Savod o‘rgatish darslarida dam olish daqiqalarini tashkil etish - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	19500UZS
Hajmi	60.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	05 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

orazaliyeva shaxnoza

Ro'yxatga olish sanasi 15 Fevral 2024

26 Sotish

Savod o‘rgatish darslarida dam olish daqiqalarini tashkil etish

Sotib olish

Mavzu: Savod o‘rgatish darslarida dam olish daqiqalarini tashkil etish

R E J A
KIRISH
I-BOB: SAVOD O‘RGATISHDA O‘QUVCHILAR DAM OLISHINI
TASHKIL ETISHNING AHAMIYATI
1.1. Savod o‘rgatishda o‘quvchilar dam olishini tashkil etishning ahamiyati.
1.2. Savod o‘rgatish jarayonida dam olish daqiqalarining roli
II-BOB: SAVOD O‘RGATISH DARSLARIDA DAM OLISH
DAQIQALARINI TASHKIL ETISH
2.1. Savod o‘rgatish metodikasi tarixi, uning qiyosiy tanqidiy tahlili va turlari.
2.2. Savod o‘rgatish darslarida dam olish daqiqalarini loyixalashtirish
texnologiyasi
III . XULOSA
Dam olish daqiqalarida neyromatorika mashqlaridan foydalanishning ahamiyati
IV. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI

KIRISH.
O‘zbekistonning milliy mustaqillikka erishishi va hozirgi kunda ma’naviy
o‘zgarishlar jamiyatimiz ijtimoiy hayotida tub burilishlarni boshlab berdi va ular
oo‘zbek xalqining bundan keyingi taqdirini belgilab berishda muhim rol o‘ynaydi.
Mustaqillikning dastlabki kunlaridan boshlab barkamol avlod tarbiyasiga alohida
e’tibor berib kelinmoqda.
Shuningdek, Prezidentimizning “Yoshlarimizning mustaqil fikrlaydigan,yuksak
intellektual va ma’naviy salohiyatga ega bo‘lib, dunyo miqyosida o‘z
tengdoshlariga hech qaysi sohada bo‘sh kelmaydigan insonlar bo‘lib kamol
topishi,baxtli bo‘lishi uchun davlatimiz va jamiyatimizning bor kuch va
imkoniyatlarini safarbar etamiz” 3
mazmundagi fikrlaridan yoshlarga oid davlat
siyosatining naqadar ustuvor ekanligini ko‘rishimiz mumkin.
O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning “Ma’lumki, yosh
avlod tarbiyasi hamma zamonlarda ham muhim va dolzarb ahamiyatga ega bo‘lib
kelgan. Ammo biz yashayotgan XXI asrda bu masala haqiqatan ham hayot-mamot
masalasiga aylanib bormoqda. “Tarbiya qancha mukammal bo‘lsa, xalq
shuncha baxtli yashaydi” , deydi donishmandlar. Tarbiya mukammal bo‘lishi
uchun esa bumasalada bo‘shliq paydo bo‘lishiga mutlaqo yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi.”
degan fikrlari tadqiqot ishimizning dolzarbligini o‘zida ifodalaydi.
Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan ta’lim siyosatining muhim maqsadlaridan
biri yosh avlodni har tomonlama barkamol insonlar qilib tarbiyalashdir.
Bolani maktabda muvaffaqiyatli ta’lim olishga tayyorlash uchun unga ona tilining
barcha boyliklarini egallab olish uchun tegishli shart-sharoitlarni yaratish zarur.
Bola nutqining rivoji ko‘p jihatdan uning ruhiyatiga, sog‘lom, tetik o‘sishiga.
Ahloqiy sifatlariga o‘quv dasturini o‘zlattirishda me’yorli bajarilishini
ta’minlashshiga, qo‘llanmalarning monandligiga bog‘likdir. Bu masalalar
maktabgacha ta’limda o‘z echimi ifodasini topishi va o‘z ona tilida ravon gapira
oladigan qilib tarbiyalashga qaratilishi zarur. Bolalarning aqliy jarayonini
rivojlantirish uchun ularning nutqini o‘stirish zarur: Bola har bir so‘z manosini
tushuna olishi uni o‘z nutqida erkin ifodalashga muvofiq bo‘lishi kerak.

