• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 29000UZS
Размер 47.3KB
Покупки 1
Дата загрузки 12 Октябрь 2024
Расширение docx
Категория Педагогика

Продавец

Shavkat

Дата регистрации 04 Апрель 2024

85 Продаж

Savod o‘rganishga tayyorlovchi davr, bu bosqichdagi o‘qish va yozuv darslarining mavzulari hamda ish turlari

rasm yuzasidan suhbat va shu kabiiar bilan bog'lanadi. Bu davrda o'quvchilar nutqini o'stirishning vazifalari quyidagilardan iborat: 1) o'quvchilar nutqidagi kamchiliklarni to'g'rilash; 2) ularning tasavvur va tushuncha doirasini kengaytirish bilan bog'liq holda lug'atini boyitish; 3) o‘quvchilar nutqidagi ayrim so'zlarning ma'nosiga aniqlik kiritish; 4) gap va uch-to‘rt gapli kichik ,,hikoya" (bog`lanishli nutq)ni og`zaki to‘g`ri tuzish ko'nikmasini o‘stirish. Bolalar bu davrda, birinchidan, kiyim-kechak, ish qurollari, mevalar kabi predmetlar bilan tanishish yordamida so'zni ongli ishlatishga; ikkinchidan, turli sodda yig`iq gap (Bolalar yuguiyaptilar), sodda yoyiq gap (Lola do'konga bordi), uyushiq bo'lakli gap (Anvar o‘qidi va yozdi) tuzadilar. Ular bu ko‘nikmalarni amaliy mashqlar yordamida egallaydilar. Bolalarning shaxsiy tajribalari, kishilar hayoti va tabiatni kuzatishlari nutq o‘stirish uchun asosiy manba hisoblanadi. Narsalar, uy-ro'zg'or buyumlari, o‘simliklar, hayvonlar qiziqarli suhbat uchun mavzu bo'lib xizmat qiladi. Suhbat jarayonida bolalarda hosil qilingan tasavvur asosida aniq tushunchalar shakllanadi. Birinchi sinf o‘quvchilari nutqini o‘stirishda bolalarning o'yin va ermaklari, rasm ko'rish va ,,Bu nima?, Bu kim?, U nima qilyapti?" kabi savollar asosida suhbatdan ham foydalaniladi. Savod o‘rgatish davrida nutq o‘stirishga oid ish turlariga atrofdagi jonli predmetlarning nomini, ularning belgilarini aytish, predmetiarni ma'lum belgilari asosida guruhlash kabi mashqlar kiradi. Masalan, o'qituvchining topshirig'iga muvofiq, ma'lum bir mavzuda (kuz, mevali bog`, sinf, maktab haqida) ikki so'zdan iborat gap tuzadilar; keyinroq esa shunday yig`iq gaplar tuzib, uni savollar yordamida yoyiq gapga aylantiradilar. Ular o'rgangan harflaridan so'zlar va kichik gaplar tuzib yozadilar. o‘qish darslarida o'quvchilar rasmga qarab kichik hikoyacha tuzadilar, o'qituvchi savoliga to'liq javob berishga o‘rganadilar. Alifbedagi rangli, chiroyli rasmlar tevarak-atrofdagi predmet va hodisalar, hayvonlar va o'simliklarning nomini idrok etishga, bilib olishga yordam beradi. 12 Vatanga bo’lgan muhabbat va sadoqatlarini oshirish, Vatanimizning go’zal tabiati, tabiiy boyliklari, shirindan shakar nozu-ne’matlarini qadrlash, komil inson bo’lish maqsadlarini amalga oshirish uchun rostgo’ylik, mehribonlik, do’stlik, ahillik, bilimdonlik kabi fazilatlarga ega bo’lish kabi maqsadlarni amalga oshirish mumkin. Quyida ba’zi rasmlarning pedagogik qimmati haqida fikr yuritamiz. Darslikning dastlabki sahifasida Mustaqillik bayrami tasvirlangan lavha, ikkinchi sahifasidagi Bilimlar kuni bayrami haqidagi rasm, 36-sahifadagi Vatanimiz gerbining rasmi, 42-sahifadagi Xumo qushining rasmi, 58- sahifadagi «Vatanim» she’riga ishlangan rasm, 72-sahifadagi «Gerbdagi qushning aytganlari» matniga ishlangan rasmlar o’quvchilarga Vatanimizning bugungi kundagi jamoli, ravnaqi haqida Vatanimizning ramziy belgilari va ularning tarbiyaviy ahamiyati. Vatanni sevish va ardoqlash haqidagi bilimlarini singdirishda beqiyos xizmat qiladi. Yana darslikning 6-sahifasidagi «Kuzgi ishlar» deb nomlash mumkin bo’lgan qiziqarli rasm uning ostidagi karam, sabzi, oshqovoq, bodring, tarvuz, baqlajon rasmlari, 7-sahifadagi bolalarning bog’da mevalarni terayotganligi haqidagi rasm va nok, uzum, behi, olxo’ri, shaftoli rasmlari, 9-sahifadagi go’zal tabiat manzarasi, 11-sahifadagi ari, ayiq, anor, anjir, non rasmlari o’quvchilarga Vatanimizning jannatmakon o’lka ekanligini, uning boy va go’zal tabiati, unda pishadigan darmondorilarga boy bo’lgan har xil mevalar haqidagi tushunchalarni beradi, Vatanimizga bo’lgan muhabbatlarini yanada oshiradi. Xulosa Ma’lumki savod o’rgatish jarayoni o’quvchilarnng nafaqat xat savodlarini chiqarish, Kelgusida ularning fe’l –atvori, ko’plab ko’nikmalar va odatlarning shakllanishida ilk bosqich sanaladi. Shunday ekan biz, o’quvchilarni chiroyli va savodli yozishga o’rgatish orqali ularda iroda, tartiblilik, ozodalik kabi sifatlarni shakllantirishga erishishimiz mumkin. O’quvchilar savodli va to’g’ri yozish oqali e’tiborli, irodali, tartibli bo’lishga o’rganib boradilar. Bu esa jamiyatimizda shakllanayotgan har bir shaxsga tegishli bo’lgan fazilatlardan biridir. Savod 35 tayyorlanadilar. Til-dil, olti-oldi kabi so'zlarni o'qishni mashq qilish jarangli va jarangsiz undoshlarni o'zlashtirishga, son-sana, gul—gulchi-guldon—gulzor, bog'- bog'bonbog'cha kabi so'zlarni o'qishni mashq qilish esa bolalarni «O'zakdosh so'zlar» mavzusini o'zlashtirishga tayyorlaydi. Propedevtik mashqlar sistemasi boshlang'ich sinflar grammatika va imlo dasturining bosqichli izchillik tamoyili asosida tuzilishiga mos keladi. Amaliy ishlar natijasida bolalarda ma'lum nutq tajribasi, til qoidalarini, so'zni, uning tarkibi va yasalishini, boshqa so'zlar bilan bog'langanda o'zgarishini kuzatish tajribasi to'plana boradi. Mana shu tajribalar asosida o'quvchilar nazariy umumlashmalarni o'zlashtiradilar, bular asosida esa grammatik tushuncha va orfografik qoidalar shakllanadi. Savod o'rgatish jarayonida yozuvga o'rgatish. Savod o'rgatish jarayonida o'quvchilar o'qishga o'rganish bilan parallel ravishda yozuvdan ham elementar malaka hosil qiladilar. Dasturga muvofiq o'quvchilar yozuvdan quyidagi malakalarni egallashlari lozim: 1. Partada to’g’ri o'tirish, daftarni to’g’ri qo'yish, chiziqlarni chamalash, yozayotganda ruchkadan to'g'ri foydalanish, xoshiyaga rioya qilish. 2. Ish daftari yoki alifbe asosida o'zbek alifbosidagi barcha katta va kichik harflarni yozish, shuningdek, harflarni so'zda bir-biriga bog'lab yoza olish: bosma matnni yozma matnga aylantirib yozish. 3. Tahlil qilingan so'z va ikki-uch so'zli gaplarni o'qituvchi yordamida yozish. 4. Talaffuzi bilan yozilishida farq qilmaydigan so'zlarni ko'chirib yozish va diktovka bilan yozish: yozganlarini matnga qarab, shuningdek, izoxlab o'qish bilan tekshirish. 5. Og'zaki tuzilgan hikoyadan olingan gapni yozish. Analitik-sintetik tovush metodi tamoyiliga muvofiq, o'qish va yozuv birligi saqlanadi. Harflarni yozishda o'qishga o'rgatishdagi tarkib asos qilib olinadi, ya'ni o'qish darsida o'quvchilar harfni o'zlashtiradilar, matnni o'qiydilar, yozuv darsida esa shu harfli so'zni yozadilar. Yozuvga o'rgatish, birinchi navbatda, grafik malaka hosil qilishdir. 19 yozdiriladi. Matn yozib bo‘lingach, yozuv taxtasidagi so‘zlar ochib qo‘yiladi, o‘quvchilar yozganlarini tekshiradilar. Ko‘rsatish diktantini o‘tkazish uchun mustahkamlanishi ko‘zda tutilgan mavzuga doir matnni «Ona tili» , «O‘qish kitobi» darsliklaridan yoki badiiy adabiyotlardan tanlash ham mumkin. Masalan, 2-sinfda unli tovushlar o‘tib bo‘lingach. «Ona tili» darsligidagi shu unli tovushlar qatnashgan birorta matndan foydalanib, ko‘rsatish diktantini yozdirish mumkin. O‘qituvchining ko‘rsatmasi bilan o‘quvchilar kitobning shu betini ochadilar. O‘qituvchi matnni o‘qiydi, o‘quvchilar kitoblaridan kuzatib boradilar. Matndagi unli tovushli so‘zlar ikki-uch o‘quvchiga o‘qitilgach, kitoblar yoptirib qo‘yiladi. O‘quvchilar yozuv taxtasiga oldindan yozib qo‘yilgan sana va matn sarlavhasini daftarlariga yozadilar. 13 Shundan keyin «O‘yinchoqlar» matni aytib yozdiriladi. O‘quvchilar yozganlarini avval mustaqil, keyin kitoblarini ochib, yozganlarini tekshirib o‘qiydilar va hokazo. «Diktantlar to‘plami»da ko‘rsatish diktanti uchun tavsiya etilgan matnlardan o‘qituvchi o‘z sinfi o‘quvchilarining bilim saviyasi, qabul qilish darajasiga qarab foydalanishi, ayrim matnlarga ijodiy yondashishi mumkin. Ko‘rsatish diktanti o‘quvchilarning ko‘rish, idrok etish sezgilari bilan eshituv sezgilarining taraqqiy etishiga yordam beradi. O‘z diktant yoki yoddan yozuv. O‘z diktant yoki yoddan yozuv boshlang`ich sinflarning hamasida o‘tkaziladi. Diktantning bu turini o‘quvchilar juda sevib bajaradilar. O‘z diktant uchun sinf o‘quvchilarining saviyasiga mos kichik bir parcha (yoki biror to‘rtlik) tanlanadi. Tanlangan matn yozuv taxtasiga yozib qo‘yiladi. Matnni o‘qituvchi o‘qib beradi. Matndagi izoh talab etiladigan so‘zlar izohlanib, imloga doir qoidalar takrorlanadi. Shundan so‘ng matn 3-4 bolaga o‘qitilgach, yod olishlari uchun bir necha minut vaqt beriladi. O‘quvchilar matnni yod olgach, uni bekitib qo‘yiladi. Ular yodlagan matnlarini mustaqil yozadilar. Keyin yozuv taxtasidagi matn ochiladi. O‘quvchilar yozgan matnlarini yozuv taxtasidagi matnga taqqoslab tekshiradilar va xatolarini tuzatadilar. Diktant o‘tkazish tartibidan bilinib turibdiki, matn aytib yozdirilmaydi, balki matnni o‘quvchilar yodlaydilar va mustaqil yozadilar, shuning uchun ham u o‘z diktant yoki yoddan yozuv deyiladi 28 tovushi qovun, sovun kabi so'zlarda i tovushiga yaqin talaffuz eshitilsa ham u yoziladi. 1. Tovushi bilan, sira kabi so'zlarda talaffuz etilmasa ham yozuvda doimo saqlanadi. 