Sanoat korxonalari raqobatbardoshligi omillari va ularni yaxshilash yo’llari - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	20000UZS
Размер	409.1KB
Покупки	0
Дата загрузки	25 Май 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Продавец

Asadbek Mamarizayev

Дата регистрации 09 Апрель 2024

135 Продаж

Sanoat korxonalari raqobatbardoshligi omillari va ularni yaxshilash yo’llari

Купить

Oʻ ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN
VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
ANDIJ ON MASHINASOZLIK INSTITUTI
« IQTISODIY OT»
k afedrasi
« Sanoat iqt isodiy ot i» fanidan
KURS ISHI
Mavzu: Sanoat korxonalari raqobatbardoshligi omillari va ularni
yaxshilash yo’llari.
Bajardi:
Talabasi: ___________________________________
Tek shirdi: __________________________________
Rey t ing bali _________________________________
1

Andijon – 2024
2

Mavzu: Sanoat korxonalari raqobatbardoshligi omillari va ularni
yaxshilash yo’llari.
Reja:
Kirish
1. Sanoat korxonalarida mahsulot ishlab chiqarishni oshirish nomenklaturasini
kengaytirish muammolari.
2. Sanoat korxonalarining to‘lov qobiliyatini oshirish muammolari.
3. Sanoatda ishlab chiqarish xarajatlari va ularni kamaytirish yo‘llari.
4. “ALOQAKOMPLEKT” MChJ raqobatliligini oshirish.
Xulosa va takliflar
Foydalanilgan adabiyotlar va internet saytlar ro’yxati
3

Kirish
Kurs ishining dolzarbligi . Iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish, aholining
turmush farovonligini oshirish zaruriyati insonlardan yangicha iqtisodiy fikrlashni
talab qiladi. Bu esa ularda iqtisodiy bilimlarni o‘zlashtirish zaruriyatini keltirib
chiqarali. Xususan, 2019 yil 8 oktyabrda tasdiqlangan O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining ― O‘zbekiston Respublikasi oliy ta‘lim tizimini 2030 yilgacha
rivojlantirish kontseptsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida gi PF-5847-sonli farmoniga‖
asosan ilmfanni yangi bosqichga ko‘tarish ustivor vazifa sifatida belgilanganligi
malakali kadrlarni tayyorlashga yangi talablarni qo‘yadi. Ayniqsa, mamlakatimizda
iqtisodiy sohada yuqori malakali ilmiy kadrlarni tayyorlashga bo‘lgan ehtiyojni
qondirish masalasi muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Ushbu strategiyani amalga oshirishda har bir shaxs,inson, har bir oilaning tinch va
farovon hayot haqidagi ezgu niyat va xohish-istaklarini ro’yobga chiqarish,aholi
turmush darajasini barqaror o’sib borishini ta’minlash e’tiborimiz markazida bo’ladi.
Kurs ishining maqsadi. Mamlakatimizda sanoat ishlab chiqarishini rivojlantirish,
yangi industrial tarmoqlarni shakllantirish, sanoat korxonalarini modernizatsiya qilish
va ularni qayta jihozlash, mahsulotlar eksportini oshirish bilan bog‘liq ishlar bevosita
investitsion jarayon bilan bog‘liq. Shunday ekan, sanoat ishlab chiqarishini taraqqiy
ettirishga doir qabul qilingan me’yoriy aktlar bevosita investitsiya faoliyatini
yuritishga oid tashkiliy-huquqiy hujjatlar bilan uzviy bog‘liq ravishda ishlab
chiqilishi va bir-birini to‘ldirishi :
Kurs ishining vazifalari quyidagilardan iborat : Sanoat ishlab chiqarishini
taraqqiy ettirishga doir qabul qilingan me’yoriy aktlar bevosita investitsiya faoliyatini
yuritishga oid tashkiliy-huquqiy hujjatlar bilan uzviy bog‘liq ravishda ishlab
chiqilishi va bir-birini to‘ldirishi tabiiy. O‘zbekiston Respublikasida ham investitsiya
faoliyatiga oid ko‘plab me’yoriy – huquqiy hujjatlar ishlab chiqilgan bo‘lib, ularning
eng asosiysi bu “Investitsiya faoliyati to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi
4

Qonuni hisoblanadi Jahon hamjamiyatiga integratsiyalashayotgan O zbekistonʻ
Respublikasi uchun ham iqtisodiy rivojlanishning usutuvor yo nalishlarini aniqlab
ʻ
olish. 1
Kurs ishining predmeti . Korxona faoliyatida iqtisodiy raqobatbardoshlikni
oshirish yo’llari ilmiy va texnologik taraqqiyotni joriy qilishni, shu jumladan
texnologiya va texnologiyalarning so'nggi ilmiy yutuqlari asosida ishlab chiqarish
fondlarini inqilobiy qayta jihozlashni o'z ichiga oladi. Texnik, tashkiliy, ijtimoiy va
iqtisodiy omillarni jalb qilish, texnik, tashkiliy, ijtimoiy va iqtisodiy omillarni jalb
qilish mehnat unumdorligini oshirishni sezilarli darajada oshiradi. 2
Kurs ishining tuzilish va hajmi . Kurs ishi kirish, asosiy qism ya’ni 4 ta reja,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
1
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 2019 yil 19 yanvarda 2020-yilning asosiy yakunlari va 2020-yilda O’zbekistonni ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlariga bag'ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi- https://president.uz/uz
2
https://diagramma.uz/kichik-biznes
5

Asosiy qism
1.SANOAT KORXONALARIDA MAHSULOT ISHLAB
CHIQARISHNI OSHIRISH NOMENKLATURASINI
KENGAYTIRISH MUAMMOLARI.
Bugungi kunda jahon iqti sodiyotida inqiroz jara yonlari chuqurlashib, dunyo
miqyosida xarid talabi pasayib bormoqda va shun ga muvofiq tarzda xom ashyo,
materiallar, ayniqsa, tayyor mahsulotlar bo yicha raqobat yildan-yilga kuchayibʻ
bormoqda. Ko plab rivojlangan va yetakchi mamlakatlar tajribasi shuni
ʻ
ko rsatmoqdaki, ra
ʻ qobatdoshlikka erishish va dunyo bozorlariga chiqish, birinchi
navbatda, iqtisodiyotni izchil isloh etish, tarkibiy jihatdan o zgartirish va
ʻ
diversifikatsiya qilishni chuqurlash tirish, yuqori texnologiyalarga asos langan yangi
korxona va ishlab chiqa rish tarmoqlari rivojlanishini ta minlash, faoliyat
ʼ
ko rsatayotgan quvvatlarni modernizatsiya
ʻ lash va texnik yangilash jarayonlarini
tezlashtirish talab etilmoqda.
Ishlab chiqarish samaradorligi — korxona miqyosida iqtisodiy faoliyat,
iqtisodiy dasturlar va tadbirlarning foydali natijalar berishi, olingan iqtisodiy
samaraning muayyan qiymatga ega bo lgan resurslarni qo llagan holda eng yuqori
ʻ ʻ
ishlab chiqarish hajmiga erishishga sabab bo lgan ishlab chiqarish omillari, resurslar
ʻ
sarflariga nisbati bilan tavsiflanadi. Ishlab chiqarish samaradorligi korxona
faoliyatining yakuniy natijasini ko rsatadi. Miqdoriy jihatdan ishlab chiqarish
ʻ
samaradorligini mahsulot ishlab chiqarish uchun sarf qilingan mehnat miqdori bilan
o lchash mumkin, lekin mehnat sarfini aniq o lchash ancha qiyin. Shu sababli, ishlab
ʻ ʻ
chiqarish samaradorligi mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligi; ishlab
chiqarish vositalaridan va kapitaldan foydalanish samaradorligi ko rsatkichlari bilan
ʻ
aniqlanadi. Korxonalarda ishlab chiqarish samaradorligining umumlashgan
ko rsatkichi tovar ishlab chiqarish sur atlarining o sishi hisoblanadi, undan tashqari
ʻ ʼ ʻ
6

