Информация о документе

Цена 50000UZS
Размер 76.3KB
Покупки 0
Дата загрузки 15 Июнь 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Психология

Продавец

ISROILJONOVLAR

Дата регистрации 31 Май 2024

5 Продаж

Salomatlik psixologiyasining fan sfatida yuzaga kelish sabablari va asosiy sohalari

Salomatlik psixologiyasining fan sfatida yuzaga kelish sabablari va asosiy sohalari Reja: Kirish. I BOB. SALOMATLIK PSIXOLOGIYASI TUSHUNCHASI VA RIVOJLANTIRISH TARIXI. 1.1. Salomatlik psixologiya tushunchasi. 1.2. Psixologik salomatlik qadriyat sifatida. I bob bo yicha xulosa.ʼ II BOB. IJTIMOIY MUNOSABATLAR VA PSIXOLOGIK SALOMATLIK UYG‘UNLIGI. 2.1. Psixologik salomatlik va shaxslararo munosabatlarning chambarchas bog'ligi 2.2. Salomatlik psixologiyasi va uning istiqbollari. II bob bo'yicha xulosa. Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar. KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Shaxsiy rivojlanish va psixologik salomatlik hozirgi kunda ruhiy va psixologik sog'liq muammolari mahalliy fanlarda faol o'rganilmoqda. Psixologiya ushbu muammolarni hal qilishda, birinchi navbatda, psixologik ta'lim xizmatining rivojlanishi bilan bog'liq muhim hissa qo'shadi. Atamasi “ psixologik salomatlik ” Ushbu kontseptsiyaga, uning fikricha, aqliy salomatlik fenomeni bilan aloqani I.V. Dubrovina kiritdi. Dubrovinaning so'zlariga ko'ra, psixologik salomatlik ruhiy salomatlikning bir qismidir, u "shaxsiyatni" umuman anglatadi va "inson ruhining eng yuqori amoyishlari" bilan belgilanadi. Qatnashchilarga astma sabab bo'lganligi sababli, polen astma holati qayd etilganligi ta'kidlandi. Shuningdek, ishtirokchilarga ruhiy buzilishlarning sabablari ular tartibsizlikni qanchalik tezlashtirganiga qarab o'zgarishi mumkinligi va ular tezda o'zlarining sabablarini va uzoqroq sabablarini o'zlarining ro'yxatiga kiritishlari kerakligi haqida ma'lumot berildi. Ushbu ko'rsatma kasalliklarning asosiy sabablarini, shuningdek xatti-harakatlarga ta'sir qiluvchi bevosita sabablarni aniqlashga qaratilgan. Va nihoyat, ishtirokchilarga sabablarni sanab o'tgandan so'ng, ularning har biri 1 dan 10 gacha bo'lgan shkalada qanchalik muhim yoki kuchli ekanligini baholashlari kerakligi haqida ko'rsatma berildi. Agar psixologik sog'lomlik haqidagi g'oyalarning paydo bo'lishining tarixiy tomoniga murojaat qilsak, ular Sharqda birinchi marta shakllana boshlaydilar. Qadimgi Hindistonda miloddan avvalgi 6 asr Vedalar sog'lom turmush tarzining asosiy qoidalarini shakllantirishadi. Ulardan biri psixikaning barqaror muvozanatiga erishishdir. Ushbu muvozanatga erishish uchun birinchi va zaruriy shart - bu to'liq ichki erkinlik, odamning jismoniy va ruhiy ekologik omillarga qattiq bog'liqligi yo'qligi. Ichki muvozanatni o'rnatishga olib keladigan yana bir yo'l yurak, sevgi yo'li edi. Erkinlik baxsh etadigan muhabbat bxakti yoga-sida odamni, bir guruh odamlarni sevish emas, balki bu dunyodagi barcha tirik mavjudotga bo'lgan muhabbat borliq mohiyatining eng yuqori ifodasi sifatida tushuniladi. Ichki erkinlikka erishishning uchinchi usuli - aql, aql yo'li - jana-yoga taklif qildi, unda birorta ham yogi bilimdan voz kechmasligi kerak, chunki u hayotiylikni oshiradi. Astma misolidan foydalanib, ishtirokchilarga agar "yoshligida sigaret chekishni" zaif omil deb hisoblasangiz, bu ko'rsatkichni 2 martagacha baholash mumkin va agar "stress" nuqtai nazaridan kuchliroq rol o'ynasa deb aytilgan. astma, deb baholanishi mumkin. Sabablar ro'yxati va tartibsizlikning ahamiyatini baholab bo'lgandan so'ng, ishtirokchilar o'zlarining sabablari bilan tanishdilar va sabablarni baholash bilan bog'liq uchta vazifani bajarishdi. Ular endi biologik, psixologik va atrof- muhitga bog'liq bo'lgan sabablarni baholashni so'rab, uchta alohida topshiriqni bajarishlarini aytishdi. Ishtirokchilardan oldingi vazifalarda berilgan baholarni esga olmagan holda, har bir vazifani alohida-alohida ajratish so'raldi va ularga aniq sabab psixologik, biologik va atrof-muhit bo'lishi mumkinligi eslatildi, chunki ular o'zaro eksklyuziv sohalar emas. Sharq falsafasida inson aqli va tanasining birligiga har doim alohida e'tibor qaratilgan. Xullas, xitoy mutafakkirlari tananing nomutanosibligi aqliy beparvolik natijasida yuzaga keladi deb ishonishgan. Ular beshta og'riqli kayfiyatni ajratib ko'rsatishdi: g'azab va jahldorlik, tajriba, tashvish va umidsizlik, qayg'u va qayg'u, qo'rquv va tashvish. Bunday kayfiyatlarga moyillik, insonning hayotini qisqartirgan holda, ikkala organning va umuman butun organizmning energiyasini buzadi va falaj qiladi. Quvonch tananing energiya oqimlariga uyg'un elastiklik beradi va umrni uzaytiradi. Sabablarni baholash bilan bog'liq bo'lgan vazifalar doirasi va ko'rsatmalari ishda bir xil edi. Sabablarni baholash bilan bog'liq uchta vazifaning tartibi Lotin kvadratining dizayni yordamida muvozanatlangan, shunda to'qqizta tartibsizliklarda har bir vazifa buyurtmaning har bir bandida bir xil ko'rinishda bo'lgan. Kurs ishining maqsadi . Salomatlik psixologiyaning maqsadi vazifasi va metodflarini ilmiy o rganish.ʼ Kurs ishining predmeti . Salomatlik psixologiyaning maqsadi va vazifalari. Kurs ishining obyekti . Salomatlik psixologiyasi fanining ilmiy asosi. Kurs ishining metodi . Kuzatish, kantent analiz, suhbat. Kurs ishining tuzilishi . 2 bob, 4 paragraf, xulosa tavsiya va foydalanilgan adabiyotlar ro yhatidan iborat.ʼ I BOB. SALOMATLIK PSIXOLOGIYASI TUSHUNCHASI VA RIVOJLANTIRISH TARIXI. 1.1. Salomatlik psixologiya tushunchasi. JSST nizomiga ko’ra, «salomatlik — nafaqat kasallik va jismoniy nuqsonlarning yo’qligi, balki to’liq jismoniy, ruhiy va ijtimoiy farovonlik holatidir». Biroq, bu ta’rifni populyatsion va individual miqyosda salomatlikni baholash uchun ishlatib bo’lmaydi. JSST ma’lumotlariga ko’ra, mediko-sanitar statistikada salomatlik tushunchasi ostida insonda kasalliklar va buzilishlar aniqlanmasligi, populyatsion miqyosda esa — o’lim, kasallanish va nogironlik ko’rsatkichining pasayishi jarayoni tushuniladi. P. I. Kalyu «Salomatlik tushunchasining asosiy xususiyatlari va sog’liqni saqlashni qayta tuzishning ayrim masalalari: batafsil ma’lumot» nomli ishida dunyoning turli mamlakatlarida, turli davrlarda va turli ilmiy me’yorlar tomonidan tuzilgan salomatlikning 79 ta’rifini ko’rib chiqdi. Ta’riflar orasida quyidagilar uchraydi: 1. Sog’lik — organizmning barcha darajalarda normal faoliyat ko’rsatishi, shaxsiy yashab qolish va nasl qoldirishga imkon beradigan biologik jarayonlarning normal kechishi. 2. Organizm va uning funktsiyalarining atrof muhit bilan dinamik muvozanati. 3. Ijtimoiy faoliyatda va jamoat foydali ishlarida qatnashish, asosiy ijtimoiy funktsiyalarni to’liq bajarish qobiliyati. 4. Kasalliklar, kasal holatlar va o’zgarishlar bo’lmasligi. 5. Organimzning doimo o’zgarib turadigan atrof-muhit sharoitlariga moslashish qobiliyati. Kalyuga ko’ra, barcha mumkin bo’lgan salomatlikning barcha tavsiflari quyidagi tushunchalarga tenglashtirilishi mumkin:  Tibbiy model — tibbiy belgilar va xususiyatlarni o’z ichiga olgan ta’riflar uchun; salomatlik kasallik va uning alomatlari yo’qligi sifatida.  