2. O'zbek tilida 24 ta undosh tovush bor. Yozuvda ular 23 ta harf bilan ifodalanadi: shulardan 3 tasi harf birikmasi, 21 tasi yakka harf bilan belgilanadi. Ular quyidagilar: b, d, f, g, h, j (jurnal), j (jo'ja), k, i, m, n, p, q, r, s, t, v, x, y, z, g, sh, ch, ng. Undoshlarni o'rgatishda ham muayyan tartibga, talabga asoslaniladi. Alifbo davrida undosh tovushlar bilan tanishtirishni sonor, ya'ni ovozdor tovushlar bilan boshlash maqsadga muvofiqdir. Chunki sonor tovushlarni bo'g'in va so'z tarkibidan ajratib olish oson. Lekin ng sonor undoshi n va g undosh tovushlari va harflari bilan tanishtirilgach, o'rgatiladi. Harf birikmalarini o'rgatishdagi qiyinchilik hisobga olingan holda, ularning alifbe davrining oxirgi bosqichida o'rganilishi maqsadga muvofiqdir. J harfi ikki tovushni ifodalaydi, shuni hisobga olib, unga alohida darslar ajratiladi. Birinchi darsda portlovchi j tovushini o'rgatish, talaf-liizini tushuntirish, analitik-sintetik mashqlar yordamida ko'nikmalar liosil qiliinadi, keyingi darsda esa sirg'aluvchi j tovushi va uning talaffuzi o'rgatiladi. So'ng bu ikki tovushning talaffuzidagi farq taqqoslash usuli orqali tushuntiriladi.Berilgan bilim analitiksintetik mashqlar yordamida mustahkamlanadi. Sh tovushini ifodalovchi sh harf birikmasi ham s va h harfi bilan, ch tovushini ifodalovchi ch harf birikmasi h harfi bilan tanishtirilgach,o'rgatiladi. O'quvchilar bu harf birikmalarini bir yaxlit tovushli sifatida o'qish va yozishga ko'nikishlari lozim. Bu davrda s'h (is'hoq) tarzida o'qiladigan holatga to'xtalmaydi Jarangsiz jufti bor jarangli undoshlar talafluzi (b— p, d~t, v—f, g~k, Z~s kabi) haqida dastlabki amaliy tiishunchaiar hosil qilinadi, utaniing talaffuzi va yozilishiga e'tibor qaratiladi. X va h tovushlarining talaffuzi va imlosi haqida ham dastlabki tiishunchaiar beriladi, ularni farqlash bo'yicha maxsus mashqlar ham uyushtiriladi. Tutuq belgisi (') unli tovushdan so'ng kelsa, uni cho'zib talaffuz qilishga, undosh tovushdan so'ng kelsa, undoshni unlidan 10 Savod o‘rganishga tayyorlovchi davr, bu bosqichdagi o‘qish va yozuv darslarining mavzulari hamda ish turlari Reja: 1. Savod o‘rgatish davrining o‘ziga xos xususiyatlari, maqsad va vazifalari. 2. Savod o‘rgatish davrida o‘quvchilarni o‘qish va yozishga o‘rgatish masalalari . 3. Diktant turlari haqida ma’lumot. 4. Savod o‘rgatish davrida zamonaviy usullardan foydalanishning ahamiyati o‘ziga xos tomonlari. 3 o’rgatish jarayonida ta’limiy diktantlardan foydalanishga bag’ishlangan ushbu bitiruv malakaviy ishda biz ana shu masalani ko’rib chiqdik. Unda asosan o’quvchilarni savodli va husnixat asosida yozishga o’rgatish masalalari, darslarni interaktiv usulllar hamda didaktik o’yinlardan foydlalanib tashkil etish masalalirga asosiy e’tibor qaratildi. Ilmiy metodik adabiyotlar, tadqiqot jarayonida olingan natijalar tahlili hamda boshlang’ich ta’lim jarayonini kuzatishlar asosida quyidagi xulosa va tavsiyalarni taqdim etishni maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. Kichik yoshdagi bolalarga beriladigan til ta'limi va tarbiyasi o‘zgacha yo‘nalish, o‘zgacha usullar bilan boyitib, til sofligi, adabiy til me'yorlarini singdirish kabi zaruriy mashqlar vositasida olib boriladi. Shuningdek, savod o’rgatish jarayonida ham pedagogik texnologiyalarning ilg‘or usullariga tayanib ish ko‘rmoq joiz hamda bolalar idrok eta oladigan topshiriqlar tizimini ishlab chiqish va ular qisman maxsus o‘quv qo‘llanmalar mazmuniga kiritilishi zarur. Boshlang’ich ta'limining samaradorligini oshirish omillaridan biri bolalarning savodli yozish malakalarini tarbiyalashdir. Buni 1-sinfdan boshlanib, yuqori sinflarda ham davom ettirilishi lozim. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1. O’zbekiston Respublikasi Davlat ta'lim standartlari. O’zbekiston Respublikasi uzluksiz ta'lim standartlarining davlat tizimi. Oliy ta'lim. 5141600 - Boshlang’ich ta'lim va sport-tarbiyaviy ish yunalishi. - Toshkent: 2006 2. G`oziev E. Va b. Psixologiya muammolari. T., O’qituvchi, 1996. 3. G`oziev E. Psixologiya. T., O’qituvchi, 1994. 4. Karimova V. Psixologiya. Toshkent 2000 y. 36 ajratib talaffuz qilishga xizmat qilishi haqida ham tiishunchalar berilib, asta-sekin uni qo'llashga doir ko'nikmalar shakllantiriladi. Savod o'rgatish jarayonida harflarning 4 xil (bosma, yozma, bosh va kichik) shakli va ularning ishlatilish o'rni o'rgatiladi. O'quvchilarni o'qishga o'rgatish bo'g'in asosida olib boriladi. Bo'g'inlab o'qishga o'rgatish uchun sozni bog'inga bo'lish, bo'g'in chegarasini aniqlashni o'rgatish muhim sanaladi. Savod o’rgatish davrida o'quvchilar so'zlarni bo'g'inlarga to'g'ri ajrata olsalar. o'qish ko'nikmasini ham yaxshi egallaydilar. Talaffuzi yozilishiga mos kelmaydigan tovushlar ishtirok etgan so'zlar oldin orfografik, so'ngra oifoepik o'qib beriladi va ularning o'qilishi bilan yozilishi taqqoslanadi. O'quvchilar muayyan darajada tushunchaga ega bo'lganlaridan so'ng orfoepik o'qish mashq qilinadi. O'qish ham, yozish ham murakkab nutq faoliyati hisoblanadi. Bu jarayonlar kichik yoshdagi o'quvchidan iroda, aql, hatto jismoniy harakatni ham talab qiladi. Kichik yoshdagi o'quvchini o'qishga o'rgatishda quyidagilar kuzatiladi: 1. Bola o'qish paytida bitta harfni ko'radi, uni bilish uchun rasmlarni ko'z oldiga keltiradi, rasmlarni yoki boshqa harflarni eslaydi, esga tushirgach, uni aytishga oshiqadi, biroq o'qituvchi aytishga yo'l qo'ymaydi, undan bo'g'inni aytishni talab qiladi. O'quvchi ikkinchi harfni eslab olguncha, birinchisi esdan chiqib qoladi yoki ularni qo'shib bo'g'in, bo'g'indan so'z hosil qilguncha, o'qish jarayoni sustlashad Boshlang'ich ta'limning asosiy vazifalaridan biri o'quvchilar nutqini o'stirishdir. Nutq o'stirish uch yo'nalishda: so'z ustida ishlash, so'z birikmasi va gap ustida ishlash, bog'lanishli nutq ustida ishlash orqali amalga oshirilishi metodik adabiyotlarda qayd etilgan. Savod o'rgatish darslarida ham yuqoridagi uch yo'nalish bo'yicha ish olib boriladi. Ona tilidan olib boriladigan ishlarning hammasi, shu jumladan savod o'rgatish ham o'quvchilar nutqi va tafakkurini o'stirish bilan bog'liq holda uyushtiriladi. Savod o'rgatish davridagi ishlarning miqyosi keng bo'lib, ekskursiyalar, bolalarning kuzatishlari, predmet va sujetli 11 Maktabga borgandan keyin esa ular endi «farzandim maktabga borib, ancha bosilib qoldi» deydilar. Buning boisi nimada? Bolaning maktabga borib ancha bosilib qolishi sinf o‘qituvchisining savod o‘rgatishining pedagogik asosini yaxshi bilishi va unga suyanishidir. Maktabga kelgan bolada savod o‘rgatishning tayyorgarlik davrida maktabga kelib-ketish odobi maktabning ichki tartib qoidalari kattalarni hurmat qilish, kichiklarni izzat qilish qoidalari o‘rgatiladi. Bunda o‘qituvchi o‘quvchilarni bir-biriga taqqoslashi yoki eng intizomli, odobli, tartibli o‘quvchini namuna, ibrat qilib ko‘rsatishi eng yaxshi usullardan. Chunki har qanday yosh bola yaxshi so‘zning, ayniqsa maqtovning rag`batning yoki arzimagan bo‘lsa ham biror narsaning gadosi bo‘ladi. Savod o‘rgatishning asosiy (Alifbo) davrida o‘qituvchi «Alifbo» darsligidagi har bir so‘zning ma’nolarini tushuntiradi, har bir rasmning nima ekanligi, uning ijobiy xususiyatlari va o‘quvchilarning unga nisbatan munosabatlari qanday bo‘lishini o‘quvchilarga ijodkorlik ruhida singdiriladi. Demak, bunda o‘quvchi savod chiqarish bilan birgalikda o‘zining ma’noviy jihatidan ham saviyasini oshirib boradi. Kuzatuvlarimiz shuni isbot etadiki, qaysi o‘qituvchi o‘quvchilarga ta’lim berish jarayonida ularning tarbiyasiga ham alohida e’tibor bergan bo‘lsa, o‘sha sinf o‘quvchilari boshqa sinf o‘quvchilaridan tarbiyaviy tomondan ajralib turadi. Demak, o‘qituvchining savod o‘rgatish jarayonida pedagogik asosga suyanishi: - o‘quvchining yaxshi talim olishi; - hayotdagi voqea hodisalarga teran ko‘z bilan qarab, ijobiy munosabatda bo‘la olishlari; - hayotda o‘z o‘rnini topib, o‘z oilasi, xalqi Vatani uchun jon fido qila oladigan, fidoiy inson bo‘lib yetishishlarida eng samarali asos bo‘ladi. Rasmlarning pedagogik qimmati. Ta’lim sohasidagi dapsturulamal hujjatlar «Ta’lim to’g’risida»gi Qonun, «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi», 2004-2009 yillarga mo’ljallangan maktab ta’limini rivojlantirish haqidagi davlat umummilliy dasturi talablariga asosan yosh avlodni har tomonlama yetuk yoshlar etib tarbiyalash hisoblanadi. «Alifbe» darsligidagi rasmlar ham o’quvchilarni yuqoridagi talablar asosida tarbiyalash uchun katta xizmat qiladi. O’quvchilarni rasmlar orqali Vatan haqidagi tushunchalarni shakllantirish va rivojlantirish, 34 o'zlashtirishga yo'naltirilgan bo'lishi lozim, shundagina matndagi asosiy fikr, ilgari surilayotgan g'oya o'qituvchilar tomonidan o'zlashtiriladi. So'ng so'z va matnlar yod olingan taqdirda ham o'quvchiniki bo'lib qoladi, O'qishning ongliligini va ta'sirchanligini ta'minlash uchun matn mazmunini o'quvchilarning ko'rgan kechirganlarini, taassurotlari bilan bog'lash lozim. Shunda o'quvchida o'qishga, o'rganishga qiziqish ortadi. Ongli o'zlashtirishni amalga oshirishda lug'at ustida ishlash ham muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, 51 - sahifada uvol, rizq-ro'z so'zlari bor. Ularning ma'nosi ustida to'xtalish, birinchidan, fikrni oydinlashtirsa, ikkinchi tomondan tarbiyalashga ham xizmat qiladi. She'r, tez