puldagi harajatlar birligiga to g ri keladigan mahsulot hajmi, balans foydaning asosiyʻ ʻ
va aylanma fondlar yigindisiga nisbati, to la tannarx ko rsatkichlari muhim
ʻ ʻ
ahamiyatga ega. Mehnat unumdorligining o sishi sur atlari, mehnatni tejash va
ʻ ʼ
mahsulot hajmi o sishida mehnat unumdorligi hissasi kabi ko rsatkichlardan ham
ʻ ʻ
foydalaniladi.
Ishlab chiqarish samaradorligi texnik samaradorlik (ishlab chiqarish hajmi),
iqtisodiy samaradorlik (mehnat unumdorligi, mehnat resurslari, asosiy fondlar,
aylanma resurslar), ijtimoiy samaradorlik (moddiy resurslar, foyda) hisobiga
shakllanadi. Ishlab chiqarish samaradorligini hisoblashdan maqsad samaradorlikka
nimalar hisobiga erishilganini aniqlash va yana qanday omillar evaziga uni oshirish
mumkinligini belgilashdan iborat.
Sanoat korxonalarida mahsulot ishlab chiqarish, korxonaning innovatsion
boshqaruvi samaradorligi ko‘rsatkichlari ta’sirida o‘zgarishi mumkin bo‘ladi. Ya’ni
sanoat korxonasida innovatsion boshqaruv to‘g‘ri tashkil etilgan bo‘lib, mahsulot
ishlab chiqarish jarayonlari texnik va yexnologik jihatdan zamon talablariga
qanchalik mos bo‘lgani sari ishlab chiqarish hajmi shunchalik yuqori sur’atda ortadi.
Qayd etish kerakki, mazkur me yoriy-huquqiy hujjatda O zbekiston Respublikasini
ʼ ʻ
taraqqiy ettirishning bir qancha yo nalishlari bilan bir qatorda “Iqtisodiyotni
ʻ
rivojlantirish va liberallashtirishning ustuvor yo nalishlari” bo linmasida tarkibiy
ʻ ʻ
o zgartirishlami chuqurlashtirish, milliy iqtisodiyotning
ʻ yetakchi tarmoqlarini,
xususan, sanoat ishlab chiqarishini modernizatsiya va diversifikatsiya qilish hisobiga
uning raqobatbardoshligini oshirish masalalariga qaratilgan mulohazalar keltirib
0 tildi. Bundan tashqari, mamlakat miqyosida sanoat ishlab chiqarishini
ʼ
rivojlantirishga doir bir qancha me yoriy-huquqiy hujjatlar ham ishlab chiqildi.
ʼ
Dastlabki yo nalish O zbekistonda sanoat ishlab chiqarishining muayyan bir
ʻ ʻ
tarmoqlarini rivojlantirishga qaratilgan me yoriy-huquqiy hujjatlardir. «Ishlab
ʼ
chiqarish texnologiyalari» fanidan darslik shu fan bo‘yicha namunaviy o‘quv
7

dasturiga asosan yozilgan. Unda sanoatning eng muhim tarmoqlari, jumladan, yengil
sanoat, oziq-ovqat, mashinasozlik, qurilish materiallari va qurilish ishlari
texnologiyasi, ularda qo‘llaniladigan xomashyolar asbob-uskunalar va shu
tarmoqlardagi fan-texnika taraqqiyoti va texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlar batafsil
yoritilgan. Darslik oliy o‘quv yurtlarining menejment fakultetlarining talabalari va
o'qituvchilari uchun moijallangan bo‘lib, undan mazkur yo'nalishda faoliyat olib
borayotgan soha mutaxassislari ham o‘z amaliy ishlarida foydalanishlari mumkin.
Respublikamizning moddiy-texnika bazasini yaratish hamda xalq moddiy
farovonligini yanada oshirish yangi resurslar manbaini izlab topishni talab etadi. Bu
esa ijtimoiy ishlab chiqarishni rivojlantirish, jonli va moddiylashgan m ehnatni tejash,
kapital m ablag‘lar va asosiy ishlab chiqarish fondlaridan unum li foydalanish
masalalarini asosiy o ‘ringa q o ‘yadi. Bunday m asalalarni hal qilishda
iqtisodchilarning roli katta. Iqtisodchilar resurslardan ustalik bilan foydalanishni,
xo‘jalik faoliyatida yuz berayotgan o ‘zgarishlarni o ‘z vaqtida hisobga olishi, ishlab
chiqarish darajasini bozor ehtiyoji va talabi bilan bog‘lay olishi, xoljalik hisob-
kitoblarini puxtalashi, xalq xo'jaligining barcha tarmoqlarida yangi texnika va
texnologiyani jadallik bilan ishlab chiqarishga joriy eta bilishi kerak.
Buning uchun iqtisodchi ma ’lum darajada texnikaviy bilimga ega bo‘lishi,
ishlab chiqarish texnologiyasini bilishi shart. Ishlab chiqarishni to‘la bilmaydigan,
faqat raqam lar bilan ish ko‘radigan iqtisodchi yuz berayotgan o ‘zgarishlarning
sabablarini tushunmaydi va natijada masalani to ‘g‘ri hal qila olmaydi, qabul qilingan
qarorlarni asoslab bera olmaydi. Muhandislik bilimlari, texnika taraqqiyotidagi ilg‘or
tajriba hamda texnikaning hozirgi yutuqlari iqtisodchiga sanoatda sodir boiayotgan
yangidan-yangi o‘zgarishlarni tushuna olish va ularni yetarli darajada baholay
bilishiga to ‘la imkon beradi. Texnologiya asoslari va ishlab chiqarishni tashkil
qilishni yaxshi bilgan holdagina xo’jalik faoliyatini sifatli tahlil qilish, ishlab
chiqarish xarajatlarini aniqlash hamda uning rezervlarini ochib berish, rejalashtirish,
8

normallashtirish, moliyaviy ishlarni amalga oshirish va demak, m uhim xalq xo'jalik
m asalalarini to‘g‘ri hal qilish kam m ehnat va mablag‘ sarflab, yuqori ishlab
chiqarish natijalariga erishish mumkin. Ana shunday muhim fanlardan biri
texnologiya fani bo‘lib, u xom ashyolarning olinish usullari va ularga ishlov berib,
iste’mol 3 buyumlariga yoki ishlab chiqarish vositalariga aylantirishdagi texnik
usullarni o'rgatadi. Iqtisodiy nazariya, fizika, kimyo, energetika, statistika va shunga
o ‘xshash m uhandislik, iqtisod fanlarining qoida h am d a usullarini keng q o ‘llash
orqali texnologiya fani ishlab chiqarish jarayonlarining mohiyatini, hodisalar
qonuniyatini ochib beradi hamda bu qonuniyatning amaliy maqsadlar uchun
ishlatilish soha va chegarasini aniqlab beradi. Texnologiya bu bilan eng ratsional
ishlab chiqarish jarayonlarini tashkil etish va ularni ro‘yobga chiqarishda optim al
sharoitlarni yaratishga yordam b e radi. Hozirgi kun va davlatimizning tadbirkorlar
oldiga qo'yadigan talabi — fan va texnika yutuqlaridan foydalanish asosida kam
operatsiyali, kamxarajat va chiqitsiz texnologiya jarayonlaridan keng foydalanish,
tabiiy, su n ’iy xomashyolardan kompleks foydalanish asosida sifatli va
raqobatbardosh m ahsulotlar ishlab chiqarish, ishlab chiqariIgan m ahsulotlar bozorda
o‘z xaridorini topa bilishidadir. Hozirgi zamon fan va texnikasi xomashyoni qayta
ishlash uchun juda ko'p usul va vositalardan foydalanish imkonini beradi.
9

2.SANOAT KORXONALARINING TO‘LOV QOBILIYATINI
OSHIRISH MUAMMOLARI
Korxonani moliyalashtirish manbalari
Moliyalashtirish manbalari – bu moliyaviy mablag‘larni olishning amldagi va
kutilayotgan kanallari, shuningdek bu moliyaviy mablag‘larni taqdim qilishi mumkin
bo‘lgan iqtisodiy subyektlarning ro‘yxati. Loyihani moliyalashtirish strategiyasining
asosini loyihaning individual xususiyatlari va ularga ta’sir qiluvchi omillardan kelib
chiqib moliyalashtirish sxemasini ishlab chiqish tashkil qiladi.
Korxonani moliyalashtirish – korxonalarni zaruriy moliyaviy resurslar bilan
ta’minlash. Moliyalashtirish budjet mablag‘laridan assigonovaniyalar, kredit
mablag‘lari, horijiy yordamlar, boshqa shaxslarning badallari
ko‘rinishidagi ichki va tashqi manbalardan amalga oshiriladi.
Moliyalashtirish strategiyasini moliyalashtirish manbalaridan kelib chiquvchi
asosiy turlari quyidagilardan iborat:
- ichki manbalardan moliyalashtirish;
- jalb qilingan mablag‘lardan moliyalashtirish;
- qarz mablag‘laridan moliyalashtirish;
- aralash (kompleks, kombinatsiyalashgan) moliyalashtirish.
Ichki manbalar sifatida korxonaning o‘z mablag‘lari – foyda va amortizatsiya
ajratmalari hisoblanadi.
10

2023-yilning birinchi yarmida O‘zbekistonda sanoat mahsulotlarini ishlab
chiqarishning umumiy hajmi 5,6 foizga oshdi
Makroiqtisodiy va hududiy tadqiqotlar instituti (MHTI) ekspertlari 2023-yilning
yanvar-iyun oylari oralig‘ida iqtisodiy faoliyatning asosiy turlari bo‘yicha sanoatning
rivojlanish sur’atini tahlil qildi.
2023-yilning birinchi yarmida O‘zbekistonda o‘tgan yilning shu davri bilan
taqqoslaganda sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarishda ijobiy natijalarga erishildi.
Sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarishning umumiy hajmi 5,6 foizga oshdi va
293,6 trln. so‘mga yetdi. Jumladan, ishlab chiqarish sanoatidagi o‘sish 6,3 foizni,
elektr energiyasi, tabiiy gaz va bug‘ bilan ta’minlash, havoni kondisiyalash kabi
tarmoqlardagi o‘sish 9,9 foizni tashkil etdi.
Sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarishda O‘zbekistonning barcha viloyatlarida
ijobiy natija kuzatilmoqda. Bunda hududlarning sanoat tarmog‘i tarkibida kattagina
ulushni tashkil etgan ishlab chiqarish sanoati o‘sishning asosiy drayveri bo‘ldi.
11

