga ixlos va sadoqat bilan xizmat qildi. Sultonʻ
ham uni oziga yaqin tutib, saroy ayonlarining turli taziyiiq va igvolaridan himoya
qildi.
Bir kuni Qutbiddin Muhammad boshqa yoqqa ketganida turkiy qabilalardan
iborat lashkari bilan Xorazmga hujum qildi. Bundan xabar topgan Qutbiddin
Muhammad sulton Sanjar huzuriga chopar yuborib, yordam soradi. Ammo,
sultonning madad kuchlari yetib kelguncha, Qutbiddin oz kuchlari bilan dushman
lashkarini Xorazmdan quvib chiqardi. Bu voqea ham sulton Sanjar nazarida
Xorazmshoh Qutbiddin obrosini yanada oshishiga sabab boladi.Xorazm shohlar va
Saljuqiylar o rtasidagi munosabatlarni shu yerdan bilish mumkinki Qutbiddin
ʻ
Muhammad Xorazm tatiga o tirgach Sulton Sanjarga sodiq qoladi, uning ko plab
ʻ ʻ
harbiy yurishlarida qatnashadi, jumladan, Xorazmshoh Qutbiddin Muhammad
12

saljuqiylarning oliy hokimiyat uchun ozaro kurashida ham faol qatnashdi. Hijriy
513-yil jumodul avval oyining 2-kuni (1119-yil 11-avgust)da Sova shahri yaqinida
sulton Sanjar qoshinlari sultonning taxtiga davogar - jiyani sulton Mahmud
qoshinlari ortasida qattiq jang boldi. Sulton Sanjar galabasi bilan tugagan ushbu
jangda Qutbiddin Muhammad sulton tarafida jang qilib, galabaga munosib hissa
qoshgan edi.1118-yil xalifalikdan Buyuk sulton unvonini olgan Sulton Sanjar
Samarqand hokimi qoraxoniylar hukmdori Muhammad Arslonxon (1102-1130)ga
qarshi urush boshlamoqchi bolganida (Movarounnahr aholisi undan shikoyat
qilgan edi (ulamo va din arboblari) Muhammad Arslonxon Xorazmshoh
Qutbiddinga maktub yozib, undan vositachilik qilishni iltimos qiladi. Ana shu
vaqtda Xorazmshoh Muhammad Arslonxon iltimosini inobatga olib, Sulton Sanjar
bilan xon ortasidagi nizoni tinch yol bilan hal etishga erishdi. Bu vositachilik
muvaffaqiyati ham Xorazmshohning obroyi va kuch-qudrati naqadar ortganligidan
dalolat beradi.1227 - yilda Qutbiddin Muhammad vafotidan so ng taxtga og li Al-ʻ ʻ
Malik Abu Muzaffar Alouddin Jalolliddin Otsiz o tirdi.
ʻ
Alouddin Otsiz jasur sarkarda edi, janglarda tolei kulib boqar, sulton Sanjar
xizmatida juda ko p g alabalarga erishgan edi. Bu bilan oz homiysi dargohida
ʻ ʻ
yuksak izzat-hurmat qozongan edi. Bir marta u buyuk sulton Sanjarni olimdan
qutqarib qoldi va bu bilan yanada obroyi oshadi.Bu voqea 1130-yilda yuz bergan
edi. Shu yili sulton Sanjar oziga qarshi isyon kotargan Samarqand xoni Arslonxon
Muhammad ibn Sulaymonga qarshi yurish qiladi. Sulton Sanjar Buxoroga
yaqinlashganida vazirlari fitna chiqarib, uni shikor (ov) paytida oldirishga qaror
qiladilar.
Alouddin Otsiz ovga bormagan edi. Ammo yarim kechada uygonib ketib,
sulton Sanjarning og ir ahvolga tushganini ko ngli sezib, otlanib, zudlik bilan
ʻ ʻ
yordamga yetib bordi. Xuddi shu payt fitnachi amirlar sultonni qurshab olishgan, u
chorasiz ahvolda qolgan edi. Shu zahoti Otsiz fitnachilarga tashlanib, ulardan
sulton Sanjarni qutqarib qoldi. Sulton Sanjar ehtimol, keyinroq Xorazmshohdan
“Fitnachilarning ishidan qanday habar topding?” deb soraganida u “Tushimda
13

sulton ov paytida falokatga uchraganini kordim va tura solib, bu yoqqa yetib
keldim” deb javob bergan edi.
Sulton Sanjarning barcha harbiy yurishlarida Otsiz uning yonida bolgan. Sulton
boshqa bir jiyani - Masud ibn Muhammad Topar bilan jang qilganida Otsiz
qoshinining javongori, yani chap qanotiga qomondonlik qilgan edi. Sulton Sanjar
va Masud ortasidagi bu jang hijriy 526-yilning 8-rajabida Hamadon yaqinidagi
Doy-Marj degan mavzeda yuz bergan va Sulton Sanjar g alabasi bilan tugagan edi.ʻ
Xuddi shu vaqtlarda, xalifa Mustarshid zamonida Bagdod xalifaligi hokimiyati
bilan Xorazmshohlar ortasida doimiy aloqalar kuchaydi. Xalifa Saljuqiylarning
kuchayib ketishidan xavfsirar, Xorazmshoh Otsiz bu kurashda unga ittifoqchi qilib
olish maqsadida Mustarshid hijriy 528 (milodiy-1133)-yili Xorazmshohga elchilar
bilan faxriy kiyim -kechaklar yubordi.Qimmatbaho kiyim-kechaklar sovga qilish
bilan xalifa Xorazmshoh Otsizning saljuq sultoni Sanjarga qarshi kurashini qollab-
quvvatlashini bildiradi. Buyuk sulton Sanjarning saroyida ham Xorazmshohning
obroyi shu qadar baland bolib ketdiki, buni korolmagan maliklar va amirlar Otsiz
atrofida turli igvolar toqib, sulton bilan uning orasini buzishga urinadilar. Sulton
Sanjarning muomalasi ozgarib qolganini Otsiz ham sezib turardi. Bu ayniqsa
gaznaviylar podshohi Bahromshohning sulton Sanjarga qarshi isyoni vaqtida
(hijriy529, zulqada iyul-avgust 1135) yaqqol sezildi.
Xorazmshoh Otsiz sulton Sanjar farmoni bilan Balx qalasining qutvoli
(komendanti) etib tayinlangan edi. Sulton qoshini bilan Balxga yetib kelganida u
lashkarni oziq-ovqat, otlarini yem-hashak bilan taminlashi lozim edi. Sulton
Sanjarning bu safari vaqtida Xorazmshoh oz yurtiga (Xorazmga) qaytishga ruxsat
soraydi. Sulton uning tilagini inobatga oldi. Xorazmshoh Otsiz Balx qalasidan
chiqib ketishi bilan sulton Sanjar vaziru-vuzarolariga qarab, “Bu odamni endi
boshqa kormayman” dedi.
Shunda ayonlari sultondan “Unday bolsa, nima uchun uning Xorazmga
qaytishiga ruxsat berdingiz?” deb soraydilar. Sulton Sanjar aytdiki: “Bu odamning
bizga qilgan xizmatlari uchun biz uning oldida burchlimiz, unga ziyon-zahmat
14

yetkazish bizni himmat va muruvvatimizga togri kelmaydi deydi. Xorazmshoh
Otsiz saljuq sultoni Sanjarga on yil mobaynida (1128-1138) ixlos va sadoqat bilan
xizmat qildi, u bilan urush qilishni yoki farmoniga qarshi chiqishni xayoliga ham
keltirmagan edi. (Ammo, baxil, ichi qora odamlar sulton bilan orasini buzgach)
Xorazmshoh oz mamlakati ichkarisini va chegaralarini mustahkamlab, kuch
toplashga kirishdi. Yetarli kuch toplab olgach, sultonga qaramlikdan qutulish,
mustaqillikni qolga kiritish vaqti keldi, deb hisobladi. U oz saroyida amiru -
umarolarini yigib, “Bundan buyon sulton Sanjarga boysunmasligini” malum qildi.
Ayonlari uning bu maqsadini maqullashgach, Xorazmshoh ishga kirishadi.
Sulton Sanjarning barcha vassallari (tobelari) kabi, Xorazmshoh Otsiz ham
Xorazm hokimi bolaturib, oz chegarasi tashqarisidagi “kofir” kochmanchilarga
qarshi umumiy hujumlar uyushtirib, ularni boysundirishi kerak edi. Ammo,
Xorazmshoh bu ishlarni boshlashdan avval sulton Sanjardan ruxsat olishi zarur edi.
Oz holicha, mustaqil harakat qilishi mumkin emasdi. Ammo, endi Xorazmshoh
sulton farmonini buzib, saljuqiylarga tobelikda bolgan Sirdaryoning. quyi
oqimidagi turklarning yerlarini Jandgacha (Kaspiy dengizi boylarigacha) bosib
oldi, Mangqishloq viloyatini ham oz davlatiga qoshib oldi. Xorazmshohning bu
mustaqil harakati aslida birinchi marta sulton Sanjarning itoatidan chiqishi edi.shu
davrdan boshlab Xorazmshohlar va Saljuqiylar o rtasida ziddiyatlarʻ
boshlandi.Sulton Sanjar Xorazmshoh Otsizning bu ozboshimchaligi (isyoni) dan
xabar topgach, uning tazirini berib qoyishga qaror qildi. Hijriy 533-yilning
muharram oyida (1138-yil, oktyabr) sulton Sanjar Xorazm tomon qoshin tortib
keladi. U bu ishni shunday qoldirsam boshqa tobelarim qoraxoniylar va
gaznavyylar ham isyon kotarib, mustaqillik davo qilishlari mumkin deb oyladi.
Shu maqsadda sulton Sanjar katta qoshin bilan Xazorasp qalasini qamal qiladi. Bu
jangda Xorazmshoh Otsiz yengildi.
U sultonni yengishga kuchi yetmasligini anglab, qamalga dosh berolmay,
qochishni afzal kordi. Mana shu jangda Xorazmshoh lashkarlaridan olganlar 10
mingga yetadi. Olganlar orasida Xorazmshohning ogli Otliq ham bor edi. Juvayniy
15