aytish, topishmoq, qo'shiq, maqol, hikmatli so'zlardan o'qitish, yod oldirish ham o'quvchilarni o'qishga qiziqishini oshiradi, o'qish malakasini shakllantiradi, xotirasini mustahkamlaydi. O'qish darslarining uchdan ikki qismi o'qishni mashq qilishga ajratilishi lozim. Demak, o'quvchilarni o'qishga o'rgatish, ularning o'qish sur'atini oshirish, ifodali va ongli o'qish elementlarini shakllantirish, tarbiyalash o'qish darslarining muhim vazifalari hisoblanadi. Ona tilidan olib boriladigan ishlarning hammasi, shu jumladan savod o'rgatish ham, o'quvchilar nutqi va tafakkurini o'stirish bilan bog'liq xolda uyushtiriladi. Savod o'rgatish davridagi ishlarning miqyosi keng bo'lib, ekskursiyalar, bolalarning kuzatishlari, predmet darslar, rasm yuzasidan suhbat va boshqalar bilan bog'lanadi. Bu davrda o'quvchilar nutqini o'stirishning vazifalari: 1) bolalar nutqidagi kamchiliklarni to'g'irlash; 2) ularning tasavvur va tushuncha doirasini kengaytirish bilan bog'liq xolda lug'atini boyitish; 3) o'quvchilar nutqidagi ayrim so'zlarning ma'nosiga aniqlik kiritish; 4) gap va uch-to'rt gapli kichik «hikoyacha» (bog'lanishli nutq)ni og'zaki turli tuzish ko'nikmasini o'stirishdan iborat. Bolalar bu davrda, birinchidan, kiyim-kechak, ish qurollari, mevalar kabi predmetlar bilan tanishish yordamida so'zni ongli ishlatishga; ikkinchidan, turli tipdagi sodda yirik gap (Bolalar yuguryaptilar), sodda yoyiq gap (Lola magazinga 17 Ulardan interfaol mashg'ulot - o'qituvchi va o'quvchilar o'zaro faol ishtirok etadigan mashg'ulot, hamkorlikda kechadigan jarayon. Interfaol metodlarning qo'llanishi darslarda beixtiyor psixologik o'yin yoki musobaqaga aylantirib, yuqorida tilda olingan bo'sh o'quvchilarni ham bir oz bo'lsada, o'z fikrlarini keng ommaga izhor etishga, umuman sinfda kechayotgan bahs-munozaralarga befarq bo'lmasdan, faol ishtirok etishga undaydi. O'quvchilarni faollashtirish uchun dars jarayonida qo'llaniladigan usullarni to'g'ri tanlash va savollarni aniq tuzish katta samara beradi. Buning uchun darsga, mavzuga qo'yilgan maqsad aniq belgilanib, shu maqsadga erishish yo'li, usuli puxta ko'rib chiqilishi lozim. Demak, o'qituvchi har bir foydalanadigan interfaol usulni o'quvchiga nima berishini oldindan ko'ra olishi va darsni to'g'ri tashkil qilishi kerak. Demak, siz qo'llanmoqchi bo'lgan interfaol usulini ko'rib bo'lgach, o'zingizga kerakli rasm, tarqatma material ko'rgazmailardan keragini qirqib olib konvertga solib qo’yishingiz, mavzularni o’rgatishda ishlatishingiz mumkin. Interfaol uisullardan foydalanib o'tganda quyidagilarga etibor berish lozim. l. O'quvchilar ishni bajarish uchun bilim, malaka, ko'nikmaga ega ekanligiga ishonch xosil qilaman. 2. Guruhda sust o'quvchilar va bilimi kuchli o'quvchilar teng bo'lishiga e'tibor beraman. 3. Jamoa bo'lib o'rganish yoki muxokama vaqtida shovqin bo'ladi, bunga e'tibor bermayman. 4. Har bir guruhning ishiga e'tibor beraman, kerak bo'lsa yordam beraman. 5. Mustaqil fikr va g'oyalarni olqishlab, rag'batlantiraman. 6. Guruhlarga doimo aniq tushunarli yo'rliqlar beraman. Vazifani tez bajargan guruhga qo'shimcha topshiriq tayyorlab qo'yaman. 7. Guruhlarda ishlayotganda ularni kuzataman, eshitaman. Passiv o'quvchilarni qiziqtirib mavzuga jalb qilishga xarakat qilaman. Interfaol metod sinfda o’tiladigan mavzular yuzasidan muammoli vaziyatlarni muhokama qilishda, "Aqliy hujum", "Kichik guruhlarda ishlash", "Burchaklar metodi", "Kubiklar" bahs-munozara orqali ularni yechimini topishda yaqindan yozdam beradi. 31 Kurs ishining tarkibiy tuzilishi. Kurs ishi, kirish , 2 ta asosiy bob, 4 ta reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. I. BOB. Savod o‘rgatish davrida o‘quvchilarni diktant yozishga o‘rgatish masalalari 1.1. Savod o‘rgatish davrining o‘ziga xos xususiyatlari, maqsad va vazifalari Ma’lumki, savod o’rgatish, o’qish darslarining asosiy vazifasi o’quvchilarga tovush va harfni tanishtirish, ularning to’g’ri talaffuzini o’rgatish orqali bolalarda to’g’ri, ongli, ifodali o’qish ko’nikmalarini shakllantirishdan iborat. SHuningdek, o’quvchilar lugatini boyitish, boglanishli nutqini o’stirish, bilimini boyitish, mavxum tafakkurini shakllantirish, eshitish, qabul qilish sezgisini o’stirishda ham bu davr mas’uliyatliligi bilan alohida o’rin tutadi.Tayyorgarlik davri o’qishda o’rgatish uchun zamin hozirlaydi. Bu davrda bolalarda o’zgalar nutqing eshitish, diqqatni to’plash, til birikmalarini (tovush, bo’gin, so’z, gap) farqlash, ajratish, ularning vazifalarini anglash kabi xususiyatlar shakllanadi. Bular o’quvchilarniig o’qishni muvaffaqiyatli egallashlariga yordam beradi. O'qish va yozish — nutq faoliyatining turi. Maktabda o'qitish o'qish va yozishga o'rgatishdan boshlanadi. ,,Alifbe"ga suyangan holda qisqa vaqt ichida o'quvchilar o'qish va yozishga o’rganadilar. Savod o'rgatish davrtda o'qish va yozish harakatini maqsadga muvofiq ravishda bajara olish o'qish va yozish ko'nikmasi deyiladi.Ushbu ko'nikma bilimni talab qiladi, chunki har qanday ko'nikmalarsiz shakllanmaydi. Bilim ko'nikmaga aylanmagan bo'lishi iiuimkin. Masalan, bola v harfining elementlarini, yozuv chiziqlari bo’ylab qanday joylashtirilishini bilib, uni daftarda yoza olmasligi yoki o'quvchi harflarni tanib, ularni o'qiy olmasligi mumkin. ko’nikmasini hosil qilish uchun boshqa faoliyat turlari, ya'ni yozish jarayonida partada to'g'ri o'tirish, ruchkani barmoqlar orasida tutitsh, daftarni qiyalikda qo'yish kabilar ham o'rgatiladi. 7 Savod o'rgatish davrida o‘quvchilarning talaffuzi ustida ishlash ham katta ahamiyat kasb etadi, chunki ko'pgina bolalarning talaffuzida kamchiliklar bo'ladi: bir tovush o‘rniga boshqasini (sh o‘rniga s, r o'rniga i) talaffuz qiiadilar, chuchuk til bilan duduqlanib gapiradilar, so'zdagi ayrim tovushni tushirib yoki boshqa bir tovush qo'shib talaffuz qiiadilar, tovushlar o‘rnini almashtirib qo'yadilar va hokazo. Bu kamchiliklarni bartaraf etish uchun logopedlar maxsus mashqlardan foydalanadilar. O'qituvchi ham har bir darsda va darsdan tashqari vaqtda o'quvchilar talaffuzini kuzatib borishi, kamchiliklarni aytib, to'g'ri talaffuz namunasini ko'rsatishi lozim. 2. Ko'pincha bola o'qiyotgan qatorni yo'qotib qo'yadi, harfni, bo'g'inni, so'zni qayta o'qishiga to'g'ri keladi. o‘quvchining diqqati kcngaygan sari bo'g'in va so'zni butunligicha idrok eta boshlaydi. 3. O‘qishni endi o‘rganayotgan bola o'qiyotgan matn mazmunini o‘zlashtirmaydi, chunki u so'zni qanday o'qishga ko'p kuch beradi. Darslikdagi rasmlar, o‘qituvchining savollari, ko'rgazmali qurollar ularning ongli o'qishlarini ta'minlaydi. 4.Tajribasiz kitobxon so'zni birinchi bo'g'iniga yoki rasmiga qarab topadi. Bu xato o'qishga olib keladi. Bunday xatoning oldini olish uchun so'z bo'g'inlab o'qitiladi, so'zni bo‘g`in-tovush tomondan tahlil qilishga, tovush-harf tomondan analiz va sintez qilishga diqqat qaratiladi. O‘qishni muvaffaqiyatli egallashlari uchun o‘quvchilarning idroki, xotirasi, tafakkuri va nutqini o'stirishga katta e'tibor berish kerak. Savod o'rgatishda fonematik eshitish qobiliyatlarini o'stirishga, ya'ni tovushni aniq talaffuz qilishga, boshqa tovushlardan farqlashga o'rgatish, bo'g'in yoki so'zdan o'sha tovushni ajrata olish ko'nikmasini o‘stirish muhim sanaladi. Fonematik eshitish imloviy malakani hosil qilishning muhim shartidir. Shu bois savod o'rgatish davrida eshitish idrokini o‘stirish uchun ham maxsus xilma-xil mashqlar o‘tkazib borish maqsadga muvofiqdir. Yozuv jarayonida o'quvchilar ruchkani to'g'ri ushlashni, daftarni to'g'ri qo'yishni, harfni yozishda yozuv 13 O'qish va yozish ko'nikmasi takomillashtirila borib, malakaga aylantiriladi. Malakaning shakllanishi uchun bir faoliyat bir necha marta takrorlanishi lozim. Yozish malakasida o'quvchi ruchkani qanday uhlash, qanday yurgizish haqida 'ylab o'tirmay, so'z va gaplarni yoza boshlaydi. Demak, o'qish va yozish malakasi harakatning o'ylab o’tirmay amalga oshirilish jarayonidir. Malaka o'qitishning keyingi bosqichlarida mustahkamlanib, avtomatlashish darajasiga yetkaziladi. O'qish va yozish kishi nutq faoliyatining turi bo'lib, u nutqqa oid malakadir. O'qish malakasi ham, yozish malakasi ham nutq faoliyaiiniiig boshqa turlari bilan, ya'ni og'zaki hikoya qilish, o'zgalar nutqini eshitish orqali anglash, ichki nutq bilan uzviy bog'liq holda shakllantirldi. Maktabda o'qitishning muvaffaqiyati savod o'rgatishning qanday darajada o’qitilganligiga bog'liq. O'quvchini savod o'rgatish jarayonida elementar" o'qish va yozishga " o’rgatishda o'quvchilarning faoliyat ko'rsatishi va nutq faoliyatiga intilishlari uchun talab bo'lishi, o'z fikrini og'zaki yoki yozma ifodalay olishlari uchun zaruriyat va ehtiyojni yuzaga keltiruvchi vaziyat yaratilishi zarur. O'qish va yozish malakasi biri ikkinchisining muvaffaqiyatli amalga oshuvini ta'minlaydi. Shuning uchun ham o'qishga o'rgatish bilan yo-zuvga o'rgatish parallel olib boriladi va bu faoliyat muntazam ravishda mashq qildiriladi. Shunday ekan, savod o'rgatish jarayonida bola juda ko'p o'qishi va yozishi zarur. O'qish uchun ham, yozish uchun ham yangi matn olinadi, chunki bir matnni bir necha bor qayta o'qish bilan maqsadga erishish qiyin. Bu ko'pincha o'qilgan matnni yuzaki yodlab olishga olib keladi. Takroriy faoliyatda vaziyat va mazmunning almashinishi malakani mustahkamlashga yordam beradi, qobiliyatni o'stiradi. O'quvchi oldida uzoq muddatda amalga oshadigan maqsad — o'qish va yozishni o'rganish hamda hozirda bajarishi shart bo'lgan kundalik maqsad — topishmoqni o'qish va javobini topish, so'z va gaplarni o'qish, rasm asosida so'zlab berish kabilar turadi. O'zbek tili yozuvi tovush yozuvi, ya'ni fonematik yozuvdir. Har bir tovush uchun, har bir fonema uchun maxsus grafik shakl (harf) olingan. O'qishda grafik shakllar tovushga aylantirilsa, yozuvda aksincha, tovushlar harflarga aylantiriladi. 