Korxonaning pul mablag‘lari – korxonaning naqd va naqdsiz ko‘rinishda
to‘plangan pullari. Ba’zida pul mablag‘lariga qo‘shimcha yuqori likvidli qimmatli
qog‘ozlar ham kiritladi. Foydani qayta investitsiyalash – bu o‘z faoliyatini
kengaytirayotgan korxonani moliyalashtirishning eng qulay va nisbatan arzon shakli.
Moliyalashtirishning tashqi manbalarini xususiyatlari quyidagilardan iborat:
1. Jalb qilingan investitsiyalar:
- investorni yuqori foyda va korxonaning o‘zi qiziqtiradi;
- investor qachondir investitsiyadan voz kechish maqsadiga ega bo‘lishi (bo‘lmasligi)
mumkin;
- investor mulkining ulushi uning investitsiyalarini korxonaning barcha kapitaliga
nisbatidan aniqlanadi.
2. Qarzli investitsiyalar:
- korxona kontrakt bo‘yicha qarz summasini qaytarish majburiyatini oladi;
- qarz olingan shartlarga muvofiq tarzda so‘ndirilishi kerak;
- korxona olingan qarz uchun foizlar to‘laydi;
- korxona kreditor uchun zarur va maqbul kafolatlarni beradi;
- agar kredit muddatlarida qaytarilmasa kreditor kafolatlarni olib qo‘yishi mumkin;
- qarz summasi qaytarilganidan so‘ng kreditor odidagi majburiyatlar to‘xtaydi.
Moliyalashtirish strategiyasi amalga oshirilayotganda, turli xil manbalardan
mablag‘larni taqdim qiluvchi, quyidagi moliyaviy vositalar (moliyalashtirish
sxemalari) qo‘llaniladi:
- moliyaviy investorga ulushni sotish;
- strategik investorga ulushni sotish;
- venchurli moliyalashtirish;
- qimmatli qog‘ozlarni ommaviy taklif qilish (IPO);
- qimmatli qog‘ozlarni yopiq (xususiy) joylashtirish;
- horijiy moliya bozorlariga chiqish;
12

- bank kreditlari, kredit liniyalari, ssudalar;
- tijorat (tovar) krediti;
- davlat krediti (investitsion soliq krediti);
- obligatsiyali qarz;
- loyihaviy moliyalashtirish;
- eksport operatsiyalarini sug‘urtalash;
- lizing;
- franchayzing;
- faktoring;
- forfeyting;
- grantlar va hayriya badallari;
- tadqiqotlar va ishlanmalar to‘g‘risida kelishuvlar;
- davlat tomonidan moliyalashtirish;
- veksellarni chiqarish;
- o‘zaro hisob-kitoblar;
- barter;
- boshqalar.
13

3. SANOATDA ISHLAB CHIQARISH XARAJATLARI VA ULARNI
KAMAYTIRISH YO‘LLARI
Korxonada ishlab chiqarish xarajatlari korxona faoliyati uchun muhim rol
o’ynaydi, chunki mahsulot ishlab chiqarish va sotish xarajatlari qancha kam bo’lsa
korxona foydasi va rentabelligi shuncha oshadi.
Korxona sarf xarajatlari o’z ichiga
1) mahsulot ishlab chiqarish tannarxi,
2) davr xarajat lari,
3) moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajatlar,
4) favqulotda zararlarni oladi.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 5 fev ralda qabul
qilgan 64 qarori bilan tasdiqlangan «Mahsulot (xizmatlar) ning sotish xarajatlarining
tuzilishi va moliyaviy natijalarning tashkil topishi qoidalari»ga asosan
korxonalarning xarajat moddalari quyidagilardan tashkil topadi:
Ishlab chiqarish xarajatlari:
– mahsulot tannarxi:
Ishlab chiqarishning moddiy xarajatlari:
mahsulotga qushiladigan xom ashyo va materiallar – sotib olingan materiallar (ishlab
chiqarishni me’yorida o’tishini ta’minlash, ehtiyot qismlar, mahsulotlarni urash,
joylash uchun materiallar va h.k);
ishlab chiqarish xususiyatiga ega xizmatlar va ishlar;
tabiiy xom ashyo (suv, yog’och va h.k);
energiya va yoqilg’ining hamma turlari;
materiallarning tabiiy kamayishi.
Ishlab chiqarish xarakteridagi mehnatga to’lovlar:
bajarilgan ishlar uchun to’lovlar;
qo’shimcha to’lovlar;
14

ishlanmagan vaqtlar uchun to’lovlar.
Ijtimoiy sug’urtaga ajratmalar:
ish haqi fondiga nisbatan ajratmalar;
nodavlat nafaqa fondiga, ixtiyoriy tibbiy sug’urtaga va boshqa ixtiyoriy to’lovlar.
Asosiy fondlar va nomaterial aktivlar amortizasiyasi:
asosiy fondlarning eskirishiga qarab bosh birlamchi bahodan ajratma.
Ishlab chiqarish xarakteridagi boshqa xarajatlar:
ishlab chiqarish jarayoniga ko’rsatilgan xizmatlar;
ishlab chiqarish xom ashyo va materiallar bilan ta’minlash;
asosiy fondlarni ishchi holda saqlash xarajatlari;
o’t o’chirishni ta’minlash va qorovullar;
ishlab chiqarish asosiy fondlarining ijara haqi.
-davr xarajatlari:
Mahsulotni sotish bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar:
tovarlarni tashish xarajatlari;
savdo va umumiy ovqatlanish korxonalarining muomala xarajatlari;
Ma’muriy xarajatlar:
boshqaruv xodimlarining mehnat to’lovlari;
ularga sug’urta ajratmalari;
xizmat avtomobillarini asrash;
boshqaruvning texnik vositalari, aloqa, signalizasiya, hisoblash markazi va h.k.
boshqaruvdagi asosiy fondlar amortizasiyasi;
xizmat safari xarajatlari.
Boshqa operasion xarajatlar
kadrlar tayyorlash;
qurilishdagi kamchiliklarni yo’qotish;
maslahatlar berish va axborotlar xizmati to’lovlari, auditlar xizmati to’lovlari va h.k.
15

-moliyaviy faoliyat xarajatlari:
banklarning uzoq va qisqa muddatli kreditlari uchun to’lovlar;
uzoq muddatli ijara uchun to’lovlar;
valyuta kursining o’zgarishi sababli foyda va zararlar;
korxonaning o’z qimmatbaho qog’ozlarini chiqarish va tarqatish xarajatlari.
-favqulodda zararlar:
bularga kutilmagan holda yuz beradigan zararlar kiradi.
Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki, yangicha sharoitda mahsulot tannarxiga
tijorat, ma’muriy, umumxo’jalik va moliyaviy xarajatlar kiritilmaydi. Balki ular har
davrning o’zida korxona foyda summasi hisobidan qoplanadi va bu holat milliy
hisoblar tizimiga mos keladi.
Davr xarajatlari – korxonalar faoliyatida yangi ko’rsatkich hisobla nadi. Bu
xarajatlar bevosita ishlab chiqarish jarayoni bilan bog’liq emas.
Bularga ishlab chiqarishni boshqarish, tijorat xarajatlari, umumxo’jalik
xarajatlari shu jumladan ilmiy-tekshirish va tajriba-konstruktorlik xarajatlari kiradi.
Ular umumxo’jalik xarajatlari bo’lib, ularning hajmi ishlab chiqarish mahsulot hajmi
bilan bog’liq emas, balki davr, vaqt bilan bog’liq.
Mahsulot tannarxi korxona mahsulotini ishlab chiqarish va sotish bilan bog’liq
bo’lgan, pul bilan ifodalangan xarajatlarning yig’indisidir. Mahsulot tannarxining
ma’lum darajasi juda ko’p ishlab chiqarish omillarining o’zaro ta’sir natijasidir.
Masalan, tannarxning pasayishiga mehnat unumdorligining oshishi, xom ashyo,
elektroenergiya, yoqilg’gi materiallarning tejab tergab sarf qilinishi, asbob
uskunalardan foydalanish darajasining oshirilishi, brak, bekor turishlarning
kamaytirilishi va h.k. ta’sir ko’rsatadi.
Tannarxning pasaytirilishi bilan korxonalarning pul jamg’armalari oshadi, ishlab
chiqarishni yanada kengaytirish va takomillashtirish uchun qo’shimcha mablag’
16

