Samarqand urf odat marosimlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	81.9KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	02 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Islombek

Ro'yxatga olish sanasi 17 Fevral 2024

74 Sotish

Samarqand urf odat marosimlari

Sotib olish

Muundarija
Kirish…………………………………………………………………….2-3
I – BOB. Samarqand viloyatidagi xalq bayramlari, o`yin va marosimlari.
1.1 Samarqand viloyatida navroz bayaramining nishonlanishi………….4-9
1.2 Samarqand viloyatidagi deh qonchilik bilan bog`liq urf-odatlar va
marosimlar………………………………………………………………10-18
II – BOB. Jizzax viloyatida Diniy tasavvurlar, urf-odatlar nishonlanishi.
2.1 Jizzax viloyatidagi an`anaviy tadbirlar va milliy sport
musobaqalari…………………………………………………………….19-27
2.2 Ibtidoiy diniy tasavvurlar, urf-odatlar va irimlar……………………28-31
Xulosa…………………………………………………………………...32
Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………..33
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi Ma’naviyat deganda biz odamlarning ongidagi
vatanparvarlik, xalqparvarlik tuyg’ularini, o’z millatining tarixiy merosini yaxshi
bilish va hozirgi hayotda ulardan foydalanish, xalqning milliy tili, an’analari,
tuyg’ularining e’zozlanishi, qalbga muruvvat, himmat, insof, adolat, oqibat kabi
fazilatlarni jo qilishini tushunamiz. Insonning insoniyligi ma’naviy olamining
tiniqligi va yuksakligi bilan o’lchanadi. Xalqimizning milliy ruhiyati va
mentalitetini o’zida namoyon etgan marosim folklori ko’p asrlik badiiy tafakkur
taraqqiyotini o’zida mujassam etgan ma’naviy qadriyatlar tizimi hisoblanadi.
Marosim folklorining lokal xususiyatlari va tarixiy-tadrijiy rivojini tadqiq etish esa
folklorshunoslarning dolzarb muammolaridan biridir. Chunki ularda xalqimizning
shonli o’tmishi, urf-odatlari aks etgan. Ana shunday oltin meroslarimizdan biri to’y
marosimi bilan bog’liq udumlardir. Ular o’ziga xos tabiatga ega bo’lib, hozirga
qadar jonli holda saqlanib qolgan.
O’zbek xalqining ijtimoiy, oilaviy-maishiy va shaxsiy turmushida diniy
tasavvurlar muhim o’rinni egallab kelgan. Din ibtidoiy jamoa tuzumidan
hozirgacha xalqimiz ma’naviy madaniyatining tarkibiy qismi sifatida jamiyatning,
oila va shaxs hayotining barcha hujayralarigacha singib ketgan. Uning ildizi eng
qadimiy tosh davriga borib taqaladi va butun keyingi tarixiy taraqqiyot jarayonida
turli shaklda namoyon bo’lib kelgan. Samarqand va Jizzax viloyatlarining ham
о ‘zbek xalqining ma’naviy merosi sifatida milliy urf odatlarni kuzatishimiz
mumkin. Mavzuning maqsad va vazifasi kurs ishining
maqsad Samarqand va Jizzax viloyatining milliy va an’anaviy urf-odat va
marosimlarini yoritib berish asosiy maqsadimiz, vazifalari esa quyidagicha
- Samarqand viloyatidagi xalq bayramlari,
o`yin va marosimlari; - Samarqand viloyatida navroz bayaramining
nishonlanishi; - Samarqand viloyatidagi dexqonchilik bilan
bog`liq urf-odatlar va marosimlar;
- Jizzax viloyatida Diniy tasavvurlar, urf-odatlar
2

nishonlanishi; - Jizzax viloyatidagi an`anaviy tadbirlar va milliy
sport musobaqalari; - Ibtidoiy diniy tasavvurlar, urf-odatlar va
irimlardir.
Mavzuning o’rganilganlik darajasi Samarqand va Jizzax viloyatlari xalq,
urf – odat va marosimlari, diniy e’tiqodlariga oid bayramlar va marosimlarning
nishonlanishiga oid ma’lumotlarni T.Xo’jayev 1
, Yu.Yakubovskiy 2
, A. Doniyorov 3
,
K. Shoniyozov 4
, B. Sarimsoqov 5
, U. Qoraboyev 6
, A. Ashirov 7
, I. Jabborovlarning 8
yozgan tadqiqotlaridan olishimiz mumkin.
Kurs ishining tuzilishi Kirish, ikkita bob, to’rtta paragraf, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
1
Ходжайов Т. К. Этнические процессн в Средней Азии в эпоху Средневековья. Т., 1987
2
Якубовский А. Ю. К вопросу об этногенезе узбекского народа. Ташкент, 1941.
3
Данияров А. X. Организация и развитие этнографической на-уки в Узбекистане. Т., 2002.
4
Шониеcзов К Ш. Ўзбек халқининг шаклланиш жара еcни. Т., 2001.
5
Саримсоқов Б. Узбек маросим фольклори. Т., 1986
6
Қорабоев У. Ўзбек халқи байрамлари. Т., «Шарқ», 2002
7
Ashirov A . O ’ zbek xalqining qadimiy e ’ tiqod va marosimlari . – T ., 2007.
8
Жабборов И. Ўзбеклар: турмуш тарзи ва маданияти. Тошкент, «Ўқитувчи», 2003.
3

I – BOB. Samarqand viloyatidagi xalq bayramlari, o`yin va marosimlari.
1.1 Samarqand viloyatida navroz bayaramining nishonlanishi
O’zbek xalqining madaniy merosida xalq ijod qilgan va katta ijtimoiy
ahamiyatga ega turli bayramlar, ommaviy o’yinlar, mavsumiy, hunar-kasb
marosimlari alohida o’rinni egallaydi. Bayramlar va marosimlar ijtimoiy va
shaxsiy hayotning barcha tomonlarini qamrab oluvchi va kishilar o’zaro
munosabatlarining turli jihatlari va shakllarida namoyon bo’luvchi muayyan
urfodatlar va an’analar, axloqiy prinsiplar va huquqiy tartibotlarning tarixan
shakllangan yig’indisidir. Ularning muhim belgilari va xususiyatlari barqarorligi
va ommaviyligi, rivojlanishdagi takroriyligi, davomiyligi va uzluksizligidadir.
Odat tusiga kirgan marosimlar kishilar xulq-atvorini boshqarar ekan, nafaqat
jamoatchilik fikrlari nufuziga, balki qabul qilingan va qaror topgan odatiy
qonunqoidalar kuchiga ham suyanadi. O’zbeklar va O’rta Osiyodagi boshqa
xalqlarning tarix sinovidan o’tgan bayramlari va marosimlari kishilarning o’zaro
munosabatlaridagi yaxshi fazilatlarni, chinakam xalqchil, umuminsoniy
qadriyatlarni aks ettiradi 1
. Ijobiy urfodat va
marosimlarda o’zbeklarning milliy ruhiyati, ularning ma’naviy ongining soddaligi
va fe’l-atvorining shakllari ham namoyon bo’ladi. Asrlar davomida shakllanib va
avaylanib kelingan ijobiy rasm-udumlar va odatlardan Vatanga sadoqat, yoshi
kattalarga hurmat, ota-onaga, yetimlarga va qariyalarga g’amxo’rlik,
mehmondo’stlik, qon-qarindoshlik va o’zaro yordam, oila sharafini va ayollar
sha’nini ehtiyotlash, hayotdan ko’z yumgan yaqin-uzoq kishilar xotirasini yod
etish kabilar ijtimoiy xarakterga ega bo’lgan bayram va marosimlarda ochiq
namoyish qilinadi 2
. Samarqandda
joylashgan mahalliy xalqlar tomonidan nishonlanadigan tadbirlarda ham shu
narsani kuzatishimiz mumkin. Asrlar osha saqlanib kelingan va ijtimoiy mohiyatga
ega urf-odatlardan yana biri og’ir, mashaqqatli kunlarda o’z yaqinlarining ochlik
yoki kambag’allikdan gadolik yoki daydilik qilishiga yo’l qo’ymaslikdir. Agar
1
Саримсоқов Б. Узбек маросим фольклори. Т., 1986. B .36.
2
Ashirov A . O ’ zbek xalqining qadimiy e ’ tiqod va marosimlari . – T ., 2007. B.41.
4

shunday odam chiqib qolguday bo’lsa, uning isnodi barcha qarindosh-urug’larga,
mahalla-ko’yga, xalqiga kelgan. Asli gadoylik mamlakat uchun dog’ tushiradigan
holat ekanligini «Temur tuzuklari» qoralab, unga qarshi amaliy-ijtimoiy tadbirlar
o’tkazish zarurligi qayd qilingan. O’zbek xalqi orasida eng keng tarqalgan, milliy
tusga ega bo’lgan urfodatlardan mavsumiy marosimlar diqqatga sazovordir. Ayrim
tadqiqotchilarning fikricha, o’zbek mavsumiy marosimlarini quyidagi turkumlarga
tasnif etish mumkin: 1) qishda o’tkaziladigan gap-
gashtak, yasa-yusun kabilar; 2) bahorgi marosimlar -
Navro’z, shoxmoylar (qo’sh chiqarish), lola yoki qizilgul sayli, loy tutish, «sust
xotin» kabilar; 3) yozgi marosimlardan
«qovun sayli», «choy momo» va hokazolar; 4) kuzgi marosimlar
- hosil yig’imi bilan bog’liq «mixrgan», «oblobaraka», «shamol chaqirish», «uzum
sayli» kabilar. Butun Old va O’rta Osiyoda mashhur Navro’z bayrami va
marosimlari juda uzoq davrlardan beri nishonlanib kelmoqda. Bu bayram asli
dehqonchilik kalendari bilan bog’liq bo’lib, Yerning Shimoliy yarim sharida
bahorgi kecha bilan kunduz teng kelgan kunlari 20-21 martdan boshlanadi. O’sha
davrda butun tabiat uyg’ona boshlaydi, yer bag’ridagi barcha maxluqot va
mavjudotlarning, qurt-qumursqalar, o’simlik va o’t-o’lanlarning jonlanishi ro’y
beradi. Bunday yangilanish jarayonining boshlanishi shamsiya (1yosh) yili
hisobida 21 martga to’g’ri kelgan birinchi yangi kunni Navro’z deb ataganlar.
O’rta asrning buyuk mutafakkiri Beruniy mazkur yil hisobining boshlanish oyi
hisoblangan farvardin oyi to’g’risida gapirib bunday yozadi: «Navro’z yangi
yilning birinchi kuni bo’lib, uning forscha nomi hali shu ma’noni taqozo etadi.
Navro’z eronliklar zijlari bo’yicha o’tmish zamonlarda, ular yillarini
kabisa qilgan vaqtlarida Quyoshning saraton burjiga kirish paytiga to’g’ri kelar
edi. So’ngra u orqaga surilgach, bahorda keladigan bo’ldi. Endi u bahor
yomg’irining birinchi tomchisini to’kishidan gullar ochilguncha va o’simlik unib
chiqa boshlaguncha davom etgan vaqtda keladi. Shuning uchun Navro’z olamning
boshlanishi va yarashishiga dalil qilingan». O’sha davrda yashagan ulug’ siymolar
Mahmud Koshg’ariy va Umar Hayyomlar ham Navro’z to’g’risida ancha qiziqarli
5