Biotibbiy model — organik buzilishlar va nosog’lomlikning sub’yektiv hissiyotlari yo’qligi.  Bioijtimoiy (biosotsial) model — ijtimoiy belgilar birinchi o’ringa qo’yiladigan tibbiy va ijtimoiy belgilar birgalikda qaralishi qo’shiladi.  Qiymat-ijtimoiy model — qiymat sifatida insonning salomatligi qaraladi; JSSTning ta’rifi aynan shu modelga to’g’ri keladi.  Individual salomatlik — bu alohida insonning sog’lig’i.  Guruh salomatligi — ijtimoiy va etnik guruhlarning salomatligi.  Mintaqaviy (regional) salomatlik — ma’muriy hududlar aholisining salomatligi.  Jamoat salomatligi — populyatsiya salomatligi, umuman aholining sog’ligi; «kasalliklarni oldini olish, hayot davomiyligini uzaytirish va tashkiliy sa’y- harakatlar orqali sog’lomlashtirish, jamiyat, tashkilotni o’z fikriga binoan tanlash (davlat yoki xususiy, jamoat yoki individual) ilmi yoki san’ati» deya ta’riflanadi. Jamiyat sog’lig’ining profilaktikasi usullari — ta’lim dasturlarini joriy etish, siyosatni, xizmat ko’rsatishni ishlab chiqish va ilmiy tadqiqotlar o’tkazishdir. Emlash tushunchasi jamoat salomatligi tushunchasi bilan bog’liq. Davlat sog’liqni saqlash dasturlarining ulkan ijobiy ta’siri keng e’tirof etilgan. XX asrdagi sog’liqni saqlash siyosati natijasida qisman, chaqaloqlar va bolalar o’limining pasayishi kuzatildi va dunyodagi ko’plab odamlar hayot davomiyligi barqaror o’sdi. Misol uchun, amerikaliklarning o’rtacha umr ko’rish darajasi 1900 yildan boshlab 30 yilgacha, butun dunyoda olti yilga ortganligi qayd etildi. SALOMATLIK DARJASINI ANIQLASH, UNING KO’RSATKICHLARI `Inson salomatligi — sifat ko’rsatkichi bo’lib, u miqdoriy parametrlar: antropometrik (bo’y, vazn, ko’krak qafasi hajmi, a’zolar va to’qimalarning geometrik shakli); jismoniy (yurak urish tezligi, arterial qon bosimi, tana harorati); biokimyoviy (tanadagi kimyoviy elementlar, eritrotsitlar, leykotsitlar, gormonlar va boshqalar miqdori); biologik (ichak florasining tarkibi, virusli va infektsion kasalliklar mavjudligi) va boshqa biomarkerlardan tashkil topadi. Inson organizmi holati uchun «norma» tushunchasi mavjud bo’lib, bunda parametr qiymatlari tibbiyot fani va amaliyoti bilan belgilanadigan diapazonga to’g’ri kelishi inobatga olinadi. Qiymatning berilgan diapazondan og’ishi, salomatlik yomonlashuvining belgisi va dalili bo’lishi mumkin. Tashqi tomondan, sog’likni yo’qotish tananing tarkibiy tuzilmalari va funktsiyalarida o’lchanadigan buzilishlarda, uning moslashuvchanligi o’zgarishida ifodalanadi. JSST nuqtai nazaridan, odamlar sog’lig’i ijtimoiy sifat hisoblanadi va shu munosabat bilan aholi salomatligini baholash uchun quyidagi ko’rsatkichlar tavsiya etiladi:  Yalpi ichki mahsulotni sog’liqni saqlashga sarflash;  Birlamchi tibbiy yordamning mavjudligi;  Aholining immunizatsiya darajasi;  Homilador ayollarni malakali xodimlar tomonidan tekshirilishi darajasi;  Bolalarning oziqlanish holati;  Bolalar o’limi darajasi;  O’rtacha umr ko’rish davomiyligi;  Aholining gigienik savodxonligi.  Arterial qon bosimi 140/90 mm sim.ust dan yuqori emas.  Tana harorati — 35,5 dan 37,4 °C gacha Sog’lik nuqtai nazaridan arterial qon bosimining ikki darajasini aniqlash mumkin:  Optimal : SAB 120 dan, DAB 80 mm sim.ust dan kam emas.  Normal : SAB 120-129, DAB 84 mm sim.ust. SAB — sistolik arterial bosim. DAB — diastolik arterial bosim.  Tibbiy-demografik — tug’ilish darajasi, o’lim darajasi, aholining tabiiy o’sishi, chaqaloqlarning o’lim darajasi, muddatidan oldin tug’ilgan chaqaloqlar soni, kutilayotgan o’rtacha umr ko’rish darajasi.  Kasallanish — umumiy, infektsion, vaqtinchalik mehnat qobiliyatini yo’qitsh bilan, tibbiy ko’riklarga ko’ra, asosiy noepidemik kasalliklar, gospitalizatsiyalangan.  Nogironlik ko’rsatkichlari.  Jismoniy rivojlanish ko’rsatkichlari. Barcha mezonlar dinamikada baholanishi kerak. Aholi salomatligini baholashning muhim mezonlari salomatlik ko’rsatkichi (indeksi), ya’ni tekshirilish vaqtida (masalan, yil davomida) kasal bo’lmaganlarning ulushi hisoblanishi kerak. SALOMATLIK OMILLARI Salomatlik psixologiyasida sog’liqqa ta’sir qiluvchi uchta omil ajratiladi: mustaqil, uzatuvchi va motivatorlar .  Mustaqil : salomatlik va kasallik bilan o’zaro bog’liqligi (korrelyatsiyasi) eng kuchlidir:  Salomatlikka yoki kasallikka moyil qiladigan omillar:  Xulq-atvori patterni; A (ambitsiyalik, agressivlik, kompetentlik, qo’zg’aluvchanlik, mushaklarning zo’riqishi, tezkor faoliyat turi, yurak-tomir kasalliklarining yuqori xavfi) va B (qarshi sifatlar) tipidagi xatti-harakatlar omillari.  Yordamchi dispozitsiyalar (masalan, optimizm va pessimizm).  Hissiy patternlar (masalan, aleksitimiya).  Kognitiv omillar — salomatlik va kasallik, norma, qadriyatlar, salomatlikka bo’lgan shaxsiy baho va boshqalar haqida tushunchalar.  Ijtimoiy muhit omillari — ijtimoiy qo’llab-quvvatlash, oila, kasbiy muhit.  Demografik omillar — jins omili, individual koping-strategiyalar, etnik guruhlar, ijtimoiy sinflar.  Uzatuvchi omillar :  Turli darajadagi muammolarni boshqara olish.  Moddalar qabul qilish va ularning suiiste’mol qilinishi (spirtli ichimliklar, nikotin, oziq-ovqat buzilishlari).  Sog’likni mustahkamlaydigan xatti-harakatlar turlari (ekologik muhitni tanlash, jismoniy faollik).  Sog’lom turmush tarzi qoidalariga rioya qilish.  Motivatorlar :  Stressorlar.  Kasallikning mavjudligi (kasallikning o’tkir epizodlariga moslashish jarayoni). Jismoniy salomatlik omillari:  Jismoniy rivojlanish darajasi;  Jismoniy tayyorgarlik darajasi;  Zo’riqishlar uchun funktsional tayyorgarlik darajasi;  Moslashuvchan zaxiralarni safarbar qilish (mobilizatsiya) darajasi va yashash muhitining turli omillariga moslashishni ta’minlaydigan bunday mobilizatsiyaga tayyorlik. Jahon sog’liqni saqlash tashkiloti erkaklar va ayollar salomatligidagi farqlarni o’rganishda biologik mezonlarni emas, balki gender (irsiy) mezonlardan foydalanishni tavsiya qiladi, chunki aynan ular mavjud farqlarni yaxshi tushuntiradi. Sotsializatsiya jarayonida erkaklarda o’z-o’zini himoya qiladigan xatti-harakatlardan voz kechish, katta daromad olishga qaratilgan xatarli va tavakkalli xatti-harakatlar amalga oshirilishi rag’batlantiriladi; ayollarda esa bo’lajak onalar sifatida salomatlikni saqlash. Ammo salomatlikning tashqi chiroy kabi namoyoniga urg’u berilganda, sog’lom faoliyat ko’rsatish o’rniga xarakterli ayollar buzilishlari sodir bo’lishi mumkin, qoida tariqasida oshoqozon-ichak buzilishlari. Erkaklar va ayollarning umr ko’rish davomiyligidagi farq yashash joyiga bog’liqdir; Yevropada bu yetarlicha farq qilsa, Osiyo va Afrikaning bir qator mamlakatlarida deyarli yo’q bo’lib, bu birinchi navbatda jinsiy a’zoni kesish, homiladorlikning asoratlanishi, tug’ruq va yomon bajarilgan abort qilish tufayli ayollar o’limi bilan bog’liq. Shifokorlar erkaklarga nisbatan o’zlarining kasalliklari haqida