Sanoat korxonasida iqtisodiy samaradorligini oshirishda motivatsiyani ahamiyati - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	20000UZS
Размер	417.3KB
Покупки	2
Дата загрузки	25 Май 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Продавец

Asadbek Mamarizayev

Дата регистрации 09 Апрель 2024

135 Продаж

Sanoat korxonasida iqtisodiy samaradorligini oshirishda motivatsiyani ahamiyati

Купить

Oʻ ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN
VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
ANDIJ ON MASHINASOZLIK INSTITUTI
« IQTISODIY OT»
k afedrasi
« Sanoat iqt isodiy ot i» fanidan
KURS ISHI
Mavzu: Sanoat korxonasida iqtisodiy samaradorligini
oshirishda motivatsiyani ahamiyati.
Bajardi:
Talabasi: ___________________________________
Tek shirdi: __________________________________
Rey t ing bali _________________________________

Mavzu: Sanoat korxonasida iqtisodiy samaradorligini oshirishda
motivatsiyani ahamiyati.
Reja:
Kirish.
1. Korxona faoliyati iqtisodiy samaradorligini mohiyati.
2. Korxonaning iqtisodiy samaradorligini oshirish yo'llari va omillari.
3. Korxona faoliyati iqtisodiy samaradorligining ko’rsatkichlarini hisoblashda
motivatsiyani o’rni.
4. "Yangiyer G’isht zavodi" YoAJ tomonidan korxonada qo'llaniladigan mehnat
motivatsiyasi shakllarini tahlil qilish.
Xulosa va takliflar.
Foydalanilgan adabiyotlar va internet saytlar ro’yxati.

Kirish
Kurs ishining dolzarbligi . Zamonaviy sharoitlarda ishlab chiqarishni tashkil
etishning sanoat korxonalari samaradorligini oshirishda motivatsiyaning o‘rni, uni
takomillashtirishda e’tiborga olinishi lozim bo‘lgan tamoyillar, bugungi kunda
korxonalar oldida turgan vazifalar, ishlab chiqarishni tashkil etishda
avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlaridan foydalanish asosida ishlab chiqarishni
modernizatsiyalash yo‘nalishlari o‘rganilgan. Ushbu mavzuda xorijiy davlatlarda
ishlab chiqarishni tashkil etishda qo‘llaniladigan turli uslubiyatlar, shuningdek tadqiq
qilinayotgan sohada mavjud bo’lgan muammolar va ularni hal etish yo ‘llari ko ‘rib
chiqilgan. Korxona faoliyatini umuman emas, balki har bir muayyan holdagi
vazifalarni hal qilishga yo’naltirgan holda rejalashtirish zarur. Buning uchun
rejalashtirishning ilmiylik, komplekslilik, uzluksizlik, optimallik, moslashuvchanlik
kabi tamoyillariga tayanish zarur. Ular yordamida davlat o’z iqtisodiy siyosatini
belgilaydi. 2022-2026-yillarga mo’ljallangan yangi O’zbekistonning Taraqqiyot
strategiyasida 94 ta milliy maqsadlarni qamrab olgan quyidagi yettita ustuvor
yo’nalishdan iborat
 Birinchi, inson qadrini yuksaltirish va erkin fuqarolik jamiyatini yanada rivojlantirish
orqali xalqparvar davlat barpo etish;
 Ikkinchi,mamlakatimizda adolat va qonun ustuvorligi tamoyillarini taraqqiyotning
eng asosiy va zarur shartiga aylantirish;
 Uchinchi, milliy iqtisodiyotni rivojlantirish, uning o’sish suratlarini zamon talablari
darajasida ta’minlash;
 To’rtinchi, adolatli ijtimoiy siyosat yuritish, inson kapitalini rivojlantirish;
 Beshinchi,ma’naviy taraqqiyotni taminlash, ushbu sohani tubdan isloh etish va
yangi bosqichga olib chiqish;
 Oltinchi, umumbashariy muammolarga milliy manfaatlardan kelib chiqqan
holda yechim topish;

 Yettinchi, mamlakatimiz xavfsizligi va mudofaa salohiyatini kuchaytirish, ochiq
va pragmatik, faol tashqi siyosat olib borish kabi yo’nalishlar belgilangan bo’lib, bu
kabi yo’nalishlarni amalga joriy etishda albatta davlat byudjetining roli katta
hisoblanadi.Zero,davlat byudjetining holatini bilmay turib,uning mablag’larini to’g'ri
yo’naltirmay turib ushbu yo’nalishlardagi maqsadlarga erishib bo’lmaydi.
Ushbu strategiyani amalga oshirishda har bir shaxs,inson, har bir oilaning tinch va
farovon hayot haqidagi ezgu niyat va xohish-istaklarini ro’yobga chiqarish,aholi
turmush darajasini barqaror o’sib borishini ta’minlash e’tiborimiz markazida bo’ladi. 1
Kurs ishining maqsadi. Sanoat korxonalarining innovatsion va investitsiya
loyihalari samaradorligini baholashda moliyaviy ko'rsatkichlarning ahamiyati ko‘rib
chiqiladi. Ta’kidlanishicha, sanoat korxonalarining o‘sishi va bozorga qo‘shgan
hissasi ularning rivojlanishining asosiy ko‘rsatkichlari bo'lmasligi kerak. Shuningdek,
maqolada AQSh kabi xorijiy mamlakatlar tajribasi asosida, innovatsiyalarning
korxonalarning iqtisodiy va texnologik rivojlanishi uchun ahamiyati yoritilgan.
Sanoat sektorini innovatsion rivojlantirishda universitetlarning roli, shuningdek,
innovatsion mahsulotlarni tijoratlashtirish va ilg‘or texnologiyalarni ta’minlashning
ahamiyati ta’kidlangan.
Kurs ishining vazifalari quyidagilardan iborat :
 Korxona faoliyatida mavjud ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish bilan band
bo’lgan xodim va masullarga motivatsiya berish;
 Bozor talablariga javob beruvchi yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarishda eng
kam xarajatlar bilan ishlab chiqarishning maksimal hajmini ta‘minlovchi, optimal
ishlab chiqarish jarayonini tanlash;
 Iste‘molchilar talabini qondirishga yo’naltirilgan mahsulotni sotish va yuqori
daromad (foyda) olish;
1
Yangi O’zbekiston strategiyasi / Sh.M.Mirziyoyev Toshkent O’zbekiston nashriyoti 2021.464 bet

 Aylanma vositalarni tejash imkoniyatini yaratuvchi optimal ishlab chiqarish
zahiralarini yaratish..
Kurs ishining predmeti . Korxona faoliyati iqtisodiy samaradorligini oshirish
yo’llari ilmiy va texnologik taraqqiyotni joriy qilishni, shu jumladan texnologiya va
texnologiyalarning so'nggi ilmiy yutuqlari asosida ishlab chiqarish fondlarini
inqilobiy qayta jihozlashni o'z ichiga oladi. Texnik, tashkiliy, ijtimoiy va iqtisodiy
omillarni jalb qilish, texnik, tashkiliy, ijtimoiy va iqtisodiy omillarni jalb qilish
mehnat unumdorligini oshirishni sezilarli darajada oshiradi.
Kurs ishining tuzilish va hajmi . Kurs ishi kirish, asosiy qism ya’ni 4 ta reja,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.