ma’lumotlar yozib qoldirganlar. Ularning asarlarida Navro’zning tabiat
qonuniyatiga muvofiq tomoni qayd qilinibgina qolmay, u bilan bog’liq turli irim,
urf-odat va marosimlar to’g’risida ham qimmatli ma’lumotlar keltirilgan.
Masalan, Beruniyning ta’rificha, afsungarlar Navro’z kuni tong otganda
birov gap gapirishdan oldin uch qoshiq asal yalab, uch bo’lak (xushbo’y) mum
tutatsa, bu ko’p kasalliklarga shifo bo’larmish. Yoki shu kunning tongida gap
gapirishdan oldin shakar totib, o’ziga zaytun (yog’i) surtgan kishidan yil bo’yi turli
balolar daf etiladi, degan irimlar bo’lgan. Bayram urf-odatlari haqida so’zlab,
alloma shunday deb yozadi: «Eronliklarda Navro’z kuni bir-birlariga shakar hadya
qilish rasm bo’lgan edi. Bag’dod mubodi Ozorbodning hikoya qilishicha, buning
sababi, Navro’z kuni Jamshid mamlakatida shakarqamish paydo bo’lgan...»
Mahmud Koshg’ariy ham Navro’z to’g’risida o’n ikki muchal yil hisobi bilan
bog’lab turli ma’lumotlar beradi. Navro’z bayramida bahorga bag’ishlangan xalq
qo’shiqlaridan1 namunalarni keltiradi. Rivoyatlardan birida Navro’zga borib
taqaladigan muchal hisobidan hayvonlar nomlarini tilga olib, shunday deb yozadi:
«Turklar bu yillarning har qaysisida biror hikmat bor, deb taxminlaydilar. Masalan,
ularcha sigir yili bo’lsa, urush ko’p bo’ladi, chunki sigir bir-biri bilan suzishadigan
hayvon. Tovuq yili kirsa, oziq-ovqat ftayadi, lekin odamlarda tashvish ortadi 1
.
Chunki tovuqning ovqati don bo’lib, uni topib yeyish
uchun narsalarni titib yuradi. Timsoh yili kirsa, yog’ingarchilik va hosil ko’p
bo’ladi, chunki u suvda yashaydi. To’ng’iz yili kirsa, sovuq, qor va fitna kup
bo’ladi... Ko’chmanchi va musulmon bo’lmagan turklar oylarni to’rt fasl bilan
ataydilar. Har uch oyni bir ism bilan yuritadilar. Masalan, Navro’z (yangi kun)dan
keyingi avval bahorga bog’liq oy derlar. Chunki oy bu vaqtda katga bo’lib
qoladi...» Navro’zdan boshlab yilning ilk fasli sanalgan va barcha fasllar tabiat
qonuni hamda osmon sayyoralari (Oy, Quyosh) holatiga qarab belgilangan
Qadimgi O’rta Osiyoda va Eronda Navro’z nafaqat xalq, balki davlat bayrami
sifatida ham nishonlangan. Tarixiy ma’lumotlarga qaraganda, odamlarni
tabaqalarga bo’lib, Navro’z bayramini bir oyga cho’zib, har besh kunni bir
1
Қорабоев У. Ўзбек халқи байрамлари. Т., «Шарқ», 2002 . B.25.
6

tabaqaga taalluqli deb hisoblaganlar. Masalan, Eronda birinchi besh kunlik
podsholarniki, ikkinchisi zodagon zotlarniki, uchinchi besh kunlik podsho
xizmatkorlariniki, cho’ri-malaylarniki hisoblangan. Podsho Navro’zining besh
kunligida shoh bayramni boshlab bergan va fuqarolarga muloqotda bo’lishni
hamda muruvvat qilishni e’lon qilgan.
Ikkinchi kuni u dehqon va aslzodalarni qabul qilgan, uchinchi kuni otliqlar
va oliy ruhoniy (mobed) larni, to’rtinchi kuni o’z farzandlari va fuqarolarini qabul
qilgan. Oltinchi kun ulug’ bayram hisoblanib, unga «Katga Navro’z» deb nom
berilgan. Xorazmliklar va sug’diylarda sosoniylar hukmronligi davrida Navro’z
bilan birga bir necha xalq bayramlari davlat bayrami deb e’lon qilingan. Beruniy
asarlarida, Umar Hayyomning «Navro’znoma»sida va boshqa manbalarda, ilk
bahor bayramini nishonlaganda yerga suv quyish yoki sepish, sovg’a-salomlar
hadya qilish, arg’imchoqlarda uchish, shirinlik (qandolat) tarqatish, yetti yil
hosilini belgilash, tahorat qilish va yomg’ir suviga cho’milish kabi urf-odat, irimlar
to’g’risida xabar beriladi. Navro’z kuni podshoh dasturxoniga turlicha doddan-
bug’doy, arpa, tariq, makka, no’xat, yasmiq, guruch, kunjut yoki loviya unidan
pishirilgan non qo’yilgan. Dasturxon o’rtasiga turli daraxt (tol, zaytun, behi, anor
va h.k.)lardan yetti novda, yetgi oq kosa va oq dirham, yangi dinor ham qo’yilgan.
Podshoga oq qand va kokos yong’og’idan maxsus taom berganlar, u taomni yangi
sog’ilib, xurmo qo’shilgan sut bilan iste’mol qilgan.
Hozirgacha, Eronda Navro’z dasturxoniga marosimga binoan yetti xil
(xaftsin) «s» harfi bilan boshlanadigan narsalar tortilgan. Shu bilan birga, qatiq,
sut, qurt va bo’yalgan tuxum, meva, yong’oq, bodom va hokazolar qo’yiladi.
Shunisi muhimki, bayramning bosh marosim taomi sumalakni ham ilgari
pishirganlar. Qadimiy davrlarda Navro’z arafasidagi yetti kun sovuq bo’lib «ojiz
kampir» kunlari deb nomlangan. O’rta Osiyo xalqlarida, shu jumladan,
o’zbeklarda, yangi yil marosim taomi go’ja va sumalak pishiriladi. Shu kunlarda
katta bozorlarda savdo-sotiqlar, yalpiz, ko’kpiyoz, yosh beda va boshqa ko’katlar
solingan turli taomlar va shirinliklar tayyorlanadi. Tantana va o’yin-kulgilar bilan
pishiriladigan shohona taom sumalak rizq-ro’z, mo’l-ko’lchilik ramzi bo’lib, uni
7

tayyorlash katta san’at talab qiladi. Odatda, sumalakka ketadigan xarajat jamoadan
yig’ib olingan. Sumalak pishirishdan oldin jamoa (mahalla) a’zolaridan bug’doy
ko’ki va o’t yig’ishtirilib, umumiy qozonga solingan va pishgandan keyin teng
tarqatilgan. Navro’z bayrami katta ommaviy sayillar, xalq o’yinlari, musobaqalar,
sozanda va raqqosalar, masxaraboz va dorbozlar ishtirokida o’tadi Umar Hayyom
bergan ma’lumotlarga asoslanib, shuni ta’kidlash mumkinki, asrdan buyon
nishonlanib kelayotgan Navro’z bayrami boshlanishi bilan o’zaro urushlar
to’xtatilgan, yarashish shartnomalari bitilgan, hatto dafn marosimlari boshqa kunga
ko’chirilgan. Bu bayram shunchalik ehgiromli, quvonchli
va shodlik kunlari sifatida katta tantanalar bilan nishonlanibgina qolmay, uzoq-
yaqin qavmu qarindosh va do’stlarni yo’qtash, kasallar holidan xabar olish,
marhumlar qabrini ziyorat qilish, do’stlararo sadoqatlikni bildirib, inson qadrini
e’zozlash kabi odatlarga amal qilingan. Navro’z bayramining boshqa bahor fasli
bayramlariga ancha yaqinligi ham diqqatga sazovordir. Etnograflarning bergan
xabarlariga qaraganda, Parkent, Samarqand va Xorazmda o’tkaziladigan lola sayli,
sayli gulisurx yoki qizil gul sayillari asli Navro’z marosimlariga ancha o’xshab
ketadi. Bunday bayramlar mart (hamal) oyida nishonlanib, bir oygacha davom
qilgan. Sayil vaqtida katta bozor ishlab bir qishloqdan ikkinchisiga o’tgan. Bozor
maydonida masxarabozlar, dorbozlar, sozandalar, polvonlar tomosha ko’rsatganlar,
qo’chqor, tuya, xo’roz va bedana urishtirishlari, tuxum urishtirish o’tkazilgan.
Ba’zan, mazkur musobaqalar mushtlashishga aylanib, qadimiy fratrial tuzumga xos
ibtidoiy marosimlarning elementi sifatida saqlanib qolgan. Shunisi ham diqqatga
sazovorki, mazkur bayramda ishtirokchilar (erkak va ayollar) ancha erkin
bo’lganlar, kechki bazmlarda maxsus tayyorlangan sharob - musallas ichilgan,
o’yin-kulgilar avjiga chiqqan. Ayrim tadqiqotchilarning fikricha, gul sayillari bir
oy davomida o’tkazilib, bahor bayramining bosh marosimi Navro’z bilan ulanib
ketgan. Hayotimizda Navro’z bilan bog’liq saqlanib kelayotgan
an’analardan biri yangi tugilgan bolalarga Navro’z ismini qo’yish odatidir.
Lutfiyning ajoyib asarlaridan «Gul va Navro’z» dostonida Farruh shohning o’g’li
shu kuni tug’ilgani uchun uning oti Navro’z deb qo’yrshgan. Hozir ham
8

Samarqand, Surxondaryo, Qashqadaryo, Buxoro viloyatlarida Navro’z kuni
tug’ilgan bo’lsa, o’g’il bolalarga Navro’z deb, Farg’ona vodiysida esa, ko’pincha,
qiz bolalarga Navro’za deb ism qo’yiladi. Ilgari mahalliy iqlim sharoiti va unga
mos turmush tarzi hamda mehnat tajribasi, yil fasllarining almashinishiga qarab,
dehqon va cho’pon yillari farq qilingan. Dehqon yili 21 martdan keyin - yer ilib,
o’simliklar jonlangandan keyin boshlanadi, 16 martdan o’t-o’lanlarning o’sib chiqa
boshlashi bilan cho’pon yili hisoblanadi. Mazkur davrdan dehqonlar faol harakatga
kelib, yerga ishlov berishga kirishadi, cho’pon (chorvador)lar yozgi yaylovga
ko’chish ishlarini boshlab yuborad.
9