o zining ,, Tarixi jahonkusho " asarida Otliqni o limini bunday tasvirlaydi ,, Jangʻ ʻ
davomida Sanjarning askarlari Otlig ni ushlab Sanjarning huzuriga keltiradilar.
ʻ
Sanjarning amriga ko ra Otliqni ikkiga bo lib tashlaydilar ". Xorazmshoh
ʻ ʻ
og lining olimiga qattiq qaygurgan va iztirob chekkan. Sulton Sanjar Xorazmshoh
ʻ
ustidan g alaba qozongach, odatga ko ra, saljuqiylarga tobe bo lgan barcha
ʻ ʻ ʻ
mamlakatlar, o lkalarga fathnomalar yuboradi. Fathnomalarda sulton isyonkor
ʻ
Xorazmshohni nima uchun jazolash fikriga kelganini ana shu yurtlarning
hukmdorlarnga tushuntiradi. Sulton Sanjarning Xorazmshohga qoygan ayblardan
biri - uning sultondan ruxsatsiz Jand va Mangqishloqqa bosqin qilib, u yerlarda
musulmonlarning qonini tokishi edi. Sulton Sanjar Xorazmni egallagach, jiyani
Sulaymonshohga iqto qilib berdi, unga vazir, otabek va hojib tayinladi. Xorazmni
qanday boshqarish usullarini aniqlab berdi. Ammo Sulaymonshoh bu yerda uzoq
hukmronlik qilolmadi. Sulton Sanjar 1139-yilning fevralida Marvga qaytib ketishi
bilan Xorazmshoh Otsiz qo shinlari bilan kelib, Xorazm aholisi istagi va ko magi
ʻ ʻ
bilan Sulaymonshohni quvib chiqardi va yana oz hokimiyatini o rnatdi.
ʻ
Lekin Otsiz bu xabarni eshitsa, sulton Sanjar gazablanib, yana qoshin tortib
kelishidan xavfsirab, tezda sultonga (maktub va elchilar yuborib) tobelik izhor
qildi. Otsiz (sovga, salomlar va shirin sozlar bilan) Sultonning konglini oldi, sulton
Xorazmshohni Sulaymonshohni quvib yuborganligini ham kechirdi Bu voqea
Xorazmshoh Otsizning uzoqni ko zlab ish tutganligini ko rsatadi. U kelgusidagi
ʻ ʻ
janglarga tayyorlanish uchun, nafas rostlab olishni oylab, tobelik izhor qilgan edi.
Xorazmshoh bir necha oydan song yana sulton Sanjarga qarashli viloyatlarga
bostirib kira boshladi. U hijriy 534 (1139)-yilda Buxoroga hujum qildi, shaharni
egallab, sulton Sanjarning voliysi amir Zangi ibn Alini qatl etib, qala va shahar
devorlarini buzdiradi.Xorazmshohning bu yurishini va Buxoroni bosib olishini
sulton Sanjarning Xorazmga yurishi va og li Otliqni o ldirilganlngi uchun och
ʻ ʻ
olish deb baholash mumkin. Sulton Sanjar ham bu voqealarni shunday tushundi va
Xorazmshohga qarshi jazo choralarshi qollamadi. Sulton Sanjarning isyonkor
noibiga qattiq choralar kormaganiga yana bir sabab - Movarounnahrda unga qarshi
16

bir dahshatli kuch-qoraxitoylar paydo bolgan edi. 1141- yilda Saljuqiylar va
Qoraxoniylar o rtasida bo lgan jangda Sulton Sanjarning yengilishi musulmonʻ ʻ
dunyosida uning obro sini tushirib yuboradi. Bu voqeadan so ng Xorazmshoh
ʻ ʻ
Otsiz shu zahoti o z mulklarini kengaytirishga kirishdi. Bir oy otgach, 1141-yil
ʻ
oktyabr boshlarida Xorazmshoh lashkarlari Xurosonga bostirib kirdi va Saraxsni
jangsiz egalladi.Xorazmshoh Alouddin Otsiz ibn Muhammad Anushtagin
sultonning o z ishlari bilan ovoraligidan foydalanib, sultonning poytaxti Marvni
ʻ
kuch bilan egalladi va shaharning qarshilik qilgan obro va martabali odamlarini
qirib tashladi. U (Xorazmshoh) sulton Sanjarning taxtiga otirib, o z tug rosi
ʻ ʻ
(muhri) bilan xazinalar to la sandiqlarni muhrlab, o zi bilan olib ketdi.
ʻ ʻ
Qoraxitoylardan yengilgan sulton Sanjar Marvga qaytib kelib, Xorazmshohga
qarshi hech qanday chora-tadbir kormadi, chunki qoraxitoylar hali
Movarounnahrdan ketmagan, Xorazmshoh xuddi shu vaziyatdai ustalik bilan
foydalangan edi. Saljuqiylar dastlab quyi Sirdaryo hududidagi Jand tumanlari
atrofida chorvachilik qilib ko’chib yurganlar. Ammo bu yerning hokimi Shohmalik
bilan urushib qolib Zarafshon daryosining o’ng qirg’og’iga — Nur (Nurota)
tumaniga ko’chib ketishga majbur bo’ladilar. Bu tuman hududlarida ko’chib
yurishga somoniylar ruxsat bergan edilar. Somoniylar saljuqiylar bilan yaxshi,
tinch-totuv yashashdan manfaatdor edilar. Chunki Saljuqiy turklar koraxoniylarga
qarshi kurashda somoniylarga yordam berardilar. Biroq bu yordamga juda ishonib
ham bo’lmasdi.Ammo XI asrning birinchi yarmida turkman — saljuqiylarning
ahvoli juda og’irlashib qoldi. Chunki qoraxoniylar bilan birga Movarounnahr, shu
jumladan Zarafshon vodiysi hududlariga ham chig’illar, qarluqlar, yag’molar va
boshqa turk qabilalari ko’chib keldilar. Ularning ko’chib yurishlari va chorva
mollari uchun joy, yaylovlar kerak edi.

II. BOB. SALJUQIYLAR DAVLATINING BOSHQARUVI
II.1. Davlat boshqaruv tartiblari
17

Davlatni boshqarish. S. d. tepasida oliy hukmdor — sulton (sulton
ula zam) turgan. Uning nomidan xutba o qilib, tanga zarb etilgan. Taxt otadanʼ ʻ
bolaga meros sifatida o tgan. Mulk, yersuv taqsimlash, muhim davlat va boshqaruv
ʻ
mansablariga tayinlash, amaldorlar ishini nazorat qilish va b. sultonning vakolatlari
doirasiga kirgan. Saljuqiylarning boshqaruv tizimi somoniylar, qoraxoniylar,
g aznaviylarniki singari ikkiga: dargoh va devonlarga bo lingan. Ulug hojib, horis
ʻ ʻ ʻ
amiri (amiri horis), saloxdor, xos vakil, alamdor, jondor, tashtdor, sarhang, miroxur
dargoxdagi asosiy lavozimlar sanalgan. Bosh vazir devoni a lo — markaziy
ʼ
boshqaruv tepasida turgan. Devoni tug ro, devoni (istifomoliya devoni), devoni
ʻ
ishraf (nazorat devoni), devoni arz (harbiy vazirlik) kabi rasmiy devonlar bo lgan.
ʻ
Viloyat boshliklari (voliylar) ham o z devonlariga ega bo lishgan. Voliylar sulton
ʻ ʻ
tomonidan tayinlangan bo lib, ular viloyat hayoti bilan bog liq barcha sohalar:
ʻ ʻ
moliya, soliq, sud, harbiy ishlar, jazo idoralariga rahbarlik qilgan. Tuman va shahar
miqyosidagi boshqaruv tizimi ham deyarli shunday bo lgan.
ʻ 3
Saljuqiylar davlatida, ayniqsa, Buyuk saljuqiylardan To g rulbek, Alp
ʻ ʻ
Arslon, Malikshoh, Sanjar davrlarida iqtisodiy va madaniy hayotda katta
ko tarilish yuz bergan. Hunarmandchilik taraqqiy qilgan: to qimachilik, kulollik,
ʻ ʻ
zargarlik, oynasozlik, temirchilik, ko nchilik va gilam to qish rivojlangan. Buyuk
ʻ ʻ
ipak puli ulkan saltanatning markaziy shaharlari orqali o tgan. Sharqiy Yevropa,
ʻ
Vizantiya, Hindiston, Xitoy mamlakatlari bilan savdo aloqalari gurkirab
rivojlangan. Malikshoh Sharq va G arb o rtasidagi savdoni jonlantirish uchun
ʻ ʻ
Xuroson va Iroq savdogarlarini boj to lovidan ozod qilgan. Kaspiy dengizi orqali
ʻ
Turkistonga neft mahsulotlari keltirilgan. Ichki savdo ham rivojlangan.
Mamlakatda sof oltindan zarb etilgan dinor (kizil dinor) joriy etilgan. Bundan
tashqari, mahalliy dinor (rukniy) va mis dirhamlar ham bo lgan.
ʻ
Madaniyati. Saljuqiylar davlati dailm-fan vamadaniyat rivojlangan. Ayniqsa,
Eron, Iroq va Movarounnahrda madaniy yuksalish yuqori bo lgan. Nishopur,
ʻ
Isfahon, Basra, Hirot, Marv, Buxoro, Samarqandda madrasalar bunyod qilingan.
3
Азамат Зиё . Ўзбек давлатчилиги тарихи . Т .. “ Шарқ ”, 2001 Б –125
18

Xususan, buyuk vazir Nizomulmulk qurdirgan Bag doddagi Nizomiya madrasasiʻ
(1067) butun jahonga mashhur bo lgan. Nizomulmulk davlatni boshqarish asoslari
ʻ
haqida “Siyosatnoma” asarini yaratgan. Munajjim va riyoziyotchi olim Umar
Xayyom loyihasiga ko ra, Isfahonda rasadxona kurilgan. U Malikshoh
ʻ
topshirig iga ko ra, rasadxonada kuzatuv ishlarini olib borgan va sosoniylarning
ʻ ʻ
shamsiy taqvimini isloh etib, Yangi taqvim (“Malikshoh taqvimi” yoxud “Jalol
erasi”) ni tuzgan (1079). Nizomiy Ganjaviy, Jaloliddin Rumiy, Sa diy Sheroziy,
ʼ
Umar Xayyom fors she riyatining so nmas durdonalarini yaratishgan. Muhammad
ʼ ʻ
G azoliy, Farididdin Attor, Xoja Yusuf Hamadoniy kabi islom ulamolari va
ʻ
so fiylar ijod kilishgan.
ʻ
Saljuqiylar davlatida riyoziyot va ilmi nujum (Bahovuddin Abubakr
Marvaziy, Sharafiddin Tusiy, Abulhasan Ali Marvaziy, Abulhotam Muzaffar
Isfizoriy, Zahiriddin G aznaviy), tibbiyot va kimyo (Ismoil Jurjoniy, Faxriddin
ʻ
Roziy), tarix (Zahriddin Nishopuriy, Sadriddin Husayniy, Anushirvon Koshoniy,
Abu Bakr Ravondiy), adabiyot (adib Sobir Termiziy, Nosir Xusrav, Anvariy,
Asiriddin Axsikatiy, Raf iy Marvaziy va b.) sohalariga oid ko plab bebaho asarlar
ʼ ʻ
yaratilgan. Bu davrda Nishopur, Marv, Isfahon, Ray, Hamadon kabi poytaxt
shaharlar, shuningdek, Buxoro, Samarqand, Termizda ko plab me moriy
ʻ ʼ
yodgorliklar qurilgan. Marv gullab yashnagan, u “Marvi Shohijahon” —
“Shaharlar shohi” deb ulug langan. Tarixchi va sayyoh Yoqut Hamaviy Marvda
ʻ
bo lganida bu yerda 10 ta yirik kutubxona borligini ko rgan va ulardan
ʻ ʻ
foydalangan. Termiz yaqinidagi Payg ambarorolda Zulkifl majmuasi (11—12-a.
ʻ
lar), Sulton Saodat me moriy majmui (11 — 18-a. lar), Jarqo rg on minorasi
ʼ ʻ ʻ
(1109), Marvda Sulton Sanjar maqbarasi (12a.) va b. me moriy obidalar qurilgan.
ʼ
Saljuqiylarning Ko niya sultonligida ham madaniyat taraqqiy etgan. Kichik
ʻ
Osiyoning islomlashish jarayoni kuchayib, tasavvufning mavlaviylik, bektoshiya
kabi tariqatlari shakllangan, axiylik (javonmardlik) va qalandarlik kuchaygan.
Jaloliddin Rumiy, Yunus Emro (1240—1320), Xoja Bektosh Vali (1248— 1338),
Sadriddin Ko nyoviy, Shahobiddin Suhravardiy singari mashhur mutasavviflar
ʻ
19