1.Korxona faoliyati iqtisodiy samaradorligini mohiyati.
Korxona faoliyatining iqtisodiy samarasi bu tashkilotning har qanday
ko'rsatkichlarini yaxshilaydigan har qanday hodisani amalga oshirish natijasida
olingan yakuniy iqtisodiy natijadir. Natija mutlaq ko'rsatkich bo'lib, pul birliklari
bilan o'lchanadi. Umuman olganda, effekt olish har qanday xarajatlarni dastlabki
amalga oshirishni, so'ngra tadbirni amalga oshirishdan qo'shimcha daromad olishni
o'z ichiga oladi. Iqtisodiy samaraning o'zi - bu qo'shimcha daromadlar ketma-ketligi,
moddiy, ishchi kuchi xarajatlarining pasayishi, ishlab chiqarish hajmining oshishi
yoki mahsulot sifatining narx bilan ifodalangan qo'shimcha daromadlari. Natijani uni
olish xarajatlari bilan o'zaro bog'lash muhimdir. Shuning uchun effektning absolyut
kattaligidan tashqari, uning nisbiy kattaligini ham bilish kerak
Iqtisodiy samaradorlik - bu iqtisodiy samaradorlik va ushbu samarani keltirib
chiqaradigan xarajatlar nisbati bilan belgilanadigan ko'rsatkich. Shunday qilib,
samaradorlik rentabellik darajasini belgilaydi. Ushbu ko'rsatkich nisbiy bo'lganligi
sababli, uni mavjud qoidalar bilan yoki boshqa variantlar bilan taqqoslash uchun
foydalanish mumkin.
Umuman olganda, tadbirni amalga oshirishning rentabelligi uchta holat bilan
belgilanadi:
1) tadbir xarajatlari - ular minimal darajada harakat qilishlari kerak;
2) amalga oshirish samarasi - u maksimal darajada harakat qilishi kerak;
3) effekt olinadigan davr.
Iqtisodiy samaradorligini o'lchashga qarab, yangi texnika va texnologiyalarni
sotib olish uchun kapital qo'yilmalar, loyihaga (investitsiyalarga) kiritilgan mablag'lar
va boshqalar xarajatlar sifatida ishlatilishi mumkin.
Kapital qo'yilmalar - bu kompaniyaning asosiy vositalarini yangilash va
ko'paytirishga yo'naltirilgan pul ko'rinishidagi mablag'lar (xarajatlar).

Investitsiyalar - bu moliya nuqtai nazaridan birmuncha kengroq tushuncha,
chunki investitsiyalar bu daromad olish uchun iqtisodiy faoliyatga qo'yiladigan
mablag'larning (xarajatlarning) barcha turlari. 2
Raqamli sanoatlashtirish bugungi kunga kelib davlatlar iqtisodiyotining
rivojlanishidagi asosiy harakatlantiruvchi kuchga aylandi. 2019 yilda sanoatni
raqamlashtirish jahon raqamli iqtisodiyotining 84,3 foizini va jahon yalpi ichki
mahsulotining 35 foizini tashkil etdi. Rivojlangan mamlakatlarda sanoatni
raqamlashtirish raqamli iqtisodiyotning 86,3 foizini tashkil qildi. Rivojlanayotgan
mamlakatlarda bu ulush 78,6 foizni tashkil etdi. Rivojlangan davlatlar aloqa va
dasturiy ta'minot sohasidagi eng kuchli vakillar bo‘lib, ular elektron tijorat va ilg‘or
ishlab chiqarish bilan shug‘ullanishni eng birinchilardan bo‘lib boshlab bergan
mamlakatlar qatoriga kiradi.
Yuqoridagilar bilan bog'liq holda, effekt uni olish uchun amalga oshirilgan
faoliyatning xususiyatiga qarab turlicha hisoblanadi. Effektni hisoblashning umumiy
formulasi yo'q. Ushbu ta'sirning manbai aniqlanganligi sababli aniqlanadi.
Agar hisob-kitoblarda voqea sodir bo'lganidan yillik effekt olinadigan bo'lsa va
bu odatda yillik bo'lsa, chunki moliyaviy yil korxonaning bir turdagi aylanmasi davri
bo'lsa, unda samaraning umumiy miqdorini olish uchun bu effektni keltirgan yillar
soniga ko'paytiriladi.
Korxona faoliyati iqtisodiy samaradorligi har bir korxona faoliyatining eng
asosiy vazifasi hisoblanadi. U xo’jalik yuritishning sifat va miqdor ko’rsatkichlarini,
shuningdek, buyumlashgan va jonli mehnat xarajatlari hamda olingan natijalar
o’rtasidagi munosabatni ifodalaydi. Afsuski, bozor sharoitlarida -samaradorlik’
tushunchasi, garchi, daromad olish, xarajatlarni kamaytirish, mehnat
samaradorligining o’sishi, fond qaytimi, rentabellik va hokazolar samaradorlik
tabiatiga mos kelib, bozor iqtisodiyoti talablariga zid kelmasa-da, baho, foyda,
2
www.wikipedia.ru (Ma‘lumotlar qidiruv portali)

daromad, xarajat kabi tushunchalarga qaraganda kam qo’llanilmoqda. Samarali
ishlash degani o’z mohiyatiga ko’ra, mo’ljallangan (rejalashtirilgan) foydani olish,
noishlab chiqarish xarajatlari va yo’qotishlarni kamaytirish, ishlab chiqarish
quvvatlari va ishchi kuchidan yaxshiroq foydalanish, mehnat samaradorligini
oshirish, ishlab chiqarilayotgan mahsulotning sifatini yaxshilashni anglatadi.
“Samara”, “samaradorlik’, “ijtimoiy-iqtisodiy samaradorlik’ kabi tushunchalarning
orasidagi farqni anglab olish zarur. “Samara – ishlab chiqarilayotgan mahsulot (ish,
xizmat), foyda va daromad hajmini oshirish, mahsulot tannarxini kamaytirish, sifatsiz
mahsulot ishlab chiqarishni kamaytirish yoki umuman, yo’q qilish bilan bog’liq
bo’lgan korxona faoliyatining ijobiy natijalaridir. Bu yutuqlar natural shaklda ishlab
chiqarish samarasini, pul shaklida esa iqtisodiy samarani tavsiflaydi.
Samaradorlik, avvalo, korxona faoliyatining sifat jihatlarini tavsiflovchi
tushunchadir. U “samara” toifasidan kelib chiqadi hamda unga qaraganda murakkab
va majmua tavsifiga ega”. Samaradorlik chora sifatida ko’plab texnik, iqtisodiy,
loyiha va xo’jalik qarorlarini avvaldan belgilab beradi. Korxona o’zining xo’jalik,
ilmiy-texnik va investitsion siyosatini belgilashda samaradorlikdan kelib chiqadi.
Iqtisodiy samaradorlik samaradorlikka qaraganda bir muncha tor ma‘noni anglatadi.
U qabul qilinayotgan qarorlarning xo’jalik yuritishda maqsadga muvofiqligini
tavsiflaydi hamda barcha hollarda samaraning unga erishish uchun ketgan
xarajatlar(ishlab chiqarish resurslari)ga nisbati sifatida aniqlanadi.
Xarajatlar qanchalik kam bo’lsa (mahsulot sifatiga ta‘sir qilmagan holda),
samara shunchalik ortadi, demak, iqtisodiy samaradorlik ham ortadi. Ijtimoiy-
iqtisodiy samaradorlik ishlab chiqarish samaradorligini mehnat sharoitlarini, uning
ijodkorlik mazmunini boyitish, aqliy va jismoniy mehnat o’rtasidagi farqni
yo’qotishni inobatga olgan holda tavsiflaydi. Ijtimoiy-iqtisodiy samaradorlik bir
vaqtning o’zida, ishlab chiqarish samaradorligini kuchaytirish, korxonaning
muvaffaqiyatli faoliyat yuritishi, shaxsning har tomonlama rivojlanishi va uning

barcha qobiliyatlaridan foydalanishning sabab va natijasi hisoblanadi. Bevosita
ijtimoiy samara, xodimlarning bilim va malakasi, tajriba va madaniyatining o’sishi,
aholi sog’lig’ining yaxshilanishi va umr ko’rishining uzayishida aks ettiriladi.
3
Respublikamizda sanoat korxonalarni samaradorligini grafik ko’rinishi
3
https://andstat.uz/uz/matbuot-markazi/qo-mita-yangiliklar/6516-sanoat-yo-nalishida-faoliyat-ko-rsatayotgan-korxon