ayollarga to’liq bo’lmagan ma’lumot berishlari ko’rsatilgan. Salomatlik omillariga daromad va ijtimoiy mavqe, qo’llab-quvvatlash ijtimoiy tarmoqlari, ta’lim va savodxonlik, bandlik / mehnat sharoitlari, ijtimoiy muhit, jismoniy muhit, sog’liqni saqlash bo’yicha shaxsiy tajriba va qobiliyatlar, bolaning sog’lom rivojlanishi, biologiya va genetika rivojlanganlik darajasi, tibbiy xizmatlar va madaniyat tegishlidir. Ruhiy (psixik) salomatlik — insonning murakkab hayotiy sharoitlarini yengish, shu bilan birga eng optimal hissiy fonni va xatti-harakatlarning adekvatligini saqlab qolish qobiliyatidir. Ruhiy salomatlik tushunchasi, euthumiya («ruhiyatning yaxshi holati») Demokrit tomonidan tasvirlangan, Suqrotning hayoti va o’limiga tegishli bo’lgan ichki garmoniyaga erishgan insonning obrazi Platonning dialoglarida qayd qilingan. Turli tadqiqotlarda ruhiy azob-uqubatlarning manbai ko’pincha madaniyat deb ataladi (Zigmund Freyd , Alfred Adler, Karen Horney, Erix Fromm ishlarida). Viktor Frankl ruhiy sog’lomlikning muhim omilini insonda qadriyatlar tizimining mavjudligi deb ataydi. Sog’liqni saqlashga gender yondashuv bilan bog’liq holda, ruhiy salomatlikning bir nechta modeli ishlab chiqildi:  Normativ , ruhiy salomatlikning ikki tomonlama standartini qo’llagan holda (erkak va ayollar uchun).  Androsentrik , ruhiy salomatlikning erkak standarti qabul qilingan.  Androgin , jinsdan qat’iy nazar, yagona ruhiy salomatlik standarti va mijozlarga nisbatan bir xil munosabatda bo’lishni o’z ichiga oladi.  Normativ bo’lmagan (Sandra Bem modeli bo’yicha) bu faqat erkaklarga yoki ayollarga tegishli bo’lgan xususiyatlar bilan assotsiatsiyalanmaydigan sifatlarga asoslangan. KASBIY SALOMATLIK Ilmiy tadqiqot mavzusi sifatida « kasbiy (professional) salomatlik » birinchi bo’lib XX asrning 80-yillari o’rtalarida psixologik ilmiy adabiyotlarda paydo bo’ldi. Birinchi marta 1986 yilda Jorj Everly tomonidan mehnat gigienasi va mehnat psixologiyasi kabi sohalarda tashkiliy ishlarni amalga oshirish jarayonida integratsiya muammolari bo’yicha nashrda ishlatilgan. R. A.Berezovskaya ta’kidlaganidek, ushbu tadqiqotchi ish joylarda salomatlikni qo’llab-quvvatlash va rivojlantirish dasturlarini ishlab chiqish va amalga oshirishda psixologlarning muhim roliga e’tiborni qaratdi. Keyinchalik, 1990-yilda Gavaya universiteti tadqiqotchilari Reymon, Vud va Patrik (J. Ramond, D. Wood, W. Patrick) o’z maqolalarida psixologiyaning vazifalaridan biri sog’lom professional muhit va sog’lom ish o’rinlari yaratish bo’lishi kerak degan fikrni shakllantirgan. Rus tadqiqotlarida ushbu mavzu birinchi marta 1991-yilda «Kasbiy faoliyatni psixologik qo’llab-quvvatlash» nomli kollektiv monografiyasining «Salomatlik psixologiyasi» bo’limida namoyish etildi. Mualliflar, Sankt-Peterburg universiteti psixologiya fakulteti olimlari, kitobda asosiy e’tiborni sog’lom turmush tarzini shakllantirishning psixologik jihatlari, kasbiy faoliyat psixogigienasi, kasbiy mehnatning psixologik xavfsizligini ta’minlash, kasbiy uzoq umr ko’rish va ishlab chiqarishda psixologik yengillashish kabinetini tashkillashtirish masalalariga qaratgan, lekin kasbiy salomatlik tushunchasining ta’rifini keltirilmagan. 1992-yilda tibbiyot fanlari doktori, harbiy shifokor V. A. Ponomaryenko tomonidan aytilgan ta’rifga ko’ra, kasbiy salomatlik — kasbiy faoliyatning barcha sharoitlarida mehnat qobiliyatini ta’minlovchi kompensator va himoya mexanizmlarini saqlab qolish qobiliyatidir. Kasbiy salomatlik tushunchasi «Sog’lom kishi salomatligi» (1996 yil) asarida ham xuddi shunday ta’riflanadi, faqat qo’shimcha ravishda professional ishonchlilikni ta’minlash zaruriyati bilan to’ldirilgan. Keyinchalik V. A. Ponomarenko va A. N. Razumov kasbiy salomatlikka tizim ko’rinishida qarashni taklif qildi, tizimnining asosiy tuzilmaviy komponentlari funktsional holat, ruhiy va jismoniy sifat, ishchilarning kasbiy mehnatga bardosh bera olishi va ularning faoliyati ishonchliligiga zamin yaratadigan klinik, ruhiy va jismoniy statuslardir. Keltirilgan tadqiqotchilarning fikriga ko’ra, kasbiy salomatlik tuzilmasida markaziy o’rinni professional-muhim sifatlar egallaydi, ular insonning genotipik statusi, uning funktsional zaxiralari, keyinchalik esa (bevosita va bilvosita) — kishining funktsional holatini belgilaydi. Keyinchalik, psixologiyaning rivojlanayotgan yangi bo’limi — salomatlik psixologiyasida kasbiy salomatlik (endi har qanday kasb-hunar uchun) «kishi organizmining muayyan davri davomida belgilangan samaradorlik va davomiylik bilan muayyan kasbiy faoliyatga qodirligi, shuningdek bu faoliyatga hamrohlik qiluvchi noqulay omillarga bardosh bera olishini baholash maqsadida organizm funktsional holatining jismoniy va ruhiy ko’rsatkichlarining integral xarakteristikasi» deb ta’riflana boshladi. Kasbiy salomatlikning mezoni sifatida «mutaxassis faoliyatining uning organizmi funktsional holati, fiziologik qiymatini hisobga olishdan kelib chiqib, mumkin bo’lgan maksimal samaradorligi» deb belgilanadigan insonning mehnat qobiliyati xizmat qiladi. Zamonaviy tushunchada, kasbiy salomatlik kasbiy faoliyat talablariga javob beradigan va uning yuqori samaradorligini ta’minlaydigan mutaxassis xarakteristikalarining muayyan darajasi ko’riladi. Insonning kasbiy salomatligini saqlash va bir vaqtning o’zida samaradorlikni ta’minlash insonning psixologik kasbiy adaptatsiyasi (moslashuvchanligi) bilan bog’liq. Adaptatsiyaning buzilganligi (dezadaptatsiya belgilari) bir tomondan salbiy psixik holatlarning yuzaga kelishi bo’lsa, ikkinchi tomondan uning faoliyat samaradorligi pasayishi hisoblanadi. Kasbiy salomatlik professional (va umuman hayotiy) farovonlik uchun zarur bo’lgan sharoitdir. SOG’LOM TURMUSH TARZI Psixologo-pedagogik yo’nalishda sog’lom turmush tarzi kishi ongi, psixologiyasi va motivatsiyasi nuqtai nazaridan qaraladi. Boshqa nuqtai nazarlar ham mavjud (masalan, tibbiy-biologik), lekin ular o’rtasida keskin farq chegarasi mavjud emas, chunki ular bitta muammo — individuum salomatligini mustahkamlashga qaratilgan. Sog’lom turmush tarzi inson hayotining turli jihatlari rivojlanishiga, uzoq umr ko’rish va ijtimoiy vazifalarini to’laqonli bajarish, mehnat, jamoaviy, oila- ro’zg’or kabi hayot kechirish shakllarida faol ishtirok etishiga zamin yaratadi. Sog’lom turmush tarzi insonning ko’zlangan faolligining o’ziga xos shakli — o’zining salomatligini saqlash, mustahkamlash va yaxshilashga qaratilgan faoliyat sifatida namoyon bo’ladi. Sog’lom turmush tarzining muhimligi salomatlikka salbiy ta’sir ko’rsatadigan jamoat hayotining murakkablashishi, texnogen, ekologik, psixologik, siyosiy va harbiy xarakterli xavflarning ortishi tufayli chaqirilgan. 