1.2 Samarqand viloyatidagi dehqonchilik bilan bog`liq urf-odatlar va
marosimlar
Navro’z ham asli dehqonchilik bilan uzviy bog’liq bo’lgan va unga
tayyorgarlik qilish ishlari bilan birgalikda olib borilgan. Hozirgacha Navro’zga
tayyorgarlik dala ishlarini o’tkazish tadbirlari bilan birga o’tkaziladi; bog’-
rog’larga gul va ko’chatlar ekish, dalalarni ekinga tayyorlash, agrotexnika va
moddiy resurslarni taxt qilish, mahalliy o’g’it to’plash, ariq va zovurlarni tozalash
kabi ishlar bajariladi. Butun O`zbekistonda erta bahorda boshlanadigan
dehqonchilik ishlaridan loyqa o’tirib qolgan ariq-zovurlarni tozalash, ularni yangi
mavsumga tayyorlashga alohida e’tibor qaratiladi. Bunday ishlar yakka
xo’jaliklarning qudrati yetmaganligidan, butun qishloq yoki tuman ahli kuchi bilan
hashar yordamida amalga oshirilgan. Mana shu paytda Surxondaryo, Qashqadaryo
va Zarafshon vodiysida loy tutish, Xorazmda qazuv marosimlari o’tkazilgan. «Loy
tutish» marosimini o’tkazish quyidagicha bo’lgan: biror kishi ariq qazuvchilar
oldidan o’tib qolsa, uning qo’liga ketmon yoki belkurakda loy tutqazganlar 1
.
Kelgan kishi uni loyi bilan joyiga yetkazib, qutulib ketadi, yoki
hasharchilarga ziyofat berishga majbur bo’ladi, yo belgilangan joyining arig’ini
qazib beradi. U qo’shiqchi bo’lsa qo’shiq aytishi, baxshi bo’lsa doston kuylashi,
polvon bo’lsa kurash tushishi, temirchi bo’lsa ariq qazish uchun zarur bo’lgan
asbob-uskunalar yasab yoki ularni tuzatib berishi lozim. Agar aytilganlardan
birortasini bajara olmasa, u belgilab berilgan yerdagi ariqni qazib, so’ng o’z
yo’liga ketishi mumkin. Hashar (ko’mak) odatiga asoslangan turli ommaviy ishlar
ijtimoiy xarakterga ega bo’lib, xalq ijod qilgan har xil marosimlar va sayillar bilan
nishonlangan. Dehqonchilik kasbiga oid eng muhim marosimlardan biri dalaga
qo’sh chiqarish bilan bog’liq «shoxmoylar» alohida quvonch va tantana bilan
nishonlanadi. Odatda, dalaga qo’sh chiqarish qunini qishloqdagi tajribali dehqon
(oqsoqol) belgilab bergan. Shoxmoylar dushanba, chorshanba va juma kunlaridan
biriga to’g’ri kelishi lozim bo’lgan, chunki bu kunlar dehqonlar tasavvurida baxt,
1
Жабборов И. Ўзбек халқи этнографиясини ўрганиш тарихидан. Тошкент, 1959. B.36.
10

omad keltiriladigan kunlar hisobangan.
Asosan, qo’sh chiqarish Navro’z kunlari boshlangan,
ammo yerlar pishib yetishsa, ob-havoga qarab Navro’zga qadar ham o’tkazilgan.
Shoxmoylar tantanalariga to’q-farovon joylarda qishloqning barcha ahti
tayyorgarlik ko’rgan; har bir xonadon turli taomlar pishirgan, nonu qatlama,
patirlar yopilgan, bo’g’irsoq pishirilgan. Marosim o’tkaziladigan joy
supurilibsidirilib, sholcha, kigizu gilamlar 4 to’shalib, dasturxonlar yoyilgan, unga
tayyorlangan taomlar tortilgan. Qishloq ahyai to’plangach, oqsoqol
yaxshi tilaklar bilan duo-fotiha qilib, pishirilgan narsalar aholi orasida tarqatilgan.
Shundan so’ng qo’sh chiqarish uchun maxsus boqilib turgan ho’kizlardan biri olib
chiqilgan va o’tgan yilgi hosilning oxirgi tutamidan tayyorlangan kulcha
qishloqning barcha mo’tabar qariyalari va boshqa ishtirokchilariga bir parchadan
sindirib beriladi. Kulchaning bir bo’lagi tanlab olingan ho’kizga ham beriladi.
Nihoyat, ko’z tegmasin deb ho’kizlarning shoxiga zig’ir yog’i surtiladi, ins-
jinslardan va yovuz ruhyaardan pok bo’lsin deb, isiriq tutatiladi. Dastlabki qo’shni
qishloqning eng hurmatli, serfarzand va ko’p nevarachevarali mo’ysafidlaridan biri
soladi. Oqsoqol qo’sh bilan kuchi yetguncha yo bir marta, yo uch, yo besh marta,
umuman, toq marta yer haydaydi, keyin o’tgan yilgi hosilning oxirgi tutamidan
olingan bug’doydan irimiga haydalgan yerga byr necha hovuch sepadi.
Mazkur marosimdan so’ng
barcha dehqonlar hukizlarini yetaklab uyga qaytganlar va oilaviy doirada bayram
xursandchiligini uyda davom qilganlar. Boy xonadonlar qush chiqarish arafasida
ziyofatlar berishib unga mulla-eshonlarni chaqirib dehqon risolasini va boshqa
diniy kitoblarni o’qishgan. Dehqonchilik va chorvachilik bilan bog’liq yana bir
muhim marosimlardan qurg’oqchilik vaqlarida yomg’ir chaqirish urf-odatlari ham
qadimdan saqlanib kelgan. Lalmikor dehqonchilik va chorva bilan shug’ullanuvchi
aholi uchun bahor hamda yozning ilk oylarida yomg’irga katta ehtiyoj seziladi.
O’zbeklar va boshqa O’rta Osiyo xalqtari tabiiy, ya’ni yomg’ir suvlari bilan
sug’oriladigan ekinlarni lalmi (qayroqi) deb nomlagan.
Bunday dehqonchilik
11

yog’ingarchilik bo’lmagan oylarda xavf ostida qolgan. Shuning oldini olish
maqsadida o’tkaziladigan maxsus marosimlardan «sust xotin», «suv xotin», «chala
xotin» kabi yomg’ir chaqirish udumlari keng tarqalgan. Marosim maxsus
belgilangan kun va vaqtda o’tkazilgan. Ammo bu kun xalq tasavvurida qabul
qilingan irimga qarab haftaning baxtli kuniga to’g’ri kelishi zarur bo’lgan.
Marosimning birinchi
bosqichi tashkiliy ishlardan boshlangan, unga epchil va uddaburon shaxslardan
tashkilotchi mutasaddi tayinlangan. U marosim uchun kerak bo’lgan narsalarni
tayyorlagan. Bunday narsalar, masalan, laqay o’zbeklarida bitta bo’sh qovoq,
ikkita qamish naycha, ikkita toshbaqa, bitta eshak va xayr-sadaqa solish uchun
bitta xurjundan iborat bo’lgan. Eng muhim narsa shuki, yog’ochdan qo’riqchi
shaklidagi qo’g’irchoq yasalib, u poliz ekinlari o’rtasiga qo’yilgan va qari ayolning
ko’ylagi kiygizilgan. Shundan so’ng marosimning asosiy qismi - ikkinchi bosqichi,
ya’ni uni o’tkazish boshlangan. Shuni ham qayd qilish lozimki, «sust xotin»
marosimi o’zining ishtirokchilari tarkibi, jinsi va yoshiga, ayrim elementlariga
qarab, har bir viloyatda har xil bo’lgan. Marosimning ancha keng tarqalgan xili
Bulung‘ur, Q о ‘shrabod va Nurobod tumanlarida o’tkazilgan, Chunki bu yerlarda
lalmikor ekinlar ko’p ekiladi.
Marosim belgilangan kun va vaqtda o’n-o’n besh ayol maxsus yasalgan
qo’g’irchokda qari ayolning ko’ylagini kiydirib, bir ayol uni ko’tarib oladi,
qolganlari uning ortidan ergashib, qishloq yoki mahalladagi xonadonlarga «sust
xotin» qo’shig’ini naqarot bilan aytib birma-bir kirib chiqadi. Uy egasi ularni
xursandchilik bilan qarshilab, qo’g’irchoq ustidan suv sepadi va imkoniyatiga
qarab xayr-ehsonlar qiladi. Aytiladigan qo’shiqda dehqon sepgan bug’doyning
mo’l hosil berishi, xonadonlarga xursandchilik keltirishi, el-yurtga to’kinchilik va
qut-baraka berishi ta’kidlanadi, eng muhimi, yomg’ir hadya etish «sust xotin»dan
iltijo qilinadi. Hosillar mo’l bo’lsin, sust xotin,
Dehsonning uyi to’lsin, sust xotin.
Yomg’irlarni yog’dirgin, sust xotin,
12

Yomonning uyi kuysin, sust xotin...
Osmondan tomchi tashlab, sust xotin,
Elu yurtni to’ydirgin, sust xotin.
Ayrim axborotchilarning xabar berishicha, taxminan 40- 50 yillar muqaldam
qishloqyaarda «sust xotin» marosimi har yili bahorda ikki-uch marotaba
o’tkazilgan. Sho’rchi tuman Qalliq qishlog’i va uning atrofidagi joylarda, Janubiy
Tojikistondagi o’zbek laqaylarida mazkur marosimni, asosan, erkaklar o’tkazgan.
Unda qo’g’irchoq o’rniga ishtirokchilardan biriga ayol kishining ko’ylagi
kiydirilib, suv ana shu kishining ustidan sepilgan. Mahalliy aholidan 15-20 kishi
to’planib, yarim yalang’och ikki kishini eshakka bir-biriga qaratib mindirganlar.
Ularning o’rtasiga ikki toshbaqani oyog’idan bog’lab eshakning ikki tomoniga
osiltirib qo’yganlar. Mingashgan kishining biriga suv solingan qovoq tutqazilgan,
ikkinchisiga bir-biriga bog’langan ikki qamish naycha berilib, naychalar suv
solingan qovoq idish ichida aylantiriladi va guvillab ovoz chiqaradi. Bu ovoz
go’yoki qiynalgan toshbaqalarning ovoz chiqarishiga taqlid hisoblanadi.
Qolgan ishtirokchilar eshakka minganlarning
orqasidan ergashib, «sust xotin» qo’shig’ini aytib qishloqdagi xonadonlarni
birmabir aylanib chiqadilar. Uy egasi eshakka mingan kishilarning ustidan suv
sepib, marosim ishtirokchilariga xayr-sadaqa beradi. Beriladigan narsalar, asosan,
non, don, qand-qurs, ba’zan uloq, qo’y, hattoki sigir, ot yoki naqd puldan iborat
bo’lgan. Yomg’ir chaqirish marosimining Buxoro viloyatining Qorako’l va Olot
tumanlaridagi o’ziga xos mahalliy xillaridan biri ijro etilgan «chala xotin»
qo’shig’i bilan ma’lum. Bunda ham yog’ochdan yasalgan ayol qo’g’irchoq qishloq
bo’ylab uyma-uy aylantirilib xayr-sadaqa yig’iladi. Uning orqasidan besh-olti bola
xurjun ko’tarib yuradi 1
. Bolalar xonadonlarga kirib qo’g’irchoqni aylantirib,
yomg’ir yog’ishini Tangridan tilab, «chala xotin» qo’shig’ini kuylaydilar:
Aylanadi chala xotin, Urgiladi nala xotin. Onamning to’ng’ichiman, Qozonning
qirg’ichiman, Yomg’irning yog’gichiman, Xudo bersa, obi rahmat yog’aversin.
1
Қорабоев У. Ўзбек халқи байрамлари. Т., «Шарқ», 2002 . B.63.
13