2.Korxonaning iqtisodiy samaradorligini oshirish yo'llari va omillari
Korxona iqtisodiy samaradorligi ijtimoiy samaradorlikka nisbatan birlamchi
hisoblanadi: iqtisodiy yutuqlar korxonaning ijtimoiy muammolarini hal qilishga
yordamlashadi. Masalan, foydaning o’sishi, jamg’armalarning ortishi korxonaga
ijtimoiy vazifalar doirasini kengaytirish va ularni hal qilish imkonini beradi. Biroq
samaradorlik va uning asosiy ko’rsatkichi - foyda (daromad) o’z-o’zidan, avtomatik
ravishda yuzaga kelmaydi. Turli korxonalarda samaradorlikka erishish uchun mavjud
ishlab chiqarish quvvatlari va boshqa xususiyatlardan kelib chiqqan holda, turli vosita
va yo’llardan foydalaniladi. Bunda vaqt omili, ya‘ni samaradorlikka qisqa yoki uzoq
muddatlarda erishishni mo’ljallash, asosiy rollardan birini o’ynaydi. Masalan,
korxona olayotgan foydasini qisqa vaqt mobaynida mahsulot sifatini yaxshilashni
mablag’ bilan ta‘minlash, ishlab chiqarishni qayta qurollantirish va modernizasiya
qilish, xodimlar malakasini oshirishga ajratilayotgan mablag’larni kamaytirish yo’li
bilan ko’paytirishi mumkin.
Uzoq muddatli rejalarda esa bu, foydaning kamayishiga va hattoki
korxonaning bozordagi o’rnini yo’qotishi natijasida bankrotga uchrashiga olib kelishi
mumkin. Xorijiy firma va korxonalar o’z faoliyatlarida samaradorlikka erishish
uchun ishlab chiqarish texnika va texnologiyalariga e‘tiborni kuchaytirishdan
tashqari, mahsulot sifatini oshirish va uni reklama qilishga alohida e‘tibor
qaratmoqdalar. Masalan, Yaponiyaning “Omron” firmasi o’ziga “Barchaning yaxshi
hayoti, yaxshi dunyo uchun” degan iborani shior qilib olgan. Amerikaning
“Katerpiller” kompaniyasining shiori “Dunyoning har bir burchagida 48 soat xizmat
ko’rsatish” bo’lsa, “Ribok” firmasi “Yaxshi bahodagi narx” iborasini shior qilib
olgan. Bunday misollardan yana bir nechtasini keltirib o’tish mumkin. Yuqorida
aytilganlardan kelib chiqadiki, samara va samaradorlik qotib qolgan kategoriyalar
qatoriga kirmaydi hamda faqatgina pul ko’rinishida o’lchanmaydi. Samaradorlik va
sifatli mehnat tufayli korxona birinchidan, o’zining iqtisodiy barqarorligi va

bozordagi raqobatchilikka bardosh berishini ta‘minlaydi, ikkinchidan, o’z imidjini
yaxshilaydi va hamkorlar bilan aloqalarini mustahkamlaydi, uchinchidan,
xodimlarning iqtisodiy va ijtimoiy ahvolini yaxshilaydi. Demak, ishlab chiqarish
samaradorligini oshirish yo’llarini qidirish, xarajat va natijalarni to’g’ri solishtirish,
mulkchilik shakli, qaysi tarmoqqa tegishliligi, hududiy joylashishi va faoliyat turidan
qat‘inazar, har bir korxona uchun muhim vazifa hisoblanadi.
Korxonaning iqtisodiy samaradorligi bu uning umumiy samaradorligidir tijorat
faoliyati, bu olingan mahsulot va sarflangan resurslarning nisbati bilan ifodalanadi.
Iqtisodiy samaradorlik koeffitsientini olish uchun korxona rentabelligi va ishlatilgan
resurslarning umumiy xarajatlari bilan o'zaro bog'liqlik zarur. Biznes-loyiha birinchi
ko'rsatkich ikkinchi komponentdan oshib ketgan taqdirda samarali bo'ladi. Korxona
faoliyati iqtisodiy samaradorligini oshirish yo’llari ilmiy va texnologik taraqqiyotni
joriy qilishni, shu jumladan texnologiya va texnologiyalarning so'nggi ilmiy yutuqlari
asosida ishlab chiqarish fondlarini inqilobiy qayta jihozlashni o'z ichiga oladi.
Texnik, tashkiliy, ijtimoiy va iqtisodiy omillarni jalb qilish, texnik, tashkiliy, ijtimoiy
va iqtisodiy omillarni jalb qilish mehnat unumdorligini oshirishni sezilarli darajada
oshiradi.

Yangi tashkil etilgan sanoat korxonalarini samaradorlik prognozi
Korxona faoliyati iqtisodiy samaradorliginisamaradorligini oshirish – korxona
rahbariyatining doimiy vazifasidir. Bu vazifani yechish amaliyotda quyidagi omillar
bilan bog’liq bo’ladi:
- bozor talablariga javob beruvchi yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarishda eng kam
xarajatlar bilan ishlab chiqarishning maksimal hajmini ta‘minlovchi, optimal ishlab
chiqarish jarayonini tanlash;
- iste‘molchilar talabini qondirishga yo’naltirilgan mahsulotni sotish va yuqori
daromad (foyda) olish;
- aylanma vositalarni tejash imkoniyatini yaratuvchi optimal ishlab chiqarish
zahiralarini yaratish.

Xo’jalik samaradorligini oshirish omillarining yuqorida sanab o’tilgan har biri,
faoliyat yuritishning turli shakl va ko’rinishlari yordamida, ishlab chiqarish
samaradorligi asosida yotuvchi xarajatlar va resurslarning o’zaro aloqasini inobatga
olgan holda amalga oshiriladi. Xo’jalik samaradorligini baholash, korxonada foyda -
laniladigan resurs turlari bo’yicha amalga oshirilishi va miqdor jihatidan o’lchanishi
mumkin. Masalan, ishchi kuchidan foydalanish samaradorligini mehnat unumdorligi
va mahsulotning mehnat sig’imi ko’rsatkichlari yordamida baholash mumkin.
Mahsulotning mehnat sig’imi mehnat unumdorligiga teskari kattalik bo’lib,
sarflangan mehnat miqdorining ishlab chiqarilgan mahsulot hajmiga nisbati sifatida
aniqlanadi. Mehnat qurollari (asosiy fondlar) dan foydalanish samaradorligi
mahsulotning fond sig’imi va fond qaytimi ko’rsatkichlari yordamida aniqlanadi.
Bunda fond qaytimi korxona asosiy fondlarining bir birligiga to’g’ri keluvchi ishlab
chiqarilgan mahsulotni anglatsa, fond sig’imi esa fond qaytimiga teskari kattalik
bo’lib, yangi asosiy fondlarni tashkil qilish uchun zarur bo’lgan kapital qo’yilmalarni
aniqlash vazifasini bajaradi.
Fond qaytimi qanchalik yuqori va fond sig’imi qanchalik past bo’lsa, ishlab
chiqarish va mehnat qurollaridan foydalanish samaradorligi shunchalik yuqori bo’ladi
va aksincha. Mashina va uskunalardan unumli foydalanish, ishlab chiqarish
texnologiyalarini takomillashtirish hamda xodimlar malakasini oshirish, fond
qaytimini ko’paytirishning muhim zahirasi hisoblanadi. Mehnat qurollaridan
foydalanish samaradorligi, mahsulotlarning material sig’imi yordamida sarflangan
xom ashyo, material, yoqilg’i, energiya va mehnat predmetlarining umumiy
qiymatini ishlab chiqarilgan mahsulot hajmiga nisbati orqali aniqlanadi.
Mahsulotning material sig’imi qanchalik past bo’lsa, ishlab chiqarish samaradorligi
shunchalik yuqori bo’ladi. Biroq mahsulot material sig’imini kamaytirish, uning
sifatini pasaytirish yoki texnologiya meyor va qoidalarini buzish hisobiga amalga

oshirilmasligi lozim. Material sig’imining bu tarzda kamaytirilishi iqtisodiy jinoyat
hisoblanadi va qonunga asosan jazoga tortiladi.
Bozor sharoitlarida korxona xo’jalik faoliyati samaradorligining
umumlashtiruvchi yoki mezon ko’rsatkichi sifatida rentabellik yoki kapitalning
daromadliligini qabul qilish mumkin. Nisbatning kattalashishi mehnat, moliya,
texnologiya va moddiy resurslaridan unumliroq foydalanishni anglatadi. Chunki
aynan ular ishlab chiqarish hajmi va xarajatlari, mahsulot bahosiga ta‘sir o’tkazadi.
Xo’jalik faoliyati minimal xarajatlar bilan yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarish
yo’lga qo’yilgan joylarda samaraliroq bo’ladi.