1.2. Psixologik salomatlik qadriyat sifatida Salomatlik eng muhim hayotiy qadriyatdir. Biroq, odamlar uni saqlashning asosiy xususiyatlari va usullarini turlicha tushunishadi. Misol uchun, ba’zilar xotirjamlikka erishishga intilishadi; boshqalar optimal jismoniy faoliyatni saqlab qolish, yaxshi ovqatlanish va dam olish, muntazam ravishda shifokor tomonidan ko‘rikdan o‘tish zarur deb hisoblaydi; yana boshqalar salomatlik asosan irsiyat bilan belgilanadi deb o‘ylashadi. Salomatlik tushunchasi noaniq. Bu insonning turli holatlari va qobiliyatlari bilan bog‘liq bo‘lib, uning mavjudligining biologik, psixologik va ijtimoiy tomonlarini bir vaqtning o‘zida aks ettiradi. Bugungi kunda adabiyotda uning ta’rifining uch yuzdan ortiq variantlarini topish mumkinligi ajablanarli emas. Quyida ulardan ba’zilari keltirilgan. Salomatlik - bu: - Nafaqat kasallikning yo‘qligi emas, balki to‘liq jismoniy, psixologik va ijtimoiy farovonlik holati - Shaxsning to‘laqonli o‘zini-o‘zi anglash - Fenotipik ehtiyojlarga mos ravishda organizmning o‘zini-o‘zi saqlash va mukammal o‘zini-o‘zi tartibga solish, gomeostaznisaqlab turish qobiliyati bilan tavsiflangan hayotiy faoliyatning tabiiy holatlarining uzluksiz ketma-ketligi - Tananing atrofdagi tabiiy va ijtimoiy muhit bilan dinamik muvozanati insonga xos bo‘lgan barcha biologik va ijtimoiy funksiyalarni erkin amalga oshirish bilan bog`liq jarayon Salomatlik ta’riflari umumlashtirilgan va xususiy (alohida mezon asosida)dir. Masalan, Jahon sog‘liqni saqlash tashkilotining ta’rifi umumlashtirilgan bo‘lsa, sog‘liqni kasallik belgilarining yo‘qligialohida. Salomatlikning umumlashtirilgan ta’riflarini qo‘llashda (odatda mavhum xarakterga ega) asosiy muammo uning turli jihatlari va darajalarini o‘zaro bog‘lash zarurati hisoblanadi. Aksincha, ular shaxs va butun jamiyat sa’y-harakatlarining yakuniy maqsadini belgilaydi. Salomatlikni mustahkamlash uchun amalda salomatlikning shaxsiy ta’riflari qo‘llaniladi, masalan: Salomatlik me’yori sifatidagi me’yorsalomatlikning namoyon bo‘lishidagi farqlarni istisnoqilmaydi va hatto taxmin qiladi. nizomiga ko‘ra, «salomatlik — nafaqat kasallik va jismoniy nuqsonlarning yo‘qligi, balki to‘liq jismoniy, ruhiy va ijtimoiy farovonlik holatidir». Biroq, bu ta’rifni populyatsion va individual miqyosda salomatlikni baholash uchun ishlatib bo‘lmaydi. JSST ma’lumotlariga ko‘ra, mediko-sanitar statistikada salomatlik tushunchasi ostida insonda kasalliklar va buzilishlar aniqlanmasligi, populyatsion miqyosda esa — o‘lim, kasallanish va nogironlik ko‘rsatkichining pasayishi jarayoni tushuniladi. P.I.Kalyu «Salomatlik tushunchasining asosiy xususiyatlari va sog‘liqni saqlashni qayta tuzishning ayrim masalalari: “batafsil ma’lumot» nomli ishida dunyoning turli mamlakatlarida, turli davrlarda va turli ilmiy me’yorlar tomonidan tuzilgan salomatlikning 79 ta ta’rifini ko‘rib chiqdi. Ta’riflar orasida quyidagilar uchraydi: 1.Sog‘lik — organizmning barcha darajalarda normal faoliyat ko‘rsatishi, shaxsiy yashab qolish va nasl qoldirishga imkon beradigan biologik jarayonlarning normal kechishi. 2.Organizm va uning funktsiyalarining atrof muhit bilan dinamik muvozanati. 3.Ijtimoiy faoliyatda va jamoat foydali ishlarida qatnashish, asosiy ijtimoiy funktsiyalarni to‘liq bajarish qobiliyati. 4.Kasalliklar, kasal holatlar va o‘zgarishlar bo‘lmasligi. 5.Organimzning doimo o‘zgarib turadigan atrof-muhit sharoitlariga moslashish qobiliyati. Kalyuga ko‘ra, barcha mumkin bo‘lgan salomatlikning barcha tavsiflari quyidagi tushunchalarga tenglashtirilishi mumkin: • Tibbiy model — tibbiy belgilar va xususiyatlarni o‘z ichiga olgan ta’riflar uchun; salomatlik kasallik va uning alomatlari yo‘qligi sifatida. • Biotibbiy model — organik buzilishlar va nosog‘lomlikning sub’yektiv hissiyotlari yo‘qligi. • Bioijtimoiy (biosotsial) model — ijtimoiy belgilar birinchi o‘ringa qo‘yiladigan tibbiy va ijtimoiy belgilar birgalikda qaralishi qo‘shiladi. • Qiymat-ijtimoiy model — qiymat sifatida insonning salomatligi qaraladi; JSSTning ta’rifi aynan shu modelga to‘g‘ri keladi. Tibbiy-ijtimoiy tadqiqotlardagi salomatlik darajalari: • Individual salomatlik — bu alohida insonning sog‘lig‘i. • Guruh salomatligi — ijtimoiy va etnik guruhlarning salomatligi. • Mintaqaviy (regional) salomatlik — ma’muriy hududlar aholisining salomatligi. • Jamoat salomatligi — populyatsiya salomatligi, umuman aholining sog‘ligi; Kasalliklarni oldini olish, hayot davomiyligini uzaytirish va tashkiliy sa’yharakatlar orqali sog‘lomlashtirish, jamiyat, tashkilotni o‘z fikriga binoan tanlash (davlat yoki xususiy, jamoat yoki individual) ilmi yoki san’ati» deya ta’riflanadi. Jamiyat sog‘lig‘ining profilaktikasi usullari — ta’lim dasturlarini joriy etish, siyosatni, xizmat ko‘rsatishni ishlab chiqish va ilmiy tadqiqotlar o‘tkazishdir. Emlash tushunchasi jamoat salomatligi tushunchasi bilan bog‘liq. Davlat sog‘liqni saqlash dasturlarining ulkan ijobiy ta’siri keng e’tirof etilgan. XX asrdagi sog‘liqni saqlash siyosati natijasida qisman, chaqaloqlar va bolalar o‘limining pasayishi kuzatildi va dunyodagi ko‘plab odamlar hayot davomiyligi barqaror o‘sdi. Misol uchun, amerikaliklarning o‘rtacha umr ko‘rish darajasi 1900 yildan boshlab 30 yilgacha, butun dunyoda olti yilga ortganligi qayd etildi. I bob bo'yicha xulosa Psixologo-pedagogik yo’nalishda sog’lom turmush tarzi kishi ongi, psixologiyasi va motivatsiyasi nuqtai nazaridan qaraladi. Boshqa nuqtai nazarlar ham mavjud (masalan, tibbiy-biologik), lekin ular o’rtasida keskin farq chegarasi mavjud emas, chunki ular bitta muammo — individuum salomatligini mustahkamlashga qaratilgan. Sog’lom turmush tarzi inson hayotining turli jihatlari rivojlanishiga, uzoq umr ko’rish va ijtimoiy vazifalarini to’laqonli bajarish, mehnat, jamoaviy, oila- ro’zg’or kabi hayot kechirish shakllarida faol ishtirok etishiga zamin yaratadi. Sog’lom turmush tarzi insonning ko’zlangan faolligining o’ziga xos shakli — o’zining salomatligini saqlash, mustahkamlash va yaxshilashga qaratilgan faoliyat sifatida namoyon bo’ladi. Sog’lom turmush tarzining muhimligi salomatlikka salbiy ta’sir ko’rsatadigan jamoat hayotining murakkablashishi, texnogen, ekologik, psixologik, siyosiy va harbiy xarakterli xavflarning ortishi tufayli chaqirilgan. II BOB. JTIMOIY MUNOSABATLAR VA PSIXOLOGIK SALOMATLIK UYG‘UNLIGI 2.1. Psixologik salomatlik va shaxslararo munosabatlarning chambarchas bog'ligi Psixologiya sohasida olib borilgan tadqiqotlar natijasiga ko'ra shaxslarning psixologik salomatligi ijtimoiy munosabarlar ya'ni shaxslararo munosabatlar bilan chambarchas bog'liq ekanligini ko'rishimiz mumkin. I.I.Brexman sog'liqni saqlash kasalliklarning yo'qligi emas, balki insonning jismoniy, ijtimoiy va psixologik uyg'unligi, boshqa odamlar bilan, tabiat va o'zi bilan do'stona munosabatlar ekanligini ta'kidlaydi. Uning so'zlariga ko'ra, “inson salomatligi bu sezgi, og'zaki va tarkibiy ma'lumotlarning uch manbaini miqdoriy va sifat ko'rsatkichlarining keskin o'zgarishi sharoitida yoshga mos keladigan barqarorlikni saqlash qobiliyatidir”. Sog'liqni saqlash muvozanat holati sifatida tushunish, insonning moslashish qobiliyati (sog'liq potentsiali) va doimiy o'zgaruvchan atrof-muhit sharoitlari o'rtasidagi muvozanatni akademik