Aylanadi chala xotin, O’rgiladi chala xotin. Marosim oxirida jamg’arilgan narsalar
hisobiga uning ishtirokchilari butun qishloq yoki mahalla aholisiga is chiqaradi.
Odatda, is chiqarish qishloqning guzarida yoki so’lim joylaridan birida o’tkazilgan.
Xudolarning ramziy shakllarini haykal yoki qug’irchoq qiyofasida yasab, unga
sig’inish hamda turli marosimlar o’tkazish juda ko’p xalqlarda, shu jumladan,
O’rta Osiyo xalqyaarida eng qadimiy davrlardan mavjud ekanligini arxeologik va
etnografik ma’lumotlar tasdiqyaaydi. «Sust xotin» marosimi
yakunidagi qo’g’irchoqni yo kuydirib yuborish yoki eski quduqqa tashlash udumi
uzoq o’tmishdagi ajdodlarimizning qurbonlik qilish marosimining qoldiqlaridan
ekanligini aniq ko’rsatib turibdi. Etnografiyadan ma’lumki, qurbonlik qilish
dastlab tirik odamlar, asosan qariyalar, hindularda yosh qizlar, keyinchalik
(masalan, Ibrohim Payg’ambar afsonasi) ayrim hayvon yoki jonsiz buyumlar
hisobiga o’tkazilgan. Shu asosda «sust xotin» marosimidagi keksa ayol ko’ylagi
kiydirilgan qo’g’irchoqning yomg’ir yog’ish uchun kuydirib yuborilishi yoki
quduqqa tashlanishini odamni qurbon qilishning ramziy ifodasi deb hisoblash
mumkin. Uzoq o’tmishdan saqyaanyb kelgan shamol chaqirish va uni to’xtatish
marosimi matriarxat davriga oiddir. Sibir xalqlari so’nggi vaqtlargacha shamolni
ilohiylashtirib, allaqanday tosh odamlar vujudga keltiradi deb uni chaqirish yoki
to’xtatish uchun ulkan 5 toshlarga, qoyalarga sig’inib qurbonliklar qilganlar.
Ayrim xalqyaar shamolni qandaydir mo’jizaviy qudratga ega bo’lgan ayol paydo
qiladi, deb o’ylaydilar. Farg’ona
vodiysi o’zbeklari ham shamol allaqanday g’ordan kelib chiqadi, uning homiysi
qari ayol sifatida, deb tasavvur qiladilar. Samarqand, Buxoro, qisman Qashqadaryo
va Surxondaryoda yashovchi o’zbeklar ham shamol homiysini keksa ayol obrazida
tasvirlaydilar. Janubiy Qozog’istondagi o’zbeklarda «choy momo» marosimi
hozirgacha saqlanib kelgan. Bu marosim to’g’risida taniqli etnograf A, Divayev
asrimiz boshlarida qisqa ma’lumot bergan. Uning ta’rificha, yoz oylarida, ayniqsa,
boshoqli ekinlar yetilgan paytda qattiq shamol turib, arpa, bug’doy, tariq kabi
ekinlarni payhon qilib tashlaydi. Buning oldini olish uchun bir necha qari ayollar
yuzlariga qorakuya surkashib, keli (o’g’ir) sopini ot qilib minishib, qo’llariga uzun
14

gavron olishib, unga turli rangdagi latta-puttalarni boylashib, otga o’xshab kishnab,
sakrashib «choy momo» qo’shig’ini aytganlar. Har bir xonadon marosim
ishtirokchilariga xayr-sadaqa qilgan. Ayrim mualliflar fikricha, «choy momo»
qadimiy turkiy tillardagi shamol so’zi «chal» shaklida bo’lganligini inobatga olib,
«chal momo» so’zining fonetik o’zgargan shakli, «shamol momo» ma’nosini
anglatadi. A. Divayev ham «choy momo» degani noto’g’ri ibora, chunki u hech
qanday ma’noni anglatmaydi, «chal momo» yoshi ulug’, maslahatgo’y kampir
ma’nosida deb ta’riflaydi. Ammo, u marosim to’g’risida ma’lumot bermaydi. B.
Sarimsoqovning to’plagan ma’lumotlariga qaraganda, «choy momo» marosimi
Sayram o’zbeklari orasida quyidagicha o’tkaziladi. Ikki kampir eskituski kiyim
kiyib, yuzlariga qorakuya surkashib, qo’llarida hassa bilan oldinda yurib «choy
momo» qo’shig’ini aytib borishadi.
Bo’yi yetgan besh qiz boshlariga qizil sholcha yopib, kampir ketidan
ergashib ashulaga jo’r bo’ladilar. Ularning ketidan yetti-sakkiz yashar o’gil bola
katta xurjun ortilgan eshakka minib o’qggoq, yumshoq supurgi va keli sopini birga
bog’lab sudraydi. Marosim ishtirokchilari shu tariqa qishloq bo’ylab «choy momo»
qo’shig’ini aytib, ko’chama-ko’cha aylanadilar. Har bir xonadon imkoniyatiga
qarab bug’doy, un, tuxum, non yoki pul berishi shart. Yig’ilgan narsalar xurjunga
solinadi. Marosim ishtirokchilari qishloqni bir kunda, ba’zan ikki-uch kunda
aylanib, yig’ilgan bug’doy undan chalpak pishirib, shamol ota (ona)ga is
chiqaradilar. Pishirilgan chalpakdan o’n ikkitasini shamol homiysiga atab yerga
ko’mishadi yoki muqaddas hisoblangan joydagi teshikka tashlashadi. Boshlariga
sholcha yopishgan qizlar butun marosim davomida yuzlarini ochishmay yurishlari
shart, aksincha shamol yana kuchayib ketar emish. Ba’zan yig’ilgan narsalarni
sotishgan va qo’y olishib, shamol chiqadigan joyga borib qurbonlik qilgan.
Qurbonlik go’shtidan sho’rva pishirilib aholiga tarqatilgan, ortib qolganini shamol
chiqadi deb taxmin qilingan teshikka to’kkanlar.
Mazkur marosimning ayollar tomonidan uyushtirilishi va
bajarilishi, shamol homiysining ayol kishi deb tasavvur qilinishi shubhasiz
jamiyatda ayollar mavqyeining yuqori darajaga ko’tarilganligini, «choy momo»
15

marosimi ildizining matriarxat davriga oid ekanligini isbotlaydi. Unda beshta
voyaga yetgan qizni boshiga qizil sholcha yopintirib olib yurish ham genetik
jihatdan eng qadimiy urfodatlardan. Bu qizlarni tabiatning dahshatli kuchlari
(sunkali qattiq shamol, suv toshqini va qurg’oqchilik kabilar) oldida ijtimoiy
qo’rquv ta’sirida ayrim mamlakatlarda amal qilingan odamni qurbonlikka mahkum
etish odatining ramzi, deb tushunish mumkin.
Qizlar sonining beshta bo’lishi ham qadimiy tasavvurlar
bilan bog’liq. Ko’p xalqlarda dastlabki ibtidoiy hisoblar besh barmoqsan
boshlanishi, dastlab haftaning besh kundan iborat bo’lishi, odam tanasining besh
muchaldan (ko’z, quloq, og’iz, oyoq va qo’l) iboratligi, besh qismga bo’linishi
kabi tasavvur bu raqamning muqaddasligini tasdiqyaaydi. Marosimda
ishlatiladigan buyumlardan o’qlov bilan keli sopi rizq-nasiba ramzi sifatida olib
yurilsa, supurgining ziyon-zahmatni supuruvchi degan maqsadda olib yurilishi asli
ibtidoiy magik (sehrgarlik) bilan bevosita bog’liq odatlardan. Hozirgacha
o’zbeklarda supurgi ustidan hatlab o’tish yoki biror yeriga tegish kishiga zarar
yetkazadi degan irim saqlangan 1
. Qari ayollarning yuzlariga qorakuya surtishi ham
asli magik tasavvurlar bilan bog’liq irimlardan. «Choy momo» marosimida
aytiladigan qo’shiq mazmuni ham diqqatga sazovor. Etnograf A. Divayev asrimiz
boshlarida yozib olgan matnda shamol homiysiga murojaat qilishni, yetilgan don
boshoqggari payhon bo’layotganligi, yem-xashak va poxol g’aramlari sochilib,
qishloqni bezor qilayotganligi aytilishi bilan birga «choy momo»ga qarab,
«bo’ronni tindiraman, yemishingni sindiraman», deb do’q-po’pisa ham qilinadi 2
.
Qo’shiq marosim ishtirokchilariga
saxiylik qilib, mo’l sadaqalar berib, xudoyi qilib shamolni haydaymiz, degan
murojaat bilan tugaydi. Shamol chaqirish yoki uni to’xtatish marosimi nafaqat
yozda, balki kuz faslida ham o’tkazilgan. Chunki yoz faslida hamma narsa pishib
yetishganda surunkali qattiq shamol zararli bo’lsa, kuzda pishiqchilik paytida
donni yanchib, somonni tozalash uchun shamol esishi talab etilgan. Ilgari
1
Қорабоев У. Ўзбек халқи байрамлари. Т., «Шарқ», 2002. B .74.
2
Саримсоқов Б. Узбек маросим фольклори. Т., 1986 . B.39.
16

o’zbeklarda va boshqa turkiy xalqlarda shamolni to’xtatish yoki chaqirish
maqsadida o’tkaziladigan mazkur marosim keng tarqalgan, ammo hozir butunlay
yo’qolib ketgan. Yoz fasli bilan bog’liq ijtimoiy mazmundagi sayil va marosimlar
pishiqchilik, ekin-tikin va ilk hosillar, qishga tayyorgarlik kabi hayotiy
muammolarni ifodalaydi. Yoz faslida kishilar qishning g’amini yeydi, dastlabki
yig’im-terimni boshlaydi, ayniqsa, o’rim paytlari dehqon uchun eng quvonchli va
mas’uliyatli davr hisoblanadi. Qishga tayyorgarlik, oziq-ovqat, sabzavot, kiyim-
kechak, turar joy va uy-ro’zg’or g’amlari bilan bog’liq tashvishlar rang-barang va
turli marosimlarni yuzaga keltirgan. Shulardan biri «oxirgi tutam burdoyni o’rib
olish» marosimi hisoblanadi.
O’zbeklarda bu marosimning «Oblo baraka» (G’allaorol atroflarida) deb
nomlanishi islom ta’sirida paydo bo’lgan. Xorazmda so’nggi tutam bug’doy
yig’ilib, xirmon tugatilganda ustiga kesak qo’yiladi, shunga qarab, uni «baraka
kesagi» deb ataganlar. Mazkur marosim, asosan, bug’doy o’rimida qatnashgan
hasharchilar ishtirokida o’tkazilgan. Ma’lumki, hashar o’zbek xalqining ijtimoiy
xarakterga ega eng ajoyib, ko’hna an’analaridan hisoblanadi. Hashar dastlab qo’ni-
qo’shni, qavmi qarindosh, hamqishloqlarning yordami bilan o’tkaziladigan
jamoaviy ishlar, jumladan, uy qurish, ariq qazish, ko’prik qurish, hovuz yoki
quduq tozalash, ekinni o’rib olish kabilardir. Ekin o’rimi dehqon hayotining
nihoyatda muhim va mas’uliyatli vaqgi hisoblanib, yetilgan hosilga ko’z tegmasin,
barakali bo’lsin, deb turli rasm-udumlar, irim-sirimlar va marosimlar o’tkazilgan.
O’zbeklarda ilgari o’rim boshlashdan oldin, hatto, qurbonlik qilish odati bo’lgan.
Ayniqsa, jamoaga tegishli yoki vaqf yerlaridagi hosilni yig’ib olish tantanali
o’tkazilgan. Masalan, Buxoro amirligida ekiladigan yerlarning 24,6 foizi vaqf
yerlari bo’lib, bu yerlardagi ekinlar butunlay hashar yo’li bilan yerga ishlov berilib,
ekilgan va yig’ib-terib olingan.
Mahallachilikda ham ekin o’rimi, odatda, hasharchilar
ishtirokida o’tkazilgan. «Oblo baraka» marosimida hasharchilar bug’doy
o’rimining oxirida bir parcha o’rilmagan yer qolgach, har tomondan o’rib o’sha
yerga intiladilar. Har bir hasharchi oxirgi bug’doy tutamini o’rib olishga harakat
17

qilgan va shu tutamni «ona bug’doy» deb ataganlar. Kimki birinchi bo’lib oxirgi
tutamga yetib kelsa, «yetdim, yetdim, yetdim, Oblo baraka bersin», deb uni o’rib
oladi. Ona bug’doy shu holigacha bog’lanib, uyga olib boriladi va bahorgi ekish
paytigacha saqlanadi. Ekin ekish boshlanganda ona bug’doy tozalanib, bir qismi
urug’lik donga, bir qismi yanchilib xonadondagi tayyor unga aralashtirib, undan
non-patir yopiladi. Yepilgan non-patir dalaga olib chiqilib, don sepishga chiqqan
dehqonlarga ulashib berilgan. 1 Tarixiy-etnografik ma’lumotlarning aksariyatida
turkiy xalqlarda, jumladan, o’zbeklarda ob-havoni o’zgartirish, bahor yoki kuzda
yomg’ir yog’dirish, qishda havoni isitish uchun qo’llaniladigan sehrli toshlar
mavjud bo’lib, ularning yada (jada), sata («Avesto»da «d’ata») deb nomlanishi
haqida xabar beriladi. Bunday toshlar go’yoki ot, sigir, bug’u kabi hayvonlar
hamda karqur nomli qushning oshqozonidan topilgan. Yada (jada) so’zi
entimologiyasi qadimgi turkiy tildagi jodugarlik so’zidan olingan magik qudratga
ega bo’lgan toshni ifodalovchi mustaqil atama hisoblanadi. Bu so’z bilan
bog’liq bo’lgan maxsus marosim o’tmishda O’rta Osiyo va Sharqiy Turkistonda
yashovchi barcha turkiy xalqlarda mavjud ekanligi aniqlangan. Yada toshi
yordamida nafaqat ob-havoni o’zgartirish, balki kishilar va uy hayvonlarining
ayrim kasalliklarini davolash kabi marosimlar juda keng hududga, chunonchi,
butun O’rta Osiyo, Sibir va Sharqiy Turkistonda yashovchi turkiy xalqgtar orasida
tarqalgan bo’lib, hozir ular butunlay unutilgan.
18