3. Korxona faoliyati iqtisodiy samaradorligining ko’rsatkichlarini hisoblashda
motivatsiyani o’rni.
Korxona faoliyati iqtisodiy samaradorligini oshirish, xo’jalik yuritishning
bozor tizimi hamda har qanday davrning muhim talabidir. Samaradorlik istalgan
korxonaning iqtisodiy barqarorligi va faoliyat yuritish qobiliyatini aks ettiradi. Har
qanday ishda, jumladan, korxonalar faoliyatida samaradorlikning, ijobiy natijalarning
mavjud bo’lmasligini, obrazli qilib aytganda, ovoragarchilik, vaqt, kuch va
resurslarni yo’qotish bilan izohlash mumkin. Fan-texnika taraqqiyoti korxonalarning
ishlab chiqarish faoliyati samaradorligini oshirishda muhim omil bo’lib kelgan va
hozirda ham o’z ahamiyatini yo’qotmagan. Mazkur omildan quyidagi yo’llar bilan
foydalanish mumkin:
- ishlab chiqarish va mehnatni mexanizatsiyalashtirish, avtomatlashtirish hamda
majmua ravishdagi mexanizatsiyalashtirish;
- asosiy texnologik jarayonlarni robotlashtirish;
- progressiv, mehnat hamda resurslarni tejashga yo’naltirilgan texnologik jarayonlarni
amaliyotga kiritish va ulardan keng foydalanish;
- xom ashyo va materiallar (mehnat predmetlari) zamonaviy turlarini yaratish va
ulardan foydalanish;
- ishlab chiqarishni tashkil qilish, rejalashtirish va boshqarish jarayonlarida
zamonaviy axborot texnologiyalaridan, hisoblash texnikasidan foydalanish;
- ishlab chiqarish va mehnatni ilmiy tashkil qilish.
Amaliyotda fan-texnika taraqqiyotining, jumladan, uning tarkibiy qismlarining
ahamiyati va rolini inkor qiluvchi yoki tushunmovchi korxonani topish amrimahol.
Biroq ushbu omilni amalga oshirish uchun faqatgina xohish va istaklarning o’zigina
etarli emas. Buning uchun birinchidan, fan-texnika taraqqiyotining ayni paytda zarur
bo’lgan yo’nalishlarini izlash va aniqlash, ikkinchidan, pul mablag’larini va boshqa
zarur bo’lgan resurslar (investitsiyalar) izlab topish, uchinchidan, zamonaviy

ilmiytexnikaviy ishlamalarga ixtisoslashgan ilmiy-tadqiqot institutlari, konstruktorlik,
texnologik va boshqa ilmiy muassasalar bilan kerakli aloqalarni “bog’lash”,
to’rtinchidan, o’z ilmiy-texnikaviy maqsadlarining samaraliligini hisoblab chiqish
talab qilinadi.
Fan-texnika taraqqiyoti so’nggi paytlargacha evolyusion ravishda rivojlanib
kelmoqda edi. Asosiy e‘tibor amaldagi texnologiyalarni takomillashtirish, mashina va
uskunalarni qisman zamonaviylashtirishga qaratilgan edi. Bunday chora - tadbirlar
ma‘lum bir cheklangan natijalarga olib kelardi. Yangi texnikalarni ishlab chiqish va
amaliyotga kiritishdan manfaatdorlik talab darajasida emasdi. Ishlab chiqarish va
mehnatni tashkil qilishning xorijiy progressiv texnologiyalari “ekspluatorlik belgisi”
sifatida, ishlab chiqarishni avtomatlashtirish va mexanizatsiyalashtirish esa
ishsizlikning asosi sifatida qabul qilinar edi.
Xorij tajribalariga kapitalistik tajriba deb qaralardi hamda bu tajribalarning
keng tarqalishiga yo’l qo’yilmas edi. Bozor munosabatlari shakllanayotgan hozirgi
sharoitlarda, chuqur sifat o’zgarishlari, tamoyillari yangi texnologiyalar va so’nggi
avlod texnikasiga o’tish, iqtisodiyotning barcha tarmoqlarini fan va texnikaning eng
yangi yutuqlari asosida qayta qurollantirish zarur. Shu bilan bir qatorda olimlar,

konstruktorlar, muhandis va ishchilarning ijodiy ruhda mehnat qilishlari uchun
iqtisodiy va ijtimoiy manfaatdorlikni yaratish muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan,
Yaponiya korxona va firmalarida ijodiy guruhlar, sifat guruhlari tashkil qilingan,
ya‘ni fan-texnika taraqqiyoti bilan uzviy bog’liq bo’lmish universitetlar, ilmiy
markaz va laboratoriyalar bilan aloqalar rivojlantirilmoqda.
Yaponiyaning bugungi kunda robotlar hamda zamonaviy texnika va
texnologiyalarning boshqa turlarini yaratishda birinchi o’rinlarda turishi ham bejiz
emas. Korxonalar ishlab chiqarish faoliyatining samaradorligini oshirishning muhim
omillaridan yana biri sifatida mavjud ishlab chiqarish salohiyati - asosiy va aylanma
fondlar, ishchi kuchidan tejamkorlik asosida, iloji boricha unumliroq foydalanishni
ko’rsatish mumkin. Bundan tashqari ularga buyumlashgan mehnat sarflanganligi,
ya‘ni korxonaning bugungi egalaridan tashqari avvalgi avlod vakillarining ham
mehnati mavjudligi bilan izohlash mumkin.
Bozor sharoitlarida ishlab chiqarish salohiyatidan unumli foydalanish
zaruriyati haqida qayta ta‘kidlashga ehtiyoj yo’q: birinchidan, bozor “vakuumni”,
harakatsizlikni, xo’jasizlikni va yo’qotishlarni kechirmaydi, ikkinchidan, o’z
imkoniyatlari va resurslaridan yetarlicha foydalanmaydigan korxona istiqbolga ega
bo’lmaydi hamda bankrotga uchrashga asos yaratadi. Shu sababli barcha turdagi
resurslardan samarali foydalanish va ayniqsa ishlab chiqarishning barcha
bo’g’inlarida tejamkorlikka rioya qilish har bir korxona faoliyatining muvaffaqiyat
qozonishining garovi hisoblanadi. Korxonalar ishlab chiqarish faoliyatining
samaradorligini oshirishda tashkiliy-iqtisodiy omillar, jumladan, boshqaruv ham
muhim o’ringa ega. Ularning ahamiyati ishlab chiqarish miqyosining o’sishi va
xo’jalik aloqalarining murakkablashishi bilan ortib boradi.
Bu omillar qatoriga birinchi o’rinda, oqilona ishlab chiqarish shakllarini
yaratish va mavjudlarini takomillashtirish - konsentratsiya, ixtisoslashtirish,
kooperatsiya va kombinasiya qilishni kiritish mumkin. Boshqaruvda esa, boshqarish,