V.P.Petlenko (1997) taklif qilgan. I.I.Dubrovinaning “ruhiy salomatlik” va “ruhiy sog'lomlik” hodisalari o'rtasidagi munosabatni tushunishda I.I.Xuxlaeva shu tariqa birinchisidagi ikkinchi hodisani, ya'ni psixologik - pedagogik va ijtimoiy - psixologik holatni o'z ichiga oladi. sog'liqni saqlash jihatlari - uning tibbiy va psixologik “doirasi” da. Bizning fikrimizcha, bunday ko'rib chiqish qonuniy emas. Ta'riflashda “moslashish” (Xuxlaevaga ko'ra) harakteristikasi bo'lgan markaziy tushuncha (yuqori - ijodiy, o'rta - moslashuvchan, quyi - zararli yoki assimilyatsion-moslashtiruvchi) ruhiy salomatlik darajalarini hisobga olsak, u juda birinchi, an'anaviy yondoshuv - biotibbiyotdan tashqariga chiqmaydi, shuningdek, insonning moslashuvini o'rganishga erta psixologik yondashuv muhim ahamiyat kasb etadi. Oxirgi yillarda ijtimoiy psixologlar bilan odamlarning salomatliklarini muhofaza qiluvchilar va tibbiyot xodimlari o'rtasidagi o'zaro aloqalar rivoj topib bormoqda. “Salomatlik psixologiyasi” deb nomlanuvchi bo'lim paydo bo'ldiki, u o'z boshidan turli tangliklarni kechirgan, yolg'iz va serxavotir odamlarning ruhiy holatlari, kutishlari va munosabatlarini o'rganmoqda. Masalan, olimlarning tekshirishlariga ko'ra, o'zida depressiya – tanglik holatini boshidan kechirayotgan odamning o'zi haqidagi fikrlari salbiy bo'larkan. Normal odamlarga qaraganda, ular o'zlarini yomon baholashib, bo'lib o'tgan voqyea va hodisalar orasida ham faqat yomonlarini eslab, kelajakka ishonchsizlik bilan qarashadi. Bu toifa kishilalar fikrlashlari odatda depressiv tafakkur deb ataladi. Shunga o'xshash holatlar yolg'iz qolgan odamlar va turli vaziyatlar oqibatida stress holatiga tushib qolganlarga ham xos sanaladi. Psixologiya bu borada ularga ijtimoiy muhitga aralashish, kutishlar tizimini o'zgartirish va o'ziga munosabatni ijobiylashtirish uchun treninglardan o'tishni tavsiya etadi. Salomatlik haqida so'z borar ekan, uning eng avvalo inson tani va vujudining betob bo'lmagan paytdagi holati hamda xastaliklar ro'y berganda kuzatiladigan ayrim og'riqlar, dard bilan bog'liq tarzda tasavvur qilishga o'rganib qolganmiz. Bu atama, eng avvalo, sog'liqni saqlash xodimlari faoliyati bilan bog'liq tarzda tushuntiriladi. Lekin tan va vujud, aql hamda idrok bevosita odamniki, unga bog'liq bo'lgani uchun ham inson ruhiyati qonuniyatlari va sirlarini o'rganuvchi fan bo'lmish psixologiyaning unga aloqasi bor. Psixologiya fanida salomatlik psixologiyasi bo'limi mavjudki, u salomatlikka eng avvalo, inson ongi va tafakkurining in'ikosi sifatida qaraydi. Demak, har birimiz uchun suv va havodek zarur bo'lgan sog'lig'imiz nafaqat tibbiyot fanining, balki psixologiyaning ham izlanish predmetini tashkil etadi. Xo'sh, psixologiya salomatlikni inson fe'li, xulq-atvori va turli psixologik holatlari nuqtai nazaridan o'rganganda asosan nimalarga e'tiborni qaratadi? Har birimiz uchun sirday tuyulgan ruhiyatimizning o'zimizni sog'-salomat, beshikast va tetik his qilishimizga aloqador qanday jihatlari bor? Uni boshqarish orqali o'z boyligimiz salomatligimizni saqlash borasida qo'limizda qanday imkoniyatlar mavjud? Salomatlik psixologiyasi har birimizga o'z ruhiy holatimizni boshqarish, ongu-shuurimizda ro'y berayotgan o'zgarishlarni vaqtida ilg'ash orqali uni mo'tadil tutish, o'zgaruvchan shart-sharoitlarga moslashish yo'llarini, bu boradagi profilaktika hamda gigiyenani o'rganadigan fan hamda foydali amaliyot sifatida tobora hayotimizga dadil kirib kelmoqda. U salomatligimizga aloqador jamiki sir- asrorlarni tushuntirishda eng avvalo falsafiy yondoshuvni afzal ko'radi, zero, bizning tushunchamizda, bu – tabiatga, jamiyatga, ruhitimizda ro'y berayotgan o'zgarishlarga holis yondashishning bir usulidir. Shuni alohida ta'kidlash joizki, XXI asrga kelib salomatlik psixologiyasi shaxs salomatligini barqarorligini ta'minlashda ijtimoiy psixologik omillarga, shaxsning o'ziga, uni o'rab turgan o'ziga o'xshash insonlar, ular o'rtasidagi o'zaro muloqotga ko'proq e'tiborni qaratmoqda. Masalan, ana shunday ijtimoiy psixologik omillardan biri bo'lmish oila va undagi muhit, oilani tashkil etuvchilarning o'zaro muomalalari va shunga aloqador ko'nikmalari, bizning sharoitimizda oiladan tashqari, yaqin qarindoshurug'larimiz, qo'ni-qo'shnilar bilan munosabatlarimiz ham bunda katta rol o'ynaganligi sababli, bu omilning ta'sirini biror on ham esdan chiqarmaslik kerak. Demak, salomatlikning ijtimoiy-psixologik mezonlari deganimizda avvalo o'zimiz, o'zimizning o'zimizga, boshqalarga, atrofdagi yaqinlarimiz, biz uchun ahamiyatli bo'lgan insonlar, yor-do'stlarimizga munosabatlarimiz, hamkasblarimiz, mehnat va o'qish faoliyatidagi hamkorlarimizning bizga, bizning salomatligimizga ko'rsatishi mumkin bo'lgan ham ijobiy hamda ba'zan salbiy ta'sirlari nazarda tutiladi40. Salomatlikning ruhiy-psixologik omillari haqida gap ketganda, eng avvalo uning inson shaxsi va uning yaxlit birlik tarzidagi xususiyatlari nazarda tutiladi. Bu o'rinda qo'lga kiritilajak har qanday yutuq yoki muammolarning yechimi eng avvalo, “sog'lom shaxs” o'zi nima degan savolga javob topishga imkon beradi. Taniqli rus psixiatri S.S.Korsakov yozganidek, sog'lom shaxsga aloqador barcha xossa va xususiyatlar qanchalik bir-biri bilan o'zaro mutanosib, bir-biriga bog'liq, muvozanatli va tashqi muhitdan unga tahdid soluvchi omillariga nisbatan chidamli bo'lsa, u shunchalik baquvvat va salomat bo'ladi. Sof psixologik omillardan ijtimoiy omillarga o'tish, ularni bir-biridan keskin ajratish, ular o'rtasiga qandaydir chegaralar qo'yish biroz mushkul. Chunki shaxsning psixologik xususiyatlari uni o'rab turgan ijtimoiy munosabatlar tizimiga juda bog'liq. Bu bosqichda inson ijtimoiy munosabatlarning mahsuli, ijtimoiy mavjudot sifatida idrok etiladi. Shu bois ham ushbu bosqichda shaxsning salomatligi mezonini uni o'rab turgan ijtimoiy muhit tashkil etadi. Yuqorida ta'kidlaganimizdek, shaxsning salomatligiga ta'sir etuvchi ijtimoiy omillarga eng avvalo oilani kiritish mumkin, undagi sog'lom muhit, oila a'zolarining birbirlarini tushunishlari, har bir ishda bir-birlarini qo'llab- quvvatlashlari, ota-ona –farzandlar munosabatlaridagi iliqlik, samimiyat, bundan tashqari, do'stlar va yaqin qarindoshlar bilan o'rnatilgan muomala maromlari, ishda, dam olish paytida bo'ladigan muloqotlar, odamning u yoki bu ijtimoiy tashkilotlar – partiya, diniy tashkilot, uyushmalarga aloqadorligi kabilar nazarda tutiladi. Shuni aytish lozimki, ijtimoiy omillarning ayrimlari shaxs salomatligiga ijobiy ta'sir ko'rsatsa, boshqalari – aksincha, salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin. Ijtimoiy va psixologik nuqtai nazardan o'zlarini sog' va salomat his etgan odamlargina jamiyatning faol a'zolari bo'lib, ularning kundalik ishlari, yumushlarni bajarishlari samarali bo'lishi mumkin. Shu bois ham tarbiyadagi nuqsonlar va noma'qul ijtimoiy muhit ta'sirlari odamning jamiyatda noto'g'ri xulq andozalarini namoyon etishiga sabab bo'lishi, hattoki, jinoiy