II – BOB. Jizzax viloyatida Diniy tasavvurlar, urf-odatlar nishonlanishi.
2.1 Jizzax viloyatidagi an`anaviy tadbirlar va milliy sport musobaqalari
Ijtimoiy ahamiyatga ega bo’lgan muhim an’anaviy tartiblardan
biriustozlarning shogirdlarga fotiha berish marosimidir. Bu marosim barcha
kasblarda deyarli bir xil o’tgan. Shogirdlikka, odatda, bolani yoshlikdan (8-10,
ayrim paytlarda 6-7 yoshda) ota-onasi muayyan ustaga topshirib: «Go’shti sizniki,
suyagi bizniki», degan ibora bilan, ya’ni butun taqdiri ustoz qo’lida, nima qilsa
ixtiyori o’zida, deb qoldiradi. Yigit kasbini o’rganib, o’zi mustaqil ravishda
mahsulot tayyorlash darajasiga yetganda ota-onasi (yetim bo’lsa, ustaning o’zi)
fotiha ziyofatini o’tkazishi shart bo’lgan. Masalan, etikdo’z yoki mahsido’z
shogird ustalikni to’la egallab olganligini isbotlash uchun bir juft poyabzalni tikib
bozorga chiqaradi. Bozorda etikdo’zlar kalantari (oqsoqoli) uning mahsulotini
tekshiradi, yaxshi, bozorbop bo’lsa, fotiha olishga ruxsat beradi, aks holda haydab
yuboradi. Fotiha berish marosimiga katta ustalar kalantar topshirig’i bilan
paykal orqali taklif qilinadi. Ziyofatga kasb (ulpagar) rahbarlari bilan domla ham
chaqiriladi. Gap-gashtak tarzida o’tkaziladigan o’tirishlarda dasturxonga
shirinliklar, mevachevalar quyiladi, choy beriladi, issiq ovqat tortiladi (sho’rva,
osh va hokazo). Keyin kalantar yangi sarpolar kiyingan shogirdni davraga chaqirib,
ustasiga va shogirdiga shunday murojaat qiladi: «Usta, siz shogirdingizni
boqsingiz, kiyintirdingiz, non, tuz va pul berdingiz, shunga rozimisiz? «Roziman!»
deb javob beradi usta 1
. Keyin shogirddan so’raydi: «Ustaga xizmat qilding,
xizmatingga rozimisan?» «Roziman!» Shundan keyin usta-shogird o’rtasida suhbat
bo’lib o’tadi. Shogird ustasiga qarab: «Ko’p xizmatingizni qildim, ko’p tuzingizni
yedim, usta rozi bo’ling!» Usta unga javoban: «Urdik, so’kdik, koyidik, sen ham
rozi bo’l», deydi. Ba’zan ayrim ustalar savollar berib, imtihonga o’xshash
1
Саримсоқов Б. Узбек маросим фольклори. Т., 1986 . B.47.
19

savoljavoblar ham bo’lgan. Marosim yakunida shogirdga ustalikka fotiha beriladi,
shogird o’z ustasiga, kalantarga, imkoniyati bo’lsa hurmatli kagga ustalarga ham
sarpo kiygizadi, Ayrim kasblarda usta shogirdsga ba’zi ish qurollarini hadya qladi.
Asosan, chorvador aholi
orasida qadimdan o’tkazilib kelingan «yasa-yusun» marosimi ham dikdatga
sazovordir. M. F. Gavrilovning xabar berishicha, bu marosim XVII asrgacha
qimizxo’rlik marosimi sifatida ma’lum bo’lgan, keyinchalik tariq va kurmakdan
tayyorlangan maxsus ichimlik - bo’za ichish bilan almashgan. Uzbeklarda «yasa-
yusun» marosimi boshqa nomlar bilan ham ma’lum. Masalan, Toshkent va
Fargona vodiysida bo’zaxo’rlik, Buxoro, Samarqand va Turkiston hamda Sayram
atroflarida ko’na o’tirishlari deb yuritilgan. Bo’zaxo’rlik
o’tirishlar 30-40 kishidan iborat bo’lib, sherda (mehmonxona) uyushtirish yo’li
bilan, ishtirokchilar tomonidan umumiy harakat - xarpona (harifona) yoki
navbatma-navbat tartibda tashkil qilingan. Gap-gashtakdek, sherdaning raisi, uning
o’ng va chap otaliqyaari (o’rinbosarlari), eshik ogasi (sherda o’tadigan uy egasi),
biy va uning o’rinbosarlari bo’lgan. Marosimda buyruqyaarni bajartiruvchi
yasovul, bo’za quyib tarqatadigan soqiy (kosagul) doimo xizmatda bo’lgan. Bazm
ishtirokchilari kosagulga to’la bo’ysunib, uzatgan bo’zani bir nafasda ichishi, uni
to’kmasligi, dastlab cho’kka tushib o’tirib, rais ruxsatidan keyin erkin, istagan
tarzda o’tirishi, mast bo’lmay odob saqlashi, o’tirishni rais va eshik ogasi
ruxsatisiz tark etmasligi, barcha topshiriqtarni e’tirozsiz bajarishi kabi sherda
qoidalariga amal qilishi shart bo’lgan. Marosimda aytiladigan qo’shiqlarda bo’zani
ta’riflash va uni tayyorlovchilarga madhiyalar aytish, hazil-mutoyiba,
xursandchilik va ko’ngil ochishga da’vat qiladigan, ba’zan ijtimoiy adolatsizlik va
boshqa motivlar o’z ifodasini topgan.
Masalan, Bo’zantg asli otasi kurmakdir, Mayxonada
o’ynamoqdir, kulmoqdir. Mayxonada o’ynamasang, kulmasang, Kim qo’yibdi
mayxonaga kelmoqni ... Bo’zani ichgan sari kayf ortadur, Barchani birdek
yaratsang netadur. Bir nenaga beribsan taxtu davlat, Bir nechaning umri zoye
o’tadur... Bir nechaga beribsan boz ustiga boz davlat, Bizga ham bir qo’nib o’tsang
20

netadur. Bunday ashula namunalarini qo’liga bo’za olgan kishi childirma jo’rligida
ijro etgan. Tadqiqotchilarning fikricha, marosimda ijro etiladigan qushiqtar ham
mazmun, ham matniy jihatdan, makon ga vaqt tafovutga qaramay, asosan, bir xilda
o’tkazilgan. Keyinchalik shaharlarda maxsus mayxonalar ochilib, bo’za bilan
savdo qilish kuchayib, bo’zaxo’rlik marosimi o’zbeklarda saqlanmagan. Unda
aytiladigan she’rlar, kuylanadigan qo’shiqlar ayrim keksa kishilar xotirasidagina
qolgan, xolos. Вилоят da qish fasli bilan bog’liq boshqa marosim va rasm-rusumlar
anchagina bo’lgan. Masalan, birinchi qor yoqqanda «qor xat» tashkil qilib, yaqin
do’stu birodarlariga topshirib, ziyofat qarzini yuklash, ko’p qor yog’ib hyech
tinmagan paytlarda maxsus udum va marosimlar o’tkazish kabilar hozir unutilish
arafasida turibdi, Ijtimoiy-tarbiyaviy xarakterli milliy sport va musobaqalar,
jismoniy mashg’ulotlar va o’yinlar o’zbeklarda qadimiy davrlardan rivojlanib
kelgan 1
. Yoshlarni jasurlik, epchillik, chaqqonlik, mardonavorlik ruhida
tarbiyalashga qaratilgan turli o’yinlar mavjud bo’lgan. Bolalar o’yinlarida, asosan,
mahalliy aholining kasb-hunari va mashg’ulotlari o’z ifodasini topgan. Shuning
uchun bolalarning o’yinchoutarida uy-ro’zg’or buyumlari, qishloq xo’jaligi
asboblari, idish-tovoqlar, aravacha, belkurak, ketmon va bolg’a kabilar namoyon
bo’lgan. Qish paytlari yaxmalak va qor o’yinlari, yozda ot minish va uloq, bahor
va kuz paytlari oshiq, koptok, varrak va parparak uchirish, yog’och-daraxtlarga
osilgan arg’imchoq (hayinchak, sarinjoq uchish kabilar o’spirinlarning sevimli
o’yinlaridan. Ug’il bolalar orasida lattadan tikilgan to’p o’yini, dasta o’yin yoki
chillak o’yinlari va o’yinchoqyaar bilan ham vaqt o’tkazganlar. Masalan, bolalar
orasida qo’shkamalak yoki chuvalak kamon, maxsus tosh solib otadigan palaxmon
yoki sopqon, pufak naycha kabi qadimiy qurollardan mashqyaar o’tkazish odat
bo’lgan 2
. Afsuski, bunday xalq o’yinlarining ko’pchiligi unutilib ketgan.
Hozirgacha saqtanib kelayotgan o’yinlar va boshqa an’anaviy mashqlar keng
tarqalgan. Hozir o’zbek yoshlarining ko’pchiligi zamonaviy sport turlari bilan
shug’ullanib kelmokdalar. Mustaqillikka erishgan respublikamizda jismoniy
1
Саримсоқов Б. Узбек маросим фольклори. Т., 1986. B .78.
2
Шониеcзов К Ш. Ўзбек халқининг шаклланиш жара еcни. Т., 2001. B.84.
21