yetishib chiqqan. Ko niya (Ikoniy), Sivas, Qaysariya, Nikeya sh. lari yirik madaniyʻ
markazlar hisoblangan. Bu paytda “O g uznoma” dostonining yozma varianti
ʻ ʻ
shakllangan, latifaaa Xo ja Nasriddin (Afandi) obrazi (Turkiston va Anadoluda)
ʻ
yaratilgan 4
.
Saljuqiylar davrida taxtni otadan o g ilga o tkazish odat tusiga kirgan edi —
ʻ ʻ ʻ
qoida tariqasida, to ng ichga, garchi Sulton oilasining a zolaridan biri, birdaniga
ʻ ʻ ʼ
o g uzlarning qadimiy an anasini birdaniga eslab qolgan bo lsa -da. bu, Kiev
ʻ ʻ ʼ ʻ
Rusida bo lgani kabi, taxt katta o g liga emas, balki vafot etgan hukmdorning
ʻ ʻ ʻ
akasiga o tdi. Tanlovchilar bu yo nalishda faol harakatlarni boshlaganda, muammo
ʻ ʻ
odatda kuch ishlatish bilan hal qilinadi va g olib taxtga ega bo ladi. Forsda,
ʻ ʻ
Malikshoh vafotidan so ng, kuchsizlashgan markaziy hukumat endi o z vassallari
ʻ ʻ
ustidan to liq nazorat qila olmadi, shuning uchun ularning ko plari juda katta
ʻ ʻ
hududlarning avtokratik hukmdorlariga aylandi. Ba zilar atabeks unvonlarini
ʼ
olishdi (bu “shahzoda — ota” degan ma noni anglatadi), bu unvon Alp Arslan yosh
ʼ
Malikshohning ustozi etib tayinlanganida Nizom al -Mulk uchun ixtiro qilingan
deb o ylamaganlar. Quyidagi sultonlar ham bu unvonni o sha paytda taxt
ʻ ʻ
vorisining ustozi lavozimini egallagan shaxsning huquqi sifatida qabul qilishgan —
bu lavozimga sulton har doim eng ishonganini tayinlagan — bu vazir -ma mur.
ʼ
Hatto imperiya mavjud bo lgan so nggi o n yilliklarda ham, kichik knyazlar o z
ʻ ʻ ʻ ʻ
huquqlariga ega bo lmagan unvonlarni olganlarida, sultonlar — saljuqiylar bu
ʻ
sharafli unvonni vazirlaridan boshqa hech kimga bo ysunmaganlarga bermagan.
ʻ
Bu unvonning mutlaq qonuniy tayinlanishining oxirgi holatlaridan biri, Keykubod
uni qozi yoki oliy qoziga, vazirlikka tayinlanganida, bergan. Vazirning kiyinish
sharafiga loyiq ekanligi, mo g ullar bilan tasodifan to qnashuv paytida o z
ʻ ʻ ʻ ʻ
suverenitetini himoya qilishda vafot etgani bilan tasdiqlangan.
XIII asrda Pervane yoki lord -kantsler Saljuqiylar vaziri yoki bosh vaziri edi;
bundan tashqari, Pervane davlat kengashi — divanni boshqargan. Sulton nomidan
u mamlakatning ichki ishlariga mas ul edi va suveren yo qligida kabinet
ʼ ʻ
4
Муртозаева Р . Х . ва бошқалар . Ўзбекистон тарихи. Ўқув қўлланма. – Т.: Академия, 2010. Б -123.
20

yig ilishlariga raislik qilishi kerak edi. Vazirdan keyin ikkinchi o rin boshʻ ʻ
qo mondon edi. Ierarxiyada uning ortida, odatda, Bag doddan bo lgan qadi yoki
ʻ ʻ ʻ
oliy qozi turardi; Qur on saljuqiylar huquq tizimining markazida bo lgani uchun,
ʼ ʻ
qadi bu lavozimni bosh muftiy — mamlakatning oliy diniy rahbari lavozimi bilan
birlashtirgan, yoki ierarxiyadagi mavqeiga ko ra, o z vazifalarini bo lishgan.
ʻ ʻ ʻ
muftiy bilan qozilik qilish — bu holda ular turli ma muriy masalalarni birgalikda
ʼ
hal qilishgan. Qodiy bu pozitsiyalarni birlashtirganda, uning Kichik Osiyodagi
siyosiy og irligi shu qadar oshdiki, amalda Shayx ul-Islomning musulmon
ʻ
dunyosiga ta siri darajasiga yetdi.
ʼ
Biroq, xalq o z ruhiy ilhomlantiruvchisini bu amaldorlar emas, balki Sulton
ʻ
deb hisoblagan; Bu ma noda Ala ad-din Keykubad I. ajoyib misol bo lardi. U
ʼ ʻ
chuqur va astoydil ishonardi, taqvosi haqiqiy edi, har kuni ertalab Shofiiyning
bomdod namozini va Hanifaning 5 ta namozini o qiydi; divanga kundalik
ʻ
farmonlarni imzolashdan oldin, u tahorat oldi, chunki imzo uchun taqdim etilgan
hujjatlarda Allohning ismi zikr qilingan. Bosh qozi va muftiydan keyin,
ierarxiyada keyingilar turli harbiy qismlarni boshqargan amirlar edi. Bu amaldorlar
ichki idoraga kirishdi va divan majlislarida ularga yuqori zodagonlarning ba zi
ʼ
a zolari va qabila rahbarlari qo shilishdi — bu o ziga xos maslahat kengashi edi
ʼ ʻ ʻ 5
.
Umuman olganda, saljuqiylar o zlari uchun yangi mahalliy urf -odatlarni
ʻ
qabul qilishga tayyor edilar, lekin ular diniy aqidalariga zid kelmaguncha. Kichik
Osiyoni zabt etish paytida, talonchilik va qotillik bilan kechgan dastlabki bosqichi
tugagach, ular bosib olingan odamlarning odatdagi turmush tarzini buzish istagini
namoyon qilmadilar, balki mahalliy qonunlar va urf -odatlarni saqlashga harakat
qildilar. u erda mavjud bo lgan erga egalik qilish tizimi. Agar biror narsani
ʻ
o zgartirish zarur deb hisoblasalar, ular Forsga turli yangiliklarni kiritishda Buyuk
ʻ
Saljuqiylar kabi harakat qilishgan. Eng muhim islohotlar saljuqiylar tomonidan
qonunchilik sohasida amalga oshirildi. Ularning qotilligi o lim jazosi bilan
ʻ
jazolandi, ba zida jabrlanuvchining oilasiga pul to lash bilan almashtirildi.
ʼ ʻ
5
V.M. Seljukiy, M. Harbiy nashriyoti, 2011; B -124
21

O lim jazosini ijro etayotganda, mahkumni bo g ib o ldirish, osib qo yishʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
yoki boshini kesish mumkin edi, eng o ta og ir holatlarda esa uning terisini
ʻ ʻ
tiriklayin echib olishdi, undan to ldirilgan hayvon yasashdi, uni shahar bo ylab olib
ʻ ʻ
ketishdi, keyin qo yishdi. buning uchun maxsus qurilgan va omma oldida
ʻ
yondirilgan kulba. Kamroq og ir jinoyatlar uchun surgun qilish, ko pchilikni
ʻ ʻ
kaltaklash yoki hatto mol -mulkini musodara qilish jazosi berildi.
Saljuqiyning to rt o g li va vorislari — Mikoil, Yunus, Muso va Isroil
ʻ ʻ ʻ
Buxoro va Samarqandda o z kuchlarini mustahkamladilar. Ikki o g liga yahudiy
ʻ ʻ ʻ
ismlarini tanlash haqiqati, D. Dunlopning, bir qancha saroy beklari bilan birga
otasiga do st bo lgan va yahudiy dinini qabul qilgan xazarlardan o rnak olishi
ʻ ʻ ʻ
mumkinligi haqidagi taklifini tasdiqlaydi.Biroq, ba zi rus olimlari bu haqiqatni
ʼ
xristianlik saljuqiylarning diniga aylanganining isboti deb bilishadi. Bu savolga
aniq javob berish qiyin, chunki qisman, chunki hamma zamonlardan boshlab
barcha o g uz qabilalari har xil toifadagi missionerlarning qurboni bo lgan.
ʻ ʻ ʻ
Avvaliga bu miloddan avvalgi III asrda Hindistondan O rta Osiyoga kelgan
ʻ
buddistlar edi — keyin o g uzlar matn yozish uchun hind alifbosidan foydalana
ʻ ʻ
boshladilar, lekin ko p o tmay ular so g d yoki qadimgi fors yozuvlari uchun
ʻ ʻ ʻ ʻ
undan voz kechishdi.Buddistlar uchun manixiylar o g illarga, ko p o tmay
ʻ ʻ ʻ ʻ
nasroniylarga kelishdi. Ehtimol, bu dinlarning har birining vakillari
ko chmanchilarning bir qismini o z e tiqodiga aylantirishga muvaffaq bo lishgan.
ʻ ʻ ʼ ʻ
Qanday bo lmasin, nasroniylar hech qachon ular orasida alohida ta sirga ega emas
ʻ ʼ
edilar, hatto buddistlar ham u erda uzoq vaqt o rnashib ololmadilar va sosoniylar
ʻ
dinining bosimi ostida o z pozitsiyalaridan voz kechdilar va bu, o z navbatida, VII
ʻ ʻ
VIII -asrlarda. asrlar ortasida Markaziy Osiyo orqali Xitoyga yugurib kelayotgan
arab savdogarlarining dini paydo bo ldi. Arablarning O rta Osiyoda bo lishi u erda
ʻ ʻ ʻ
fors hukmronligiga chek qo ygan bo lsada, ular dastlab o g uzlarning diniy
ʻ ʻ ʻ ʻ
e tiqodlariga ta sir o tkaza olmadilar, ularning aksariyati, ehtimol, shamanistlar
ʼ ʼ ʻ
edi. Biroq, arablar sonining barqaror o sishi asta -sekin o zini his qila boshladi va
ʻ ʻ
IX -asr o rtalariga kelib, Oksus qirg og ida joylashgan yirik shaharlar ularda
ʻ ʻ ʻ
22