beradi, mahsulotlar chakana narxini pasaytirib bu bilan aholining turmush darajasini
yuksaltirishga imkon yaratadi.
Mahsulot tannarxi xarajat elementlari bo’yicha klassifikasiyalanadi.
Xarajatlarning iqtisodiy elementlari quyidagilardan iborat:
Xom ashyo va asosiy materiallar (chiqindilar kirmaydi);
Yordamchi va boshqa materiallar;
Yoqilgi;
Energiya;
Asosiy va qo’shimcha ish haqi;
Ijtimoiy sug’urta ajratmalari;
Asosiy fondlar amortizasiyasi;
Boshqa pul xarajatlari.
Bundagi 1-4 – elementlar mehnat predmetlari uchun, 5 va 6 – element lar kishi
mehnati uchun, 7 – element mehnat vositalari uchun sarflangan pul xarajatlarini
ifodalaydi. 8 – element esa ishlab chiqarishni normal amalga oshirish uchun zarur pul
xarajatlaridir (yollangan transport, xodimlarni xizmat safariga yuborish, pochta,
telegraf, o’qishga yuborilganlarga to’lanadigan stipendiya va boshqa shu kabi
xarajatlar).
Ishlab chiqarish xarajatlarini mazkur iqtisodiy elementlari bo’yicha
klassifikasiya qilish tannarxning tuzilishini o’rganish imkonini beradi. Birlik
mahsulot uchun xarajat kalkulyasiya moddalari bo’yicha mahsulot tannarxidagi
xarajatlar klassifikasiyalanadi.
Ishlab chiqarish xarajatlari ishlab chiqarish jarayonida tutgan o’rniga qarab
asosiy va qo’shimcha xarajatlarga ajratiladi. Asosiy xarajatlar bevosita mahsulot
ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’ladi. Qo’shimcha xarajatlar korxonani xo’jalik
jihatdan boshqarish bilan bog’liq bo’lib unga ortiqcha xarajat va nobudgarchiliklar
ham (jarima, kamomad, brak, bekor turishlar) qo’shiladi.
17

Mahsulot hajmi bilan bog’liqligiga qarab xarajatlar o’zgaruvchan va shartli
doimiy xarajatlarga ajratiladi. O’zgaruvchan xarajatlar mahsulot hajmi o’zgarishiga
qarab o’zgaradi (xom ashyo, asosiy va yordamchi materiallar, energiya, asosiy
ishchilarning ish haqi va h.k). SHartli doimiy xarajatlar mahsulot hajmi o’zgarishiga
qarab o’zgarmaydi (boshqaruv xarajatlari). Mahsulot hajmining ortishi shu xarajatlar
hisobiga uning bir donasi tannarxining pasayishiga olib keladi.
Mahsulotlarning ayrim turlari orasida taqsimlanishiga qarab xarajatlar bevosita
va bilvosita xarajatlarga ajratiladi. Bevosita xarajatlar ayrim mahsulotlar tannarxiga
to’g’ridan-to’g’ri qo’shiladi (xom ashyo yoki asosiy materiallar).
Bilvosita xarajatlar ayrim mahsulotlar turlari bo’yicha shartli ravishda qandaydir
to’g’ri xarajat (masalan, ish haqi)ga nisbatan proporsional ravishda taqsimlanadi.
Xarajatlarni bunday guruhlarga ajratish bir necha xil mahsulot ishlab chiqaradigan
korxonalarga xos bo’lib, bir xil mahsulot ishlab chiqaradigan korxonalarga hamma
xarajatlar ham o’sha mahsulot tannarxiga kiradi.
Mahsulot tannarxining dinamikasini o’rganishning muhim shartlari dan biri
o’rganilayotgan mahsulotning albatta solishtirma tovar mahsulot bo’lishidir.
Solishtirma tovar mahsulotga solishtirilayotgan ikki davr (bazis va joriy)da ishlab
chiqarilgan va shu bilan birga texnologiyasi, konstruksiyasi bir oz o’zgarsa ham lekin
iste’mol xususiyati o’zgarmagan mahsulotlar kiradi.
Mahsulot tannarxini pasaytirishning manbalari va omillari
Mehnat unumdorligini oshirish, xomashyo va material, yoqilg’i va
elektroenergetika xarajatlarini kamaytirish, xizmat ko’rsatish va boshqarish sarflarini
qisqartirish, ishlab chiqarishdan tashqari, xarajatlarni tejash sanoat mahsuloti
tannarxini pasaytirishning eng muhim manbalari hisoblanadi.
Mehnat unumdorligini oshirish uchun yangi texnika, texnologiya jarayonlarini va
ishlab chiqarishni o’stirish yoki tashkil etishning ilg’or usullarini joriy qilish orqali
har bir mehnatchi tomonidan tayyorlanayotgan mahsulotni ko’paytirish kerak bo’ladi.
18

Bu holda har bir mahsulot birligiga sarflanadigan ish haqi qisqaradi, ammo
ishchining umumiy ish haqi esa ortib boradi. Mehnat unumdorligi ish haqiga nisbatan
jadal o’sgandagina tannarx pasayadi.
Mehnat unumdorligining o’sish mohiyati shundan iboratki, bunda mahsulot
ishlab chiqarishga ketadigan jonli mehnat ulushi kamayadi, ilgari sarflangan
mehnatning ulushi esa ortadi, biroq mahsulot birligi uchun ketadigan mehnat sarfi
qisqaradi.
Material, yoqilg’i va elektr energiya xarajatlarini kamaytirish uchun ularni tejab
sarflash, qimmatbaho materiallarni arzon, Lekin yaxshi materiallar bilan almashtirish,
ularni sotib olish va korxonaga keltirish bilan bog’liq bo’lgan sarflarni qisqartirish
kerak bo’ladi.
Xizmat ko’rsatish va boshqarish uchun ketadigan xarajatlarni qisqartirishga esa
tarmoq va korxonalardagi ma’muriy boshqaruv apparatining sarflarini kamaytirish,
asbob-uskuna, bino va inshootlarni saqlash, yoritish, isitish uchun ketadigan
mablag’’larni tejab-tergab sarflash orqali erishiladi.
Unumsiz xarajatlarni (jarima to’lash, penya va hokazolar) tugatish mahsulot
tannarxini pasaytirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Texnika taraqqiyoti ishlab chiqarishni tashkil etishning ijtimoiy shakllarini
takomillashtirishning, ishlab chiqarishni rasional joylashtirish, ishlab chiqarish va
mehnatni korxonaning ichida uyushtirishni yaxshilash mahsulot tannarxini
pasaytirishning ta’minlovchi omillari bo’lib hisoblanadi. Masalan, texnika taraqqiyoti
mahsulot tannarxini pasaytirishning barcha manbalariga ta’sir ko’rsatadi. Ishlab
chiqarishni elektrlashtirish va elektronizasiyalash hamda kompleks avtomatlashtirish,
ximiyalash mahsulot tayyorlash uchun sarflanadigan solishtirma xarajatlarni
kamaytiradi.
Har bir korxonada mahsulot tannarxini pasaytirish darajasini hisoblash uchun
eng avvalo undagi rezervlarni, ya’ni foydalanilmayotgan imkoniyatlarni aniqlash
19

kerak. Ular ko’zga tashlanadigan, yuzaki, juda murakkab, ko’z ilg’amaydigan
bo’lishi mumkin. Faqat chuqur, har taraflama iqtisodiy-texnik tahlildan keyin ularni
aniqlash, topish mumkin bo’ladi.
Rezervlar har xil belgilarga qarab guruhlarga ajratilishi mumkin. Ular eng avvalo
to’planish joyiga qarab ichki ishlab chiqarish va tashqi rezervlarga ajraladi.
Tashqi rezervlarga tarmoqlar bo’yicha rezervlar, regional (hududiy) va tabiiy-
ekologik rezervlar kiradi.
Rezervlar safarbar etilishi muddati bo’yicha joriy va istiqbolli rezervlarga ajraladi.
Rezervlarni ishlab chiqarish jarayonlarining elementlari bo’yicha ham
guruhlarga bo’lish mumkin. Bunday rezervlarga mehnat, moddiy va asosiy
fondlardan foydalanish rezervlari kiradi.
Korxona yoki tarmoq faoliyatini tahlil etish uchun rezervlarni ikkiga bo’lib ko’rish
mumkin:
- tashkiliy-texnikaviy rezervlar;
- ijtimoiy-iqtisodiy rezervlar.
Mana shu yuqorida keltirilgan barcha rezervlar, ya’ni foydalanilmayotgan
imkoniyatlarni safarbar etish, ishga solish hamda shu asosda tannarxni keskin
pasaytirish uchun bir qator omillardan keng foydalanish va ularni hisoblab chiqish
kerak. U ishning metodikasi, usulini “Korxonalar faoliyatini tashkil etish,
rejalashtirish va boshqarish” fanidan o’qiladigan ma’ruzalarda, amaliy
mashg’ulotlarda chuqqurroq va har tomonlama tushuntirib beriladi.
Mahsulot tannarxini rejalashtirish mehnat, moddiy va moliyaviy mablag’’lardan
oqilona foydalanish asosida ishlab chiqarishning yuqori samaradorligiga erishishga
qaratilgandir. Tannarx rejasi quyidagi bo’limlarni o’z ichiga oladi:
1. Mahsulot tannarxini pasaytirish rejasi;
2. Mahsulot tannarxini kalkulyasiya etish;
20