8 5-guruh Qizil rang 6-guruh Interfaol usullardan foydalanib dars o'tishda: O'quvchilar ishni bajarish uchun bilim, malaka, ko'nikmaga ega ekanligiga ishonch hosil qiling. Guruhlarga bo'lishda o'quvchilarga "tazyiq" ko'rsatmang. Har qanday sharoitda ham guruhlar bilan iliq munosabatda bo'ling. guruh a'zolarini kuzating. Jamoa bo'lib o'rganish yoki muhokama vaqtidagi shovqinga ko'nikish uchun tayyorgarlik ko'ring. Baholash va mukofotlash tizimingiz guruhlar ishlariga qanday ta'sir ko'rsatishi haqida o'ylab ko'ring. Muvaffaqiyatli guruh ish uchun guruhga mukofat tayyorlang (imkon darajasida). Guruhlar uchun berilgan vazifaning bajarilishiga yetarlicha vaqt bering. Boshqa guruhlarda nisbatan vazifasini ertaroq bergan guruhni band qilish yo'llarini o'ylab ko'rig. Mustaqil fikr va g'oyni olqishlang. Interfaol metodidan foydalanishning maqsadi: o'quvchilarda hozirjavoblik, hissini rivojlantirish, bahs-munozara, erkin fikrlashga «Asoslangan tafakkur tarzini shakllantirishdan iboratdir. Hozirda keng qo'llanib kelayotgan, metodlardan biri bu "Klaster" metodi ham o'quvchilarga ixtiyoriy mavzular xususida erkin, ochiq o'ylash va shaxsiy fikrlarni bemalol bayon etish uchun sharoyt yaratishga yordam beradi. Bunda o'quvchilar bilan yakka tartibda yoki guruh asosida tashkil etiladigan mashg'ulotlar jarayonida foydalanish mumkin. Masalan doskaga O’zbekiston so’zi yoziladi va doira ichiga olinadi. Interaktiv usullardan foydalanib diktant yozishga o‘rgatish darslarini tashkil etish Respublikamizda ta’lim sohasida mustaqillik yillarida muhim islohotlar amalga oshirildi. Bu islohotlar hozirgi kunda o‘zining samarali natijalarini ko‘rsatmoqda. Yoshlarimiz orasida dunyo miqyosidagi tanlovlar, olimpiada va musobaqalarda faxrli o‘rinlarni egallayotgan iqtidorli yoshlar soni yildanyilga ortib bormoqda. Bu g`alabalarning barchasiga albatta, inson kamolotining poydevorini yaratuvchilar sababchidirlar. Oilada birgina farzand tarbiyasi bilan shug`ullanayotgan ota-onalar ba’zida o‘z farzandining qiliqlaridan bezor bo‘ladi. Ular farzandini «bog`chaga berib, ancha qulog`im tinchib qoldi» deydilar. 33 2. So'z asos qilib olinadi. Analitik mashqlar yordamida o'rganiladigan tovush ajratibolinadi: ot. O'qituvchi ot rasmini ko'rsatadi, o'quvchilar uning nomini - so'zni aytadilar. O'qituvchi o tovushini cho'zib (o-o-o-ot) aytadi va qaysitovushni cho'zib aytayotganini o'quvchilardan so'raydi. O'quvchilar o tovushini aytgach, uning xususiyatlari haqida savol-javob o'tkaziladi. O tovushli so'zlar o'ylab toptiriladi. Shundan so'ng o harfi kesma harfdan yoki rasmli alifbodan ko'rsatiladi. Bunda o harfining shaklini esda olib qolishlariga alohida e'tibor beriladi 3. O'rganilgan harflar ichiga bugun o'rganiladigan harf aralashtirib qo'yiladi, bolalar uning ichidan notanish harfni ajratadilar, so'ng o'qituvchi bu harf ifodalaydigan tovushni aytadilar. O'quvchilar tovushning xususiyatlarini aytadilar. Shu harfni kesma harflar ichidan topib, kitob sahifasidan, rasmli alifbodan ko'rsatadilar. Shu tariqa tovush-harf bilan tanishtirilgach, o'qishga o'rgatish ustida ishlanadi. O'qishga o'rgatishda bo'g'in asos qilib olinadi. Buning uchun o'qituvchida bo'g'in jadvali bo'lishi lozim. Bo'g'in jadvali asosida o'qish namunasi ko'rsatiladi, ya'ni harflab emas, ichida, birinchi harfni ko'z bilan ko'rib, uning nomini dilda saqlab, ikkinchi harfni ko'rish va ikkalasini bog'lab, unlini mo'ljallab ulab aytish tushuntiriladi. Bo'g'in o'qish o'qituvchining namunasi asosida doimiy ravishda har bir darsda izchil olib boriladi. Bunda quyidagi kabi jadvaldan foydalanish mumkin. Bunda «Alifbe» sahifalaridagi so'zlarni oldin bo'g'inga bo'lish, so'ng o'qishni mashq qilish yaxshi samara beradi. O'qituvchining namunali o'qishidan so'ng xor bilan o'qish, yakka-yakka o'qishdan, shivirlab o'qishdan foydalaniladi. Ayniqsa, sekin o'qiydigan o'quvchilar bo'lgan sinflarda xor bilan o'qitish o'qishni tezlashtirishga yordam beradi. Sinf o'quvchilarining o'qish ko'nikmalaridan kelib chiqib, matndagi so'zlarni harf xattaxtasiga bo'g'inlarga bo'lib yozish, o'rganilgan harflarni hisobga olgan xolda qo'shimcha so'z birikmalari, gaplar tuzib yozish va o'qitish usulidan ham foydalaniladi. Ma'lumki, «Alifbe» sahifalarida bo'g'in tuzilishi murakkablashib boradi. 15 O‘Z BEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT AMALIY FANLAR UNIVERSITETI “PEDAGOGIKA” KAFEDIRASI “Savod o‘rganishga tayyorlovchi davr, bu bosqichdagi o‘qish va yozuv darslarining mavzulari hamda ish turlari” mavzusidagi KURS ISHI Bajardi: BT22-S-31A guruhi talabasi Qironova Muxlisa Rahbar: Kuranbayeva Xusnora Abdullayevna _________________ (imzo) Toshkent-2024 5. X.Ibragimov, U.Yo’ldoshev, X.Bobomirzayev. Pedagogik psixologiya T2007. 6. Davlat tili to’g’risidagi qonun-amalda” Qumri Abdullayeva, Boshlang’ich ta’lim jurnali 2007-4-son. 5-bet.32b 7. G`offorovaT, G`ulomova X, Eshturdiyeva G “1-sinfda savod darslari” Toshkent “O‘qituvchi” 1996 yil, 86 bet 8. N.T.Sabirova. Interaktiv metodlar bilan o’quvchilarni boshqaramiz. - Qori Niyoziy nomidagi O’z PFITI aspiranti. Maktab va hayot jurnali 2008 yil 5- son 46 b betlar 37 Yozuv darsida o'quvchilar «Yozuv daftari» bilan ishlaydilar. Sinfda o'rganilgan harfni uyda mashq qilish uchun alohida daftar bo'lgani ma'qul. O'qituvchi yozish vaqtida 65 gradus qiyalikda yozishni, buning uchun daftar parta ustiga 25 gradus qiyalikda qo'yilishini ta'kidlab turadi. Orfofafiya grekcha «to'g'ri» va «yozaman» so'zlaridan olingan bo'lib, adabiy tilning yozma shakli bilan bog'liq. Orfografiya to'g'ri yozish haqidagi qoidalar ko'nikmasidir. Orfografiyani bilmay turib, fikrni adabiy til normalari asosida yozma ifodalab bo'lmaydi. O'quvchilarning orfografik savodxonligi qaqida g'amxo'rlik qilish tilning aniqligi, fikrni to'g'ri ifodalash, kishilar bilan o'zaro xatosiz muomala qilish uchun g'amxo'rlik demakdir. Savod o'rgatishda bolalarda grafik malakani shakllantirish bilan bir vaqtda imloga oid malakani shakllantirishga ham zamin yaratiladi. II. BOB. Savod o‘rgatish davrida o‘quvchilarni diktant yozishga o‘rgatishda pedagogic texnilogiyadan foydalanish 2.1. Diktant turlari haqida ma’lumot O‘quvchilar savodxonligini oshirishda foydali mashqlardan biri diktantdir. Diktant o‘tkazishda o‘quvchilarning imkoniyatlarini hisobga olish, ishda aniqlika e`tibor berish, soddadan murakkabga borish muhim ahamiyatga egadir. Shuningdek, o‘quvchilarni o‘z-o‘zini tekshirishga odatlantirish zarur. O‘quvchi diktant yozishda so‘zning harfiy ifodasini ko‘rmay, eshitish sezgisi orqali tovushlar majmuasini tasavvur etadi, tovushlarni harflar bilan almashlab yozadi. Bunda psixologik jarayon bilan fiziologik jarayonning birgalikda harakatlanishi so‘zlar shaklining bolada mustahkamlanib borishiga imkon beradi. Shuning uchun ham diktant imlo o‘rgatishda o‘z tabiatiga ko‘ra to‘la ta`limiy yozma ish hisoblanadi. Diktantntlar maqsadiga ko‘ra ikki turli bo‘ladi: I. Ta`limiy diktant. 22 Masalan, 2-sinfda nutq va gap haqida tushuncha hosil qilingandan keyin shunga oid birorta matn yuzasidan ko‘rsatish diktanti o‘tkaziladi. Yozuv taxtasidagi matn ifodali qilib o‘qilgach, gapning oxirida ovozning pasayishi, yozuvda nuqta qo‘yilishi, gapning birinchi so‘zi bosh harf bilan boshlab yozilishi suhbat yordamida tushuntiriladi. So‘ng matn ustini parda bilan berkitib, aytib yozdiriladi. O‘qituvchi birinchi gapni (Tong otdi) aytadi, nuqta qo‘yilishi aytmaydi. O‘quvchilar gapni yozib oxiriga nuqta qo‘yadilar. O‘qituvchi keyingi gaplarni ham shu tartibda aytib yozdiradi. Matn yozdirib bo‘lingach, yozuv taxtasidagi matn ochiladi. O‘quvchilar yozganlarini yozuv taxtasidagi yozuvga taqqoslab, xatolarini tekshirib to‘g`rilaydilar. O‘qituvchi o‘quvchilar daftarini darsning oxirida yig`ib oladi, tekshirib, mustaqil ishlar singari baholaydi. 