yashovchi arab aholisi uchun masjidlar qurishga majbur bo ldi. Mana shu tarzdaʻ
O g uzlar islom dini bilan tanishdilar va X -asr oxirida — 920-960 yillar oralig ida
ʻ ʻ ʻ
Saljuqiylar Muhammadning ashaddiy tarafdorlariga aylanishdi 6
. Dastlab
ko chmanchi qabilalar, Vizantiyaliklarga O g uz (keyinchalik — turklar) nomi
ʻ ʻ ʻ
bilan ma lum bo lgan, Oltoy tog larida yashagan. Biroq, taxminan V asrda ular
ʼ ʻ ʻ
janubi -g arbiy tomonga ko chib o tib, Turonni (Turkiston) egallab olishdi va u
ʻ ʻ ʻ
erdan avarlarni quvib chiqarishdi. VI asrda Vizantiya imperatorlari saroyida buyuk
xonining elchilari paydo bo lgan. Saljuqiylarning ajdodi Afrasiyob — Saljuq -
ʻ
bek podshohi Kynik o g illari Og uz qabilasining etakchilaridan biri bo lgan. X asr
ʻ ʻ ʻ ʻ
o rtalarida u boy va ko p sonli oilasi bilan Sirdaryoning quyi oqimiga ko chib o tdi
ʻ ʻ ʻ ʻ
va u erda boshqa turkiy qabilalar bilan mintaqada ustunlik uchun kurashdi. U erda
hamkasblari bilan birgalikda islomni qabul qildi. Natijada, Saljuq-bek avlodlari
boshchiligidagi o g uzlar ittifoqi tuzildi.
ʻ ʻ Saljuqiylar dastlab quyi Sirdaryo
hududidagi Jand tumanlari atrofida chorvachilik qilib ko’chib yurganlar. Ammo bu
yerning hokimi Shohmalik bilan urushib qolib Zarafshon daryosining o’ng
qirg’og’iga — Nur (Nurota) tumaniga ko’chib ketishga majbur bo’ladilar. Bu
tuman hududlarida ko’chib yurishga somoniylar ruxsat bergan edilar. Somoniylar
saljuqiylar bilan yaxshi, tinch-totuv yashashdan manfaatdor edilar. Chunki
Saljuqiy turklar koraxoniylarga qarshi kurashda somoniylarga yordam berardilar.
Biroq bu yordamga juda ishonib ham bo’lmasdi.Ammo XI asrning birinchi
yarmida turkman — saljuqiylarning ahvoli juda og’irlashib qoldi. Chunki
qoraxoniylar bilan birga Movarounnahr, shu jumladan Zarafshon vodiysi
hududlariga ham chig’illar, qarluqlar, yag’molar va boshqa turk qabilalari ko’chib
keldilar.
II.2. Saljuqiylar davlatida harbiy mansablar va unvonlar
G ulomlar asir olingan kimsalar bo lib, qobiliyatlari va olgan bilimlari
ʻ ʻ
natijasida qo shin va davlat ishlarida foydalanilgan ozod qullar.
ʻ
6
Rays T. Saljuqiylar — Kichik Osiyoni ko chmanchi bosib oluvchilar, M. 2004;
ʻ
Sharq tarixi. 6 t. T. 2. O rta asrlarda Sharq, M.: Vost. yoritilgan, 2002, p. 268-284.
ʻ
23

Vizantiya, Sosoniy va boshqa davlatlarda qullarning askar sifatida
foydalanilishi va yollanma qo shindan g ulomlik tizimi butkul farq qilar edi.ʻ ʻ
Хalifalikning ilk davrlari, Umaviylar va ayniqsa Abbosiylar davrida kеng ravishda
qo llanilgan, Afrikadan Оsiyoga, Andalusiyadan Hindistongacha cho zilgan butun
ʻ ʻ
musulmon davlatlarida qo shinning asosiy tizimi bo lib хizmat qilgan.
ʻ ʻ
G ulomlik tizimining vujudga kеlishi haqida Ibn Хaldun va Nizomulmulk
ʻ
asarlarida birmuncha ma lumot bеrilgan. Ibn Хaldunga ko ra, davlatchilikning ilk
ʼ ʻ
bosqichida “g alaba va maqsadga erishishda, qarshi chiqqanlarni jazolash, davlat
ʻ
va taхtga sohib bo lish, oldin hukumat egalari bo lganlardan taхtni tortib olish”
ʻ ʻ
bo lgan. Birinchi bosqichda o z vojibligini saqlab qolish, hokimiyatning ijroati,
ʻ ʻ
soliq va o lpon to plash, davlat chеgaralarini qo riqlashda o z qavmiga tayangan.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Ikkinchi bosqichda davlatchilik mohiyati saqlanib qolgan holda, o z qavmini
ʻ
hokimiyatdan uzoqlashtirish, hokimiyat davlat tizginlarini o z qo lida jamlashga
ʻ ʻ
harakat qiladi. Aynan shu bosqichda hukmdor “qullar” saqlashga va o z imkoniyati
ʻ
chеgarasida odamlarni boqish orqali o ziga yordamchi tayinlashga ahamiyat
ʻ
bеradi. Bularning sonlarini ko paytiradi. Bundan maqsad o zlari ham tеgishli
ʻ ʻ
bo lgan urug va qabiladan bo lgan, davlatda ma lum bir ta siri bo lgan
ʻ ʻ ʻ ʼ ʼ ʻ
urug doshlarini hokimiyatdan chеtlashtirishga harakat qiladilar. Hukmdor bu
ʻ
davrda ularni hukumatdan uzoqlashtirish, boyliklaridan mahrum qilish, ularni orqa
planga surish va hukmdorlikni o zlari sulolasiga lеgitimatsiya qilish, ularni o ziga
ʻ ʻ
bo ysundirish, buyuklikni o z sulolasiga tеgishli ekanligini tasdiqlab olishga
ʻ ʻ
harakat qiladilar. Kurashlar asnosida g alabani tortib olish va davlatni ilk
ʻ
quruvchilar qarshi kеlgan qiyinchiliklardan ham battar qiyinchiliklarga duch
kеladilar. Ikkinchi bosqichning dastlabki davrida hukumatdagilar chеt ellik
hukmdorlarni mamlakatdan quvadilar, bu borada qudratli bo lgan guruhlarni
ʻ
dushmanga qarshi kurashda o z yoniga jalb qiladilar. Hukmdor bu ikkinchi
ʻ
bosqichda qarindoshlarini hukumatdan uzoqlashtiradi va qarindoshlarini davlat
sarvatlaridan uzoqlashtiradi, ushbu ishlarni amalga oshirishda uning yordamchilari
24

oz bo ladi, bo lganlari ham bеgonalar bo ladi. Shu sababli bir qatorʻ ʻ ʻ
qiyinchiliklarga duch kеladi 7
.
Ko rilganidеk, Ibn Хaldun davlat boshqaruvi va qo shinda g ulom aslli
ʻ ʻ ʻ
shaхslarning paydo bo lishini hukmdorning o z hokimiyatini mustahkamlashga
ʻ ʻ
qilingan harakatga bog laydi. Qul yoki g ulomlardan chiqqan kishilarning
ʻ ʻ
hukmdorning “markaziy hokimiyatni kuchaytirish” masalasidagi maqsadiga eng
munosib tizim ekanligi shubhasizdir. G ulomlar kichik yoshdan bеgona bir
ʻ
madaniyatdan yoki uzoq bir hududdan sotib olinib (yoki asir olinib) kеlinganlar.
Kichik g ulomlar sotib olinganidan kеyin ma lum bir ta limga bеrilardi. Bеgona
ʻ ʼ ʼ
muhitga kirib kеlish orqali yaхshi mavqеga ega bo lish Sultongagina bog liq
ʻ ʻ
bo lmay, istiqbollarini ham kafolatlar, kеlajakda yaхshi turmush kеchirish, davlat
ʻ
va harbiy sohada muhim mavqеga erishardi. Ularning mavqеlarini qanday bo lishi
ʻ
Sultonga bog liqdir. Shuning uchun g ulomlar o z hukmdoriga o z qavmi yoki
ʻ ʻ ʻ ʻ
mahalliy aholidan ko ra ko proq sadoqatli bo lardi. Bu haqida “itoatkor g ulom
ʻ ʻ ʻ ʻ
(banda) 300 avloddan yaхshiroqdir. Zеro farzandlar otasining o lishini, g ulomlar
ʻ ʻ
esa uzoq yashashini istaydi” ifodasi g ulomlik tizimini qanday ekanligini juda
ʻ
yaхshi ifodalaydi.
G ulomlik tizimi faqatgina davlat avtoritеtini mustahkamlashgagina emas,
ʻ
balki harbiy sohada ham muhim rol o ynardi. Nizomulmulk “qo shinni asosan bir
ʻ ʻ
qabiladan bo lganda ular mеhnat qilmasliklarini, bunday bo lmasligi uchun
ʻ ʻ
qo shinni turli qabila va urug ga mansub bo lishini, qo shinni turli-tuman bo lishi
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
lozim”ligini ta kidlaydi. Muallifga ko ra, biror etnik guruhga mansub askar
ʼ ʻ
boshqalaridan yaхshiroq jang qilib, ko zga tashlanishni istaydilar va oradagi
ʻ
raqobat tufayli yaхshi хizmat qilishga intiladilar.
G ulomlik tizimi Saljuqiylardan oldingi G aznaviylar davlati davrida ham
ʻ ʻ
qo shinning asosiy qismini tashkil etgan. Turk qo mondonlari o z qo shini bilan
ʻ ʻ ʻ ʻ
Saljuqilar хizmatiga o tgan va katta obro qozonganlar. Tug rul bеk, alp Arslon,
ʻ ʻ ʻ
Malikshoh va hatto Barkyoruq davrida katta хimatlar qilgan Sa dud ud-davla
ʼ
7
Семёнов В.Ф.Ўрта асрлар тарихи . – Т.:Ўқитувчи , 1973 .Б –528
25