harakatlar, noto'g'ri, noo'rin, bema'ni ishlarni amalga oshirishiga olib kelishi mumkin. Biror kimsaning odamlarga, mehnatga yoki jamoaga munosabati buzilsa, uning shaxs sifatida ham tobora noto'g'ri va noo'rin harakatlarini odamlar seza boshlaydilar, “g'alati bo'lib qolibdimi?”, “yurish-turishi bejomi?” kabi savollar paydo bo'lishi mumkin. Ya'ni, insonning doimiy, muqim faolligi, faol hayotiy mavqyeining mavjudligi hayotga ishonchini oshirish bilan birgalikda uning turli ta'sirotlariga chidamligini oshiradi, o'z oldiga yaxshi, istiqbolli mo'ljallar, rejalar, maqsadlar qo'yishi va unga erishish yo'lida sobit bo'lishini ta'minlaydiki, bu oxir oqibat salomatligining ham mustahkam, turli ta'sirotlarga chidamli bo'lishini ta'minlaydi. Shaxsning ijtimoiy salomatligi undagi quyidagi tavsiflar orqali tushuntiriladi: ijtimoiy borliqdagi voqyea-hodisalarni to'g'ri, xolis idrok etish; tashqi muhit hodisotlariga nisbatan qiziqishning mavjudligi, tabiiy atrof-muhit hamda odamlar muhitiga tez moslashish – kirishimlilik, ijtimoiy foydali ishlarga ixlosmandlik, iste'mol madaniyati, altruizm, empatiya, o'zgalar oldida mas'uliyatni his etish, ochiq ko'ngillilik, xulq-atvor va tafakkurdagi demokratizm hissi. Demak, bunday inson befarq, loqayd emas, unga yana dangasalik, xudbinlik, johillik, jangarilik kabi salbiy sifatlar xos emas, u o'zini o'rab turgan jamiyatning ta'sirlari og'ushida. Inson salomatligini ta'minlovchi, jamiyat ta'siriga bog'liq psixologik omillarning mazmun-mohiyatini ruhiy nosog'lomlikning nimalarda namoyon bo'lishini ham tavsiflash orqali tushunish mumkin. Masalan, agar odam zararli odatlar og'ushida bo'lsa, o'zining xatti-harakatlari uchun mas'uliyatni his etmasa, o'ziga ishonmasa, ma'nan qashshoq, passiv bo'lsa, uni ruhan nosog‘lom deyish mumkin. Ko'p narsalarga loqaydlik, befarqlik, sal narsaga asabiylashish – zaharxandalik, g'ayirlik, har narsadan shubhalanish kabilar odamlarni omadsizlikka, tushkunlikka olib keladiki, ular kundankunga salomatliklari yomonlashib borayotganligidan noliyveradigan bo'lib qoladilar. Bunday odamlarning fikrlash tarzi ham buziladi, ba'zan bo'lar-bo'lmas gaplarni gapiraveradigan, yoki bir narsani xadeb qaytaraveradigan, vaysaqi bo'lib qoladi. Ruhan nosog'lom shaxsda shunday salbiy o'zgarishlar tufayli uning atrof- muhitga umuman qiziqishi so'nib boraveradi, yaqinlari bilan munosabatlarida ham hadeb jizzakilik qilaveradi, hayotiy pozisiyasi tobora yo'qolib borayotganday bo'ladi. Ba'zan bu holat o'ziga nisbatan haddan ziyod talabchanlik bilan qarash yoki irodaning umuman susayganligi bilan ham bog'lanishi mumkin. Ruhiyatdagi bunday og'ishlar xulq-atvordagi salbiy og'ishlarni keltirib chiqaradiki, oqibatda odam atrofdagilar –yaqinlari, do'stlari, hamkasblari, kursdosh yoki sinfdoshlar bilan ziddiyatga boraverish, boshqalar qayg'u-g'amlarini ham mensimaslik, ba'zan o'zgalar ustidan hokimlik qilish, mansabparastlik, manmanlik, moddiy boyliklarga ruju qo'yishda o'z ifodasini topishi mumkin. 2.2. Salomatlik psixologiyasi va uning istiqbollari. Salomatlik psixologiyasi amaliy psixologiyaning boshqa sohalari kabi hamnazariy, ham amaliy sohadir. Salomatlik psixologlari tomonidan yurak qon- tomir kasalligi, (yurak psixologiya), chekish,spirtli ichimliklar istemol qilish odatlari, ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash, yashash sharoitlari, his-tuyg‘ular, ijtimoiy sinf va yana diniy e’tiqodi munosabatlar, shu jumladan, sog‘liqni saqlash hodisalari keng ko‘lamda o‘rganiladi. Ba’zi salomatlik psixologlari uyqu muammolari, bosh og‘rig‘i, spirtli ichimliklar muammolari bor odamlarni davolash bilan shug‘ullansalar, boshqa salomatlik psixologlar jamoa a’zolari o‘z salomatligi ustidan nazoratni kuchaytirish va butun jamoalarning hayot sifatini yaxshilashga yordam berish bilan ug‘ullanadilar. Salomatlik psixologiyasida yuqorida tavsiflangan sog‘liqni saqlash turlarini tadqiq qilishning diagnostik usullari asosan psixologik usullar bilan ifodalanadi. Salomatlik psixologiyasiga ixtisoslashgan psixologlar psixologik usullar texnika shaklida taqdim etilgan va shaxsning fazilatlari, xususiyatlarini o‘rganish, rivojlanish va o‘zgarishdagi psixik hodisalar va boshqalarni o‘rganish vositalari. Psixologiyada turli xil metodlardan foydalaniladi, ularning asosiylari ilmiy tadqiqot usullari va psixologik amaliyotda qo‘llaniladigan usullarga bo‘linadi. Psixologik usullar nafaqat insonning xususiyatlarini, balki turli xil sog‘liq holatini o‘zgartiradigan unga ta’sir qiluvchi omillar va sharoitlarni o‘rganish uchun ham qo‘llaniladi. Shaxsni salomatlik psixologiyasida ko‘p o‘lchovli o‘rganish, aktuallashtirish yordamida shaxsning adaptiv salohiyatini aniqlash va mustahkamlashga imkon beradi. Amaliyotda psixologik usullardan foydalanish psixologlarga shaxs, xulq-atvor va shaxslararo, tuzilishi xilma-xilligi to‘g‘risida,xususiyatlari, katta empirik materialni to‘plash va uni ilmiy tushunchalar va nazariyalarni qurishda ishlatish shuningdek, salomatlikning har xil turlarini saqlab qolish bo‘yicha amaliy tavsiyalar ishlab chiqishda ma’lumot olish imkonini beradi. Salomatlik psixologiyasida asosiy metodlar psixologiyaning taniqli empirik usullari - kuzatish, , eksperiment va o‘lchovdir. Bundan tashqari, bibliografik usul, suhbat (intervyu),so‘rovnoma va boshqalar ham keng qo‘llaniladi. Kuzatish metodi-voqelikni o‘rganishga ideografik yondashish, alohida fakt va hodisalarni sinchkovlik bilan qayd etish bilan bog‘liq empirik tadqiqot metodlarini nazarda tutadi. Empirik materialni to‘plashda tadqiqotchining faollik darajasini kuzatish usuli ma’lumotlarni to‘plashning passiv usullarini nazarda tutadi. Salomatlik psixologiyasida kuzatish mijozning ruhiy xususiyatlarining real ko‘rinishlariga qarash, ijtimoiy o‘zaro ta’sir bilan bog‘liq vaziyatlarda psixikaning alohida ko‘rinishlarini ochib berish, salomatlikni asrash muammosini hal qilish gipotezasini shakllantirish va sog‘likni saqlash dasturlarini amalga oshirish rejasini tuzish imkonini beradi. Kuzatish orqali olingan ma’lumotlar empirik umumlashmalar manbai bo‘lib xizmat qiladi va nazariyalar qurish uchun qimmatli material hisoblanadi. Tadqiqot metodi sifatida kuzatish har doim maqsadga muvofiq va idrok bilan belgilanadi. Xulq-atvor monitoringi psixologga muayyan hayotiy vaziyatlarda mijozning fikrlarini, histuyg‘ularini va harakatlarini baholashga imkon beradi, bu esa sog‘liq yoki kuchning yo‘qolishiga olib keladi - ular ham salomatlikka tahdid solmoqda. Mijoz xulq-atvorini kuzatish asosida olingan empirik ma’lumotlarni tahlil qilish psixologga ruhiy va jismoniy salomatlikni saqlab qolish uchun psixologik yordam, psixologik korreksiya va chora-tadbirlarning alohida dasturlarini yaratishga imkon beradi. Kundalik hayotda duch keladigan muammolarni hal qilishda mijozning xulq-atvorini uzatishga qaratilgan psixologik ta’sirning samarali usullarini o‘tkazish. Kuzatish metodidan nafaqat psixolog, balki ota-ona, tarbiyachi yoki kuzatish o‘tkazish imkoniga ega