2-sinfda so‘z oxirida jarangsiz jufti eshitiladigan maktab, maqsad kabi so‘zlarning yozilishini mustahkamlash uchun quyidagi to‘rtlikni ko‘rsatish diktanti qilib yozdirish mumkin. Bizlar yosh avlad, Yashaymiz hur, shod. Mehnat-la obod, Mening Vatanim. Bunda matn ifodali o‘qib berilgach, savol-javob yordamida o‘quvchilar shod, avlod, obod so‘zlarining oxirida kelgan undoshning jarangsiz jufti «t» talaffuz qilinishini, ammo yozuvda «d» harfi bilan yozilishini aytib, tekshirish yo‘lini (bunday so‘zlar oxirida qanday harf yozilishini aniqlash uchun shu so‘zga unli qo‘shib o‘qilishi kerakligini) eslatadilar. Matnni bekitib aytib yozdiriladi. O‘quvchilar matnni yozib bo‘lgach, parda ochiladi. Ishning davomi yuqoridagi tartibda davom ettiriladi. So‘z oxirida jarangsiz jufti eshitiladigan so‘zlarning yozilishini mustahkamlash maqsadida ko‘rsatish diktantining ikkinchi usulidan ham foydalanish mumkin. Bunda matn to‘liq yozilmay, balki o‘rganilishi lozim bo‘lgan mavzuga doir so‘zlargina (shod, avlod, obod) yoziladi. O‘qituvchi shu so‘zlar ishtirok etgan she`rni bir marta o‘qib beradi. Matn mazmuni ikki-uch o‘quvchiga so‘zlatiladi va matndagi shod, avlod, obod so‘zlari yozuv taxtasiga yoziladi. Yozuv taxtasigai so‘zlar ikki-uch o‘quvchiga o‘qitilgach, suhbat yordamida o‘quvchilar shu so‘zlarning aytilishi va yozilishini, so‘zlarning oxirida qanday harf yozilishini tekshirish yo‘lini tushuntiradilar yoki o‘qituvchining o‘zi tushuntiradi. Shundan so‘ng matn aytib 27 2.2. Savod o‘rgatish davrida zamonaviy usullardan foydalanishning ahamiyati o‘ziga xos tomonlari Savod o’rgatish davrida zamonaviy usullardan foydalanishning ahamiyati o’ziga xos tomonlari Bolalarni o’qish va yozishga o’rgatish, davrida savod o’rgatish darslarini to’g’ri tashkil etilishi ham muhim ahamiyatga ega. Analitik- sintetik tovush metodida o’qish va yozish darslari bir vaqtda, parallel olib boriladi. Bir soatda tovush-harf o’rganilsa, keyingi darsda o’sha tovushni ifodalovchi harfning yozilishi o’rgatiladi, har ikki turdagi darsni to’g’ri tahlil qilish uchun quydagilarga e’tibor beriladi; 1.Ta’limning didaktik jihatlariga e’tibor berilib, uni so’nggi yutuqlar bilan to’ldirib borish. 2. O’quvchilarni yosh va fizialogik jihatlariga e’tibor berish. 3. Ularda mustaqil faoliyatni rivojlantirish ishlarini keng qo’llash. 4. O’qish va yozishning uzviyligiga e’tibor berish 5. Alifbo va unga qo’shimcha materillardan unumli foydalanish. Savod o’rgatish jarayoni o’qituvchi uchun ham, o’quvchi uchun ham g’oyat ma’suliyatli davr bo’lib ulardan kuch, g’ayratni, bilmni talab etadi. Bu davrdagi darslar qanchalik qiziqarli va ta’sirli tashkil qilinsa bolaning savodini chiqarish shunchalik oson kechadi, ularning o’qishni o’rganishga bo’lgan qiziqishlari ortadi. Buning uchun mualimlar bolada motiv hosil qilish va uni rivojlantirishga e’tibor qaratishlari lozim. Motiv kishini biror ish harakatga undovchi, da’vat, turtki. Motiv bolada bilim olish ishtiyoqiga va qiziqish uyg’otadi. O’qituvchilar bundan mohirlik bilan foydalanishlari va o’quchilarga beriladigan mustaqil ishlar tizimini ishlab chiqishlari foydadan holi bo’lmaydi. Motiv hosil qilishga ta’limiy o’yinlar ham muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki 6-7 yoshli bolalar hayotida maktab davri ancha murakkab davr bo’lib bolalar jiddiy sinov turadi. Bola yangi jamoa-maktab jamoasiga kirib boradi, endi shu jamoaning asosi ekaninni his etishga intizomga yangi sharoitiga moslashishiga majbur bo’ladi. Bola kichkina bo’lishga qaramay uni bajaradigan 29 chiziqlari, ular bo'ylab qo'lni harakatlantirishni esda saqlashi, harfni harfga qanday ulash, qatorga sig`ish-sig`masligini mo'ljallashi lozim. Bu jarayon o‘quvchini aqliy va jismonan charchatadi, ayniqsa, ularning barmoq va yelka muskullari charchaydi. Shuning uchun ham darsda ikki-uch marta daqiqali jismoniy mashqlar o'tkazilishi maqsadga muvofiqdir. Yozuv jarayonida o'quvchi ruchkani qog'oz ustida sekin, ishonchsizlik bilan qimirlatadi, bir harfni yozib to'xtaydi va namuna bilan solishtiradi, ba'zan chiziqdan chiqib ketadi, noto'g'rilarini bo'yab, to'g'rilaydi. Bunda u o'qituvchiga har daqiqada murojaat qiladi, uning qo'li va boshi yozishda birgalikda harakat qiladi. Yozuv jarayoni o'quvchilarning ongli harakat qilishlarini ham talab etadi. 1.2. Savod o‘rgatish davrida o‘quvchilarni o‘qish va yozishga o‘rgatish masalalari Ma'lumki, savod o'rgatish, o'qish darslarining asosiy vazifasi o'quvchilarga tovush va harfni tanishtirish, ularning to'g'ri talaffuzini o'rgatish orqali bolalarda to'g'ri, ongli, ifodali o'qish ko'nikmalarini shakllantirishdan iborat. Shuningdek, o'quvchilar lug'atini boyitish, bog'lanishli nutqini o'stirish, bilimini boyitish, mavxum tafakko'rini shakllantirish, eshitish, qabul qilish sezgisini o'stirishda ham bu davr mas'uliyatliligi bilan alohida o'rin tutadi. Tayyorgarlik davri o'qishda o'rgatish uchun zamin hozirlaydi. Bu davrda bolalarda o'zgalar nutqning eshitish, diqqatni to'plash, til birikmalarini (tovush, bo'g'in, so'z, gap) farqlash, ajratish, ularning vazifalarini anglash kabi xususiyatlar shakllanadi. Bular o'quvchilarning o'qishni muvoffaqiyatli egallashlariga yordam beradi. O'qishga o'rgatish uchun avvalo o'quvchi tovush va harf bilan yaxshi tanishtirilishi lozim. Tovush va harf bilan tanishtirishda bo'g'indan tovushni ajratish tamoyiliga rioya qilinadi. Harf bilan tanishtirish bir necha xil yo'nalishda amalga oshirilishi mumkin: 1.Mazmunli rasm yuzasidan savol-javob usuli bilan bog'lanishli hikoya tuzdiriladi. Undan kerakli gap, so'ng kerakli so'z ajratib olinadi, so'ngra so'z ustida yuqoridagi kabi tahlil ishlari uyushtiridadi. 14 Diktantning bu turi o‘rganilgan mavzularni mustahkamlash maqsadida yozuv darsining biror qismida o‘tkazilib, unga alohida soat ajratilmaydi. Ta'limiy diktantlar tashkil etish va bajarilish usuliga ko'ra quyidagi turlarga bo'linadi: 1.Ta'kidiy diktant. 2.O'z diktant yoki yoddan yozuv diktanti. 3.Izohli diktant. 4.Saylanma diktant. 5.Erkin diktant. 6.Rasm diktant. 7.Lug'at diktant. 8.Ijodiy diktant. Shulardan saylanma, erkin va ijodiy diktantlarda matn ma'lum o'zgarishlar bilan yoziladi. Tekshiruv diktantida yaqinda yoki ilgari o'rganilib, mashqlar bilan mustahkamlangan qoidalarni o'quvchilar qay darajada o'zlash-tirganliklari aniqlanadi. Tekshiruv diktanti biror bo'lim o'rganilgandan so'ng yoki chorak oxirida o'tkaziladi. Tekshiruv diktanti o'quv yili davomida 5-6 marta o'tkaziladi. Diktantning bu turida yo'l qo'yilgan xatolar chuqur tahlil qilinadi, ularni bartaraf qilish usullari belgilanadi. Shu jihatdan tekshiruv diktantining ta'limiy ahamiyati katta. Imloviy mashq sifatida diktantning xilma-xil turlaridan foydalaniladi. Ta'kidiy diktantdan qoidani amaliyotga tatbiq etish usullarini yaxshi bilib olish maqsadida foydalaniladi. Matnni yozishdan oldin, uni yozish jarayonida, izohli yozuvdagi kabi, o'quvchilar so'zni qanday yozishni va nima uchun shunday yozilishini tushuntiradilar. O'z diktant yoki yoddan yozuvda o'rganilgan imloviy qoida asosida yoziladigan so'zlar bo'lgan matnni o'quvchilar o'zlari o'qib yodlaydilar (ko'rib idrok qiladilar) yoki o'qituvchi rahbarligida eshitib yodlaydilar (idrok qiladilar), keyin o'zlari mustaqil yozadilar. Izohli diktant o'quvchilarning qobiliyatiga qarab ikki xil o'tkaziladi. O'quvchi, odatda, o'qituvchining ko'rsatmasi bilan ma'lum so'zning yozilishini diktant yozishdan oldin yoki keyin izohlaydi. So'zning yozilishini bo'g'in-tovush, tovush-harf tomondan tahlil qiladi, unga qoidani tatbiq etadi. 23 uni tatbiq qilishga o'rganganlaridan so'ng o'tkaziladi. Bayon yozganda o'rganilgan imlo qoidalarini to'g'ri tatbiq etish ularning ongli o'zlashtirilganligini ko'rsatadi. Diktantning bu turi o‘rganilganlarni o‘quvchilar qanchalik o‘zlashtirganini sinash, tekshirish maqsadida o‘tkaziladi. Shu o‘rinda biz bu aytib o‘tgan diktant o‘tkazish usullari xususida to‘xtalishni joiz deb bildik. Lug ‘ at diktanti. Lug ‘ at diktant o‘rganilgan imlo qoidalarini mustahkmlash, o‘quvchilarning so‘z boyligingi oshirish maqsadida o‘tkaziladi. Bundan tashqari, o‘rgailgan imlo qoidalarini o‘quvchilar tomonidan qanchalik o‘zlashtirlganini sinash, hisobga olish maqsadida ham o‘tkazilishi mumkin. Lug ‘ at diktant uchun o‘rganilgan imlo qoidasi asosida yoziladigan so‘zlar, so‘z birikmalari yoki turli narsalar va ularning rasmlaridan foydalaniladi. Agar tayyor so‘z va so‘z birikmalari yozdiriladigan bo‘lsa, dastlab ularning ma‘nosi, talaffuzi va yozilishi suhbat orqali izohlab tushuntiriladi. Diktantda turli narsalar yoki ularning rasmlaridan foydalaniladigan bo‘lsa, ishni quyidagicha tashkil etiladi: tanlangan narsa rasmlari yoki o‘zi tartib bilan o‘quvchilarga ko‘rsatiladi. O‘quvchilar rasmda ifodalangan narsa nomini yozib, vergul qo‘yadilar. Ish shu tarzda davom etadi. O‘qituvchi birinchi so‘zni bosh harf bilan boshlab yozish va oxirgi so‘zdan keyin nuqta qo‘yish kerakligini ta`kidlaydi. O‘quvchilar yozganlarini imlo lug ‘ atiga yoki o‘zlarining lug`at daftarlariga solishtirib tekshiradilar. Yo‘l qo‘ygan xatolarini mustaqil ravishda to‘g`rilaydilar, keyin esa o‘qituvchi tomonidan tekshirib baholanadi. Lug‘at diktantini yozish uchun: 2 sinfda 3 ta so‘z; 3-sinfda 10 so‘z; 4-sinfda 12-15 ta so‘z bo‘lishi mumkin. Saylanma diktant. Saylanma diktant o‘rganilgan grammatik va imlo qoidalarini mustahkamlashga, ularni amalda qo‘llashga yordam berish bilan o‘quvchilar mavzuni qay darajada o‘zlashtirganliklarini aniqlashga ham imkon beradi. Diktantning bu turida o‘quvchi o‘qituvchi aytgan matnning yoki gapning hammasini yozmay, o‘rganilgan qoidalar asosida yoziladigan so‘zlar yoki so‘z birikmalarinigina saylab yozadi, shuning uchun ham saylanma diktant deyiladi. Saylanma diktant quyidagi tartibda o‘tkaziladi: o‘qituvchi «Diktantlar 25 Shuni ta'kidlash kerakki, savod o'rgatish davrida bola harflarni yozishdan oldin uni qanday shakllantirishni ko'z oldiga keltirib, fikrlab oladi, ba'zan harf shaklini havoda «chizadi», harf namunasini ko'chiradi, tarkibini tahlil qiladi, uni qanday yozishni o'zicha sekin gapiradi: o'qituvchi o'quvchi yoniga o'tirib, ruchkani to'g'ri ushlatadi va uning qo'li bilan harfni yozishni ko'rsatadi yoki o'zi yozib tushuntiradi. Bundan tashqari, bola yozuvning texnik tomoniga katta jismoniy kuch sarflaydi. Savod o'rgatish oxirida bola bir darsda 20 tacha so'zni yozishi mumkin. O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining qaroriga binoan 1993 yil 2 sentabrda «Lotin yozuviga asoslangan o'zbek alifbosini joriy etish to'g'risida»gi qonun qabul qilindi. 