tarbiyaga e’tibor juda katta. O’lkamizning barcha viloyatlarida sport
inshootlarining jadal tarzda qurilishi, sportchilarimizning xalqaro va jahon
bellashuvlarida faol qatnashishi bunga yorqin dalildir. Самарқанд xalqining
ijtimoiy, oilaviy-maishiy va shaxsiy turmushida diniy tasavvurlar muhim o’rinni
egallab kelgan. Din ibtidoiy jamoa tuzumidan hozirgacha xalqimiz ma’naviy
madaniyatining tarkibiy qismi sifatida jamiyatning, oila va shaxs hayotining barcha
hujayralarigacha singib ketgan. Uning ildizi eng qadimiy tosh davriga borib
taqaladi va butun keyingi tarixiy taraqqiyot jarayonida turli shaklda namoyon
bo’lib kelgan. Paleoantropologiya va arxeologiya fanlarining yutuqlariga
qaraganda, insoniyat tarixida juda uzoq vaqt - bir necha o’n ming yillar davomida
din bo’lmagan. Olimlarning
fikricha, neolit, ya’ni yangi tosh davrida yashagan odamlar tabiatning dahshatli
kuchlari oldida ojizligidan bir qator noto’g’ri xayoliy tasavvurlar ta’sirida
bo’lganlar. Bunday holat ularni dafn marosimida ayrim irimlarga rioya qilishga
undagan. Ba’zi neandertal makonlarda o’liklarning muayyan tartibda
ko’mdirilganligi bunga dalildir. Shunga asoslanib, ayrim olimlar dastlabki diniy
e’tiqodlar neandertallarda paydo bo’la boshlagan, degan fikrga kelganlar. Mazkur
fikrni tasdiqdash uchun Janubiy O’zbekistondagi Teshiktosh g’orida ko’milgan 8-
10 yashar neandertal bola jasadining suyaklari va boshqa topilmalarni ham
ko’rsatadilar. Bu makonda jasad muayyan holatda dafn qilingan, o’likning bosh
suyagi tevaragida echki shoxlari yerga qadalgan, qisqa muddat yoqilgan olov izi
mavjud. Balki olov ibodat bilan bog’liq marosim tufayli yoqilgandir, deb faraz
qilinadi. Teshiktoshdagi jasad
buklanib, yonboshlab uxlayotgan kishini eslatadi, uning oyoq-qo’li bog’langan
bo’lishi ham mumkin. Mazkur ko’mish marosimi boshqa ibtidoiy qabilalarda
hozirgacha saqyaanib kelgan. Masalan, Yangi Gvineya papuaslari o’lik qaytib
kelib urug’doshlarga zarar yetkazmasin deb, jasadning qo’loyog’ini bog’lab dafn
qiladilar Keyingi davrlarga oid ibtidoiy makonlar dafn qilish marosimlari din bilan
bog’liq ekanligini aniq isbotlaydi. Qazilib tekshirilgan neolit va, ayniqsa, bronza
(jez) davri go’ristonlarida har xil buyumlarning uchrashi o’sha davrdagi kishilarda
22

dastlabki «narigi dunyo», oxirat to’g’risidagi tushunchalar ancha
shakllanganligidan dalolat beradi. Demak, arxeologik kashfiyotlar tufayli, dinning
qachon paydo bo’lganligi, uning ilk shakllari to’g’risidagi ma’lumotlarni
Мўминобод hududidagi obidalar ham isbotlaydi. Afsuski, arxeologik ma’lumotlar
nihoyatda kam, ularni jonlantirish va to’ldirish, jonsiz buyumlarni «gapirtirish»
uchun etnografik tadqiqotlarga murojaat qilishga to’tri keladi. Fanda qabul
qilingan tasniflashga binoan, ibtidoiy dinnyng eng qadimiy shakllaridan biri
totemizm bo’lib, u ilk urug’chilik jamiyati davrida paydo bo’lgan. «Totemizm»
tushunchasi ayrim shaxsning yoki bir guruh kishilarning, urug’ yoki qabilaning,
ko’pincha, qandaydir bir hayvon yoki o’simlik bilan, ba’zan jonsiz buyum yoki
tabiat hodisalari bilan g’ayritabiiy yaqinligi, hatto qon-qarindoshlik aloqasi bor,
degan e’tiqodni anglatadi. Bu- dinga sig’inuvchilar o’zi yoki urug’ning barcha
a’zolarini muayyan hayvon, o’simlik va boshqa narsadan kelib chiqqan degan
tasavvurga tayanadi. Ayrim totemistik tasavvurlar sarqitlarini
o’zbeklarning oilaviy-maishiy urf-odatlarida hozirgacha uchratish mumkin.
Masalan, otga sig’inish va uning go’shtini iste’mol qilishdagi irimlar, muqaddas
qushlar (kaptar, musicha va hokazo) va hayvonlarning suyagi (ayniqsa, kalla
suyagi), tirnog’i, pari va hokazolarni tumor shaklida ishlatish, ba’zi jonivorlarning
nomi bilan ayrim urug’lar yoki qabilalar (taka, qurt, serka va hokazo)ning atalishi,
uylar va toklarda qo’chqor shoxining osib qo’yilishi kabilar totemistik tasavvurlar
qoldiqyaari ekanligini tadqiqotchilar qayd qilganlar. Yana bir qadimiy din
shakllaridan fetishizm (portugalcha «feytisho» so’zidan olingan bo’lib, tumor,
sehrlangan buyum degan ma’noni anglatadi) din taraqqiyotining barcha
pog’onalarida ibodatning muhim elementi sifatida oddiy ilk dinlardan to hozirgi
murakkab jahon dinlarigacha hammasi namoyon bo’lgan. Ammo qaysi davrda va
qanday shaklda namoyon bo’lmasin, fetishizmning mohiyati shundaki, dahshatli
tabiat yoki berahm ijtimoiy kuchlar oldida ojizlik qilgan odam xurofiy qo’rqinch
tuyg’ulari asosida qandaydir g’ayritabiiy kuchdan madad kutadi, uning himoyasiga
umid bog’laydi. Masalan, majusiylikda
qotib qolgan murdalarga «avliyo» deb sig’inish va ikona (Xudo tasviri)ga
23

cho’qinish, musulmon xalqlarda, jumladan, o’zbeklarda ham «muqadsas» daraxt
va toshlar, har xil avliyoanbiyolarga sig’inish, turli-tuman duo va tumorlardan
madad istash, ayrim buyumlar (qaychi, bolta, pichoq, isiriq, qalampir)ning ta’sir
kuchiga ishonish, sanam.but kabilarni muqaddaslashtirish, fetishizm bilan bog’liq
tasavvurlar ekanligi isbotlangan. O’zbeklarda fetishizmning eng yorqin namunasi
yomg’ir chaqirish marosimida qo’llaniladigan sehrli yada toshidir. Dastlab, bu
to’g’rida XI asrda Mahmud Koshg’ariy ma’lumot beradi. Uning ta’rificha, turkiy
xalqlarda «yomg’ir, shamol va boshqalarni talab qilish uchun maxsus toshlar (yada
toshi) bilan fol ochish odatdir». Bu odat ular orasida keng tarqalgandir. Men buni
yag’molar shahrida o’z ko’zim bilan ko’rdim. U yerda paydo bo’lgan bir yong’inni
so’ndirish uchun shunday fol qilingan edi: «xudoning amri bilan yozda qor yog’di.
Ko’z oldimda yong’inni so’ndirdi». Boshqa tarixiy-etnografik
adabiyotlarning aksariyatida tarixiy xalqlarning ko’pchiligida ob-havoni
o’zgartiruvchi sehrli qudratga ega bo’lgan toshlarning yada (jada), sata, da’da deb
yuritilishi haqida xabar beriladi. «Yada» so’zi turli fonetik shakllardagi
variantlardan iborat bo’lib, uning etimologik asoslari haqida adabiyotlarda har xil
izohlar mavjud. Tadqiqotchilar «yada toshi» so’zining o’zbek tilida qadim
zamonlardan buyon keng tarqalganligini qayd qiladilar. Folklorist B.
Sarimsoqovning yozishicha, 1973-1982 yillarda o’tkazshtgan dala izlanipshari
natijasida ko’plab axborotchilar yaqin paytlargacha o’zbeklar o’rtasida ham
yomg’ir yog’diruvchi toshlar bo’lganligi, hozir esa ularning yo’qolib ketganligi
to’g’risida ma’lumot berganlar. Xullas, yada toshi yordamida yomg’ir yog’ishiga
erishish yoki ayrim kasalliklarni davolash kabi marosimlar juda katta arealda, ya’ni
O’rta Osiyo, Sibir va Sharqiy Turkistonda yashovchi turkiy xalqlarda o’tmishda
keng tarqalganligi, fetishizm dinining bu yerda muhim ahamiyatga ega
bo’lganligini isbotlaydi 1
.
Totemistik tasavvurlar va fetishizm bilan bog’liq keng tarqalgan va
hozirgacha sakdanib kelgan ilk din shakllaridan yana biri magiya (sehrgarlik)
hisoblanadi. Magiya yolg’on va ko’zga ko’rinmaydigan sehrli aloqa va
1
Сатторов М. Ўзбек удумлари. Т., «Фан», 1993. B.58.
24

ta’sirlarning tabiatda mavjudligini ishontirish, ayrim hollarda odam bilan tabiat
o’rtasidagi munosabatlarga o’zaro ta’sir o’tkazish, bir odamning ikkinchi bir
shaxsga ta’sir qila bilish qobiliyatiga ega ekanligidan iborat diniy e’tiqoddir. Bu
e’tiqod asosida ayrim odamlar muayyan usul va vositalar orqali tabiatga va boshqa
odamlarga o’zi istaganicha foyda yoki zarar yetkazish mumkin, degan tushuncha
hosil qilganlar. Buyum va hodisalarning afsonaviy kuchga ega ekanligiga ishonish
baxt va omad keltiruvchi yoki balodan saqlovchi har xil tumor va tilsimlarning
paydo bo’lishiga, yaxshilik va yomonlikdan iborat turdya irim va harakatlarning
kelib chiqishiga sabab bo’lgan. Sehrgarlik bilan tabiiy hodisalarni o’ziga
bo’ysundirish yoki ayrim shaxslarga ta’sir qilish maqsadida o’tkaziladigan
xattiharakatlar va shu bilan shug’ullanadigan shaxslar bizning davrimizga yetib
kelgan. Hatto hozirgi ilmiy-texnika taraqqiyoti zamonida ham sehrgarlik bilan
kishilarni davolash, taqdirga ta’sir qilish mumkin degan tasavvurlarga ega ayrim
shaxslarni, turli ekstrasenslarni, folbinlik va duogo’ylik bilan shug’ullanuvchi
firibgarlarni uchratishimiz mumkin. Bunday tasavvurlar, bir tomondan,
insonning qo’rqish hissi bilan bog’liq sehr-jodu pardasiga burkangan, muayyan
maqsad sari yo’naltirilgan xatti-harakat bo’lsa, ikkinchi tomondan, shu xatti-
harakatni amalga oshiradigan muhim omillardan so’z magiyasi alohida o’rinni
egallaydi. Barcha sharq xalqtarida, shu jumladan, o’zbeklarda ham so’z va qattiq
ko’z bilan bog’liq sehrgarlik qadimdan tarqalgan va hozirgacha kuchini saqlagan
magiya turlaridan biri. Inson o’zining so’zlash iqtidoriga, so’zining sehr-jodu
qudratiga doimo ishonib kelgan. Qadimdan so’z magiyasiga tayangan o’zbeklar
o’zini sal noxush sezadimi yoki qoqilib, surilib ketadimi, omadi bo’lmay qoladimi
yoki bir fojiaga yo’liqadimi - barchasini u g’ayritabiiy harakat, yomon ko’z yoki
yovuz so’z qudratidan deb biladi. Hozirga qadar o’zbeklar orasida qo’llanilib
kelinayotgan kinna, badik, burey va avrash bevosita so’zning sehr-jodu qudratiga
asoslangan. Zamonimizda keng tarqalgan ekstrasenslar ham so’z magiyasidan zo’r
mahorat bilan foydalanadilar. Marosim folklori to’g’risida jiddiy
tadqiqotlar olib borgan iste’dodli olim B. Sarimsoqov so’zning magik qudratiga
asoslangan o’zbek marosimidagi janrlar o’zida xalqning qadimiy-e’tiqodiy
25