3. Ishlab chiqarish xarajatlari smetasi;
4. Tovar va sotiladigan mahsulot tannarxining hisobi.
Tannarx rejasi, ikki bosqichda ishlab chiqiladi. Birinchi bosqichda, eng avvalo,
hisobot yilida rejalarning bajaralishi tahlil etiladi, mahsulot tannarxini pasaytirish,
foyda va rentabellikni oshirish rezervlari aniqlanadi va aniqlangan rezervlardan
foydalanish tadbirlari belgilanadi, reja loyihasi ishlab chiqiladi. Ikkinchi bosqichda
esa rejaning uzil-kesil loyihasi ishlab chiqiladi va bu reja topshiriqlari korxona
bo’limlariga etkaziladi.
Mahsulot tannarxi va uni pasaytirish topshiriqlari davlat va korxona
rejasida yuqoridan belgilanmaydigan, aksincha, korxonalarning o’zida hisob
qilinadigan ko’rsatkich hisoblanadi. SHunga qaramay, mahsulot tannarxi sanoat
ko’rsatkichlaridan biri bo’lib qolaveradi. CHunki sanoat mahsuloti tannarxini
pasaytirish ishlab chiqarishning rentabellik darajasini oshirish rezervlaridan biri
hisoblanadi. Mahsulot tannarxi qanchalik past bo’lsa, albatta, boshqa shart-sharoitlar
bir xil bo’lgan holda (masalan, xuddi o’sha mahsulotning narxi barqaror bo’lganda)
uni sotishdan kelgan foyda ham shunchalik ko’p bo’ladi.
Narx bozor kategoriyasi bo’lib, tovarlar ayirboshlanganda yuz beradigan
munosabatlarni anglatadi. Narx nazariy jihatdan olganda tovar qiymatining puldagi
ifodasi, qiymatining bozordagi ko’rinishidir.
Narx nimaga tegishli bo’lishidan qat’iy nazar (tovar, xizmat) beshta asosiy
funksiyani bajaradi:
bozor muvozanatini ta’minlash funksiyasi
hisob-kitob, ulchov funksiyasi
iqtisodiy regulyator funksiyasi
raqobat vositasi funksiyasi
ijtimoiy himoya funksiyasi
Bozor iqtisodiyoti sharoitida narxning quyidagi turlari mavj ud:
21

-demping narx
-nufuzli narx
-milliy narx
-arzonlashtirilgan narx
-jahon narxi
-yashirin narx
-erkin narx
-standart narx
-kontrakt (ulgurji) narx
Narxlar faqat iste’moldagina emas, balki ishlab chiqarishdagi o’zgarishlardan
ham darak beradi.
Narxlarning boshqa muhim vazifasi – ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilarni
rag’batlantirishdir.
Narxlar mexanizmi ishlab chiqarilayotgan mahsulot miqdorini ko’paytirishgina emas,
balki ishlab chiqarishning eng tejamli usullarini ishlashni ham rag’batlantiradi.
Narxlarning uchinchi vazifasi ikkinchisi bilan chambarchas bog’liq. Bu
daromadlarnig taqsimlanishiir. Tovar ishlab chiqarish sharoitida xo’jalik faoliyati
ishtirokchilari oladigan daromadlar ular o’z shaxsiy yoki ishlab chiqarish
iste’mollarini ko’plab sotadigan yoki sotib oladigan tovarlar va xizmatlarning
narxlariga bevosita bog’liq bo’ladi.
Narxlarning to’rtinchi vazifasi alohida korxonalarga va xo’jalik sohalariga
ishlab chiqarish omillarini taqsimlashdir.
Narx siyosatini shakllantirish va narx darajasini hisoblash uslublari
Narx bilan iste’molchilar o’rtasida juda chambarchas aloqadorlik mav judki, uni
iqtisodiy tamoyillar: talab qonuni, talabning narx ravonligi, bozor segmentasiyasi
bilan izohlash mumkin. Talab qonuni iste’molchilar odatda qimmat narxlarga
qaraganda arzon narxlarda ko’proq tovarlar sotib olishini ifodalaydi. Ammo har
22

qanday tovar ham «narx-miqdor» aloqador ligiga to’g’ri kelavermaydi. Ayrim
mahsulotlarga talab shundayki, muayyan sharoitlarda yuqoriroq narxlar ko’proq tovar
aylanmasi hajmini ta’min laydi. Bunday tovarlar bozorning ayrim segmentlariga
mo’ljallangan – bular qimmatbaho avtomobillar, kemalar, zeb-ziynat buyumlari,
mo’yna va boshqalar.
Raqobat narx siyosatida muhim barometr bo’lib xizmat qiladi. Korxonalarning
narx siyosati narx belgilash maqsadlari va uslublariga bog’liq bo’lgan to’rt bozor
tipini ajratish mumkin: sof raqobat, monopolistik raqobat, oligopolistik raqobat sof
monopoliya.
Asosan narxni o’zgartirish yo’li bilan talabga ta’sir ko’rsatish raqobatning narx
bilan bog’liq usullarini yaratadi. Narx bilan bog’liq bo’lmagan raqobat usullarida
firmalar o’z mahsulotining o’ziga xos xislat lariga zo’r beradi, mahsulot sotish,
tovarlar harkati, reklama, mahsulotni joylash, servis kabi marketing qismlariga katta
e’tibor beradi.
Bozorda narx uchta guruh omil natijasida shakllanadi:
1. Talab omillari (bozorda o’xshash tovarlar mavjudligi va ularga bo’lgan narxlar,
bozorga kirish, xaridorlar daromadlari, xaridorni talablari, talabga yo’naltirilgan narx)
2. Xarajat omillari (ishlab chiqarish xarajatlari, marketing xarajatlari, foyda).
3. Raqobat omillari (tarmoqdagi firmalar soni, aynan o’xshash import tovarlari,
raqobatchilar tovarlariga bo’lgan narxni bilish.
Asosiy narxni belgilash uslubi quyidagilardan iborat:
-narxlashtirish masalasi qo’yiladi,
-talabi aniqlanadi,
-xarajatlari baholanadi,
-raqobatchilar tovari va narx tahlil qilinadi,
-narxni shakllantirish uslubi tanlanadi,
-oxirgi natijaviy narx o’rnatiladi.
23

«O’rtacha xarajatlar plyus foyda» tamoyili bo’yicha narx belgilash tovarning
tannarxiga muayyan ustama qo’yishdan iborat bo’lib, narx belgi lashning eng oddiy
usuli hisoblanadi. Ustama narx miqdori tovar turiga qarab, juda keng chegaralarda
tebranib turadi. SHuningdek, tovarning ishlab chiqaruvchidan pirovard natijada
iste’molchiga etib borishga qarab oxirgi narx ulgurji va chakana savdo qo’yadigan
ustama narxlar yakunini ifodalaydi.
«Ko’zlangan foyda normasi» olishni ta’minlaydigan narx belgilash usulini
qo’llaydigan ishlab chiqaruvchilar oldindan sarf etilgan kapital uchun muayyan
qaytim foiz olishga intmiladilar. Bu usul o’rtacha solishtirma xarajatlarni hisoblashga
asoslanadi.
Toshkent shahrida ishlab chiqaradigan sanoatda yirik sanoat korxonalari
tomonidan ayrim turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarish.
24

Narxni chegaraviy xarajatlar bo’yicha belgilash usulini qo’llash bilan firma
mahsulotning qo’shimcha hajmi birligini bu mahsulotni ishlab chiqarishning alohida
qiymatiga sotadi, bu holda xarajatlarning faqat bir qismi koplanadi, foyda amalga
oshmaydi. Narx belgilashning bu strategiya si agar firma ishni to’xtatish xavfi ostida
qolgan va foydalanadigan ishchi kuchini saqlab qolishni xohlagan sharoitlarda naf
keltirishi mumkin.
Savdoda do’konlarga xaridorlarning kelishini ko’paytirish uchun sotuvchilar
ayrim tovarlarni to’liq xarajatlaridan pastroq baholab, «jalb etuvchi» narxlar
yaratadilar. Xaridorlar ko’payadi, ular arzon narxdagi tovarlar bilan birga bunga
qo’shimcha ravishda narxi me’yorda bo’lgan tovarlarni ham xarid qiladilar.
Bozor tez o’zgarib boradi va shunga ko’ra har bir mahsulot ham o’z yashash
davrini ham o’taydi. Shu vaqt davomida firmalar doimo narxlarga o’zgartirishlar
kiritadi.
Yangi mahsulotga narx belgilash eng jiddiy bosqichlardan biridir. YAngi
mahsulotni ishlab chiqarish bilan bog’liq xarajatlar bozordagi talab darajasi, raqiblar
harakati hali etarli darajada ma’lum emas.
Narx belgilashning qiyinligi, muayyan darajada mahsulotning yangiligi
darajasiga ham bog’liq. Bu daraja esa uchga bo’linadi:
eng yangi mahsulot;
texnikaviy ilg’or mahsulot;
original bo’lmagan (yangi taqlidiy) va o’rinbosar mahsulotlar.
Bozor talabi hali noma’lum, shu sababli noyob mahsulotga narx belgilashda
asosiy masala «Qaymog’ini olish» yoki «Kirib olish» siyosatini qabul qilishdan
iboratdir.
Bunda mutaxassislar narxga nisbatan asosiy iste’molchilarning munosabati
darajasini belgilaydilar, shuningdek, raqiblar bozorga qay darajada tezlik bilan kirib
kelishi mumkinligini o’rganadilar. O’ziga o’xshash o’rinbosarlari bo’lgan yangi
25