rejalashtirish, iqtisodiy rag’batlantirishning usul va shakllarini, ya‘ni korxona
faoliyatining butun xo’jalik mexanizmini takomillashtirishda ifodalanadi. Korxona
rahbarining ish stili va usullari fantexnika taraqqiyoti va bozor iqtisodiyotiga mos
kelishi zarur. Masalan, korxona direktori bilimi, tajribasi va kasbiy malakasiga ko’ra,
oddiy xodimlar va bo’linma (xizmat) rahbarlaridan yuqori turishi lozim. Aks holda u
jamoani kerakli tarzda boshqara olishi hamda muvaffaqiyatga erishishi va imidjga
ega bo’lishi qiyin.
Rejalashtirishda rejalarning balanslashtirilishi, ko’rsatkichlar tizimini optimal
shakllantirish, rejalashtirilayotgan maqsadlar resurslar bilan ta‘minlanishi muhim
ahamiyat kasb etadi. Bu esa o’z navbatida korxonadagi iqtisodiy faoliyatni
kuchaytirishni, rejalashtirish va iqtisodiy hisob-kitoblarni hamda zamonaviy
kompyuter texnikasi va uning reja iqtisodiy hisob-kitoblarini amalga oshirishdagi
imkoniyatlarini yaxshi biluvchi, savodli va malakali iqtisodchilarni tanlashni talab
qiladi. Korxona faoliyatining samarali bo’lishida ishlab chiqarishni intensivlashtirish,
ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning turi va sifatini oshirish hamda jahon
standartlari darajasiga yetkazish, korxonaning ishlab chiqarish tuzilmasini yaxshilash
kabi omillar ham muhim o’rinni egallaydi. Bunga esa zamonaviy mashina va asbob-
uskunalar, zamonaviy texnologiyalar, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil qilishning
ilg’or usullaridan foydalanish orqali erishiladi. Albatta, yuqorida keltirib o’tilgan
omillarni amalga oshirish ma‘lum bir resurslar va vaqt sarflashni talab qiladi. Biroq
bu muammolarning mohiyati va ahamiyatini o’zgartirmaydi. Amaliyot shuni
ko’rsatadiki, zamon bilan hamnafas holda harakat qiluvchi, barcha faoliyat turlarida
tejamkorlikka rioya etuvchi, o’z salohiyatidan unumliroq foydalanuvchi, zamonaviy
fan va texnika yutuqlariga tayanuvchi korxona o’zining bugungi kundagi
muvaffaqiyatlaridan tashqari, kelajakda ham muvaffaqiyatlarga erishishini, jumladan,
bozordagi o’z o’rni va raqobatchilik muhitida qulay ahvolda bo’lishini ta‘minlaydi.

Korxonaning samaradorligini oshirish yo'llari iqtisodiyot rejimidan
foydalanishni anglatadi. Resurslarni tejash omillari yoqilg'i, xom ashyo, materiallar
va energiya uchun doimiy ehtiyojni qondirish uchun hal qiluvchi bo'lishi kerak.
Bundan tashqari, korxona samaradorligini oshirishning yo'llari asosiy resurslar va
tashkilot mablag'larini eng yaxshi taqsimlash va ulardan foydalanish bo'yicha
tadbirlar kiradi. Korxonaning ishlab chiqarish salohiyatidan faol foydalanish juda
muhimdir, ishlab chiqarish uskunalarini maksimal darajada yuklash uchun ishlab
chiqarish ritmiga rioya qiling. Ushbu tadbirlar natijasida keraksiz investitsiyalar va
investitsiyalarsiz tayyor mahsulotlarning jadal o'sishi tezligi bo'ladi.
Rejalashtirilgan yoki korxonaning samaradorligini o'lchash jarayoni
korxonaning samaradorligini aniqlash jarayoni mezonning ta'rifi va tegishli
ko'rsatkichlar tizimini shakllantirish bilan bog'liq. Korxonalar bir nechta guruhlarga
bo'linadi: Umumiy samaradorlik; Mehnatni tashkil etish va ulardan foydalanish
samaradorligini aks ettiruvchi ko'rsatkichlar; Ishlab chiqarish aktivlarini ishlatish va
taqsimlashni tavsiflovchi ko'rsatkichlar; Barcha moliyaviy resurslardan foydalanish
samaradorligini aks ettiruvchi ko'rsatkichlar.
Korxonaning ishlab chiqarish va xo'jalik faoliyati samaradorligini oshirish
uchun harakatlar va tadbirlar to'plami korxona samaradorligini oshirish usullari deb
ataladi. Ishlab chiqarish faoliyatining samaradorligini oshirishning asosiy usullari,
mehnat intensivligi va resurslarni va xom ashyodan oqilona foydalanish, ularning
mablag'lari va investitsion faoliyatini takomillashtirishning asosiy usullarini qamrab
oladi.
Tashkilot samaradorligini oshirishning muhim joyi tashkiliy va iqtisodiy
omillar tomonidan banddir. Shuningdek, ijtimoiy infratuzilmani va boshqaruv
usullarini rivojlantirish zarur. Menejmentning usullari va shakllarini, rejalashtirish
usullarini, rag'batlantirish, rag'batlantirish zarur. Kamaytirishda maxsus joy shishish
Resurslarning xarajatlari va butun tashkilot iqtisodiyotining jadallanishi mahsulotni

sotish uchun berilgan sifat darajasining o'sishiga tegishli. Mahsulot sifati darajasi
orqa nazorat talab qilingan asosiy omil bo'lishi kerak.
Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish usullari - belgilangan yo'nalishlarda
ishlab chiqarish samaradorligini oshirish bo'yicha aniq chora-tadbirlar to'plami.
Ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning asosiy usullari: mehnat samaradorligini
oshirish va mehnat unumdorligini oshirish, mahsulotlar va oqilona foydalanishning
kamayishi, tabiiy boyliklar, mahsulotning narxini qisqartirish va korxonalarning
investitsion faoliyatini faollashtirish.
Har qanday korxona uchun korxona samaradorligini bu faqat bitta narsa
daromadni oshirishdir. Ammo samaradorlikni oshirishning ko'plab usullari mavjud.
Ko'pincha xarajatlarni kamaytirish uchun quyidagi usullardan foydalanadi:
materiallarni arzon narxlarda xarid qilishdan, xodimlarning maoshi va uni pasaytirish
kamayadi. Ammo kamaytirish xarajatlarini tejash uchun har qanday korxona
yaratilmagan, ammo pul ishlash uchun. Va bundan ham ko'proq, xodimlarni
kamaytirish, bugungi kunda bizda suzishga qodir bo'lishimiz mumkin, ammo biz
korxonaning kelajagini xavf ostiga qo'yamiz. Shuning uchun, xarajatlarni hisobga
olish kerakligini tan olish, men ushbu yo'lni korxonaning samaradorligini juda sekin
va xavfli deb hisoblayman.
Ikkinchi o'rinda, mashhurlik, turli xil o'zgartirishlar variantlari: zamonaviy
dasturiy ta'minotni joriy etishdan, ishlab chiqarish uskunalarini yangi, yanada
samarali joyga almashtirishdan oldin. Turli xil turlarni kiritish korporativ tizimlar
boshqarish. Sizga kompaniyaning biznes jarayonlarining bir qismini
avtomatlashtirishga imkon beradigan yoki xodimlarning aloqalarini oshirishga imkon
beradigan dasturiy ta'minot. Bular uchun dasturlar kiradi elektron hujjat aylanishi,
shu jumladan korporativ veb-portallar. Avtomatlashtirishni ishlatish uzoq vaqt
davomida korxonaning samaradorligini oshirishning eng yaxshi usuli sifatida o'zini
yaxshi yo'lladi.

Yana bir ommabop usul so'nggi yillarda ishlab chiqilgan menejerlardan va
yaxshi tasdiqlangan menejerlardan foydalanishga aylanadi. O'ziga xos tizimining
namunalari va xatolarining usulini ishlab chiqmaslik, ammo boshqa korxonalar
tomonidan yaratilgan foydalanish. Eng mashhur: sifat menejmenti tizimi (SMS). Teri
ishlab chiqarish, cheklov nazariyasi (TOS), TPS va 6 ta sigm. Men nafaqat ushbu
vazifaning murakkabligini, balki ushbu boshqaruv tizimlaridan foydalangan holda
o'zgartirishlarning samaradorligini ham ta'kidlamoqchiman.
Yuqori rahbariyatning ular tomonidan qurilgan boshqaruv tizimini tanqidiy
baholash qobiliyatining qobiliyati va uning o'zgarishiga ko'proq qaror qilish yuqori
professional kuchning belgisidir. Ko'pincha menejment tizimi korxonaning yangi
egasining kelishi yoki top menejerlarni almashtirish bilan o'zgaradi. Korxonaning
egalari, kompaniyaning eski jamoa rahbarlarini kutmasdan jamoani o'zgartirishga
majbur bo'lishadi. Shuningdek, kompaniyaning o'zgarishi birin-ketin o'tkazilganda,
bu kompaniyaning o'zgarishini bir-biri bilan o'tkazishga yordam beradigan holatlar
ham mavjud, ammo bu korxonaning samaradorligini oshirishga yordam beradi, bu
esa rahbariyatning samaradorligini o'zgartirishga olib keladi.
Yana bir yo'l bor, bu hatto eng mashhur, ammo men buni umuman ajratmadim,
chunki qandaydir tarzda u yuqorida ko'rsatilganlardan birini ishlatadi. Bu usulning
eng yaxshisi - ‘biror narsa qilishingiz kerak’ degan iborani tasvirlaydi. Odatda
direktor o'zining birinchi kaftlarini keltirib chiqaradi va korxona samaradorligini
oshirishning mavzusida ‘miya hujumi’ tashkil etadi. Bu ko'pincha korxonaning
tashkiliy tuzilmasining o'zgarishiga olib keladi. Uyushma va bo'limlar va
xizmatlarning bo'linishi, ularning yangi rahbarlari va boshqa shunga o'xshash
tadbirlar tomonidan qayta olinadi. Ushbu motorlarning asosiy ma'nosi qarorlarni
qabul qilish jarayonlarini tezlashtirish va biznes jarayonlari uchun javobgarlikni
taqsimlashdir.