bo‘lgan shaxs ham foydalanishi mumkin, muammoning o‘zi va uning yechimlari esa kuzatuvchining kasbiy qarashiga qarab o‘zgarishi mumkin. Natijada, mijoz tomonidan taqdim etilgan muammo aslida e’tiborni talab qiladigan narsalardan sezilarli darajada farq qilishi mumkin. Kuzatish natijasiga uni tashkil etish jarayoni sezilarli ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Kuzatish jarayonida organizm faoliyatiga ta’sir etuvchi va salomatlikni o‘zgartiruvchi ko‘plab omillarni aniqlash mumkin. Kuzatishda psixolog qaysi belgilarga alohida e’tibor qaratilishini aniqlashi kerak. Shu maqsadda tadqiqotda so‘rov sxemasidan foydalaniladi: 1) darhol muammo oldingi voqealarni tasvirlab; 2) muammoni bayon qilish; 3) mijoz oldida turgan muammoning oqibatlarini tavsiflash. Kuzatish jarayonida organizm faoliyatiga ta’sir etuvchi va salomatlikni o‘zgartiruvchi ko‘plab omillarni aniqlash mumkin. Monitoring psixolog tomonidan emas, balki mijozning (bemorning) muhitidagi odamlar tomonidan amalga oshirilganda, bu shaxslarning muammoni hal qilishdagi motivatsiyasi va rolini bilvosita baholash mumkin. Yaqqol afzalliklarga ega bo‘lgan holda kuzatish usuli kamchiliklarga ega: cheklangan kuzatish sharoiti (kuzatish sharoitini o‘zgartira olmaslik), kuzatuvchining subyektivligi (kuzatuvchining obyektivligi), aniq takrorlashning murakkabligi (deyarli mumkin emas). Eksperiment metodi -empirik materialni yig‘ishning faol usullarini nazarda tutadi, tadqiqotchi eksperimental tadqiqotni tashkil qiladi. Eksperimentning o‘ziga xos xususiyati modellashtirish imkoniyatidir. Tajriba sun’iy yaratilgan sharoitda voqelik hodisalarini ko‘paytirish va hodisalar o‘rtasidagi sabab-oqibat munosabatlarini o‘rnatish imkonini beradi. Eksperimentni psixologiyaga fiziolog Vilgelm Vund kiritgan. 1879-yilda Leypsigda eksperimental psixologiya laboratoriyasini ochdi, u yerda uning tadqiqot natijalari buyuk rus olimlari I. P .Pavlov, V. M. Bexterev va boshqalar bilan tanishtirildi. Psixolog va faylasuf L. S. Rubinshteyn o‘z asarlarida tajribaning ikki turi – tabiiy va laboratoriyani aniqladi . Laboratoriya eksperimenti metodi - maxsus yaratilgan sharoitlarda (masalan, ilmiy laboratoriyada) amalga oshiriladi, bu yerda mijoz faqat eksperimental tadqiqotlar uchun muhim bo‘lgan omillar bilan ta’sir qilishi mumkin. Psixologik laboratoriya eksperimentiga taniqli "Milgrem eksperimenti" misol bo‘ladi. Uning tajribasi bilan S. Milgrem savolga aniqlik kiritishga harakat qildi: oddiy odamlar boshqa, butunlay begunoh odamlarga qanday azob berishga tayyor, agar og‘riq sabab bo‘lsa, ularning rasmiy vazifalarining bir qismi? Stenli Milgramning "hokimiyatga itoat qilish" kitobida va uning tajribasini takrorlagan boshqa mualliflarda tajriba haqida ko‘proq ma’lumot olishingiz mumkin. Laboratoriya tajribalarining asosiy kamchiligi tadqiqot sharoitining sun’iy xususiyatidir. Sun’iylik o‘rganilayotgan jarayonlarning kechishiga sezilarli ta’sir etib, tadqiqot natijasini buzadi. XX asrning boshida psixologiya fan sifatida laboratoriyada olingan empirik ma’lumotlarning sun’iyligi va xatosini bartaraf etadigan uslubga muhtoj edi va 1910da mashhur rus shifokori va psixologi A. F. Lazurskiy bugungi kunda psixologiyaning turli tarmoqlarida muvaffaqiyatli qo‘llanilayotgan tabiiy eksperiment metodini ishlab chiqdi. Tabiiy eksperiment - mijoz hayotining odatdagi sharoitlarida, tanish muhitda o‘tkaziladi, bu esa mijoz real hayotidagi ruhiy jarayonlardagi o‘zgarishlarni o‘rganish imkonini beradi. Muloqot etikasi normalariga rioya qilish orqali psixolog mijozni tark etishi mumkin Eksperimentni bilmaslikda, unda o‘rganilayotgan ruhiy jarayonlar oqimining sharoitlari buzilmaydi, bu esa tabiiy eksperimentning qolgan qismiga nisbatan mutlaq afzalligi hisoblanadi. Turli xil tabiiy tajribalar aniqlanadi va tajriba hosil qiladi (ta’lim, genetik modellashtirish, eksperimental genetik). Aniqlanuvchi eksperiment yangi shaxs xususiyatlarini o‘zgartirmasdan yoki shakllantirmasdan amalga oshadi. O‘rganilayotgan muammoni tashxislash, ma’lum bir haqiqatni tasdiqlash yoki rad etish uchun ishlatiladi. Aniqlanuvchi tajribada o‘rganilayotgan empirik ma’lumotlarning real holatini o‘rnatishga imkon beruvchi o‘ziga xos usullar qo‘llaniladi. Shakllantiruvchi eksperiment shaxsni o‘zgartiradi, ilgari shaxs egallamagan yangi xususiyatlarini rivojlantiradi va shakllantiradi. Shakllantiruvchi eksperiment davomida sharoit yaratiladi va unga ta’sir ko‘rsatish natijasida mijozning aqliy va shaxsiy rivojlanishidagi barcha o‘zgarishlar o‘rganiladi. Salomatlik psixologiyasida eksperiment obyektga maqsadli va tizimli ta’sir ko‘rsatish, uning holatini o‘zgartirish yoki aqliy faoliyat xususiyatlarini o‘rganish uchun qo‘llanilishi mumkin. Eksperiment funksional test tamoyilini qo‘llaydi, bu yerda vazifalar ushbu aqliy funksiyalarni yangilash va mijozning muammolarini eng yaxshi ochib beradigan holatlar sifatida tanlanadi.Eksperimental psixologik eksperimentlarni o‘tkazishda odatda standartlashtirilmagan va standartlashtirilgan psixologik usullardan foydalaniladi. II bob bo'yicha xulosa Salomatlik psixologiyasi amaliy psixologiyaning boshqa sohalari kabi hamnazariy, ham amaliy sohadir. Salomatlik psixologlari tomonidan yurak qon- tomir kasalligi, (yurak psixologiya), chekish,spirtli ichimliklar istemol qilish odatlari, ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash, yashash sharoitlari, his-tuyg‘ular, ijtimoiy sinf va yana diniy e’tiqodi munosabatlar, shu jumladan, sog‘liqni saqlash hodisalari keng ko‘lamda o‘rganiladi. Ba’zi salomatlik psixologlari uyqu muammolari, bosh og‘rig‘i, spirtli ichimliklar muammolari bor odamlarni davolash bilan shug‘ullansalar, boshqa salomatlik psixologlar jamoa a’zolari o‘z salomatligi ustidan nazoratni kuchaytirish va butun jamoalarning hayot sifatini yaxshilashga yordam berish bilan ug‘ullanadilar. Salomatlik psixologiyasida yuqorida tavsiflangan sog‘liqni saqlash turlarini tadqiq qilishning diagnostik usullari asosan psixologik usullar bilan ifodalanadi. Salomatlik psixologiyasiga ixtisoslashgan psixologlar psixologik usullar texnika shaklida taqdim etilgan va shaxsning fazilatlari, xususiyatlarini o‘rganish, rivojlanish va o‘zgarishdagi psixik hodisalar va boshqalarni o‘rganish vositalari. Xulosa va tavsiyalar Inson salomatligini ta'minlovchi, jamiyat ta'siriga bog'liq psixologik omillarning mazmun-mohiyatini ruhiy nosog'lomlikning nimalarda namoyon bo'lishini ham tavsiflash orqali tushunish mumkin. Masalan, agar odam zararli odatlar og'ushida bo'lsa, o'zining xatti-harakatlari uchun mas'uliyatni his etmasa, o'ziga ishonmasa, ma'nan qashshoq, passiv bo'lsa, uni ruhan nosog‘lom deyish mumkin. Ko'p narsalarga loqaydlik, befarqlik, sal narsaga asabiylashish – zaharxandalik, g'ayirlik, har narsadan shubhalanish kabilar odamlarni omadsizlikka, tushkunlikka olib keladiki, ular kundankunga salomatliklari yomonlashib borayotganligidan noliyveradigan bo'lib qoladilar. Bunday odamlarning fikrlash tarzi ham buziladi, ba'zan bo'lar-bo'lmas gaplarni gapiraveradigan, yoki bir narsani xadeb qaytaraveradigan, vaysaqi bo'lib qoladi. Ruhan nosog'lom shaxsda shunday salbiy o'zgarishlar tufayli uning atrof- muhitga umuman qiziqishi so'nib boraveradi, yaqinlari bilan munosabatlarida ham hadeb jizzakilik qilaveradi, hayotiy pozisiyasi tobora yo'qolib borayotganday bo'ladi. Ba'zan bu holat o'ziga nisbatan haddan ziyod talabchanlik bilan qarash yoki irodaning umuman susayganligi bilan ham bog'lanishi mumkin. Ruhiyatdagi bunday og'ishlar xulq-atvordagi salbiy og'ishlarni keltirib chiqaradiki, oqibatda odam atrofdagilar –yaqinlari, do'stlari, hamkasblari, kursdosh yoki sinfdoshlar bilan ziddiyatga boraverish, boshqalar qayg'u-g'amlarini ham mensimaslik, ba'zan o'zgalar ustidan hokimlik qilish, mansabparastlik, manmanlik, moddiy boyliklarga ruju qo'yishda o'z ifodasini topishi mumkin. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 1. V.Karimova Psixologiya darslik Toshkent 2014 2. V.Karimova Psixologiya o'quv qo'llanma. Toshkent 3. Nurbek, A. (2021). Management Psychology Leader and Its Characteristics. IJTIMOIY FANLARDA INNOVASIYA ONLAYN ILMIY JURNALI, 1(1), 13-16. 4. Nurbek, A. (2021). Psixologik Salomatlik Va Uning Mohiyati. BARQARORLIK VA YETAKCHI TADQIQOTLAR ONLAYN ILMIY JURNALI, 1(6), 666-669. 5. Alijonov, N. (2022). IMPLEMENTING THE PSYCHOLOGICAL HEALTH OF LEADERS IN THE FIELD OF EDUCATION. Galaxy International Interdisciplinary Research Journal, 10(5), 631-634. 6. N. Alijonov // SOCIO-PSYCHOLOGICAL FACTORS OF LEADERSHIP ACTIVITY// RESEARCH FOCUS . VOLUME 1 | ISSUE 4 | 2022. 241-246 7. Alijonov Nurbek, Saidova Nafisa Nematovna //MAKTABGACHA YOSH DAVRIDA SENSOR TARAQQIYOT MUAMMOSI// Uzbek Scholar Journal. Volume-04, May, 2022. 147-152. 8. Alijonov N. //RAHBAR FAOLIYATI SAMARADORLIGIDA PSIXOLOGIK SALOMATLIKNING O'RNI// "Мировая наука" №3(60) 2022. 3- 10. 9. Nurbek, A. (2023). SOCIAL PSYCHOLOGY OF ALTURISM AND ALTHURISTIC BEHAVIOR. American Journal of Interdisciplinary Research and Development, 16, 134-137. 10. ALIJONOV Nurbek // ALTURIZMNING IJTIMOIY PSIXOLOGIYASI VA ALTURISTIK XULQ-ATVOR// JOURNAL OF PEDAGOGICAL AND PSYCHOLOGICAL STUDIES. VolumeI, Issue 5. May 2023. 71-74. 11. Nurbek, A. (2021, December). The Combination of Social Relationships and Psychological Health. In Conference Zone (pp. 268-270). 12. R.Nuriddinov, D.Mo'minov, & A.Ostanaqulov. (2023). BO'LAJAK PEDAGOGLAR RUHIY SALOMATLIGINI TAMINLASHNING IJTIMOIYPSIXOLOGIK OMILLARI. Scientific Impulse, 1(10), 612–617. 13. D.Mo'minov, R.Nuriddinov, & A.Ostanaqulov. (2023). BADIY ASARLARDA PSIXOLOGIK MANIPULYATSIYANING O RNI VAʻ AHAMIYATI (LEV TOLSTOYNING “TIRILISH” ASARI MISOLIDA). Scientific Impulse, 1(10), 618–624. 14. NURIDDINOV, R. (2023). BO'LAJAK O'QITUVCHILAR RUHIY SALOMATLIGINING IJTIMOIY-PSIXOLOGIK OMILLARI. Journal of Pedagogical and Psychological Studies, 1(4), 59–62. 15. Nuriddinov Rasuljon Samitjon o'g'li//BO'LAJAK O'QITUVCHILAR RUHIY SALOMATLIGI IJTIMOIY-PSIXOLOGIK OMILLARINING O'RGANILISHI// Multidisciplinary Scientific Journal. 2 (7), 2023. 311-315. 16. Джалолова, М. А. (2022). СЕНСОРНОЕ РАЗВИТИЕ И ОБУЧЕНИЕ У ДЕТЕЙ ДОШКОЛЬНОГО ВОЗРАСТА: Джалолова Мохинур Абдусатторовна, Нуриддинов Расулжон Самиджонович Преподаватели кафедры психологии Ферганского государственного университета. Образование и инновационные исследования международный научно- методический журнал, (11), 363-369. 17. Nuriddinov Rasuljon Samidjon o ' g ' li // OLIY O ' QUV YURTI TALABALARIDA O ' QUV MOTIV VA MOTIVATSIYALARINI NOMOYON BO ' LISHINING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI // Uzbek Scholar Journal . Volume -06, July , 2022. 1-5 pages . 18. Усмонов Шерзод Ахмаджонович, Закирова Мухаббат Сабировна, Нуриддинов Расулжон Самитжон ўғли //ИЛК ЎСПИРИНЛИК ДАВРИДА АҚЛИЙ ҚОБИЛИЯТЛАРНИНГ ЭМПИРИК ТАҲЛИЛИ// СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ (УЗБЕКИСТАН). № 9 (106), 2021. 12-16 стр. 19. НУРИДДИНОВ Р.С. // INFORMATION AS A SOCIAL - PSYCHOLOGICAL PROBLEM // ПСИХОЛОГИЧЕСКОЕ ЗДОРОВЬЕ НАСЕЛЕНИЯ КАК ВАЖНЫЙ ФАКТОР ОБЕСПЕЧЕНИЯ ПРОЦВЕТАНИЯ ОБЩЕСТВА. Екатеринбург-Фергана, 20 мая 2020 года. 380-382 стр. 20. Samitjonovich, Nuriddinov Rasuljon //SOCIO-PSYCHOLOGICAL ASPECTS OF THE USE OF MODERN INFORMATION TECHNOLOGIES IN THE DAILY LIFE OF CHILDREN// INTERNATIONAL JOURNAL OF DISCOURSE ON INNOVATION, INTEGRATION AND EDUCATION. 1 (2020). 65-67 pages. 21. Rakhmatdjonov Shokhjahon Dilshodbek o'g'l //THE ROLE OF PHYSICAL CULTURE IN PROVIDING THE PSYCHOLOGICAL HEALTH OF THE ATHLETE// INNOVATIVE DEVELOPMENTS AND RESEARCH IN EDUCATION. International scientific online conference. Canada. Part 2, 23.01.2022. 1-3 22. Raxmatjonov Shoxjahon Dilshodbek o'g'li //SPORTCHI PSIXOLOGIK SALOMATLIGIGA TA'SIR ETUVCHI OMILLAR// GALAXY INTERNATIONAL INTERDISCIPLINARY RESEARCH JOURNAL (GIIRJ). Vol. 10, Issue 11, Nov.(2022). 117-121 pages. 23. QURBONOVA Saida Miralimjanovna, RAXMATJONOV Shoxjahon Dilshodbek o'g'li //MAMLAKATIMIZ PSIXOLOGLARI ISHLARIDA SHAXSLARARO MUNOSABATDA MUOMALA MUAMMOSINING TALQINI// Journal of Pedagogical and Psychological Studies. Vol. 1. № 5, (2023). 99-103 pages. 24. Raxmatjonov Shoxjahon Dilshodbeko'g'li //SPEECH ISSUES IN PSYCHOLINGUISTICS// IQRO JURNALI № 2. 04.2023. 503-511 betlar. 25. Raxmatjonov Shoxjahon Dilshodbek o'g'li, Vosiljonov Azizbek Boxodirjon o'g'li //XORIJ PSIXOLOGLARINING ISHLARIDA SHAXSNING TADQIQ ETILISHI// INNOVATIVE DEVELOPMENTS AND RESEARCH IN EDUCATION. Vol. 1. № 12, 2022. 39-47 pages. 26. Raxmatjonov Shoxjahon Dilshodbek o'g'li //TALABALARDA TOLERANTLIKNI RIVOJLANTIRISH – IJTIMOIY PSIXOLOGIK MUAMMO SIFATIDA// International Journal of Economy and Innovation. Volume: 30. 2022. 66-70 pages. 27. Rakhmatdjonov Shokhjahon Dilshodbek o'g'li //PSYCHOLOGICAL ASPECTS OF THE SPORTSMAN PERSONALITY DURING COMPETITIONS// IJTIMOIY FANLARDA INNOVASIYA ONLAYN ILMIY JURNALI. Vol. 2 No. 11 (2022). 215-221 betlar. 28. Raxmatjonov Shoxjahon Dilshodbek o'g'li //Motiv Va Motivatsiya Muammosining Jahon Va Mahalliy Psixologlar Tomonidan Tadqiq Etilganligi// American Journal of Social and Humanitarian Research, Vol. 3 No. 11 (2022). 256-259 pages. 29. Raxmatjonov Shoxjahon Dilshodbek o'g'li //TOLERANTLIK SHAKLLANAYOTGAN SHAXS MODELINING TAVSIFI// International scientific journal «MODERN SCIENCE АND RESEARCH». VOLUME 2 / ISSUE 5 /2023. 761-764 pages. 30. Raxmatjonov Shoxjahon Dilshodbek o'g'li. (2023). PSIXOLOGIYADA MOTIVATSIYA TURLARI, NAZARIYALARI VA TAHLILI. Научный Импульс, 1(10), 665-670.

Kirish.

I BOB. SALOMATLIK PSIXOLOGIYASI TUSHUNCHASI VA RIVOJLANTIRISH TARIXI.

1.1. Salomatlik psixologiya tushunchasi.

1.2. Psixologik salomatlik qadriyat sifatida.

I bob boʼyicha xulosa.

II BOB. IJTIMOIY MUNOSABATLAR VA PSIXOLOGIK SALOMATLIK UYG‘UNLIGI.

2.1. Psixologik salomatlik va shaxslararo munosabatlarning chambarchas bog'ligi

2.2. Salomatlik psixologiyasi va uning istiqbollari.

II bob bo'yicha xulosa.

Xulosa.

Foydalanilgan adabiyotlar.

Купить