mahsulot taqlidiy yoki moslashtirilgan mahsulot tarzida tasnif etiladi. Bunday
hollarda narx siyosati ilgarigi taktikasini davom ettiradi va narx darajasi muqobil
tovarlar o’rtasida mavjud bo’lgan sifat va miqdorga qarab o’zgaradi.
Mahsulotning bozorga kirib kelishi va o’sishi bosqichidan to’yinish bosqichiga
harakati darajasiga qarab, narxlarni puxta boshqarish narx marketingni strategiyasini
amalga oshirishning kaliti hisoblanadi.
To’yinish bosqichida narxlarni ko’tarish odatda talabning ko’payishi emas, balki
ishlab chiqarish xarajatlarining qiymatini ortishi oqibati dir. SHu sababli
mahsulotning turiga qarab yo erkin narxlar qo’yiladi yoki tovarlar sotish hajmini
ko’paytirish uchun narxlar pasaytiriladi.
Yo’qolib ketayotgan mahsulotlarga narx belgilash.
Narx marketingida keyingi rejalarga qarab ikki muqobil narx belgilash yo’li
qo’llaniladi. Ishlab chiqarishni qisqartirish uchun narxlarni bosqichma-bosqich
pasaytirish strategiyasi jami g’amlamalar sotib tugatilgunga qadar amalga oshiriladi.
Unga muqobil holda foydani quvvatlash yo’lida qo’shimcha xarajatlar, xususan
mahsulot sotishni rag’batlantirish xarajatlarini qisqartiriladi, narxlar esa ilgarigi
darajada saqlab qolinadi. Raqiblarning bozorni tashlab chiqib ketishiga qarab, bozor
ta’minoti manbalari qisqaradi va aksariyat bunday vaziyatda shu mahsulotga hali
muhtoj bo’lgan muayyan bozor segmenti saqlanib qoladi. Bu esa mahsulot yashash
davrining so’nggi bosqichi davrida bozorda qolgan firmaga o’z narxini oshirish
imkonini yaratishi mumkin.
Savdo-sotiq faoliyatida marketing mutaxassislari uchun narx belgilashning
ikkita asosiy siyosati mavjud, bu «qaymog’ini olish» va «kirib olish» siyosatidir.
«Qaymog’ini olish» va «Kirib olish» siyosatlari narx belgilashning favqulodda
namoyon bo’lishi hisoblanadi. Uning birinchisi – qimmat narxlar, ikkinchisi – arzon
narxlar strategiyasidir.
26

«Qaymog’ini olish» siyosati avvalo, tovar narxi ishlab chiqarish narxidan ancha
yuqori o’rnatib asta-sekin uni tushirib boradi. «Qaymog’ini olish» siyosatidan
aksariyat bozorga yangi mahsulotni joriy etishda foydalaniladi. Bunda narx qandaydir
bir yuqori darajada belgilanadi, mahsulot esa segmentasiya natijasida asosiy deb
e’tirof etilgan bozorda sotiladi. Bozorning to’yinishidan so’ng iste’molchilarni jalb
qilish maqsadida narx pasaytiriladi. SHunday yo’l bilan to’liq daromad eng ko’p
miqdorga etkaziladi SHu sababli yagona yo’l – tovar sotish bozorlarini kengaytirish,
yangi segmentlar izlashdir.
27

4. “ALOQAKOMPLEKT” MChJ RAQOBATLILIGINI OSHIRISH.
Raqobatbardoshlikni oshirish chora-tadbirlarini ishlab chiqish Aloqakomplekt MChJ.
"ALOQAkomplekt" MChJ shiddatli raqobat, ma'lumotlarning ko'pligi va
tashqi muhitda yuqori darajadagi noaniqlik sharoitida tez rivojlanayotgan kompaniya.
Faoliyat 1.Internet orqali tovarlarni reklama qilish
Hozirgi vaqtda kompaniyaning savdo bozoridagi o'zgarishlarga javob berish
qobiliyati juda muhimdir. So'nggi yillarda Rossiya bozori Internetdan foydalangan
holda tovarlarni sotib olish kabi xususiyatga o'rgana boshladi. O'z veb-saytingizga
ega bo'lish ko'plab kompaniyalarga o'z mahsulot va xizmatlarini Internetda reklama
qilishni osonlashtiradi. Shuningdek, yuqoridagi tadqiqot shuni ko'rsatdiki,
Internetdagi reklama boshqa reklama turlari orasida eng samarali hisoblanadi.
Tarmoq va boshqa ommaviy axborot vositalari o'rtasidagi asosiy farq ko'p
yo'nalishli "ko'pdan ko'p" aloqa modeli bo'lib, unda har bir abonent boshqa
abonentlar bilan bog'lanish va fikr-mulohazalarni taqdim etish imkoniyatiga
ega. Bundan tashqari, Internet muhitining o'ziga xos xususiyati foydalanuvchilarning
faol rolida (an'anaviy ommaviy axborot vositalarida ularning roli passiv) namoyon
bo'ladi, bu turli xil qidiruv va navigatsiya mexanizmlari orqali ma'lumot qidirishni
nazorat qilish bilan bog'liq.
Shuni ta'kidlash kerakki, Internet-reklamaning o'ziga xos xususiyati ikki
darajali yondashuvdir. Birinchi daraja - bannerlar, matnli havolalar, nashrlar va
boshqa reklama vositalari ko'rinishidagi reklama. Ikkinchi daraja - bu sayt va uning
axborot tarkibi. Sayt tovarni to'g'ridan-to'g'ri sotish funktsiyalarini bajarishi
mumkinligidan tashqari, u foydalanuvchi bilan muloqot qilish vositalaridan biri
bo'lib, imidj reklama rolini ham o'ynaydi. Internetdagi deyarli barcha reklama
vositalari tasvir va rag'batlantirish funktsiyalaridan tashqari, foydalanuvchilarni
saytga jalb qilish va shunga mos ravishda uni Internetda targ'ib qilish funktsiyasini
bajaradi.
28

Shu sababli, Internetda reklamaning yuqori samaradorligi tufayli
"ALOQAkomplekt" MChJ reklama byudjetining samarasiz bandlarini qisqartirish
orqali Internetni ilgari surish uchun reklama byudjetini kengaytirishi kerak.
Jadvalda Internetda taklif qilingan marketing kommunikatsiya vositalarini
taqdim etadi.
3-jadvalAloqakomplekt MChJ tomonidan Internetda foydalanish uchun taklif
qilingan savdoni rag'batlantirish vositalari
Sotishni
rag'batlantirish
manbalari Sotishni rag'batlantirish
1 2
Kompaniya veb-
sayti Mebel ishlab chiqarish bo'yicha maqolalar va
qiziqarli materiallar, shuningdek mahsulotlarning
fotosuratlari nashr etilishi
 mijozlarni jalb qilish uchun reklama maqsadida kompaniya veb-sayti
 Banner, matn va multimedia reklama
 Internet-ommaviy axborot vositalarida, ixtisoslashtirilgan va tematik veb-saytlarda
materiallar va yangiliklarni chop etish:
 Saytni kataloglarda ro'yxatdan o'tkazish va qidiruv tizimlari tomonidan saytni
indekslash
 Saytni mebel ishlab chiqarish sohasidagi mashhur so'rovlarga mos keladigan matnli
materiallar bilan to'ldirish
 Ixtisoslashgan resurslarda reklama
 groupon.uz, kuponya.uz saytlarida tovarlar va xizmatlardan foydalanish uchun
kuponlar
29