4. "Yangiyer G’isht zavodi" YoAJ tomonidan korxonada
qo'llaniladigan mehnat motivatsiyasi shakllarini tahlil qilish.
"Yangiyer G’isht zavodi" YoAJ korxonasining xususiyatlari ,
"Yangiyer G’isht zavodi" YoAJ o'rta korxona bo'lib, mustahkamligi 100, 125
va 150, sovuqqa chidamliligi F 50, GOST 530-2019, samarali qoplamali bitta g'isht,
qalin qoplamali M-100 markali sopol yaxlit g'isht ishlab chiqaradi. , 125, 150; ichi
bo'sh gofrirovka qilingan sopol profil tosh sinflar M-125, 150, 175, 200. Mahsulot
gigienik sertifikat va davlat qoidalariga muvofiqlik sertifikatiga ega. Korxonaning
o'zi 3A sxemasi bo'yicha sertifikatlangan.
Mavjud muammolarga qaramay, zavod mutaxassislari tomonidan mahsulot
sifatini oshirish va texnologik jarayonni takomillashtirish bo'yicha qator chora-
tadbirlar ishlab chiqildi, bu esa yuqori navli g'isht ishlab chiqarish va uning tashqi
ko'rinishini yaxshilash imkonini berdi. 2018-yilda quvvati 24 ml.dona bo lganʻ
qoplamali keramik g isht ishlab chiqarish sexi ishga tushirildi. GOST 7484-78
ʻ
bo'yicha yiliga standart g'isht. Yangi ishlab chiqarish texnologik jarayonlar va
transport operatsiyalarini mexanizatsiyalash va avtomatlashtirishni nazarda tutadi;
zarur mehnat sharoitlari, xavfsizlik choralari va atrof-muhit muhofazasi ta'minlanadi;
125 va 150 mustahkamlik toifali, sovuqqa chidamlilik darajasi F 50 bo'lgan
qoplamali keramik g'ishtlarni kafolatlangan ishlab chiqarish.
G'isht Toshkent shahrida qurilish uchun ishlatiladi, shuningdek,
O’zbekistonning boshqa shaharlarida sotish uchun ishlab chiqariladi.
"Yangiyer G’isht zavodi" YoAJ faoliyatining ustuvor yo'nalishlari:
· G'isht ishlab chiqarish va mahsulot sifatini oshirish,
· Plastik gil konlarini qidirish,
· Inqiroz davridagi ishlarni tashkil etish;
· Mahsulotlarni ulgurji, chakana va boshqa savdo shakllarini amalga oshirish;

· Uy-joy kommunal xizmat ko'rsatish, umumiy ovqatlanish xizmatlarini ko'rsatish.
1-jadval - "Yangiyer G’isht zavodi" YoAJning 2020 yildagi asosiy texnik-
iqtisodiy ko'rsatkichlari. Tahlil uch yil davomida amalga oshirilishi kerak.
Yo'q Ko'rsatkichlar Birlik. 2018 yil 2019 yil 2020 yil 2020/2
019%
1 2 3 4 5 6
1 Ishlab chiqarish
quvvati Mingdona
an'anaviy
birliklar 30 000 45000 54 000 155,0
Quvvat iste'moli % 110.00 91.2 91.8 -
2 Emissiya hajmi Ming dona
an'anaviy 46 073 47200 49 559 107.6
3 Jami tijorat
mahsulotlari Ming so’m. 26 151 28001 34 480 131.8
4 Sotishhajmi Mingdonaan'
anaviybirlikl
ar 40 546 43022 48 156 118.8
5 Sotishdan tushgan
tushum - jami Mingso’m. 2 297 2980 3459 150.5
6 Xodimlarningo'rta
chasoni odamlar 514 456 488 94.9
7 Jami kreditorlik
qarzlari Mingso’m 931 824 756211 645 935 69.3
Shu jumladan
byudjetga
majburiy to'lovlar
to'g'risida Mingso’m. 15 341 16230 28 644 186.7
8 Debitorlik qarzlari
jami Ming so’m. 444 189 236981 337 245 75.9
Shu jumladan
jo'natilgan tovarlar
uchun Ming so’m. 23 671 23661 32 101 135.6
9 Soffoyda ming so’m. -7193 1245 1 417 +8610

2020 yilda mahsulot ishlab chiqarish fizik ko'rinishda 49559 tonnani tashkil
etdi, 2018 yilga nisbatan (46073 tonna) 7,6% ga o'sdi.
Shuningdek, o‘tgan yilga nisbatan 31,8 foizni tashkil etgan tovar
mahsulotining o‘sishi kuzatilmoqda. O'rtacha xodimlar sonini 488 kishiga
qisqartirish. (2018 yildagi 514 soatga nisbatan) g'isht sexida ishlab chiqarish
to'xtatilganligi sababli.
Tadbirkorlik faoliyatidan olingan foyda korxonaning moliyaviy faoliyatiga
ta'sir ko'rsatgan rejadan tashqari operatsion xarajatlarni hisobga olgan holda 417 ming
so’mni tashkil etdi.
Zavodning asosiy vazifalari: mavsumiy g‘isht sotish, sotish bozorini
kengaytirish, asosiy ishlab chiqarishni mutaxassislar va ishchilar bilan ta’minlash,
kadrlar almashinuvini kamaytirish.
Zavodning ahvoli barqaror, moliyaviy barqaror, foyda ancha katta, ishlab
chiqarish hajmi ortib bormoqda.
Mehnat unumdorligi va ish haqi intensivligining asosiy ko'rsatkichlarini
hisobga olish kerak. Bundan tashqari, birinchi navbatda, siz zavoddagi motivatsiya
tizimini hisobga olishingiz kerak.
Ish haqi fondini tahlil qilish.
"Yangiyer G’isht zavodi" YoAJ korxonasida mehnat resurslaridan foydalanish
tahlili va mehnat unumdorligi darajasi ish haqi bilan chambarchas bog'liq holda ko'rib
chiqilishi kerak. Mehnat unumdorligining o'sishi bilan mehnatga haq to'lash
darajasini oshirish uchun real shart-sharoitlar yaratiladi. Shu bilan birga, mehnatga
haq to'lash uchun mablag'lardan shunday foydalanish kerakki, mehnat
unumdorligining o'sish sur'ati ish haqining o'sish sur'atlaridan oshib ketadi. Faqat
shunday sharoitda ko'payish sur'atini oshirish uchun imkoniyatlar yaratiladi.
Shu munosabat bilan har bir korxonada mehnatga haq to'lash uchun
mablag'lardan foydalanishni tahlil qilish katta ahamiyatga ega. Bu jarayonda ish haqi