$tasavvurlarini, demonologik qarashlarini nisbatan to’la aks ettiradi, deb haqyai ravishda qayd qiladi. Uning fikricha, o’zbek so’z magiyasi janrlari u yoki bu joydagi o’ziga xos an’ana va xususiyatiga ega bo’lsada, yagona maqsadga yo’naltirilganligi, yagona mavzuga egaligi bilan alohida ajralib turadi. Olqish, qargish kabi janrlarda so’z qudrati vositasida kishilarga yo yaxshilik, yo yomonlik tilash motivlari ustun turadi, ya’ni yetakchilik qiladi. So’zning jodu qudratiga asoslangan o’zbek xalq ijodidagi homiy ruhlar tomonidan tanlangan, iqtidorli ijro etiladigan janrlar: shamol aytimlari, kinna, badik kabilar yoki maxsus sehrgarlar ijro etuvchi avrash, burey-burey kabilar va keng ommaviy ijro etiluvchi olkdsh va qarg’ish kabi janrlar ham asli animistik tasavvurlar bilan ham bog’liq. Ayniqsa, birinchi guruhga mansub shomon chaqiriqlari, kinna, badik kabilar homiy ruhdar bilan «aloqada» amal qilishlari animizmga bevosita taalluqli. Bu sohada jiddiy tadqiqotlar o’tkazgan etnograf olimlardan G. P. Snesarev va V. N. Basilovlar mazkur e’tiqodlar va irimlar to’g’risida boy ma’lumotlar to’plaganlar. Ibtidoiy dinlarning ilk shakllaridan biri animizmdir. Bu nom fanga ingliz etnografi Eduard Teylor tomonidan kiritilgan (lotincha anima - jon, ruh degani). Ibtidoiy odamlarda dastlab jon va tanning alohidaligi va jonning mustaqil yashashi mumkinligi to’g’risida oddiy (primitiv) tasavvurlar paydo bo’lgan. Ular o’z tanalari tuzilishini, odamning o’lishi va jasadi bilan bog’liq hodisalarni tushuna olmay, jonni mavjud bir narsa deb bilganlar. Boshqa xalqlardagidek, o’zbeklarda ham animistik tasavvurlarning tub mohiyati ruhlar haqidagi qadimiy qarashlar bilan bog’liq. Odam uzoq davrlardan buyon foydali va zararli, yaxshi va yomon, ezgu va yovuz kuchlar ta’siri ostida o’zining ojizligini sezib yoki anglab, qo’rquv tuyg’ulari ta’sirida har xil yo’llar bilan barcha tabiat kuchlari (keyinchalik ijtimoiy kuchlar)ni ilohiylashtirib, ularni hurmatlashga, «jahlini chiqarmaslikka», rahmdil qilishga, o’z tomoniga ag’darishga harakat qilib, turli-tuman xatti-harakatlar qilgan. Hozirgacha o’zbeklarning tasavvurida ruhdar, o’z tabiatiga ko’ra, yovuz yoki yomon (shaytoniy) hamda ezgu yoki yaxshi (rahmoniy) kabi turlarga bo’linadi. Bunday dualistik qarashlarga ko’ra, ru\1tar insonga yo ijobiy, yo salbiy ta’sir ko’rsatadi. Yomon ruhlar, go’yoki inson tanasiga kirib olib, 26$

uning hayotiga xavf soladi, sog’ligiga zarar yetkazadi, yaxshi ruhdar esa, aksincha
insonning barcha faoliyatiga ko’maklashib unga xizmat qiladi, sog’lom saqlaydi.
Ruhyaar inson badaniga oziq-ovqat, kiyim-kechak va kishilar orasidagi o’zaro
muloqot orqali yoki ruhlar joylashgan manzildan o’tishi oqibatida jamiyat
o’rnatgan qonunqoidalar, xilma-xil taqiqlarni buzishi natijasida kirib joylashar
emish. Shuning uchun o’zbeklarda kishilarni hushyor bo’lishga, ehtiyotkorlikka
chorlaydigan har xil taqiq (tabu) irim-sirim, rasm-rusumlar keng tarqalgan bo’lib,
ularning deyarli aksariyati animistik tasavvurlar negizida yuzaga kelgan. Bunga,
ayniqsa, o’zbeklarda va boshqa o’rta osiyolik turkiy xalqlarda mavjud marosim
folkloriga oid badik janri yorqin namuna bo’la oladi. Mahmud Koshg’ariy «badik»
atamasiga izoh berib, badik-mumpokj larza, bazik-bezdi, ya’ni qattiq titradi, deb
ta’-riflaydi. Ayrim tadqiqotchilar «bazik» so’zini «bezgak» bilan bog’lab
izohlaydilar. Demak, badik kishi tanasiga suvchechak, qizilcha yoki eshakemi
toshganda bemor qattiq isitmalab qaltiraydi, shu asosda kasallik nomi va uni daf
qilish bilan bog’liq davolash va urf-odat yuzaga kelgan.
Badikxonlarning ta’rificha, badik yomon ruhlarning oziq-
ovqat, kiyim-kechak, kishilarning o’zaro muloqoti orqali inson tanasiga kirib olishi
natijasida paydo bo’ladi. Xalq tasavvurida u xanada paydo bo’ladi. Bunday ta’sirga
tushib qolishning asosiy sababi yomon ruhga aloqador narsalar, obyektlar bilan
muloqotda bo’lishdan iborat. Ayrim olimlar badikning kishi badaniga toshishini
nafaqat animistik tasavvurlar, balki odamlar o’rtasida doimo bo’lib turadigan
muloqot (kontagioz) magiyasi bilan bog’liq holda izohlaydilar. B. Sarimsoqov, G.
Snesarev, V. Vasilov kabi olimlarning tadqiqotlari shuni ko’rsatadiki, badikxonlik
o’zbeklar bilan bir qatorda o’rta osiyolik barcha turkiy xalqdarda mavjud bo’lib,
dinning ilk shakllaridan shomshtzmga borib taqaladi. «Shuni alohida qayd qilish
lozimki, - deydi haqli ravishda B. Sarimsoqov, - tanlangan shaxs zimmasiga
badikxonlikni qabul qilmaguncha ruhtarning ta’qibi ostida yurishi va og’ir
xastalikka chalinishi hamda ana shundan keyingina homiy ruhdar tomonidan
badikxon sifatida tanlanishining o’ziyoq, uning shomon shaxsiyati bilan aloqador
ekanligini tasdiqlaydi...».
27

Badikxonlar bilan uchrashuv, ularning hatti-harakatini kuzatish shuni
ko’rsatadiki, turkiy xalqlarda, xususan, o’zbeklarda haqiqiy badikxon, ayni paytda,
haqiqiy shomonlik bilan ham shugullanadi. Bu narsa, shubhasiz, badikxonlik
tarixan shomonlik bilan aloqador bo’libgina qolmasdan, balki uning shomonlikdan
ajralib chiqib, keyinchalik mustaqil kasb sifatida shakllanganligidan dalolat
beradi.Bunday fikrni etnografik tadqiqotlar ham tasdiqtaydi.
2.2 Ibtidoiy diniy tasavvurlar, urf-odatlar va irimlar
Badikxon amal qiladigan usul va xatti-harakatlar, davolashga va ruhlarga
nisbatan ishlatadigan buyumlarning uning shomoniylik va animistik tasavvurlar
bilan bog’liqligini tasdiqlaydi. Masalan, Bulung‘ur tumanida badikxonlari
shomonlikdek bemorni yuqoriga qarab yotqizib, uning ustidan oq mato, matoning
ustidan qo’y yoki sigir terisini yopib, uning ustidan maydalangan qiy, kul yoki
chorrahadan olingan tuproq sepib davolashga kirishadi. Go’yoki qiy, kul, chorraha
tuprog’i yoki sigir go’ngi yomon ruhlarni quvuvchi vosita emish. Shundan so’ng
badikxon toldan kesib olingan yetti dona gavroncha bilan badik toshgan shaxsni
asta-sekin savalab, bemorni davolashga kirishadi 1
.
Ayrim joylar (Nurota va Shahriston)da badik toshgan shaxs
yotqizilmay kun botish tomonga qarata o’tirg’izib qo’iiladi. Kishi badaniga
joylashib olgan yomon ruhlar uch vosita - so’z, harakat va magik qudratga ega, deb
tasavvur qilinadigan buyumlar yordamida quviladi. Bunday vositalardan yana biri
dastlabki kuni pishiriladigan bo’g’irsoq bo’lib, u bemorlarning boshidan uch marta
aylantirilib, it, mushuk yoki boshqa jonivorlar yesin deb, hovlidan tashqariga
chiqarib tashlanadi, ikkinchi kuni qovurmoch qilinib, uni tomga sepib tashlaydilar.
Animistik tasavvurlarga ko’ra, mazkur irim, ya’ni bo’g’irsoq va qovurmoch bemor
boshidan uch marta aylantirilgan, bemor badaniga yomon ruhyaarning bir qismi
ana shu buyumlarga o’tadi, ular orqali shu narsalarni iste’mol qilgan jonivorlarga
yomon ruhyaar ko’chib bemor kasallikdan qutuladi. Ammo bu sehrli buyumlarga
yomon ruhlarni ko’rish uchun magik kuchga ega maxsus so’zlarni aytish zarur. Bu
1
Қорабоев У. Ўзбек халқи байрамлари. Т., «Шарқ», 2002. B . 94.
28

so’zlarning asosiy mazmuni yomon ruhlarni haydash, bemor badanidagi
toshmalarni davolashga qaratilgan 1
.
Masalan, bemorning badaniga joylashib olgan badikning o’z
makonini tark etishini qat’iy talab etadigan satrlar diqqatga sazovor: Ko’ch, Ko’ch,
ko’chasan! Qavat-qavat qulog’idan ko’n, Bilqillagan buyragidan ko’ch,
So’lqillagan yuragidan ko’ch, Umurtqaning uyidan ko’ch, Qobirg’aning zehidan
ko’ch, Xayr qilgan qo’lidan ko’ch, Izzat qilgan tipidan ko’ch, Poytaraf oyog’idan
ko’ch, O’ta turgan joyidan ko’ch. Qila turgan ishidan ko’ch, Qirqpoya suyagidan
ko’ch! Shunisi qiziqki, bemor badanidan ruhlarni quva olmagan badikxon (parixon
yoki baxshi) o’zi shu yovuz kuchlardan zarar ko’rishiga ishonadi. Shuning uchun
buyruq ohangida badikni ko’chish joyini ko’rsatib do’q qiladi: Ko’ch, ko’ch,
ko’chasan! Ko’char yering men aytsam, Qizib yotgan go’rga ko’ch, Ulik yotgan
mozorga ko’ch, Tegirmonntg do’liga ko’ch, Iyiq bilan biyikka ko’ch, Trg’da
yurgan kiyikka ko’ch, Qizil egar naqshiga ko’ch, Boqolmagan baxshiga ko’ch.
O’zining qudratli so’ziga ishonuvchan badikxon
yomon ruhlarga qarata po’pisa bilan: «kuchirmasam qo’ymayman», deb murojaat
qiladi. Yana bir muhim tomoni shundaki, badikning ko’chish obyektlarining ichida
jonsiz buyumlar bilan birga har xil hayvonlar va hatto momolar ham tilga
olinadi:16 Ko’ch, ko’ch, ko’chasan! Ko’char yering men aytsam, Momo bo’lsang,
ko’lga ko’ch, Ziyon bo’lsang, cho’lga ko’ch, Arvoh bo lsang, go rga ko ch.‟ ‟ ‟
Mazkur satrlar badikxonlikning O’rta Osiyoda qadimdan keng tarqalgan
momolarga sig’inish tasavvurlari bilan bog’liqligini ko’rsatib, genetik jihatdan
uning nafaqat shomoniylik, balki matriarxat davriga oid ba’zi elementlar bilan ham
aloqador ekanligini tasdiqtaydi. Ma’lumki, momolar ibodati qadimgi ayollar
xudosi obrazi, keksa ayollar ruhi bilan bog’liq bo’lib, ular hozirgacha ayollarga
ko’z ochishda, nasl qoldirishda va boshqa yovuz kuchlardan, kasalliklardan saqlab
qolishda homiylik qilgan. Ammo o’zbeklarda momolar va ajdodlar ibodati (kul’ti)
arvohlar (animizm) e’tiqodi bilan qorishib ketgan.
Mazkur badik matnda momo, arvoh va ularning ko’chish
1
Данияров А. X. Организация и развитие этнографической на-уки в Узбекистане. Т., 2002. B.60.
29