 Saytni kataloglarda ro'yxatdan o'tkazish va qidiruv tizimlari tomonidan saytni
indekslash
 Saytni mebel ishlab chiqarish sohasidagi mashhur so'rovlarga mos keladigan matnli
materiallar bilan to'ldirish
 Ixtisoslashgan resurslarda reklama
Ta'kidlash joizki, kompaniyaning Internetdagi marketing maqsadlariga
erishishda eng muhim rollardan biri bu qidiruv tizimini optimallashtirish yoki veb-
saytlarni ilgari surishdir va biz buni eng muhim Internet-marketing vositalaridan biri
deb bilishimiz bejiz emas. Veb-saytlarni qidiruv tizimini optimallashtirish jarayoniga
sinchkovlik bilan yondashish tufayli biz marketing faoliyatining samarasini maksimal
darajada oshirishga qodirmiz. Qidiruv tizimlarida veb-saytlarni ilgari surish aynan
asos bo'lib, usiz tarmoqdagi deyarli har qanday resursning normal rivojlanishi
mumkin emas. Va shuning uchun u har doim har qanday marketing aralashmasining
ajralmas qismi bo'lib qoladi.
Internet-reklama, qoida tariqasida, ikki bosqichli xususiyatga ega. Birinchi
bosqich - bu reklama beruvchi tomonidan nashriyotlar bilan joylashtirilgan tashqi
reklama - reklama vositasi. Ushbu reklama turlari bannerlar, matn bloklari,
hikoyalardir. Bunday reklama odatda reklama beruvchining veb-saytiga to'g'ridan-
to'g'ri havolaga ega (ikkinchi bosqich).
Kupon xizmatlariga reklama joylashtirish orqali onlayn-do'kon o'zini reklama
qiladi va brendni bozorda targ'ib qiladi. Shunga ko'ra, brend yanada mashhur bo'lib,
doimiy mijozlarga ega bo'ladi. Bundan tashqari, "og'zaki so'z" deb ataladigan narsa
ishlaydi.
Onlayn reklama kampaniyasining bir qismi sifatida kompaniya veb-sayti ikkita
asosiy funktsiyani bajaradi:
1) biznes karta veb-sayti sifatida korxona faoliyati to'g'risida ma'lumot berish;
30

2) tovarlar va xizmatlar onlayn-do'konini tashkil etish, ushbu xizmat orqali dastlabki
arizalarni qabul qilish orqali mijozlarni jalb qilish. Bunday xizmatning asosiy
raqobatdosh ustunligi mijozning vaqtini tejashdir.
Korxona veb-sayti bir qator tarkibiy elementlardan iborat bo'lishi kerak:
- Bosh sahifa;
- sayt navigatsiya tizimi;
- kompaniya haqida ma'lumot;
- tovarlar va xizmatlar to'g'risidagi ma'lumotlar;
- chegirma siyosatining tavsifini o'z ichiga olgan narxlar ro'yxati;
- ma'lumot bo'limi (mebel ishlab chiqarish haqida umumiy ma'lumot, maqolalar);
- hamkorlar uchun bo'lim;
- onlayn buyurtma berish va qayta ishlash tizimi;
- kompaniya yangiliklari;
- mijozlar bilan muloqot qilish bo'limi (sharhlar yoki forum).
Onlayn do'kon xizmati uzoq vaqt davomida uchrashuvlarga kelishga va
loyihani muhokama qilishga vaqtlari bo'lmagan kompaniyaning potentsial mijozlari
uchun mo'ljallangan. Siz har qanday xizmatga bir necha daqiqada buyurtma
berishingiz mumkin va bu o'z vaqtini qadrlaydigan mijozdan talab qilinadigan
narsadir. Buyurtmani joylashtirgandan so'ng, kompaniya mutaxassisi barcha
tafsilotlarni muhokama qilish uchun mijoz bilan bog'lanadi.
Ushbu tadbirni amalga oshirish uchun yangi shtat lavozimini - Internet xizmati
menejerini joriy etish kerak, uning vazifalariga quyidagilar kiradi:
- saytda olingan buyurtmalarni kuzatish va mijoz bilan birinchi suhbatni o'tkazish
(telefon, ICQ, elektron pochta orqali);
- buyurtmalar bo'yicha to'lov uchun schyot-fakturalarni berish;
- mijozlar bilan shartnomalar tuzish.
Faoliyat 2. Tugatish ishlari uchun yangi uskunalar sotib olish.
31

Raqobatbardoshlikni oshirish uchun yangi zamonaviy uskunalarni sotib olish taklif
etiladi:
4-jadvalUskunaning narxi
Uskunalar Uskunaning
narxi, mln
so’mni. Uskunalar
soni, dona. Uskunani sotib
olish narxi,
mln so’mni.
ASSH-2500.
Shiva va
aralashtirish
moslamasi 250 3 750
SO-150B. Shilliq
birligi 55 2 110
SO-154A
Rasm birligi 125.3 3 376
Jami 430.3 8 1236
4-jadvalda keltirilgan ma'lumotlarga ko'ra, yangi asbob-uskunalarni sotib olish
qiymati 1236 ming ni tashkil qiladi, degan xulosaga kelishimiz mumkin.
Uskunani etkazib berish xarajatlari 109,2 ming ni tashkil qiladi. (2183,6 x 5%)
Uskunani sotib olish uchun umumiy xarajatlar:
1236 + 109,2 = 1345,2 ming.
Harakat 3. Toshkent viloyatida savdo bozorini kengaytirish uchun mijozlar
uchun chegirmalar tizimini tashkil etish va Toshkent viloyati aholisi uchun tovarlarni
bepul etkazib berish taklif etiladi.
Jadvalda Toshkent viloyati aholisi uchun chegirmalar tizimini taqdim etadi.
5-jadvalToshkent viloyati aholisi uchun chegirma tizimi
32

Chegirma turi Chegirma
miqdori Maxsus chegirma shartlari
1. Toshkent viloyati
aholisi uchun
doimiy chegirma 10% + bepul
yetkazib
berish Toshkent viloyatida tovarlarni
sotib olish uchun arizada etkazib
berish manzilining mavjudligi
2. To'liq oldindan
to'lov uchun
chegirma 3% To'liq to'lov uchun buyurtma
qiymatining 3%
3. To'liq tugatish
uchun chegirma 5% To'liq tugatish 35 000 mingldan
ortiq bo'lgan tugatish
hisoblanadi.
Shu bilan birga, bunday chegirmalar ham sodiqlik dasturi sifatida ishlaydi:
ushbu dastur quyidagi sxemaga asoslanadi: ma'lum miqdorda xizmatlarni sotib olish -
buyurtmadan bonus olish. Mijoz sof moddiy foyda oladi - tejalgan pul.
Onlayn kupon xizmatlarida chegirma hajmini ham ta'kidlash kerak. Shunday
qilib, bir turdagi xizmat va mahsulot uchun bitta buyurtma uchun buyurtma
miqdoridan qat'i nazar, yangi mijozlarni jalb qilish uchun bir martalik 50 foizlik
chegirma joriy etish taklif etilmoqda.
Harakat 4. "Aloqakomplekt" MChJda har xil turdagi soliqlarni kamaytirish
Shubhali qarzlar uchun zaxira yaratish orqali "ALOQAkompplekt" MChJda
daromad solig'ini kamaytirish mumkin. Undirilmagan qarzlar shubhali qarzlarning
barcha belgilariga ega, agar: qarz tovarlarni sotish, ishlarni bajarish, xizmatlar
ko'rsatish bilan bog'liq bo'lsa; agar qarz shartnoma shartlarida to'lanmagan bo'lsa va
hech narsa bilan ta'minlanmagan bo'lsa (O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksining
266-moddasi 1-bandi).
"Aloqakomplekt" MChJda sug'urta mukofotlarini optimallashtirish quyidagi
yo'llar bilan amalga oshirilishi kerak:
1. Xodimlarning 4000 minglgacha bo'lgan bonuslari moliyaviy yordam bilan
almashtirildi va shu bilan kompaniyani badallar bo'yicha tejaydi. 4000 mingl ichida
33

har qanday moliyaviy yordam beri. yiliga PF 212-sonli Qonun, Qonunning 9-
moddasi 1-qismining 11-bandi asosida sug'urta mukofotlari to'lanmaydi.
2. Ish haqini to'lash kechiktirilgan taqdirda ish beruvchi xodimlarga
kompensatsiya to'laydi. Ya'ni, xodimlar o'z daromadlarining bir qismini ish haqini
kechiktirish uchun pul kompensatsiyasi shaklida oladilar. Bunday kompensatsiya
O’zbekiston Respublikasisi Mehnat kodeksida nazarda tutilgan va uning mazmunida
xodimning o'z mehnat majburiyatlarini bajarishi bilan bog'liq kompensatsiya
to'lovlarini nazarda tutadi. Shu munosabat bilan u sug'urta mukofotlariga tortilmaydi.
Faoliyat 5. “Aloqakomplekt” MChJda ilg‘or texnologiyalarni o‘zlashtirish maqsadida
masofaviy texnologiyalardan foydalangan holda ishchilarning qurilish ko‘nikmalarini
oshirish.
Ishchilar va mutaxassislar malakasini oshirish instituti Rossiyaning barcha
hududlarida davlat tomonidan berilgan malaka oshirish sertifikatini berish bilan
masofaviy ta'limdan foydalangan holda qurilish ishchilari uchun malaka oshirishni
amalga oshiradi.
Ushbu treningga quyidagi xodimlar yuboriladi:
6-jadval 2023 yilda malaka oshirish dasturi rejasi
Kasb-
hunar Dastur nomi O'qish
shakli Dastur
doirasi Odamlar
soni
Muhandis Dizayn sohasida
tashkil etish va
boshqarish masofaviy 72 soat 1
Duradgor Umumiy qurilish
va pardozlash
ishlari masofaviy 72 soat 7
Rassom Umumiy qurilish
va pardozlash masofaviy 72 soat 7
34

ishlari
duradgor Umumiy qurilish
va pardozlash
ishlari masofaviy 72 soat 3
Jami 18
O'qitish shakli masofadan turib - ishdan to'xtamasdan qo'llaniladi.
Keling, "Aloqakomplekt" MChJ sog'ish ishchilarining malakasini oshirish
dasturlarini batafsil ko'rib chiqaylik.
"Umumiy qurilish va pardozlash ishlari" dasturi
Faoliyat turi:
Tugatish ishlari va umumiy qurilish ishlari.
Ushbu dasturning mazmuni:
- qurilish ishlari;
-tayyorgarlik ishlari;
- qazish ishlari;
-tosh ishlari;
Treningning davomiyligi 14 kun.
Ta'lim shakli: masofaviy ta'lim.
Dastur davomiyligi: 72 soat.
Dastur 2. “Dizayn sohasida tashkil etish va boshqarish”
"Bino va inshootlarni loyihalash" dasturi
Faoliyat turi:
Bino va inshootlarni loyihalash 1 va 2 javobgarlik darajasi.
Dastur tarkibi:
-texnik tartibga solish;
-loyiha hujjatlarini ishlab chiqish tartibi;
-bosh konstruktor funksiyalarini bajarish;
35