1995 yil 6 mayda qonunga o'zgartirishlar kiritildi. Bu alifbodagi harflarning asosiy xususiyati bosmasdan, qo'lni uzmasdan bog'lab yozishga mo'ljallangan. Shuning uchun yozuvga o'rgatish metodikasida harflarni qo'shishga alohida ahamiyat beriladi. O'quvchilar barcha harflarni bir-biriga qo'shish yo'lini bilishlari lozim. Maktabda asosiy yozuv o'uroli sharikli ruchka, xattaxtada yozish uchun bo'rdan foydalaniladi. Savod o'rgatish davrida bolalarni yozuvga o'rgatish uchun turli vaqtlarda turli xil chiziqli daftarlardan foydalanilgan: dastlab chiziqsiz silliq qog'oz ishlatilgan bo'lsa, keyin quyoq yopiq chiziqlar bilan kesilgan uch chiziqli daftardan foydalanilgan. Bunday daftarda yozuvga o'rgatilgan bola boshlang'ich sinflarni bitirgunga qadar besh xil daftarga yozishni o'rganishi talab etilar edi. Hozirgi vaqtda yozuvga o'rgatish uchun ikki chiziqli daftar tavsiya etiladi. Xattaxta ham shunga mos bo'lishi talab qilinadi; 2-sinfdan, ba'zan birinchi sinfda o'quv yilining ikkinchi yarmidan boshlab bir chiziqli daftarga yozishga o'tiladi. Daftar tutishda bolalarni xoshiya qoldirishga, daftar chiziqlariga rioya qilishga, harflarni bir xil hajmda yozishga, sarlavxani aniq va to'g'ri ajratishga, xat boshidan yozishda joy qoldirishni unutmaslikka o'rgatib borish ularda saranjomsarishtalikni tarbiyalaydi. 21 to‘plami»dan o‘rganilgan qoidaga mos, shu yozuv ko‘proq ishtirok etgan matnni tanlaydi. Matn darsdan oldin yozuv taxtasiga yozib qo‘yiladi. (Ko‘chma yozuv taxtasidan foydalanish ham mumkin). O‘qituvchi matnni bir marta o‘qib bergach, matn tahlil qilinib, o‘rganiladigan qoida asosida yoziladigan so‘zlar yoki so‘z birikmalari aniqlatiladi hamda qoida takrorlab mustahkamlanadi. Keyin matn bir o‘uvchiga o‘qitilib, bolalar diqqati shu yozuvga jalb qilinadi. Matn parda bilan berkitib qo‘yiladi va o‘qituvchi bolalarga ta`kidlaydi: - Men matndagi gaplarni tartib bilan o‘qiyman. Sizlar men o‘qigan gaplarni to‘liq yozmay, takrorlangan qoidaga muvofiq bo‘lgan so‘z va so‘z birikmalarinigina saylab yozasizlar. Agar gapda shu qoida asosida yoziladigan so‘z yoki so‘z birikmasi bo‘lmasa, u gapni butunlay yozmaysizlar. O‘quvchilar saylanma diktantni yozib bo‘lgach, yozuv taxtasidagi matn ochiladi va ish o‘qituvchi rahbarligida tekshiriladi: o‘qituvchi saylab yozish kerak bo‘lgan so‘z va so‘z birikmalarining tagiga chizadi, o‘quvchilar yozganlarini yozuv taxtasidagi matn bilan solishtiradilar. Saylanma diktantni 3-4-sinflarda o‘tkazish maqsadga muvofiqdir. Diktantning bu turini yozish uchun o‘quvchi grammatik va imlo qoidalarini puxta bilgan bo‘lishi kerak. Saylanma diktant o‘quvchilarni har bir gapga, so‘z birikmasiga, har bir so‘zga diqqat bilan qarashga odatlantiradi, kerakli so‘zni, grammatik shaklni, qoidaga mos yozuvni tezroq topa bilishga, ziyraklikka o‘rgatadi. Ko‘rsatish diktanti. Ko‘rsatish diktanti boshlang`ich sinflarning hammasida o‘tkaziladi. Buning uchun o‘tilgan mavzuga doir matn «Diktantlar to‘plami» dan tanlanadi va darsdan odin husnixat qoidlalariga rioya qilgan holda yozuv taxtasiga yozib qo‘yiladi. Matn bir marta shoshmasdan ifodali qilib o‘qib beriladi. Suhbat (savoljavob) yordamida tushuntiriladi va o‘rganilgan qoidalar eslatilib, matn mazmuni mustahkamlanadi. Shundan keyin matn parda bilan bekitib qo‘yiladi va aytib yozdiriladi. Matnni aytib yozdirib bo‘lingach, parda osiladi. O‘quvchilar yozganlarini yozuv taxtasidagi yozuvga taqqoslab, yo‘l qo‘ygan xatolarini to‘g`rilaydilar. 26 Kirish Kurs ishining dolzarbligi : Boshlang'ich sinf ona tili darslariga qo’yilgan talablar. Boshlang'ich sinf ona tili darslariga qo’yilgan muhim talablardan biri o'quvchilar bilimini shakllantirish borasida ularning qobiliyatlarini o'stirish ustida ishlash bilimlarni ongli bo'lishiga erishish, o'quvchilarga har bir ishni o'ylab bajarishga odatlantirishdir. Maktabda amaliy ishlarning ahamiyati o'quvchilar tomonidan to'g'ri baholansa-da, o'quvchilarning nazariy bilimlaridan amalda foydalanishga qiynaladilar. Yozma ishlarni bajarishda grammatika qoidalaridan kam foydalanadilar. Aslida esa imlo savodxonlikni oshirish uchun ko'chirib yozish va amaliy mashqlar muhim o'rin tutadi. Psixologik tadqiqodlardan ma'lum bo'lishicha, imlo savodxonlik asta- sekinlik bilan shakllanadi. Amaliy ishlardan qoidaga o'tishda ham o'zlashtirish jarayoni sekinlik bilan kechadi. Dastlab o'qituvchi rahbarligida og'zaki muhokama qilinadi. Asta-sekin o'quvchilar o'ylab, mulohaza qilib anglay boshlaydilar. Borcha yozuv darslarida o'quvchilarga to'g'ri yozish qoidalarini ta'kidlab turish va amaliy ishlarni bajarish orqali ularning imlo savodxonliklarini oshirish mumkin. Barcha ona tili darslarida o'quvchilar bilishini va malaka qobiliyatlarini takomillashtirish maqsadida oldin o'tilgan darslarni takrorlashga vaqt ajratiladi. Takrorlash bilimlarni aniqlashga, hisobga olish va shu bilan bir vaqtda mustahkamlashga yordam beradi. Boshlang'ich sinflarda oldin o'tilganlarni takrorlash bilan bir vaqtda va takrorlash jarayonida oz-ozdan yangi bilimlar berib boriladi. Takrorlash orqali o'quvchilar o'z bilimlarini tartibga soladilar, mustahkamlaydilar. Ilg'or tajribali o'qituvchilar darslarni tashkil etishda oldin o'tilganlarni mustahkamlash, yangi bilimlarni o'zlashtirish bilan bir vaqtda keyingi darsda o'rganiladigan mavzu uchun zamin tayyorlaydilar. Xozirgi zamon darsi shundan 4 bordi), uyushiq bo'lakli gap (Anvar oyisiga yordamlashadi, ukasiga qaraydi), tuzadilar. Ular bu ko'nikmalarni amaliy -mashqlar yordamida egallaydilar. Bolalarning shaxsiy tajribalari, kishilar hayoti va tabiati, kuzatishlari nutq o'stirish uchun asosiy manba hisoblanadi. Predmetlar, uy-ro'zg'or asboblari, o'simliklar, hayvonlar qiziqarli suhbat uchun mavzu bo'lib xizmat qiladi. Suhbat jarayonida bolalarda hosil qilingan tasavvur asosida aniq tushunchalar shakllanadi. Birinchi sinf o'quvchilari nutqni o'stirishda bolalarning o'yin va ertaklari, rasm ko’rish va Bu nima? Bukim? Bu qanday predmet? Kim nima qilyapti? kabi savollar asosida suhbatdan ham foydalaniladi. Savod o'rgatish davrida nutq o'stirishga oid ish turlariga atrofdagi jonli predmetlarning nomini, ularning belgilarini aytish, predmetlarni ma'lum belgilari asosida guruhlash kabi mashqlar kiradi. Masalan, o'qituvchining topshirig'iga muvofiq ma'lum bir temada (kuz, mevali bog', oila, sinf, maktab haqida) ikki so'zdan iborat gap tuzadilar; keyinroq esa shunday yirik gaplar tuzib, uni savollar yordamida yoyiq gapga aylantiradilar. O'rgangan harflaridan so'zlar va kichik gaplar tuzib yozadilar. O'qish darslarida rasmga qarab kichik hikoyacha tuzadilar, o'qituvchi savoliga to'liq javob berishga o'rganadilar. Alifbedagi rangli chiroyli rasmlar tevarak-atrofdagi predmet va xodisalar, hayvonlar va o'simliklarning nomini idrok etishga, bilib olishga yordam beradi. Savod o'rgatish davrida grammatik-orfografik bilimlarni amaliy o'zlashtirish. Savod o'rgatish davridayoq bolalar grammatika va imlodan ayrim materiallarni amaliy asosda o'zlashtira boradilar, ya'ni ularga mavzu tushuntirilmaydi, nazariy ma'lumot berilmaydi. Bolalar og'zaki va yozma nutqni o'zlashtirish va yozma mashqlarni bajarish bilan o'quv yilining ikkinchi yarmida yoki keyingi sinflarda o'rganiladigan mavzularni o'zlashtirishga tayyorlaydilar. Savod o'rgatishning birinchi oylaridayoq bolalar Ali, Omon, Olam, Naima kabi juda ko'p ismlarni o'qiydilar va kishilarning ismlari bosh harf bilan yozilishini amaliy o'zlashtira boradilar. Bu bilan ular o'quv yilining ikkinchi yarmida o'rganiladigan kishilarning ismi bosh harflar bilan yozilishiga doir imlo qoidasini o'zlashtirishga 18 yetkazish, bu maqsadga erishish, hech shubhasiz, davlatimiz, jamiyatimizning e’tibor markazida turishi, olib borayotgan siyosatimizning ustuvor yo’nalishi bo’lib qolishi shart. Kurs ishining maqsadi: Ona tili o'qitishning mazmuni va metodlari o'quvchilarga dastur ta'lab qilgan hajmda puxta bilim berish, ko'nikma va malaka hosil qilishga ko'maklashish lozim. Mazkur maqsad va vazifalarni to'laqonli bajarish uchun o'qituvchi faqat dars bilan chegaralanib qolmasligi kerak. Darsdan tashqari paytlarda ham muntazam ish olib borishi yaxshi natija beradi. Kurs ishining obyekti. Kurs ishida Boshlang`ich sinflarda ona tilidan o‘quvchilarning yozilishi qiyin so‘zlarni yozishga o‘rgatishda zamonaviy pedagogika texnologiyalari asosida o‘rganishni anniq belgilab beradi . Kurs ishining predmeti. Boshlang'ich sinf ona tili ta'limi o'quvchilarga nutq faoliyatining asosiy turlarini o'stirish masalalarni hal etadi va zamonaviy pedagogik texnologiyalar yordamida o‘rganish shuning barobarida o‘quvchilarini ona tili darslarida bo‘lgan darslarini oshirishdan iborat deb belgiladik. Kurs ishi vazifalari:  savod o‘rgatish davrida o‘quvchilarni diktant yozishga o‘rgatish;  savod o‘rgatish davrida zamonaviy usullardan foydalanish;  boshlang`ich sinf o‘quvchilarini yozilishi qiyin so‘zlarni yozishga o‘rgatish  diktant turlari haqida ma`lumot berish. Kurs ishi mavzusining ilmiy –amaliy ahamiyati: Barcha ona tili darslarida o'quvchilar bilishini va malaka qobiliyatlarini takomillashtirish, ona tilidan o‘quvchilarning yozilishi qiyin so‘zlarni yozishga o‘rgatish maqsadida oldin o'tilgan darslarni takrorlashga vaqt ajratiladi. Takrorlash bilimlarni aniqlashga, hisobga olish va shu bilan bir vaqtda mustahkamlashga yordam beradi. Boshlang'ich sinflarda oldin o'tilganlarni takrorlash bilan bir vaqtda va takrorlash jarayonida oz-ozdan yangi bilimlar berib boriladi. Takrorlash orqali o'quvchilar o'z bilimlarini tartibga soladilar, mustahkamlaydilar. 