fondidan foydalanishni tizimli nazorat qilish, mehnat unumdorligini oshirish va
mahsulotlarning mehnat zichligini kamaytirish hisobiga mablag‘larni tejash
imkoniyatlarini aniqlash zarur.
Ishchilarning mehnatiga haq to'lanishi kerak. Asosiy va qo'shimcha ish
haqining kombinatsiyasi ish haqi fondini tashkil qiladi.
Ish haqi fondidan foydalanishni o'rganishni fondning mutlaq va nisbiy
jamg'armalarini (ortiqcha sarflanishini) aniqlashdan boshlash kerak.
Buning uchun ish haqi fondining haqiqiy sarflanishini rejalashtirilgani bilan
solishtiramiz ( 2-jadval).
2-jadval - Ish haqi fondini tejash (ortiqcha sarflash) tahlili, ming so’mda
Ko'rsatkichlar 2018
yil 2019
yil 2020
yil
1 Rejalashtirilganishhaqifondi
2 Haqiqiyishhaqi
3Jamg'armaningmutlaqtejalishi
(ortiqchasarflanishi).
4 Jamg'armaningnisbiyjamg'armasi
(ortiqchasarflanishi), % 1900.0
1897.2
+ 2.8
99.9
0.1 2310.0
2306.0
+ 4.0
99.8
0.2 2710.0
2702.0
+ 8,0
99.7
0,3
Jadvalga ko'ra, "Yangiyer G’isht zavodi" YoAJ so'nggi uch yil ichida ish haqi
fondida tejamkorlikni ko'rgan degan xulosaga kelishimiz mumkin: 2018 yilda 2,8
ming so’m. (0,1%), 2019 yilda 4,0 ming so’m. (0,2%) va 2020 yilda 8,0 ming so’m.
(0,3%).
Tashkilotda ish haqi fondini tejashning asosiy manbalari quyidagilardir: ishlab
chiqarish va mehnatning zamonaviy tashkiliy shakllarini joriy etish; mehnat rejasini
bajarish va xodimlar sonidan samarali foydalanish; mehnat unumdorligini oshirish.
Buning uchun 3-jadvalni ko'rib chiqing.
3- jadval -Ish haqi fondining nisbiy tejalishi (ortiqcha sarflanishi).

Ko'rsatkichlar 2018
yil 2019
yil 2020 yil
Reja Fakt
Ish haqi fondi, ming so’m.
Daromad, ming so’m
1 so’m uchun ish haqi xarajatlari.
daromad, tiyin
Bir birlik uchun tejash (ortiqcha
sarflash).
2018 yilga nisbatan daromad va reja 1897.2
21898
10.2
+1,2 2306
22832
10.1
+ 1.1 2710
25065
10.8
+ 0,4 2702
24135
11.2
Shunday qilib, biz aytishimiz mumkinki, "Yangiyer G’isht zavodi" YoAJda
2020 yilda 1 so’m bajarilgan ish uchun ish haqi fondida rejaga nisbatan 0,4 so’mga,
2018 yilga nisbatan esa 1,1 so’mga tejamkorlik kuzatildi. Natijada, ish haqining
pasayishi kuzatiladi, chunki bu hisoblangan ish haqi miqdorini o'z ichiga oladi.
Keyinchalik, ish haqi fondi qanday elementlardan iboratligini ko'rib chiqamiz (4-
jadval).
4 -jadval – Ish haqi fondining xarajatlar moddalari bo‘yicha tarkibi va tuzilishi
Ko'rsatkich
lar 2018 yil
Mingsur
tish. 2019
yil % 2020
yil
Mings
urtish. Burili
sh %
% Mings
urtish. % 2020
yildan
2018
yilgac
ha 2020
yildan
2019
yilgac
ha
Vaqtli
to'lov
Har xil
turdagi
qo'shimcha
to'lovlar
Qo'shimcha
foizli to'lov 1125
72.1
415.5
284.6 59.3
3.8
21.9
15.0 1370
96.7
493.4
345,9 59.4
4.2
21.4
15.0 1616
102.5
578.2
405.3 59.8
3.8
21.4
15.0 143.6
142.2
139.2
142.4 118,0
106,0
117.2
117.2

Mintaqaviy
koeffitsient
Jami 1897.2 100 2306 100 2702 100 142.4 117.2
Ushbu jadvalni o'rganib chiqsak, tashkilotda 2020 yilda ish haqi fondi 2019
yilga nisbatan 396 ming so’mga oshganini aytishimiz mumkin. va 2018 yilga
nisbatan - 804,8 ming so’mga, shu jumladan har bir maqola uchun. Jamg‘arma
tuzilmasini o‘rganib chiqib aytishimiz mumkinki, jamg‘arma tarkibida eng katta
ulush muddati bo‘yicha to‘lovlar (59,3% dan 59,8% gacha), foizlar to‘lovlari (21,4%
dan 21,9% gacha), hududiy koeffitsient va boshqalar xarajatlar, va eng kam - har xil
turdagi qo'shimcha to'lovlar.
Xodimlar toifalari bo'yicha ish haqi fondi qanday sarflanishini ko'rib chiqamiz
( 5-jadval).
5-jadval - Xodimlar toifalari bo'yicha ish haqi bo'yicha xarajatlar
Ishchilart
oifalari 2018
yil
Mings
urtish. 201
9 yil
% 2020
yil
Ming
surtis
h. Burilish % Mingsur
tish. % 2018
yildan
2020
yilgac
ha 2018-
2019
yillar
Ishchilar
Menejerla
r
Mutaxassi
slar
Xodimlar 1289.2
151.6
193.2
263.2 68,0
8.0
10.2
13.8 1540
211.6
247.6
306.4 66.8
9.2
10.7
13.3 1850
248.6
281.4
322.4 68.
5
9.2
10.
4
11.
9 143.5
164,0
145.7
122.5 120.1
117.5
113.7
105.2
Jami 1897.2 100 2306 100 2702 100 142.4 117.2

Shunday qilib, biz ish haqi fondining katta qismi "ishchilar" toifasiga
sarflanadi, degan xulosaga kelishimiz mumkin, bu esa ushbu toifadagi ishchilar
sonining ko'pligi va tashkilotdagi o'rtacha ish haqi bilan bog'liq. Ish haqi fondining
muhim qismi rahbarlar va mutaxassislar toifalariga sarflanadi, bu esa ushbu
ishchilarning ish haqining yuqoriligi bilan bog'liq.
Ishchilarning har bir toifasi bo'yicha o'rtacha oylik ish haqi miqdorini tahlil
qilamiz (ish haqi fondini xodimlar soniga bo'lib, 12 oyga ajratamiz) (6-jadval).
6- jadval - Xodimlarning o'rtacha oylik ish haqini xodimlar toifalari bo'yicha
tahlil qilish
Ishchilartoifalari 2018 yil,
ming. 2019,
ming. 2020 yil,
ming. Og'ishlar, %
2020 yildan
2018 yilgacha 2020 yildan
2019
yilgacha
Ishchilar 1053.3 1258.2 1605.9 152.5 127.6
Menejerlar
Mutaxassislar
Xodimlar 2105.6
1238.5
913,9 2938.9
1587.2
1063,9 3452.9
1804.0
1119.3 164,0
145.7
122.5 117.5
113.7
105.2
Shunday qilib, ishchilarning o'rtacha oylik ish haqining yillik o'sishi
kuzatilmoqda. Shunday qilib, 2020 yilda ishchilar uchun 1605,9 so’mni tashkil etdi,
bu 2018 yilga nisbatan 1,52 baravar, menejerlar uchun - 3452,9, bu 2018 yilga
nisbatan 1,64 baravar, mutaxassislar uchun - 1,46 baravar va xodimlar uchun 1,22
baravar ko'p.Ish haqining oshishi davom etayotgan inflyatsiya jarayoni natijasida
yuzaga keldi, buning natijasida tashkilot bir necha bor eng kam ish haqini oshirdi.
Har bir toifadagi ishchilar uchun bir xil rasm kuzatiladi. 2019 yilda xodimlar toifasi
bo'yicha o'rtacha oylik ish haqini solishtiradigan bo'lsak , shuni aytishimiz mumkinki,
eng yuqori ish haqi menejerlar orasida - 3452,9 ming, bu yuqori rasmiy ish haqi bilan

izohlanadi. Xodimlar uchun eng past ish haqi darajasi 1119,3 mingni tashkil etadi, bu
"Yangiyer G’isht zavodi" YoAJda eng past ish haqini ko'rsatadi.