-loyiha hujjatlarini ishlab chiqish sifatini nazorat qilish;
-bino va inshootlarning texnik holatini tekshirishni tashkil etish va o'tkazish.
Trening davomiyligi: 14 kun.
Ta'lim shakli: masofaviy ta'lim.
Dastur davomiyligi: 72 soat.
Blokni yig'ish ramkaga o'rnatilgan tayyor panellardan foydalanishni o'z ichiga
oladi. Ushbu o'rnatish texnologiyasining inkor etilmaydigan afzalliklari: o'rnatishning
qisqa muddati, demontaj qilish qulayligi, tashish qulayligi. Metall konstruktsiyalarni
o'rnatish vaqti ko'plab omillarga bog'liq: loyihaning murakkabligi, binolarning
maydoni, ob-havo va iqlim sharoitlari.
Ushbu tadbirning narxi 168mln so’mnini tashkil qiladi.
7-jadval 2023 yilda ushbu trening uchun xarajatlar
Kasb-hunar Odamlar soni Narxi, ming. / kishi. Dastur doirasi
Muhandis 1 15 000 15 000
Duradgor 7 9000 63 000
Rassom 7 9000 63 000
duradgor 3 9000 27 000
Jami 18 42 000 168 000
36

Xulosa
Korxonalarda ishlab chiqarish jamiyat miqyosida ro’y bergani tufayli uni
ijtimoiy korxonalarda ishlab chiqarish deb ataydilar. Ijtimoiy korxonalarda ishlab
chiqarish o’zining bir-birini taqozo qiluvchi ikki tomoni – ishlab chiqaruvchi kuchlar
va korxonalarda ishlab chiqarish munosabatlari bilan ifodalanadi. Ularning birligi
korxonalarda ishlab chiqarish tashkil etadi. Ijtimoiy korxonalarda ishlab chiqarish
jarayon sifatida rivojlanadi va takomillashib boradi. Korxonalarda ishlab
chiqarish jamiyatning taraqqiyotini, ijtimoiy tuzilishini, g’oyaviy qarashlarini, siyosiy
tashkilotlarini belgilab beradi. Ijtimoiy korxonalarda ishlab chiqarishning harakteri,
tavsifi asosida jamiyat ustqurmasi tashkil topadi. Ijtimoiy korxonalarda ishlab
chiqarishning harakteri ish kuchi bilan korxonalarda ishlab chiqarish vositalarining
qo’shilish harakteriga qarab belgilanadi. Korxonalarda ishlab chiqarishning ijtimoiy
shakllari qanday bo’lsa ham, xodimlar va korxonalarda ishlab chiqarish vositalari
hamisha shu korxonalarda ishlab chiqarishning omillari bo’lib qolaveradi. Umuman,
korxonalarda ishlab chiqarish uchun ular qo’shilishi kerak. Ijtimoiy tuzumning ayrim
iqtisodiy davrlari ana shu qo’shilishning alohida xususiyatiga va qanday usul bilan
amalga oshirilishiga qarab bir-biridan farq qiladi.Korxonalarda ishlab chiqarish
muayyan korxonalarda ishlab chiqarish usuliga xos ob’ektiv iqtisodiy qonunlarga
muvofiq taraqqiy etadi.
Tez rivojlanayotgan raqobat sharoitida siz korxonangizning raqobatbardoshligini
tahlil qilishingiz kerak. Bunday tadqiqot bizga raqobatchi firmalarning qanday
afzalliklari haqida ma'lumot olish imkonini beradi, shuningdek, mahsulot yoki
xizmatlarda iste'molchilarni nima jalb qilishini bilib olamiz. Tahlil, shuningdek,
uning asosida korxonamizning raqobatbardoshligini pasaytirishga yordam beradigan
jihatlarni yaxshilashimiz uchun zarurdir.
37

Ushbu ishda tahlil qilish uchun asosiy faoliyati qurilish-ta'mirlash ishlarini olib
borishdan iborat "Aloqakomplekt" mas'uliyati cheklangan jamiyati tanlandi.
Yakuniy malakaviy ishning maqsadi "Aloqakomplekt" MChJ misolida
raqobatbardoshlikni oshirish chora-tadbirlarini ishlab chiqish va ularning iqtisodiy
samaradorligini asoslash edi. Ushbu maqsadga quyidagi vazifalarni hal qilish orqali
erishildi:
1. Tahlil va baholashning, korxonaning raqobatbardoshligini oshirishning
nazariy va uslubiy jihatlari o'rganildi, bu esa hozirgi vaqtda ushbu masalani hal
qilishning umumiy qabul qilingan metodologiyasi yo'qligini ko'rsatdi. Va bu holatda,
asosiy printsipni eslab qolish va unga rioya qilish qoladi: kompaniyani keng qamrovli
diagnostikadan o'tkazgandan so'ng va uning ishidagi ba'zi kamchiliklarga e'tibor
qaratib, o'zingizning korxonangiz sharoitlariga eng mos keladigan yondashuvni
tanlang, va bozorda barqaror mavqega ega bo'lish uchun mustahkam poydevor
yaratish uchun uni umumiy boshqaruv tizimiga organik ravishda moslashtiring.
2. Texnik-iqtisodiy ko'rsatkichlar tahlili o'tkazildi, shundan biz 2022 yilda savdo
tushumi 2021 yilga nisbatan 31.15 ming dollarga oshganini aniqladik. O‘sish sur’ati
112 foizni tashkil etdi. Bu 2012 yilda foydaning 60.09 ming dollarga o'sishiga olib
keldi, shuning uchun o'sish sur'ati 170% ni tashkil etdi .
38

Foydalanilgan adabiyotlar
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 16 sentyabrdagi “Yengil
sanoatni yanada rivojlantirish va tayyor mahsulotlar ishlab chiqarishni
rag‘batlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” PQ-4453 sonli Qarori.
2. Uzbekiston Prezidentining 2019 yil 14 dekabr-dagi «Tukimachilik va tikuv-trikotaj
sanoatini jadal rivojlantirish chora-tadbirlari tug‘risida» gi PF-5285-son farmoni.
3. Boltaboyev M.R. To‘qimachilik sanoatida marketing strategiyasi. Monografiya. –
T.: Fan, 2019. - 224 b.
4. Grigoryev A. Marketing: yoki zarur qadamlar. // Korxonani boshqarish. – T.: 2019.
- №3. -21-22-betlar.
5. “O‘z to‘qimachilik sanoat” uyushmasi va uning tizimidagi korxonalarning 2018-
2020 yillar uchun statistik ma’lumotlari. Shog`iyosov T. Komrleks iqtisodiy tahlil.
Darslik. –T.: Fan va texnolo–giya, 2018. – 280b.
6. YusupovS.Sh. Kuchli raqobat sharoitida to‘qimachilik korxonalari rivojlantirish
strategiyasining asosiy yo‘nalishlari: Monografiya. – T.: Fanvatexnologiya, 2018. –
274 b.
39

Internet saytlari
1.http://www.press-service.uz (O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti portali).
2.www.gov.uz (O‘zbeksiton Respublikasi hukumatining rasmiy sayti).
3.www.gki.uz (O‘zbekiston Respublikasi Davlat mulk qo‘mitasi).
4.www.rmm.uz (―Respublika mulk markazi YoAJning sayti).
5.www.sion.uz (Ko‘chmas mulk agentligi)
6.www.wikipedia.ru (Ma‘lumotlar qidiruv portali)
40

Купить

Похожие документы
O’z Milliy bank amaliyot hisoboti
Iqtisodiyot va moliya bo‘limi amaliyot hisoboti amaliyot hisoboti
Ipoteka bank amaliyot Mirobod filiali
"Trastbank" bitiruv oldi amaliyot
Turonbank bitiruv oldi amaliyoti