6 Shuning uchun o'qituvchi har bir bo'g'in tuzilishining murakkabligiga qarab ish usullarni belgilab olishi zarur. Masalan, uch tovushdan tuzilgan, to'rt tovushdan tuzilgan bo'g'inlarni o'qishga o'rgatish ham o'ziga xos qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Bunda o-lam, Man-non, tipidagi bo'g'inlarda — o-la:m, Ma: n- no: n tarzidagi qo'shimcha chiziqdan, bodring, do'st tipidagi bo'g'inda ring, do'st tarzidagi qo'shimcha chiziqlardan foydalaniladi. So'zlarni o'qishga o'rgatishda bilib o'qitishdan tashqari jadvallar ham yaxshi samara beradi. Umuman olganda, har bir o'qish darsida albatta bo'g'in tuzilishi murakkab so'zlarni o'qish mashqi o'tkazilishi lozim. Bu usul o'quvchilarda o'qish malakasining takomillashuviga yordam beradi. O'qishga o'rgatishda so'zlarni va gaplarni to'ldirib o'qish ko'nikmalarini hosil qilish o'quvchini gap tuzishga, tez fikrlashga yo'naltiriladi. O'quvchi tushirib qoldirilgan harf va so'zni rasmga qarab topadi, uning gap mazmuniga mos yoki mos emasligiga e'tibor beradi, o'rtoqlariga nisbatan tez topib, o'qituvchining raxmatiga sazovor bo'lishga intiladi. «Alifbe» darsligidagi matnlarda turli tinish belgilari ishlatilgan. Ular shularga mos ohang tanlashni, to'xtash, pauza qilish o'rinlarini belgilab olishni taqozo etadi. Bunda ham o'qituvchining tushuntirishi (birinchi uchragan tinish belgini izohlashi) va ifodali o'qish namunasini ko'rsatishi katta ahamiyat kasb etadi. Ifodali o'qilgan matngina tushunarli tuziladi. Har bir predmetda bo'lgani kabi o'qish darslarida ham ta'lim-tarbiya birligiga e'tibor beriladi. O'qish darslarida tarbiya o'qilgan matnning ongli o'zlashtirilishiga bog'liq. O'quvchi matnda fikr nima haqida borayotganini anglasagina, o'zida shunday xislatlarni shakllantirishga harakat qiladi. Ikkinchidan esa yaxshi inson bo'lish uchun o'qishning zarurligini anglaydi. Shuning uchun ongli o'qishni ta'minlashda matn bilan unga ishlangan mazmunli rasmlar o'rtasidagi bog'lanishlarni aniqlashtirishga, matn yuzasidan savollar berishga diqqat qaratish lozim. Masalan, rasmni kuzating, matnda nima haqida gap boradi? Rasmda nima tasvirlangan? Ular orasida bog'lanish bormi? Matn mazmunini rasmga qarab so'zlab bering. Yoki: Bolalar qayerga bordilar? Qizning ismi nima? Bolaning ismi-chi? Ali, Lola nima qildi? Ular qanday lolalar terdilar? Demak, o'qish o'qiganlarni 16 Har bir malaka ham ta'lim berish, ko'nikmani shakllantirish va shu asosda qator mashqlarni bajarish natijasida hosil qilinadi. Grafik malaka, birinchidan, qo'l- harakat malakasidir, bu harakat birinchi qarashda muskul kuchiga asoslanadi. Ikkinchidan, yozuv jarayonida nutqning o'zlashtirilgan birligi bo'lgan tovush grafik belgilarga, ya'ni harfga tarjima qilinadi. Bu yozuvga ongli faoliyat tusini beradi. Yozuvning ongliligi, birinchidan, tovush va harfning to'g'ri nisbatini, ikkinchidan, bir qancha grafik va orfografik qoidalarga rioya qilishni, uchinchidan, o'z fikrini, taassurotini ifodalashda yozuv malakalaridan foydalanishni talab qiladi. Yozishdan birdan-bir maqsad fikrni ifodalashda yozuvlaridan foydalanish hisoblanadi. Bu maqsadni bolalar tez anglab yetsalar, ularda yozma nutq malakasi shunchalik muvoffaqiyatli va to'g'ri shakllanadi. Savod o'rgatish jarayonida bolalar juda sekin yozadilar, uz fikrini, xatto bir yozuv bilan yozma ifodalash uchun ham yarim oylar o'tadi. Yozuv malakasi o'qish malakasi bilan uzviy bog'liqdir. Bola yomon o'qisa, yozuvni egallashi qiyin bo'ladi, chunki bo'g'inlab o'qish malakasidan so'ng, bo'g'inlab yozish malakasi shakllanadi. Yozish va o'qish uchun bolaning umumiy nutqiy rivojlanishi katta ahamiyatga ega. Keyinroq bolalarda uz fikrini yozma ifodalash malakasi bir oz barqarorlashganda, bu malaka nutqga, fikrni ifodalash jarayoniga ham ijobiy ta'sir qiladi. Grafik malakani shakllantirishda quyidagi bosqichlar: 1. Turli shakllar andozasi ustidan chizish. Erkin rasmlar chizish. Yozuv qurollarini to'g'ri tutish, turli qiya elementlar chizish, uzunlikni, oraliq masofani chamalash va hokazo. 2. Harf elementlarini yozish, baravar masofada qisqa va uzun elementlar, osti va usti ilmoqli elementlar chizish. 3. Bosh va kichik harflarni alohida yozish, harf birikmalarini, bo'g'inni yozish, harflarni to'g'ri tushib yozish malakasini hosil qilish uchun so'z yozish. Grafik malakani hosil qilishdan asosiy maqsad, harflarni bosmasdan bir tekisda, elementlarga ajratmay bog'lab tez, bir maromda yozish, so'zlarni qatorga to'g'ri joylashtirishdir. 20 iboratki, o'quvchi, tinglovchi, o'qituvchi esa ma'ruzachi bo'lib qolmasligi kerak. Balki o'qituvchi darsni kuzatib tartibga soluvchi rejissyorga aylanmog'i lozim. O'qituvchi darsni shunday tashkil etishi kerakki hamma o'quvchi shu mavzu yuzasidan mustaqil fikr yuritsin, o'z fikrini ayta olsin, kamchiligi bo'lsa o'rtoqlari va o'qituvchi javobidan kelib chiqib to'g'rilay olsin. Darsning xarakter xususiyatiga qarab dars interfaol usulda bo'lishiga erishishi lozim. Darslarda testlardan va tarqatmali materiallardan foydalanish ham yahshi natija beradi. Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi : Boshlang’ich sinf o’quvchilarining o’z nuqtai nazariga, qarashlariga ega insoniy fazilatlar sohibi sifatida shakllanishi esa ularning xatti-harakatlari, o’z burchiga munosabati, atrofdagilar bilan muloqoti orqali yaqqol namoyon bo’ladi. Shu bois, o’quvchilarning yozma va og’zaki nutqini o’stirish, muloqot madaniyatini egallab borishlarida ta’lim hamda tarbiya imkoniyatlaridan foydalanish ham dolzarb ahamiyatga ega. Mazkur malakaviy ishida savod o’rgatish davrida ta’limiy diktantlardan foydalanish orqali dars samaradorligini o’stirish omillari, samarali metod va usullarni qo’llash texnologiyasi asosidagi darslarni loyihalashtirish metodikasi yoritilganligi uning dolzarbligini belgilaydi. Bolaning jismoniy va psixologik rivojlanishidagi eng asosiy davr — bu boshlang’ich sinf davridir. Hammamiz bilamizki, sobiq tuzum sharoitida bu masalaga, afsuski, yetarlicha ahamiyat berilmas edi. Quyi sinflarda dars berish asosan, o’rta maxsus ma’lumotga ega bo’lgan muallimlarga topshirib qo’yilgan edi. Boshlang’ich ta’limning yosh avlod hayotidagi roli va ahamiyatini hisobga olgan holda, bunday nomaqbul holatga butunlay barham berildi va bu vazifani bugungi kunda oliy ma’lumotli, yuksak professional mahoratga ega bo’lgan pedagog kadrlar bajarmokda. Ayni paytda, "Sog’lom bola yili"-ning maqsad va vazifalaridan kelib chiqqan holda, farzandlarimizda, ayniqsa, qiz bolalar o’rtasida jismoniy tarbiya va sportga mehr uyg’otish, sog’lom turmush tarzini targ’ib qilish bo’yicha aniq tadbirlarni belgilab, amalga oshirishimiz lozim. To’rtinchidan, hammamizga ayonki, farzandlarimizni, yangi avlodni sog’lom va barkamol qilib voyaga 5 Bu o'qish va yozish faoliyatida o'quvchi uchun qiyinchilik tug'dirgandek tuyulsa- 16 da, aslida o'qish va yozish jarayonini soddalashtiradi, chunki tilimizdagi tovushni ifodalovchi harflar soni uncha ko'p emas. O'qish va yozishni o'zlashtirish uchun tovush va harflarning o'zaro munosabatiga oid qoidalarni o'zlashtirish kifoya. Savod o'rgatish metodikasida o'zbek tili tovushlar va harflar tizimining o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olish talab etiladi. O'zbek tilining tovush tizimi va yozuvi. O'zbek tili yozuvi fonematik yozuv hisoblanadi. 1993-yil 2- sentabrdagi ,,Lotin yozuviga asoslangan o'zbek alifbosini joriy etish to'g'risida"gi qonunga muvofiq o'zbek tili yozuvi uchun lotin grafikasi asos qilib olindi. Nutqning har bir tovushi uchun unga mos grafik shakl qabul qilindi. O'qituvchi savod o'rgatish jarayonida o'quvchilarni tovush va harflar bilan tanishtirishda, ularni sintezlab o'qishga o'rgatishda o'zbek tilining fonetik xususiyatlarini hisobga olishi zarur. Savod o'rgatish analitik-sintetik tovush metodiga asosan olib boriladi. So'z bo'g'inga bo'linadi, bo'g'indan kerakli — o'rganilayotgan tovush ajratilib olinadi, tahlil qilinadi, o'rganiladigan harf bilan sintezlanadi, shu asosda harf va butun o'qish jarayoni o'zlashtiriladi. Bunda o'zbek tili grafik tizimi, tovushlarni yozuvda belgilash xususiyatlari hisobga olinadi. Savod o'rgatishda o'zbek tili grafik tizimining quyidagi xususiyatlarini hisobga olish muhim ahamiyatga ega: Savod o'rgatishda tovush-harf bilan tanishtirish unlilardan boshlanadi. Hozirgi o'zbek tilida 6 ta unli fonema mavjud: a, o, i, e, u, o‘. E harfi so'z va bo'g'in boshida qo'llanadi (ekin, echki, aeroplan), undoshdan keyin o'rta keng lablanmagan unli tarzida o'qiladi (kel, tez). Savod o'rgatishda oldin so'z boshida keladigan e, so'ngra undoshdan keyin keladigan e tovush-harfi bilan tanishtiriladi. 