obyektlari ajratilib, bu narsa B. Sarimsoqovning fikricha, «qadimgi ayollar ruhiga
borib taqaluvchi momolar kultining keyinchalik mustaqil kult darajasiga
ko’tarilganidan dalolat beradi». Arxeologik va etnografik tadqiqotlar O’zbekiston
eng qadimiy davrlaridan tabiatdagi fasl o’zgarishi bilan bog’liq marosimlarda ayol
xudolar obraziga sig’inish urf-odati mavjudligini tasdiqlaydi. Tabiat hodisalari va
kuchlarini ilohiylash, hamisha tirilib turadigan tabiatning abadiyligini ifodalovchi
motamma’raka marosimining markaziy siymosiga aylangan xudo obrazi
ayollarning homiysi sifatida butun Sharq mamlakatlarida, qadimgi Misr,
Yunoniston, Rimda o’tkaziladigan maxsus bayramlarda namoyish qilingan.
Hozirgacha saqlanib kelgan momolar obrazi, bir tomondan, ayollarning
homiyligini ifodalovchi g’ayritabiiy such (xudo)lar obrazi bilan bog’liq bo’lsa,
ikkinchi tomondan, keksa ayollar ibodati (kulti) bilan bog’liq animistik
tasavvurlarni ifodalaydi. Mazkur urf-odat va irimlarning
hozirgacha ko’p elementlari saqlanib qolgan, ayniqsa, o’lim marosimida namoyon
bo’ladigan qadimiy diniy tasavvurlar asli animistik xarakterdagi ajdodlar arvohiga
sig’inish ibodati bilan bevosita bog’liq. Jon haqidagi tasavvurlarning kelib chiqishi
o’likka bo’lgan munosabatni ancha murakkablashtirgan, O’lim, dastlab, hyech
uyg’onmaydigan uyqu, deb tasavvur qilingan (hozirgacha ishlatiladigan «mangu
uyquda yot!», degan iborani eslatish mumkin) va «uxlaganning» qavmu
qarindoshlari unga yoki uning ruhiga g’amxo’rlik qilib, har xil rasm-rusum va
irimlarga rioya qila boshlaganlar. Keyinchalik paydo bo’lgan sodda tasavvurlarga
binoan, kishi o’lgandan so’ng uning joni yashashda davom etadi. Suv yoki yer
ostida, osmonda, tog’lik yoki changalzor o’rmonlarda arvohtar dunyosi mavjud
degan g’oya va tushurtcha asosida ruhlarni hurmatlash, ularni doimo xotirlash,
g’amxo’rlik qilish kabi turli marosim, urf-odat va irimlar paydo bo’lgan.
Hozirgacha xalqimiz ajdodlar arvohini eslab sham yok;ish («ota-bobolar chirog’ini
o’chirma» degan iborani eslaylik), hayitlarda is chiqarish, maxsus taomlar pishirib
mozor boshiga chiqish, uchi, yettisi, yigirmasi, qirqi va yilida aza oshi kabilar
animistik tasavvurlar asosida paydo bo’lgan urf-odatlardir 1
. Aslida Islom
1
Данияров А. X. Организация и развитие этнографической на-уки в Узбекистане. Т., 2002. B.78.
30

paydo bo’lgandan keyin janoza vaqtida, ma’rakalarda amal qilinadigan juda ko’p
irimlar, avliyolarga qurbonlik atash, domla-imom va g’assol (mayyitni yuvib,
pokizalab kafanlaydigan kishi)ga bershtadigan pul va boshqa xudoyilar hamda
sadaqalarning barchasi o’tgan ajdodlar arvohini xursand qilish maqsadida
hozirgacha o’tkaziladigan urf-odat va marosimlar hisoblanadi. Tarixiy-etnografik
tadqiqotlarga qaraganda, dastlabki diniy tasavvurlar mifologiya bilan bog’liq
bo’lib, xalq ijodining turli janrlarida, ayniqsa, afsona va rivoyatlarda, ertak va
dostonlarda, hatto xalq o’yinlari va raqslarida saqlanib kelgan. Masalan,
o’zbeklarda nishonlanadigan mavsumiy sayillarda, Navro’z, «Lola» va «Qizil gul»
xalq bayramlarida ijro etiladigan kuy va raqslarda sehrgarlik va totemistik
tasavvurlarning elementlari yorqin namoyon bo’ladi. Masalan, Xorazmda
o’tkaziladigan bayram sayillaridagi o’yin-kulgilar, yor-yorlar, qo’shiq aytishlar,
kichik janrdagi xalq og’zaki dramalari, «chag’alloq» va «sulgin» o’yinlari va hatto
mashhur «lazgi» raqsida totemistik va sehrgarlik tasavvurlari bilan bog’liq
elementlar aniq seziladi.
Ayniqsa, «chag’alloq» o’yini pantomimasida raqqosning baliqchiqushning
baliq tutish paytidagi xarakatlarini do’ppi yoki piyola atrofida bo’ynini cho’zgan
holda nKicn qo’lini qanot qilib, pirpiratib, qushday ovoz chiqarib, xarakat va imo-
ishoralar bilan ifodalashi ibtidoiy-totemistik ruhdagi raqslarni eslatadi. O’tgan
ajdodlar arvohiga sajda qilish, ularni xotirlash, tabiat kuchlariga sig’inish natijasida
juda ko’p muqaddas joylar va avliyolar vujudga kelgan. Asli animistik tasavvurlar
bilan uzviy bog’langan avliyo-anbiyo, «muqaddas» joylar, tabiat tea ajdodlarga
sig’inish kabi ibtidoiy-diniy tasavvurlar keyinchalik jahon dinlarining tarkibiy
qismiga aylangan. O’zbek tlida uchraydigan, odatda «mozor» yoki «avliyo» nomi
bilan dong’i chiqqan muqaddas joylar turli zamonlarga taalluqli bo’lib, har xil
diniy tasavvurlarni o’zida mujassamlashtirg’an sinkretik (aralash, qurama)
xarakterdagi diniy e’tiqodlardir. Eng qadimiy davrlarga oid tabiat kuchlariga
sig’inish bilan bog’liq muqaddas hisoblangan uyulma yoki g’alati shakldagi
toshlar, yerga qadalgan tayoq yoki hamma yog’ig’a latta-puttalar osilgan yakka
31

daraxtlar hozirgacha ko’p joylarda uchraydi. G’ayritabiiy shakldagi g’orlar va
qoyalar, shifobaxsh buloqyaar va keksa daraxtlar ham ziyoratg’ohlarg’a aylangan.
Xulosa
Har bir avlod xalqning madaniy, ma'naviy idrokini ruhiga singdira olsagina,
uni o`zidan keyin kelayotgan inlarga yetkazish tadorigini ko`radi. O`zi bilmasa,
keyingilarga ham ravo ko`rmasligi aniq. Buning natijasida har qanday yaxshi
rasmrusum ham asta-sekin e'tibor topmay, qadrlanmay, nazardan chetlashib,
yo`qolib ketadi. Ular y о `qolishi barobarida xalqning ruhiyatida qadimdan, ota-
bobolaridan meros sif atida saqlanib kelgan fazl-u fazilatlar ham, xosu xususiyatlar
ham unutiladi. Ming-ming yillar davomida shakllangan urf-odat, marosim,
adabiyotsan'at muallaq holda, o``zga xalqlardan bekitiqcha paydo bo`lib,
rivojlanmagan. Aksincha, biz bilan qadimdan yonma-yon, jon qo`shni sifatida
hayot kechirib kelayotgan qardosh qozoq, qiro`iz, turkman, tojik va ozarbayjon
xalqlarining bevosita ishtiroki, hamrohligida yaralgan, taraqqiy topgan, hatto
jahonning ko`plab boshqa xalqlari vakillarining ham bu qadimiy madaniyatning
taraqqiy topishida muayyan hissasi bor.
Aslida, udumlar, a н analardan k ў zda tutilgan maqsad nima? Udumlarning
hayotdagi o`rni, mavqei qanday bo`lishi kerak? Biz turli zamonlarda turlicha
siyosatdan kelib chiqib, muayyan g`oyalar yaratamiz. Bu g`oyalarni mafkura
darajasiga ko`taramiz, qonunlashtiramiz. Udum ham qonun. Udum ham mafkura.
O`zbek udumlari yozilmagan qonunlar bo`lsa-da, hamisha yashaydi va ishlaydi.
Bu - abadiy mafkura! Nazarimda, bizni ming yillar davomida balo-qazolardan
asrab kelgan ham, boshi berk ko`chalarga kirib qolmasligimizni ta'minlagan ham
shu udum, an'ana, xalqona donishmandlik namunasi bo`lgan buyuk didaktikadir.
«O`zbek udumlari», ayniqsa, millatning kenja bo`g`iniga dastlabki ma'rifiy
32

ma'lumotlar sifatida juda zarur, juda kerak. Faqat bu asarning qadriga yetib,
birinchi navbatda, Xalq ta'limi vazirligi mavjud «Milliy istiqlol g`oyasi»,
«Odobnoma», «Dinshunoslik» dasturlariga hamohang «o`zbek udumlari»ni ham
ta'lim tizimiga kiritishi lozim.
Oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi ham litsey, kollej, institutlar
dasturlariga kiritib, udumlar targ`ibotiga jiddiy e'tibor qaratsa, nur ustiga a`lo nur
bo`lar edi.
Foydalanilgan adabiyotlar.
1. Ходжайов Т. К. Этнические процессн в Средней Азии в эпоху
Средневековья. Т., 1987
2. Якубовский А. Ю. К вопросу об этногенезе узбекского народа.
Ташкент, 1941.
3. Данияров А. X. Организация и развитие этнографической на-уки в
Узбекистане. Т., 2002.
4. Шониеcзов К Ш. Ўзбек халқининг шаклланиш жара еcни. Т., 2001.
5. Саримсоқов Б. Узбек маросим фольклори. Т., 1986
6. Қорабоев У. Ўзбек халқи байрамлари. Т., «Шарқ», 2002
7. Ashirov A . O ’ zbek xalqining qadimiy e ’ tiqod va marosimlari . – T ., 2007.
8. Жабборов И. Ўзбеклар: турмуш тарзи ва маданияти. Тошкент,
«Ўқитувчи», 2003.
9. Джаббаров И., Дресвянская Г. Духи, святне, боги Средней Азии.
Очерки по истории религии. Ташкент, 1993.
10. Карабаев У. Этнокультура. «Шарк», 2005.
11. Р. Ф. Введение в этнографию. Изд. второе. Л., 1994.
12. Марков Г. Е. История хозяйства и материальной культурн. М., 1976.
33

Samarqand urf odat marosimlari

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Samarqand urf odat marosimlari

O'xshash dokumentlar