Xulosa
Qayd etish kerakki, sanoat tarmog i iqtisodiy tarmoqlar ichida eng yuqoriʻ
salohiyatga ega bo lgan tarmoqlardan hisoblanadi. Shunday qilib, so nggi uch yil
ʻ ʻ
ichida milliy iqtisodiyotda faoliyat ko rsatayotgan sanoat korxonalari sonining o sish
ʻ ʻ
sur ati 167,0 foizni tashkil etdi.
ʼ Sanoat korxonalari soni jami korxona va
tashkilotlarning 22,9 foiz ulushini tashkil etdi. Shundan – 96,3 foizini ishlab chiqarish
sanoati (o tgan yilga nisbatan o sish 110,2 %), 1,5 foizini tog -kon sanoati va ochiq
ʻ ʻ ʻ
konlarni ishlash (o sish 119,0 %), 0,4 foizini elektr, gaz bug bilan ta minlash va
ʻ ʻ ʼ
havoni konditsiyalash (71,4 % ni) va 1,8 foizini suv bilan ta minlash, kanalizatsiya
ʼ
tizimi, chiqindilarni yig ish va utilizatsiya qilish (o sish 103,8 %) tashkil etgan.
ʻ ʻ
Insoniyat zarur nе’matlar istе’molisiz yashay olmaydi. Shunga ko’ra, bu nе’matlarni
muntazam ravishda ishlab chiqarish muhim hisoblanadi. Ishlab chiqarish va xizmat
qilish jarayonida insonning yashashi uchun zarur bo’lgan barcha hayotiy vositalar
yaratiladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarish omillari – yer, kapital, ishchi
kuchi va tadbirkorlik qobiliyatidan iborat bo’lib, ular o’zaro bir-birlariga ta’sir
ko’rsatadi. Bu omillardan birining sifat va miqdor jihatidan o’zgarishi pirovardida
boshqa omillarning o’zgarishiga ham ta’sir ko’rsatadi.Ishlab chiqarish jarayonida
barcha omillar harakatda bo’ladi, lеkin ular ichida jonli mеhnat, ya’ni ishchi kuchi
faol bo’lib, u barcha ishlab chiqarish vositalarini harakatga kеltiradi, ularga «jon
kiritadi», asosiy kapital qiymatining yo’qolib kеtmasligini ta’minlab, yangi yaratilgan
tovar va xizmatlarga o’tkazadi. Va nihoyat, bu jarayonda yangi tovar va xizmatlar
vujudga kеladi.
Yangi vujudga kеlgan tovar va xizmatlar ikki xil xususiyatga – naflilik va
qiymatga ega bo’lib, ikki tomonlama hisobga olinadi: natural-ashyoviy (naflilik)
tomonidan va qiymat tomonidan. Natural-ashyoviy tomondan u uch qismga: ishlab
chiqarish vositalari, istе’mol buyumlari va turli xizmatlarga bo’linadi.

Qiymat tarafidan ham uch qismga: istе’mol qilingan ishlab chiqarish vositalari
qiymati (s), zaruriy mahsulot qiymati (v) va qo’shimcha mahsulot qiymati (m)ga
bo’linadi.
Bundan 100 yil ilgari marjinalistlar tomonidan kashf qilingan va
iqtisodiyotning univеrsal qonuni dеb atalgan qonun – «kеyingi qo’shilgan omil
(qo’shilgan kapital, qo’shilgan mеhnat) unumdorligining pasayib borish qonuni»
ko’r-ko’rona isrofgarchilikka, ortiqcha xarajatlarga yo’l qo’yilmasa, hozirgi zamon
fan-tеxnika taraqqiyoti sharoitida amal qilmaydi.
Darxaqiqat, fan - texnika taraqqiyoti mavjud texnika va texnologiyani
takomillashtirishni, yangicha, ancha samarali va serunum texnika va texnologiyani,
yangi xom ashyoni, materiallarni yaratish va ishlab chiqarishga joriy qilishni,
mehnatni va ishlab chiqarishni yangicha tashkil qilishni, yangilab berishni o’z ichiga
oladi. To’xtovsiz fan-texnika taraqqiyoti eng avvalo ishlab chiqarishni tarkibiy
o’zgartirib jadallashtiradi va uning samaradorligini oshirishning xal qiluvchi
yo’nalishlaridan eng muximidir.
Korxonalarni texnik qayta qurollantirish - alohida ishlab chiqarish turlarini
zamonaviy talablarga asosan yangi texnika va texnologiyalarni kiritish, ishlab
chiqarish jarayonlarini mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish, eskirgan qurilma va
uskunlarni yangilash va almashtirish, ishlab chiqarish tuzilmasi va tashkil etilishini
yaxshilash yo’li bilan, korxonaning texnik darajasini oshirish bo’yicha chora-
tadbirlar majmuasi. U ishlab chiqarish intensivligini kuchaytirish, ishlab chiqarish
quvvatlarini oshirish va ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar sifatini yaxshilashga
ishlab chiqarish korxonasi samaradorligini oshirishga yo’naltirilgan bo’ladi.Iqtisodiy
samaradorlik deganda bir yil davomida amalga oshirilgan tadbirlar tizimi bilan
bog‘liq bo‘lgan xarajatlarni ular natijasida olingan sof foyda bilan taqqoslash
tushuniladi.

Foydalanilgan adabiyotlar
1. A.V. Vahobov, A.T. Ibrohimov, N.F. Ishonqulov "Moliyaviy va boshqaruv tahlili" -
Toshkent, 2015 yil.
2. Pardayev A.X.,Pardayev B.X. "Boshqaruv hisobi" - Toshkent, 2020yil.
3. Jo'raev N., Xolbekov R., Abduvaxidov F., Ilxomov I. "Buxgalteriya xisobi, iqtisodiy
tahlil va audit" Darslik. -Toshkent, 2019 yil.
4. Ramatov, J. S., Muratova, D., Sultonov, S. X., To xtaboev, E., Qo shaqov, F., &ʻ ʻ
Xasanov, M. N. (2022). IJTIMOIY ADOLAT VA QADRIYATLAR PLULIZM.
Jahon ilmiy tadqiqot jurnali, 8(1), 102-108.
5. J. S. Ramatov, L. A. Valiev, M. N. Xasanov (2022). AUROBINDO GHOSH
TALKINIDA INSON BORLIGINING ANTROPOLOG ZHIXHTLARI. Ta'lim
fanlari bo'yicha akademik tadqiqotlar, 3 (6), 688-695.
6. Abdullaev Yo. va boshqalar. Iqtisodiy tahlil. T.: Mehnat. 2018.
7. Abdurahmonov Q. X. Mehnat iqtisodiyoti. T.: Mehnat. 2014.520
8. G.G‘ozibekov. Investitsiyalarni moliyalashtirish masalalari. T.: ―Moliya‖ nashriyoti.
2020 yil.
9. Maxmudov E. X. Korxona iqtisodiyoti. T.: TDIU. 2018. 180
10. Maxmudov E.X. Biznes rejalashtirish. T.: O’zbekiston Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot
jamg’armasi nashriyoti.2015. 166
11. Nazarov A. SH. Mehnatni tashkil qilish va normalash. T.: TDIU. 2019. 198
12. Ortiqov A. Sanoat iqtisodiyoti. T.: O’zbekiston Yozuvchilar uyushmasi
Adabiyot jamg’armasi nashriyoti. 2018. 215

Internet saytlari
1. http://www.press-service.uz (O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti portali).
2. www.gov.uz (O‘zbeksiton Respublikasi hukumatining rasmiy sayti).
3. www.gki.uz (O‘zbekiston Respublikasi Davlat mulk qo‘mitasi).
4. www.rmm.uz (―Respublika mulk markazi YoAJning sayti).
5. www.sion.uz (Ko‘chmas mulk agentligi).
6. www.wikipedia.ru (Ma‘lumotlar qidiruv portali).

Купить

Похожие документы
O’z Milliy bank amaliyot hisoboti
Iqtisodiyot va moliya bo‘limi amaliyot hisoboti amaliyot hisoboti
Ipoteka bank amaliyot Mirobod filiali
"Trastbank" bitiruv oldi amaliyot
Turonbank bitiruv oldi amaliyoti