0 harfi o'zbekcha, umumturkiy so'zlarda quyi keng, lablangan o lovushini ifodalaydi, ruscha-baynalmilal so'zlarda urg'usiz bo'g'inda a tarzida (botanika), o‘ tovushi kabi (tonna), qisqa i tarzida (traktor) ta- 17 talaffuz qilinadi. Shuning uchun bu unli qatnashgan ruscha-baynalmilal so'zlar savod o'rgatish davridan so'ng o'quv jarayoniga kiritiladi. A tovushi bahor, savol kabi so'zlarda o kabi, muomala, munosabat kabi so'zlarda i tovishiga yaqin talaffuz qilinadi, lekin a yoziladi. U 9 Aqliy hujum - muammolarni hal qilishda keng qo'llaniladigan samarali metoddir. U qatnashchilarni o'z tasavvurlari va ijodlaridan foydalanishga undaydi. U berilgan har qanday muammoga ko'p sonli to'g'ri yechimlar topishda yordam beradi. Aqliy hujum muammo yechimini topishda muqobillarini aniqlashga yordam beradi. Dars mashg'ulotlarida o'tiladigan mavzuni, turli xil tomonlarini, qirralarini, qarama-qarshiliklarini ko'rsata olish, sinf o'quvchilarining mustaqil fikrlash qobiliyatlarini shakllantirish, o'zaro bahs-munozara yuritish, muloqotga chaqirish, munosabat bildirib, himoya eta olish, darsning yakunida mavzuning o'quvchilar tomonidan qanchalik qabul qilinganligi, o'zlashtirilganligini bilish, baholash maqsadida ushbu metodni qo'llash muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu darsning maqsadi - birgalikda o'qitish ko'maklashuvchi uslubiy yo'llar, ya'ni o'quvchilarning jamoada o'qitish yo'li bilan bilim olishlari to'g'risida tasavvur berishdir. Kichik guruhlarga bo'lish metodikasi - o'qituvchi tajribasi, mahorati, ijodiy yondashuv asosida turli xil usullar asosida bo'lishi mumkin. Masalan: sinf o'quvchilarini ranjitmaslik, kamsitmaslik, ularni estetik did nuqtai nazaridan, kelishmovchiliksiz, guruhlarda bo'lish maqsadida turli xil rivojlantiruvchi o'yinlar asosida yoki masalan; 6 xil rangda, rangli qog'ozdan har xil shaklda, kichkina hajmda, sinf o'quvchilarining jami sonini hisobga olgan holda, oldindan kesma shakl (doira, uchburchak, to'rtburchak, beshburchak va hokazo) tayyorlab qo'yiladi. Kesim shakli o'qituvchi mahoratiga bog'liq, har xil shaklda bo'lishi mumkin. Tayyorlab qo'yilgan rangli kesma shakllarni o'quvchilarga tarqatiladi (bu holda har-bir o'quvchi, ixtiyoriy ravishda o'zi xohlagan rangdagi kesma shaklini tanlab oladi). O'quvchilar tanlab olgan kesma shakldagi ranglar asosida o'qituvchi, o'quvchilarni osongina guruhlarga ajratib oladi. Masalan: Oq rang 1 -guruh Yashil rang 2-guruh Ko'k rang 3-guruh Jigar rang 4-guruh Sariq rang 32 Masalan, ,,Kitob — bilim manbai" — Kitob: Ki-tob. Ikki bo'g'in. Birinchi bo'g'inida k, i; ikkinchi bo'g'inida t, o, b tovushlari bor. Oxirgi b tovushi p tovushi tarzida talaffuz qilinadi. Unda b yoki p tovushini ifodalovchi harming yozilishini tekshirib aniqlaymiz. Buning uchun so'z oxiriga i tovushini qo'shamiz va aytamiz: kitobi. B tovushi yozilar ekan" kabi izohlanadi. Bu diktantda o'quvchilar qoidalarga oid so'zlarning tagiga chizadilar. Saylanma diktantda o'quvchilar diktovka qilingan gaplar yoki matnning hammasini yozmaydilar. Uning o'qituvchining topshirig'iga mos qisminigina (o'rganilgan qoida asosida yoziladigan so'zlarni, so'z birikmalarini) yozadilar. Masalan, bosh harf bilan yoziladigan so'zlarnigina yozish (1 -sinf), qaratqich kelishigidagi so'zni u bog'langan ot bilan yoki tushum kelishigidagi so'zni u bog'langan fe'l bilan birga yozish (4-sinf) kabi. Saylanma diktant o'quvchilarda imloviy ziyrak-likni o'stiradi. Erkin diktantda o'qiwchilarga mazmunni buzmay, gap tuzilishini o'zgartirish, bir so'zni unga yaqin ma'noli so'z bilan almashtirish erkinligi beriladi. Diktant uchun 3 —5 qismli matn tanlanadi. O'qituvchi awal matnni bir marta ifodali o'qib beradi, so'ngra matn mazmuni yuzasidan suhbat o'tkazadi. Ayrini qoidalarni eslatadi. Keyin matnning bir qismi qayta o'qib beriladi, o'quvchilar uning mazmunini yozadilar. Erkin diktant imlo qoidalarini mustahkamlashga xizmat qilishi bilan birga, o'quvchilar nutqini o'stiradi, fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi. Rasm diktant predmet rasmini yoki o'zini ko'rsatib o'tkaziladi: predmet rasmi ko'rsatiladi, o'quvchilar uning nomini aytadilarvayozib vergul qo'yadilar, ish shunday davom etadi (Birinchi so'z bosh harf bilan, qolganlari qoidaga ko'ra yozilishi eslatiladi). Rasm diktantda o'rganilgan qoidani, ayniqsa, o'quv yili davomida o'rganiladigan imlosi qiyin so'zlarni to'g'ri yozishni puxtalash, shuningdek, ularni o'quvchilar qanday o'zlashtirganliklarini sinash maqsadi ko'zda tutiladi. O'qituvchi mazkur maqsaddan kelib chiqib, imloviy malakani shakllantirish ustida ishlash bosqichini hisobga olgan holda, diktantning barcha turlaridan izchillik bilan foydalanadi. Bayon o'quvchilarning lug'atini boyitish, bog'lanishli nutqini o'stirishga qaratilgan orfografik mashq turlaridan biri hisoblanadi. Bayon orfografik mavzularni o'rganishning yakunlovchi bosqichida, o'quvchilar qoidalarni bilib olib, 24 Mundarija: Kirish ................................................................................................................... 4 I-BOB. Savod o‘rgatish davrida o‘quvchilarni diktant yozishga o‘rgatish masalalari 1.1. Savod o‘rgatish davrining o‘ziga xos xususiyatlari, maqsad va vazifalari………………………………………………………………....... 7 1.2. Savod o‘rgatish davrida o‘quvchilarni o‘qish va yozishga o‘rgatish masalalari …………………………………………………………...……... 14 II-BOB. Savod o‘rgatish davrida o‘quvchilarni diktant yozishga o‘rgatishda pedagogik texnilogiyadan foydalanish 2.1.Diktant turlari haqida ma’lumot.............................................................. 22 2.2. Savod o‘rgatish davrida zamonaviy usullardan foydalanishning ahamiyati o‘ziga xos tomonlari…………………. ………………………… 28 Xulosa…………...………………………………………………………….…... 35 Foydalanilgan adabiyotlar.................................................................................. 36 2 ishlari ko’p. Bular maktab, o’qish, uy vazifalarini bajarish, murakkab vazifalarni bajarish va boshqalar. Muhimi o’yindan maktabga, kundalik majburiy va uzoq mehnatga o’tish bola hayotida tub burilishdir. Buning o’zi bo’lmaydi; hatto maktabgacha tarbiya muassasalaridan bolalarga ham bu oson emas. Uydan maktabga kelgan bolalar uchun yana ham qiyindir. Ayniqsa 40-45 minutlik darsda o’tirish, tinglash va topshiriqlarni bajarish aqliy mehnat bolani tez toliqtiradi bola o’qishida maktabdan sovushi mumkin. Shuning uchun ham o’qituvchilar bola faoliyatini qiziqarli tashkil etishga intilishlari motiv hosil qilish va uni rivojlantirishga harakat qilishlari lozim. Motiv o’z-o’zidan hosil bo’lmaydi. Uni bolalar yoshiga psixalogik xususiyatlariga mos didaktik o’yinlar va mustaqil ishlar vositalariga nazariy bo’limlar oson egallanadi; o’quvchilarning bilim olishda qiziqishlari ortadi. Hozirgi kunda ta'lim jarayonida interfaol usullar, innovatsion texnologiyalar, pedagogik va axborot texnologiyalarni qo'llashga bo'lgan qiziqish kundan-kunga kuchayib bormoqda. Bunday usul o'quvchilarni tayyor bilimlarni o'zlari qidirib topishlariga, mustaqil o'rganib tahlil qilishlariga, xatto xulosalarni ham o'zlari keltirib chiqazishlariga o'rgatadi. O'qituvchi bu jarayonda shaxsni rivojlanishi, shakllanishi, bilim olishi va tarbiyalanishiga sharoit yaratadi. Shu bilan bir qatorda boshqaruvchilik, yo'naltiruvchilik funktsiyasini bajaradi. Ta'lim jarayonida o'quvchi asosoiy figuraga aylanadi. Darlarda yangi pedagogik texnologiyalarni shunday tashkil etilishi kerakki, bunda sinfdagi barcha o'quvchilar faollashishi zarur, ya'ni dars o'tish jarayonida o'quv materiallarining ma'lum bir qismi o'quvchilar tomonidan mustaqil o'rganiladi, so'ngra sinfda xar tomonlama muxokama etiladi. O'qituvchi o'quv jarayoni tashkilotchisi, rahbari, nazoratchisi hamdir. O'quvchining sinfda o'zini erkin xis qilishi va o'quv faoliyati uni emotsional jixatdan qoniqtririshi lozim, ana shundagina u o'zining fikrlarini erkin bayon qila oladi. Yangi pedagogik texnologiyalar xilma-xil bo'lib, qaysi metodni tanlash o'qituvchining o'tayotgan mavzusi, darsning maqsadi va vazifalariga bog’liq. 30

Mundarija:

Kirish ...................................................................................................................4
I-BOB. Savod o‘rgatish davrida o‘quvchilarni diktant yozishga o‘rgatish masalalari 
1.1. Savod o‘rgatish davrining o‘ziga xos xususiyatlari, maqsad va vazifalari……………………………………………………………….......7
1.2. Savod o‘rgatish davrida o‘quvchilarni o‘qish va yozishga o‘rgatish masalalari…………………………………………………………...……...

    

14

II-BOB. Savod o‘rgatish davrida o‘quvchilarni diktant yozishga o‘rgatishda pedagogik texnilogiyadan foydalanish 
2.1.Diktant turlari haqida ma’lumot..............................................................22
2.2.Savod o‘rgatish davrida zamonaviy usullardan foydalanishning ahamiyati o‘ziga xos tomonlari………………….…………………………

 

28

Xulosa…………...………………………………………………………….…...35
Foydalanilgan adabiyotlar..................................................................................36
Купить