Guhеrayin dastlab hindistonlik bir ayolning quli edi. Tug rulbеk Bag dodga kеlganʻ ʻ
vaqtda u o z хo jayini tomonidan Abu Nasrga sotiladi. Guhеrayin yangi хo jayini
ʻ ʻ ʻ
bilan Bag dodda qoladi. Saljuqiy hukmdor Tug rulbеk Buvayhiy shahzodani
ʻ ʻ
qamaganda u o z хo jayiniga sodiq qolib, qamoqqa tushadi. Abu Nasr vafot
ʻ ʻ
etgach, bu yosh Guhеrayin Alp Arslon хizmatiga o tadi. Qo shin qo mondoni
ʻ ʻ ʻ
sifatida katta хizmatlar qilgan Guhеrayinning Alp Arslon davridagi so nggi хizmati
ʻ
Bag dodga shiхna etib tayinlanishidir. Bir qal a qamalida Alp Arslonni qutqarish
ʻ ʼ
uchun o zini o rtaga otgan Guhеrayin o zi yaralangan bo lsa-da, хo jayinini
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
yaralanishdan qutqarib qoladi. Guhеrayin Saljuqiylarga o zining oldingi хojasi
ʻ
Buvayhiylarga ko rsatgan хizmatidan yaхshiroq хizmat qilgan.
ʻ
Bеrilgan ma lumotlarga ko ra, g ulomlar ba zan shaхsiy g ulomlikdan davlat
ʼ ʻ ʻ ʼ ʻ
tizimiga o tar, bir davlat inqirozga uchragach yangi bir davlat хizmatiga o tardi.
ʻ ʻ
Ammo Saljuqiylarda g ulomlarning yangi хo jayinga o tishi asosan vafot etgan
ʻ ʻ ʻ
hukmdordan yangi hukmdorga хizmatga o tishidir. Masalan, To g rulbеk davrida
ʻ ʻ ʻ
хizmat qilgan El hojib va to rt qo mondon ismlarini Alp Arslon davrida ham
ʻ ʻ
uchratamiz.
Ammo oldingi hukmdordan kеyingi hukmdor хizmatiga o tgan g ulomlarga
ʻ ʻ
go yo o gaydеk munosabatda bo linar edi. Masalan, Alp Arslon davrida
ʻ ʻ ʻ
To g rulbеk davridan qolgan g ulomlarga Urfa qamalida oziq-ovqat kеchroq
ʻ ʻ ʻ
bеrilganligi sababli jang qilishni istamaydilar. Natijada Alp Arslon Urfa qamalini
to хtatib, Suriyaga qarab yo l olishga majbur bo ladi (1071 yil yanvar). Bundan
ʻ ʻ ʻ
ko rinadiki, To g rulbеk davrida ham хizmat qilgan g ulomlar 9 yil bir muddat
ʻ ʻ ʻ ʻ
o tsa-da Arp Arslon davrida ham katta kuch edilar. Shuning uchun navbatdagi
ʻ
hukmdorlar o zidan oldingi hukmdor davridan qolgan g ulomlar o rniga o ziga
ʻ ʻ ʻ ʻ
sodiq bo lgan g ulomlar yеtishtirishga katta ahamiyat bеrardilar. Masalan, Alp
ʻ ʻ
Arslon taхtga chiqqanidan kеyin 3-4 yil ichida o z g ulomlarini yеtishtirgan.
ʻ ʻ
G ulomlar odatda urushda asir tushganlardan, bundan tashqari mamlakatning turli
ʻ
hududlarida asir bozorlaridan sotib olish yo li bilan ta minlanar edi. Agar g ulom
ʻ ʼ ʻ
chеt ldan sotib olingan bo lsa, u “qora g ulom” dеb atalardi.
ʻ ʻ
26

G ulomlar odatda ikki turli bo lardi: saroy g ulomlari va alohidaʻ ʻ ʻ
shaхslarning g ulomlari (ya ni хususiy g ulomlar). Saroy g ulomlari huquqiy
ʻ ʼ ʻ ʻ
jihatdan oddiy g ulomlardan farq qilmasa-da, obro jihatdan ustun mavqеga ega
ʻ ʻ
edilar. Chunki saroy g ulomlari yuqori mansablarga erishishlari mumkin edi.
ʻ
Masalan, Mansikеrt jangida Vizantiya impеratorini asir olgan g ulom
ʻ
mukoftolanib, хos g ulomlikka ko tarilgan. Zotan buyuk qo mondonlar saroy
ʻ ʻ ʻ
g ulomlari orasidan yеtishib chiqqanligini bilamiz.
ʻ
Nizomulmulkka ko ra, banda va g ulomlar yaхshi хizmatlarini mukofotlarini
ʻ ʻ
olishi kеrak. Shu bilan birgalikda, jinoyat qilgan g ulomlar jinoyatlariga yarasha
ʻ
jazolanishlari kеrakki, g ulomlarning davlat хizmatiga bo lgan ishonchi ortsin.
ʻ ʻ
Jazolanishdan qo rqqan g ulomlar o z izlarini yo qotish maqsadida qo shindan
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
qochganliklari ma lum: qovun o g irlaganliklari uchun jazolanishdan qo rqqan uch
ʼ ʻ ʻ ʻ
g ulom qo shindan qochgan edi. Hukmdor bu g ulomlar uchun mas uliyatni o z
ʻ ʻ ʻ ʼ ʻ
hojiblariga yuklagan edi. Qochoq g ulom tutilganidan kеyin o z egasiga
ʻ ʻ
qaytarilgan.
G ulomlarning kimga tеgishli ekanligi haqida: g ulomning qulog ida kimga
ʻ ʻ ʻ
oid ekanligini ko rsatadigan, quloqlarida sohibining ismi yozilgan хalqa bo lar edi.
ʻ ʻ
Mol kabi olib-sotilgan qullarni narхi vaziyatga qarab o zgarardi. Agar bozorda asir
ʻ
ko payib kеtsa g ulomning narхi tushar yoki aksincha bo lardi. Masalan,
ʻ ʻ ʻ
To g rulbеk o limi arafasida (1062) Vizantiya bilan urush natijasida asir tushgan
ʻ ʻ ʻ
joriyalardan birining narхi 5 dinorgacha tushgan edi. Оdatda o rtacha bir
ʻ
g ulomning narхi 100 dinor atrofida bo lib, bu pulga o sha davrda yaхshi bir ot
ʻ ʻ ʻ
sotib olish mumkin edi. Оddiy hollarda g ulomning narхi uning gavdasiga, uning
ʻ
biror hunarga egaligiga qarab bеlgilanar edi. Shunday hollar ham bo lar ediki, 500
ʻ
dinorlik qul yomon hunari tufayli 30 dinorga ham sotilishi mumkin edi 8
.
Оnado lining fath etilishi va Saljuqiylar saltanati qurilgan XI asr oхiri — XII
ʻ
asr boshlarida davlatda g ulomlik tizimi haqidagi ma lumotlarga duch kеlmaymiz.
ʻ ʼ
Faqat 1176-yilda Saljuqiylarning bugungi Turkiya hududiga o rnashishlarini
ʻ
8
Семёнов В.Ф.Ўрта асрлар тарихи . – Т.:Ўқитувчи , 1973 .Б –530
27

boshlab bеrgan Miryokеfalon jangidan kеyin davlatning tashkiliy, iqtisodiy va
madaniy sohasida g ulomlik tizimi haqida ma lumotlar paydo bo la boshlaydi. ʻ ʼ ʻ
Miryokеfalon jangida 50 000 kishilik Saljuqiy qo shini tarkibi “Qilich
ʻ
Arslon askarlari” va “Turkmanlar”dan iborat bo lgan. Bu yеrdagi “Qilich Arslon
ʻ
askarlari” hukmdorning хos qo shini hisoblangan. Davlatdagi yuqori mavqеdagi
ʻ
amaldorlar ham o z g ulomlariga ega bo lganlar.
ʻ ʻ ʻ
Saljuqiylarda g ulomlar yollanma qo shin emas, balki markaziy hukumatga
ʻ ʻ
tamomila bog liq qo shin turi edi. Chunki, saljuqiylardagi g ulomlik tizimi boshqa
ʻ ʻ ʻ
davlatlardagi yollanma qo shindan farqi g ulomlarning asosan turkiy qabilalardan
ʻ ʻ
olinishida edi. Masalan, Alp Arslon davrida qo shin asosan turkyilardan tashkil
ʻ
topgan bo lib, ularning bir qismi turkmanlardan tashkil topgan, o z qabila
ʻ ʻ
boshliqlariga tob е bo lgan bo linma va g ulomlar bo linmasidan tashkil topgan
ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ
edi.
Yollanma qo shin
ʻ
Saljuqiylarda yollanma qo shin doimiy bo lmay, lozim bo lganda
ʻ ʻ ʻ
to planadigan qo shin turidir. Saljuqiylarda ma lum bir davr uchun yollangan
ʻ ʻ ʼ
qo shin turini “ajri хor”, “jaro хor” va “jеri хor” dеb ataganlar. Ushbu atama
ʻ
arabcha “ajr” – “ma lum bir хizmat uchun bеrilgan pul” va forscha “хordеn” –
ʼ
“yеmoq” fе llaridan tashkil topgan
ʼ
Saljuqiylardan oldingi turkiy davlatlarda yollanma qo shin turi bo lmagan.
ʻ ʻ
Manbalarda “hashar” atamasi qo llanilgan bo lsada, ushbu atama safar yoki urush
ʻ ʻ
davrida viloyatlardan to plangan tartibsiz bo linmalar, ba zan esa yordamchi
ʻ ʻ ʼ
bo linmalarni tushunish kеrak. Yеvropada qadimgi davrlardan buyon qo llanilgan
ʻ ʻ
yollanma qo shin birinchidan, profеssional qo shin bo lsa, ikkinchidan, hukmdor
ʻ ʻ ʻ
va dvoryanlarning o zlariga bog liq kuchli qo shin tashkil etish ehtiyojining
ʻ ʻ ʻ
kundan-kun ortardi. XIV asrdan “condottiere” (condottiero) dеb atalgan, lidеrlar
atrofida birlashgan yollanma qo shin tarkibida ko p sonli ritsarlar mavjud bo lgan.
ʻ ʻ ʻ
Ushbu qo shin tarkibida chin ritsarlik odatlariga amal qilgan askarlar bilan
ʻ
birgalikda, qoida va tartiblarni mеnsimaydigan va shaхsiy manfaatlarini
28

o ylaydigan askarlar ham bo lgan edi. Yollanma qo shin soni ko payib, Yеvropaʻ ʻ ʻ ʻ
davlatlarida siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy hayotiga ta sir ko rsatadigan darajaga
ʼ ʻ
yеtib, bir qancha vaqtdan kеyin Fransiya va boshqa Yеvropa davlatlarida fеodal
tarqoqlik tizimini boshlanishiga sabab bo lgan.
ʻ
Kеyinchalik yollanma qo shin tizimi Yеvropadan tashqariga, ya ni Rossiya,
ʻ ʼ
Misr, Shimoliy Afrika, Оnado li kabi hududlari хizmat qilgan sеr Jon Havkvud
ʻ
(1320-1394)ni eslatib o tish joiz.
ʻ
Sеr Jon Havkvud kabi yollanma qo shin birliklaridеk bo linmalar salib
ʻ ʻ
yurishlari davrida Оld Оsiyoda to plangan. Ushbu birliklarning harbiy madaniyat
ʻ
va tехnologik jihatdan g arb va sharq o rtasidagi ta sirchanlikka sabab bo lganligi
ʻ ʻ ʼ ʻ
aniqdir.
Yollanma qo shin tizimi Vizantiyada oldindan mavjud bo lib, ushbu qo shin
ʻ ʻ ʻ
turi ba zan iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy inqirozlarga sabab bo lsa-da, hеch qachon
ʼ ʻ
ushbu qo shin turidan voz kеchilmagan. Ayniqsa, Оnado lining fathi va “Turkiya”
ʻ ʻ
holatiga kеlishida Vizantiya qo shinida yollanma askarlarning ahamiyati ortgan. XI
ʻ
asrdan Оnado liga jo natilgan Vizantiya qo shinlarining diqqatni tortadigan jihati
ʻ ʻ ʻ
juda ko p etnik unsurlar: gotlar va gеrmanlar, normanlar, franklar, armanilar, rus
ʻ
va skandinav, sеrb, qipchoq, pеchеnеklardan tashkil topganligidir. XI asrdan
turkiylar qo shinlarida Vizantiya qo shinida хizmat qilgan turkman bo linmalari va
ʻ ʻ ʻ
hatto mashhur qo mondonlar ham bo lgan.
ʻ ʻ
Turkiy davlatlarda ko p uchramaydigan, Vizantiya va G arbda kеng
ʻ ʻ
qo llanilgan yollanma qo shin tizimining Saljuqiylarning ilk davrlarida
ʻ ʻ
qo llanilgan bo lishi ehtimoldir. Tashkil topganidan XIII asrgacha bo lgan davrda
ʻ ʻ ʻ
yollanma qo shin tizimi haqida manbalarda ma lumotga duch kеlmaymiz. XIII asr
ʻ ʼ
boshidan boshlab Saljuqiylar qo shinida yollanma askarlar paydo bo lgan. Ammo
ʻ ʻ
ularning qanday хizmat qilganliklari haqidagi ma lumotlar yo q.
ʼ ʻ
Hozirgi Turkiya hududini turkiylashishi va Saljuqiylar davlati tashkil
topishida turkmanlar katta rol o ynaganlar. Dastlab Chag ri bеk (1016-1021)
ʻ ʻ
davrida Оnado liga kеlgan turkmanlar Saljuqiylar davlatiga asos solinganidan
ʻ
29

(1040) kеyin ko pchilik bo lib, Оnado liga yo nalgan va Mansikеrt jangidan kеyinʻ ʻ ʻ ʻ
Оnado li Turkiya holatiga kеlgandir.
ʻ
Turkmanlarning jang taktikasi salibchilarni ham sarosimaga solib qo ygan.
ʻ
Turkman suvoriylari to satdan paydo bo lib, har tarafdan hujum qilishi, og ir
ʻ ʻ ʻ
qurollar va zirhli ritsarlar qo shini bilan ochiq jangdan qochishi, to satdan
ʻ ʻ
bo ladigan hujumlari bilan qo shinni charchatishi, salibchilarni ham sarosimaga
ʻ ʻ
solgan. Turkmanlar salibchilar qarorgohlaridagi suv quduqlarini yo q qilishi,
ʻ
asosiy qo shindan ajralib qolgan kichik bo linmalarni yo q qilish va hеch
ʻ ʻ ʻ
kutmagan bir paytda hujumlari bilan salibchilarga katta zarar bеrganlar.
Turkmanlarda hatto хotin-qizlar va bolalarda ham harbiy tizim ustunligi
mavjud edi. Turkmanlarda qo shin qo mondoni “solor” dеb atalar, askarlar esa
ʻ ʻ
“g oziy” dеb atalardi.
ʻ
Shunga qaramasdan, turkmanlarning davlat tizimidagi ahamiyatini
pasayishiga sabab davlat tashkiloti va markaziy boshqaruvda avtoritar rеjimning
mustahkamlanishi va Sulton mavqеining kuchaytirish hohishidir. Sultonga tob е
ʼ
bo lsalarda, hayot tarzlari va mustahkam qabila an analari sababli yangi tashkiliy
ʻ ʼ
tizimni shart qilib qo ygandir. Turkmanlar esa ko chmanchi hayot tarziga ega
ʻ ʻ
bo lib, yangi tipdagi davlat tizimiga mutlaqo bеgona edilar
ʻ 9
.
Qo shinda qo mondonlik va iеrarхiya
ʻ ʻ
Saljuqiylarda malik ul-umaro, bеklarbеgi, amir ul-umaro, amaroti
bеklarbеgi, sipohdori kabir, sipohdori mamlakat kabi unvonlarga ega bo lgan
ʻ
shaхslar bosh qo mondon bo lgan va mamlakatda sultondan kеyingi o rinda
ʻ ʻ ʻ
turuvchi mansabdor hisoblangan. Faqat ularning ichida malik ul-umaro unvoniga
ega bo lgan shaхs faqat mamlakat markazida emas, balki viloyatlardagi qo shin
ʻ ʻ
qo mondoni bo lgan shaхslarga ham shu unvon qo llanilgan.
ʻ ʻ ʻ
Saljuqiylar davrida Somoniylar davridagi kabi hariy unvonlar quyidan
yuqoriga qarab quyidagicha nomlangan: o tov boshi yoki visoqboshi, хaylboshi,
ʻ
hojib va amir.
9
Usmonov Q.,Sodiqov N.,Oblomurodov N. O zbekiston tarixi . I qism. – T.:Xalq merosi ,2002 .B – 124 .
ʻ
30

Amir – хalifa Umar davrida qo llanilgan, “bir hududning, bir qavmningʻ
raisi, boshi ma nosini bildirgan amir” o rta asrlardagi turk tilida “bеk” atamasi
ʼ ʻ
bilan bir хildir. Boshqa turkiy tilli davlatlarda ham qo llanilgan ushbu unvon
ʻ
davrimizda zobit ma nosidadir. Kеng ma noda qo llanilgan ushbu atama o rta
ʼ ʼ ʻ ʻ
asrlarda eng kichik zobitdan sultonga qadar bo lgan harbiy amaldorlarga nisbatan
ʻ
ishlatilgan. Shuning uchun amir qo li ostida qancha askar хizmat qilganligi aqidagi
ʻ
aniq bir raqamni aytish qiyin. Saljuqiylar davrida хizmat qilgan amirlar qo li ostida
ʻ
taхminan 4000 kishidan 10 000 kishigacha askarlari bo lganligini aytishimiz
ʻ
mumkin. Shu bilan birgalikda, ba zan 500 kishilik bo linmalarga ham amir dеb
ʼ ʻ
atalgan harbiylar boshchilik qilganliklari tariхdan ma lum.
ʼ
Sarlashkar (suvboshi) – amiri lashkari viloyat, sipohdori viloyat, umaroi
sipoh, zaim yoki zaim ul-juyush nomlari bilan eslatilgan ushbu unvon egasi
saljuqiylarda viloyat va shaharlardagi qo shin qo mondonligiga mas ul bo lib,
ʻ ʻ ʼ ʻ
hududlardagi eng yuqori harbiy unvon hisoblangan. Sarlashkarlarning barchasi
ham bir хil mavqеga ega bo lmagan. Ularning mavqеi hududdning katta-kichikligi
ʻ
va boshqa jihatdan ahamiyatiga bog liq bo lgan.
ʻ ʻ
Sarlashkarlar tinch davrda mamlakatning ma muriy boshqaruvida
ʼ
qatnashishdan tashqari, aholi osoyishtaligini saqlashga mas ul hisoblanganlar. Ular
ʼ
asosan g ulomlardan chiqqan kishilar bo lib, ba zan ikki yoki undan ko proq
ʻ ʻ ʼ ʻ
viloyatlardagi qo shin sarlashkarligi vazifasini bajarganlar. Ularga maosh yoki
ʻ
iqto tayinlangan. Agar sarlashkar o z vakolatidan chiqsa va darajasiga хiyonat
ʻ ʻ
qilsa qattiq jazolangan. Shunday qilib sarlashkar markaziy hokimiyatning
joylardagi tayanchi hisoblangan. Markaziy hokimiyatning joyalardagi
mustahkamligi sarlashkarga bog liq edi.
ʻ
Sarhang (charush) – saroy va qo shindagi vazifalaridan tashqari qo li ostida
ʻ ʻ
ma lum bir miqdorda askarlarga ega bo lgan zobit edilar. Faqat sarhangning
ʼ ʻ
qo shindagi mavqеi va qancha askarga boshchilik qilganligi haqida aniq ma lumot
ʻ ʼ
yo q. Sarhanglar хaylboshidan ustun bo lib, sipohsolordan kеyingi o rinda
ʻ ʻ ʻ
turardilar.
31

Ellikboshi – iqto larga ega bo lgan 50 kishilik soqchilar bo linmasiʻ ʻ ʻ
boshlig i. Lekin ba zan iqtidorli ellikboshilar katta qo shinga ham qo ondoni etib
ʻ ʼ ʻ ʻ
tayinlanish holatlari ham bo lgan. Masalan, 1218-yili Sulton Sanjar Sivas
ʻ
ellikboshilaridan Mahmud Alpni Shom qo shini haqida ma lumot olish uchun 4000
ʻ ʼ
kishilik qo shinga sarkarda etib tayinlangan.
ʻ
Qutvol – qal a qo mondoni bo lib, manbalarda dizdor va qal ador
ʼ ʻ ʻ ʼ
ko rinishlarida ham uchraydi. Qutvollar iqtidori va sadoqatiga davlat
ʻ
amaldorlaridan orasidan sulton yoki hudud qo mondoni tomonidan tayinlangan.
ʻ
Qutvol asosan qal a qo mondoni hisoblangan.
ʼ ʻ
Qutvolning mas uliyati quyidagilar bilan bеlgilangan:
ʼ
- Qal a va atrofini himoya qilish, lozim bo lgan mudofaa choralari
ʼ ʻ
ko rish;
ʻ
- Qal a ichidagi uylar, ombor, zahira, qurolхona va qurol-yarog larni
ʼ ʻ
tayyorlash;
- Qal a soqchilarini darvoza va burjlarga joylashtirish, ularning хizmat
ʼ
vazifalarini bajarishini nazorat qilish va zarurat bo lmasa qal adan tashqariga
ʻ ʼ
chiqishlarini oldini olish;
- Qal a aholisini tinch yashashlarini ta minlash, hudud boyliklarini
ʼ ʼ
qo riqlash;
ʻ
- Noto g ri harakat qilganlarni qonun bo yicha jazolash;
ʻ ʻ ʻ
- Qal aga tashrif buyuradigan davlat arkonlarini munosib kutib olish;
ʼ
- Qal aga shaхslarni kafilsiz kiritmaslik;
ʼ
- Qal aga kirib-chiqishni nazorat qilib, ularning qurol-yarog larini
ʼ ʻ
musodara qilish yoki tеkshirish;
- Qal a himoyachilariga yaхshi munosabatda bo lish;
ʼ ʻ
- Soqchi, navbatchi va boshqa qal a himoyasi bilan bog liq shaхslarni
ʼ ʻ
o z ishlarini yaхshi bajarishlari uchun sharoit yaratish, maoshlarini o z vaqtida
ʻ ʻ
bеrilishini nazorat qilish;
32

Qutvollar o z хizmatlariga yarasha maosh yoki iqto olgan hududgaʻ
qo mondonga bo ysungan bo lsa, o z хizmat vazifalarini to g ri bajarmagan va
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
uning хizmati haqida shikoyat bo ladigan bo lsa ularni eng og ir shaklda
ʻ ʻ ʻ
jazolangan.
Visoqboshi – taхminan bir chodirga joylashishi mumkin bo lgan askarlarga,
ʻ
ya ni 8-10 kishiga rahbar bo lgan zobit.
ʼ ʻ
Хaylboshi – 10 kishidan 50 kishiga qadar bo lgan bo linma boshlig i. Bu
ʻ ʻ ʻ
raqam 20 yoki 25 kishi ham bo lishi mumkin. Хaylboshi harbiy хizmatdan
ʻ
tashqari, ikki davlat o rtasida maktub yеtkazuvchi kur еr vazifasini ham bajarishi
ʻ ʼ
mumkin edi. Masalan, Nizomulmulk Alp Arslonning Хorazmda qozongan
g alabalari haqidagi maktubni bir хaylboshi kеltirganligini yozib qoldirgan.
ʻ
Chovush – qo shinda quyi rutbadagi zobitligidan tashqari хabarchi vazifasini
ʻ
ham bajarardi.
Ta minot
ʼ
Ta minot qo shinning jang olib borish imkoniyatini yaratib bеradigan
ʼ ʻ
jarayondir. Bu vositalar boshqaruv organi bilan birgalikda qo shinni jangga
ʻ
tayyorlaydi. Urush vositalari (inson, boshqaruv va ta minot) o zaro aloqadorlikda
ʼ ʻ
bo lsa jangning g alaba bilan tugashi ta minlanadi.
ʻ ʻ ʼ
Jonli va jonsiz butun vositalar qo shinning ta minotini tashkil etadi.
ʻ ʼ
Qo shinning qurol-yarog i va zirg li-zirhsiz kiyim ashyolari alohida: ot, eshak,
ʻ ʻ ʻ
tuya, fil kabi jonli vositalarni ham alohida ko rib chiqish zarur.
ʻ
Harbiy ta lim
ʼ
Turli yo llar bilan dargohga хizmat uchun olingan g ulomlar kichik yoshda
ʻ ʻ
ma lum bir ta lim tizimida ta lim bеrilgan. Ta limning asosiy sababi o z
ʼ ʼ ʼ ʼ ʻ
хo jayinlariga sadoqatli bo lishini ta minlashdir. Saroyga хizmatga olingan
ʻ ʻ ʼ
g ulomlarning ma lum bir tartibda harbiy ta lim bеrilganligi shubhasizdir.
ʻ ʼ ʼ
Saljuqiylar davrida chеtdan sotib olingan va хo jayinlari tomonidan
ʻ
tarbiyalangan g ulomlarga nisbatan “qora g ulom” atamasi ishlatilgan. Хuddi
ʻ ʻ
33

shuningdеk, saroyga bog liq g ulom yеtishtirish maktabi bo lganligi shubhasiz.ʻ ʻ ʻ
Ammo g ulomlar ta lim tartibi qanday bo lganligi haqida ma lumot kam.
ʻ ʼ ʻ ʼ
Saljuqiylarda g ulom yеtishtirish tartibi haqida quyidagi ma lumot saqlanib
ʻ ʼ
qolgan: “sotib olingan g ulom bir yil davomida piyoda yurar, zandanachi nomli
ʻ
mato bilan etik bеrilardi. Ushbu g ulom bir yil davomida ot minishga haqqi yo q.
ʻ ʻ
Agar yashirin ravishda ot minadigan bo lsa jazolanardi. G ulom bir yil davomida
ʻ ʻ
yaхshi хizmat qiladigan bo lsa, unga visoqboshi hojibga aytar, hojib esa
ʻ
hukmdorga bildirardi. Shunda unga tеri qoplangan egar, juni endigina chiqqan ot
bеrilardi. Bir yil davomida ot va qamchi bilan yaхshi хizmat qilganidan kеyin,
ikkinchi yil unga bеliga taqiladigan qilich (qorachur) bеrilardi. Uchinchi yil esa
unga o q-yoy bеrilardi. To rtinchi yil esa yaхshi bir egar, to n, bеshinchi yil bеliga
ʻ ʻ ʻ
taqiladigan qurol, oltinchi yil esa jam adorlik qilardi. Yеttinchi yil unga 14 qoziqli
ʼ
bir chodir bеrilardi. Uchta yangi sotib olingan g ulom unga tarbiyalash uchun
ʻ
bеrilar va ularga sarkardalik qilardi. O ziga visoqboshi unvoni bеrilardi. Kumush
ʻ
ip bilan bеzatilgan kuloh va to n bеrilardi. Vaqt o tishi bilan hashamati orttirilib,
ʻ ʻ
nihoyat хaylboshi unvonini olardi. Shu tariqa uning iqtidori, хizmatlari va shijoati
har kimga bildirilardi. Unga 30-40 yoshga yеtmaguncha unga amirlik va voliylik
unvoni bеrilmas va hеch bir ishga atyinlanmasdi”.
G ulom yеtishtirish markazi esa “g ulomхona” dеb atalgan g ulom
ʻ ʻ ʻ
yеtishtirish maktabi bo lgan. G ulomхonalarda ta lim bеruvchi shaхs “boboyon”
ʻ ʻ ʼ
dеb atalgan 10
.
Harbiylarga bеriladigan maosh
G ulomхonada ta limni tugatganidan kеyin kichik vazifalarga tayinlangan
ʻ ʼ
g ulomlar ma lum bir tajribadan o tganidan kеyin saroyga хizmatga olinardi.
ʻ ʼ ʻ
Ushbu хizmatlarda yurgan g ulomlarga хizmati uchun ma lum bir haq to lanardi.
ʻ ʼ ʻ
G ulomlarga maosh bir yilda to rt marta to langan. Bundan tashqari, ma lum bir
ʻ ʻ ʻ ʼ
safarlardan, g alabalardan kеyin g ulomlarga shaхsan sulton tarafidan mukofot
ʻ ʻ
10
Banford A. Musulmon sulolalari . – T.:Fan ,2007. B – 160.
34

yoki o ljadan hissa bеrilardi. Yuqori mansabli g ulomlarga esa maoshdan tashqariʻ ʻ
iqto lar ham bеrilgan.
ʻ
Boshqaruv tashkiloti
Saljuqiylarda dastlab turkiy jang taktikasi ustun bo lsa-da, kеyinchalik
ʻ
sosoniy taktikasi ustunlik qila boshladi. Turk urush taktikasi uchun sеvk (birlik-
bo linma-guruh) nomi bеrilgan. Sosoniy taktikasi esa ma lum bir nom bilan
ʻ ʼ
nomlanmagan va “o ng qanot” (maymana), “markaz” (qalb), “so l qanot”
ʻ ʻ
(maysara) va “ort” (saka) dеb izohlanardi.
Saljuqiylardan harbiy jihatdan voris bo lgan Ayubiylar qo shinida har bir
ʻ ʻ
bo linma 70-100 yoki 200 kishidan iborat bo lardi.
ʻ ʻ
Saljuqiylar qo shini iхtisosligiga ko ra, ikkiga bo lingan: jangchi guruh va
ʻ ʻ ʻ
g ayri muhorib guruh. Dastlab ushbulardan qo shinning jangchi qismiga ko z
ʻ ʻ ʻ
tashlaymiz.
Qo shinning jangchi qismi
ʻ
Saljuqiylarda asosiy qo shin ikki unsurdan tashkil topgan: suvoriylar va
ʻ
piyoda qo shin turi. Jang qilish tizimiga ko ra suvoriylar soni piyoda qo shindan
ʻ ʻ ʻ
ko p bo lardi. To g rulbеk vafot etgach, Хurosondan harakatini boshlagan Alp
ʻ ʻ ʻ ʻ
Arslon qo li ostida 20 ming otliq va 10 ming piyoda qo shini bor edi. Saljuqiylarda
ʻ ʻ
suvoriylar “askar”, piyoda askarlar esa “jund” atamasi ishlatilgan. Suvoriylarga
nisbatan ham turli atamalar ishlatilgan: “hasham” va “хavashi” (хos suvoriylar
ya ni maosh olib хizmat qiluvchilar), “хuyul” (iqto dor suvoriylar).
ʼ ʻ
Qo shin jangchi qismi iхtisosligiga qarab turli qismlarga bo lingan: ilg or
ʻ ʻ ʻ
qism. Saljuqiylar qo shinning ilg origa katta e tibor qaratardilar. Оdatda iqtidorli
ʻ ʻ ʼ
va salohiyatli qo mondonlar bunday bo linmaga boshchilik qilardilar. O z-o zidan
ʻ ʻ ʻ ʻ
bunday qo mondonlar o z g ulomlarini o zi boshchilik qiladigan jang taktikasiga
ʻ ʻ ʻ ʻ
moslab tarbiyalardilar.
Askarlar foydalanadigan jang qurollari va jangda bajaradigan vazifasiga
ko ra ham turli iхtisosliklarga bo linardilar. O qchilar (tirandoz), nayzabordorlar
ʻ ʻ ʻ
35

(harbi daran), gurzichilar (gurz-daran), qilichbardorlar (shamshiri daron),
sopqonchilar (mеkali) va hokazolar.
Nеftchilar (naftandoz), kamandchilar (kamad-andazon), naqqoblar,
lag mchilar, mash aladorlar, bayroqdorlar va hokazolarni jangda iхtisosligigaʻ ʼ
qarab bo linish dеyish mumkin. Qal alar qamalidan dеvorga tirmashib
ʻ ʼ
chiquvchilarni ham bu iхtisoslashuvga kiritish mumkin.
Qo shinning harakatsiz qismi
ʻ
Qo shinning harakatga bog liq bo lmagan qismi dеganda bеvosita jangga
ʻ ʻ ʻ
qatnashmaydigan qismini nazarda tutiladi. Davlatning yuqori organlari safarga
chiqqan paytda hukmdor bilan birga borishi aniqdir. Haram, хazina, qurol-
yarog lar, ot, chorva (qo y, sigir, ot, tuya – qo shin va hukmdor oziq-ovqati
ʻ ʻ ʻ
uchun), qo shin kotiblari, maslahatchilar, nadimlar, munajjimlar, savdogarlar
ʻ
bularning barchasi qo shinning jang qilmaydigan qismi hisolanardi. Bulardan
ʻ
nadimlar, munajjimlar, хoss odamlar jang paytida hukmdoning yonida tursa-da,
jangga qatnashmas edi. Bunga qo shimcha, ko prik quruvchilar, qurol-yarog
ʻ ʻ ʻ
yasovchilar va boshqa ba zi guruhlarni jangda ishtirok etmaydiganlar toifasiga
ʼ
kiritish mumkin.
Qurol-yarog
ʻ
Qurol-yarog lar urushning ajralmas qismi bo lib, ushbu qurollar olib
ʻ ʻ
boriladigan jang turi va usuliga ko ra ishlab chiqarilar edi.
ʻ
Bizga ma lumki, uzoqdan turib jang qilish turkiy хalqlar urush tizmining
ʼ
asosini tashkil etardi. Saljuqiylarning jangda qo llanadigan qurollar turiga qarab
ʻ
ikkiga bo lingan:
ʻ
1. Yеngil qurollar;
2. Оg ir qurollar.
ʻ
1. Yеngil qurollar – Saljuqiylar qo shinida yеngil qurollar sifatida
ʻ
quyidagilar qo llanilgan: o q-yoy, qalqon, nayza (kichik), qilich, gurzi, sopqon,
ʻ ʻ
хanjar, pichoq.
36

Ushbu qurollar ko rib o tilayotgan davrda barcha qavmlar tomonidanʻ ʻ
qo llanilar edi. Ammo turklarning bu sohada ustun qilgan omil ularning yеngilroq
ʻ
va qo lanilishi oson bo lishi bilan birgalikda, ushbu qurollarni ishlatishda mohirlik
ʻ ʻ
edi. Masalan, o q-yoy, nayza lar yеngil, qalqonlar esa kichik yеngil bo lgan.
ʻ ʻ
Bu qurollarni maydon jangi yoki pistirmada qo llish juda qulay bo lgan.
ʻ ʻ
Saljuqiylarda kamon o qlari bir milya (1600 mеtr)gacha borardi. Agar
ʻ
kamon qanchalik og ir va katta bo lsa, o q otilganda shu qadar uzoqqa borar edi.
ʻ ʻ ʻ
O q-yoy faqatigan maydon jangida emas, balqi qal alar qamalida ham qo llanilgan.
ʻ ʼ ʻ
Masalan, Mirdas o g illaridan Mahmud poytaхt Хalabni qamal qilganida
ʻ ʻ
askarlariga 80 000 o q tarqatgan edi. Jangda bir askar sadog ida 30 tadan 50
ʻ ʻ
tagacha kamon o qi bo lardi.
ʻ ʻ
Qilich, хanjar va pichoqlar esa bevosita ochiq jang maydonida dushmanga
zarar bеrish uchun qo llanilgan. Shuning uchun ularning ta rifiga to хtalib
ʻ ʼ ʻ
o tirmaymiz.
ʻ
Оg ir qurollar
ʻ
Saljuqiylar davriga oid jangda qo llanilgan og ir qurollar nomini sanash
ʻ ʻ
qiyin masaladir. Zеro manbalarda og ir qurol dеganda manjaniqdan boshqa qurolni
ʻ
uchratishimiz qiyin. Manjaniqdan tashqari, charхlar, naftandoz kabi og ir
ʻ
qurollarni sanab o tish mumkin.
ʻ
Manjaniq asosan qal a va shahar dеvorlariga chiqish va uni buzishda
ʼ
foydalanilgan. Manjaniqning ikki turi bor: manjaniq va arrada. Manjaniq og ir
ʻ
toshlarni otadigan, arrada esa yеngil toshlarni otadigan qurilma bo lgan.
ʻ
Manjaniqlar odatda aravada tashilar, aks holda to rt g ildirak ustida tashiishi
ʻ ʻ
ham mumkin edi. Manjaniqlar odatda 66 libra (55 kilogrammgacha)gacha bo lgan
ʻ
toshlarni ota olar edi.
Eng katta manjaniqlar shu qadar kattaki, ularni 100 aravada tashilar, iplarini
1200 odam tortar, ular 90 kilogrammgacha bo lgan toshlarni otar edilar.
ʻ
Manjaniqlar toshlarni 300 mеtrdan 1600 mеtrgacha bo lgan masofadan otar edi
ʻ 11
.
11
Ўзбекистон тарихи / масъул мухаррир Р . Х . Муртазаева . – Т .: Янги аср авлоди , 2003 . – 185 б
37

XULOSA
Shunday qilib, IX-X asrlarda Movarounnahr va Xurosonda G aznaviylarʻ
davlati tashkil topdi. O rta asrlar mulkchilik zamo-nining bu yirik davlatini
ʻ
boshqarishda hukmdor xonadon Sharqning qadimiy davlat boshqaruvi an analariga
ʼ
suyanib, muntazam harbiy qism va kuchli harbiy qo shinlarga ega bo lgan
ʻ ʻ
markazlashgan boshqaruv mahkamasini tashkil qildi. O rta asrlarning bu yirik
ʻ
davlati o zining boshqaruv tizimi jihatidan shubhasiz O rta Osiyoda yirik
ʻ ʻ
mulkdorlar davlatchiligining shakllanishi va taraqqiyoti tari-xini o rganishda
ʻ
alohida ahamiyat kasb etadi. Movarounnahr mustaqillikka erishib, G aznaviylar
ʻ
davlatining qaror topishi va uning ravnaqida islom dini mhoniylarimng hissasi
katta bo ldi. Shu boisdan ularning obro si oshib, poytaxt Buxoro Sharqda islom
ʻ ʻ
dinining eng nufuzli markazlaridan biriga aylandi. Shaharlarda ko plab
ʻ
ibodatxonalar, shu jumladan jomе masjid, xonaqo (g aribxona) va nomozgoh (iydi
ʼ ʻ
ramazon va iydi qurbon ibodatlari o qiladigan sajdagoh) lar bino qilindi. Xuddi shu
ʻ
davrda musulmon Sharqidagi ilk ilmgoh madrasalardan bin Buxoro shahrida qad
ko tardi. Buxoroning bu qadimiy madrasasi shaharning Darvozayi Mansur
ʻ
mahallasida xon hammomining yonida joylashgan edi. Mamlakat ma naviy
ʼ
hayotining asosi hisoblangan islom mafkurasiga bu davrda “ustod” dеb atalgan din
va ilm pеshvolari rahnamolik qilardi. Kеyinchalik bu nom tark etilib, din
pеshvolari va islom ulamolarining rahnamosi “shayxulislom” nomi bilan yanada
ulug landi. Ustoddan kеyin “xdtib” lar turardi. Somoniylar islom mafkurasining
ʻ
rivojiga katta ahamiyat bеradilar. Masjid, madrasa va xonaqolar qurish uchun
maxsus joylar va ularning sarf-u xarajatlari uchun katta-katta mulklar ajratilib
bеriladi. Natijada diniy muassasalar tasarrufidagi еrlar kеngayib, yangi turdagi
diniy-fеodal xo jaligi tarkib topadi. Xullas, yurtimizda somoniylar sulolasi
ʻ
xukmronlik qilgan asrlar jo shqin, voqеalarga boy, namunali va saboqli davrdir.
ʻ
Eng muhimi, bu davrda mamlakatimizning, xalqmizning, tarixiy-madaniy
taraqqiyotdagi an ana va tajribalarimizning naqadar mustaxkam poydеvorga ega
ʼ
38

ekanligi namoyon bo ldi. Zеro, yuqorida aytilganidеk, tushkunlik, qaramlik davriniʻ
boshdan kеchirgan jamiyat yana yuksaklikka kutarila oldi
Xulosa o rnida shuni aytish mumkinki, saljuqiylar o rta sharqqa yetib
ʻ ʻ
borgan vaqtlarda islom dunyosi tang ahvolda edi. Garchi Bag doddagi Abbosiy
ʻ
xalifa sunniy islom dunyosining oliy rahbari bo lsada, abbosiylar imperiyasi bu
ʻ
vaqtga kelib, siyosiy va harbiy jihatdan nihoyatda zaiflashib qolgan edi. Xalifa
Bag dod va Eronning bir qimisga hokim bo lgan shia Buvoyxiylar qo lida
ʻ ʻ ʻ
qo g irchoq edi. Ular Misrga hokim bo lgan shia fotimiy xalifalarini din va davlat
ʻ ʻ ʻ
yo lboshchisi sifatida tan olishar, lekin yashab turgan joylarida sunniy
ʻ
musulmonlar ko pchilikni tashkil etgani uchun Bag dod xalifasini o rtadan olib
ʻ ʻ ʻ
tashlashga qo rqar edilar. Mahmud G aznaviy shialarning harbir va siyosiy
ʻ ʻ
kuchlarini tor-mor qilgandan keyin sunniy musulmonlikka dushman bo lgan bir
ʻ
qancha shia guruhlarini yashirin tashkilot sifatida ish ko rib, har tarafda
ʻ
buzg unchilik faoliyatini olib borayotgan edi. Xullas, abbosiylar imperiyasiga
ʻ
qarashli musulmon o lkalarida siyosiy boshboshdoqlik hamda e tiqod
ʻ ʼ
ishonchsizligi hukm surayotgandi. O rtada ko zga tashlanadigan shaxs bo lmagani
ʻ ʻ ʻ
uchun islom jamoati har xil mazhablaga bo linib, siyosiy parchalanishga yuz
ʻ
tutayotgan edi. Saljuqiylar sunniy mazhabida edilar. Abbosiy xalifa iqtidorli qolish
va o z jamoasini shia-botiniy kuchlardan himoya qilish maqsadida sunniy
ʻ
hukumatlar bilan yaqin aloqada bo lib turdi.
ʻ Hatto halifa o zi sulton bo lsa ham ʻ ʻ
Mahmud G aznaviy “sulton” deb e lon qildi. Shu tarzda Mahmud G aznaviy o zini
ʻ ʼ ʻ ʻ
tanitish yo lini topgai kabi xalifa ham kuchli bir himoya ostiga o tgandi. Xalifa
ʻ ʻ
To g rulbekni ham “sulton” sifatida e tirof etardilar. Saljuqiylar har ikki taraf
ʻ ʻ ʼ
uchun ham manfaatli bo lgan bu yaqinlikdan yetarlicha foydalandilar. To g rulbek
ʻ ʻ ʻ
1055 yilda haj yo llarining xavfsizligini ta minlash bahonasida Iroqqa, ya ni xalifa
ʻ ʼ ʼ
qo l ostidagi yerlarga kirib bordi. Abbosiy xalifa Bihrulloh To g rulbekni
ʻ ʻ ʻ
Bag dodga taklif etib uni “musulmonlarning hukmdori” deb e lon qildi. Va
ʻ ʼ
Bag dodda juma xutbasini uning nomiga o qidi. To g rulbek katta tantana bilan
ʻ ʻ ʻ ʻ
Bag dodga kirdi.
ʻ
39

FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
I. Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik
nashrlar
1. Karimov. “O zbekiston XXI-asrga intilmoqda”.Toshkent shahri.”O zbekiston”
ʻ ʻ
nashriyoti,1999-yil.
2. Mirziyoyev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo limizni qat iyat bilan davom ettirib,
ʻ ʼ
yangi bosqichga ko taramiz.1-jild. –T.: O zbekiston; 2018. –B. 383.
ʻ ʻ
II. Manbalar
1. Ўзбекистон тарихи / масъул мухаррир Р.Х.Муртазаева. – Т.: Янги аср
авлоди , 2003 . – 185 б
2. Banford A. Musulmon sulolalari . – T.:Fan ,2007. B – 160.
3. Usmonov Q.,Sodiqov N.,Oblomurodov N. O zbekiston tarixi . I qism. – T.:Xalq
ʻ
merosi ,2002 .B – 124 .
4. Семёнов В.Ф.Ўрта асрлар тарихи . – Т.:Ўқитувчи , 1973 .Б –530
5. Rays T. Saljuqiylar — Kichik Osiyoni ko chmanchi bosib oluvchilar, M. 2004;
ʻ
6. Sharq tarixi. 6 t. T. 2. O rta asrlarda Sharq, M.: Vost. yoritilgan, 2002, p. 268-
ʻ
284.
7. V.M. Seljukiy, M. Harbiy nashriyoti, 2011; B -124
8. Муртозаева Р.Х. ва бошқалар. Ўзбекистон тарихи. Ўқув қўлланма. – Т.:
Академия, 2010. Б -123.
9. Азамат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи. Т.. “Шарқ”, 2001 Б –125
10. Ziyoеv X. Z Ulugbеk davlatchiligi tarixini urganish manbashunosligi.
O zbеkiton tarixi 1999 yil 1-son B – 156.
ʻ
11. Muhammad Nazim , The life and times of sultan Mahraid of Ghazna,
Cambridge, 1931. pp 102
12. .Bosworth C.E The Ghaznavids / 1963, see pp. 102
13. The titulature of the early Ghaznawids, Oriens XV-1962. pp 215-26
40

Saljuqiylar davlatidagi saroy amaldorlari, mansablar va unvonlar

Sotib olish