Tushunchalar tizimiga moslashgan bola o‘z fikrini jamlab gapirishga va ifodalab
berishga o‘rganadi. Og‘zaki nutqini o‘stirish bo‘yicha o‘tkaziladigan
mashg‘ulotlarda asosan, bolalarning og‘zaki nutqini o‘stirishga, nutqni grammatik
tomondan to‘g‘ri shakllantirishga: nutqning morfologik va sintaksis tomonlarini
shakllantirishni davom ettirish: sodda va qo‘shma gaplar tuzish, bunda barcha so‘z
turkumlaridan foydalanishga o‘rgatish, bolalarni gapirganda sonni otga, sifatni
otga, sifatni fe’lga to‘g‘ri ishlatish malakalarini takomillashtirish, tovush va
so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz etishga, ravon gapirishga, mustaqil hikoya qilishga e’tibor
beriladi. Og‘zaki nutqini o‘stirishda mustaqil hikoya qilishga o‘rgatish katta o‘rin
egallaydi: bolalalarni o‘z hayotlarida uchragan voqealar, suratlarga qarab,
tarbiyachining taklif qilgan mavzusi asosida hikoyalar tuzishga o‘rgatiladi.
Tayyorlov guruh bolalarining hikoyalari mazmunan bog‘langan, ma’lum
izchillikda, grammatik tomondan to‘g‘ri tuzilgan bo‘lishi kerak. Bunda
o‘quvchilarni sam olishini tshkil etish ham muhim hisoblanadi. Ularning ta’limda
zo‘riqishini, darslardan bezishini va hali maktab ta’limiga psixologik-pedagogik
hamda jismoniy to‘liq tayyor emasligini unutmagan holda boshlang‘ich sinflarni
savodga o‘rgatish darslarida o‘quvchilarni dam olish daqiqalarini tashkil etish
tadqiqotimizning dolzarbligini ko‘rsatib beradi.
Bugungi kunda boshlang‘ich ta’limda savod o‘rgatish darslarining samaradorligini
oshirish muhim vazifalardan biridir. Savod o‘rgatish nafaqat o‘quvchilarning
o‘qish va yozish ko‘nikmalarini shakllantiradi, balki ularning umumiy tafakkuri va
muloqot qobiliyatini rivojlantiradi.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari yoshiga xos xususiyatlar — ularning diqqatining tez
chalg‘ishi, jismoniy va aqliy charchashga moyilligi — dars davomida maxsus dam
olish daqiqalarini tashkil etishni taqozo etadi. Dam olish daqiqalari
o‘quvchilarning darsga bo‘lgan qiziqishini oshirish, diqqatini tiklash va faoliyatini
faollashtirishda katta ahamiyatga ega.
Ushbu kurs ishida savod o‘rgatish jarayonida dam olish daqiqalarining o‘rni va
ularni tashkil etish usullari yoritiladi. Shuningdek, dam olish daqiqalarining

o‘quvchilarning o‘qishga bo‘lgan munosabati va dars sifati uchun ahamiyati tahlil
qilinadi.
Kurs ishining maqsadi: Savod o‘rgatish darslarida dam olish daqiqalarini tashkil
etish mazmuni va texnologiyasini takomillashtirish
Kurs ishining obyekti va predmeti: Savod o‘rgatish darslarida dam olish
daqiqalarini tashkil etish jarayoni hamda dam olish daqiqalarini tashkil etish
ko‘nikmalarini rivojlantirishning mazmuni, ta’lim vositalari, usul va metodlari
Kurs ishning ilmiy yangiligi: Boshlang‘ich ta’limning savod o‘rgatish darslarida
dam olish daqiqalarini tashkil etish usullarining dolzarbligi asoslab berildi.
Samarali usullar, ilmiy metodik tavsiyalar ishlab chiqildi.
Kurs ishining metodi: Ishni bajarishda kuzatish, savol – javob, pedagogik
eksperiment, tavsiflash kabi metodlardan foydalanildi.
Kurs ishining vazifalari:
1. “Savod o‘rgatish darslarida dam olish daqiqalarini tashkil etish” tushunchasi
mohiyatini aniqlash orqali kasbiy kompetentlik komponentlari va tuzilishini
yoritib berish;
2. Savod o‘rgatish darslarida dam olish daqiqalarini tashkil etishning
pedagogik-psixologik xususiyatlarini ochib berish;
3. Savod o‘rgatish darslarida dam olish daqiqalarini tashkil etish modelini
ishlab chiqish;
4. Savod o‘rgatish darslarida dam olish daqiqalarini tashkil etish
texnologiyasini takomillashtirish.

I-BOB: SAVOD O‘RGATISHDA O‘QUVCHILAR DAM OLISHINI
TASHKIL ETISHNING AHAMIYATI.
1.1. Savod o‘rgatishda o‘quvchilar dam olishini tashkil etishning ahamiyati
Ta'limning yangi mazmuni o‘quvchilarning har tomonlama kamol topishga, ularni
faollashtirishga qaratilgandir. Ayniqsa, bolalarni xat-savodga o‘rgatish, lug‘atni
boyitish nutqlarni rivojlantirish orqali boshqa o‘quv fanlarini o‘zlashtirishga
erishmoq lozim.
Xat savod o‘rgatish ta'limning muhim bosqichi bo‘lib, bu davrda o‘quvchilarga
to‘g‘ri o‘qish, chiroyli yozish hamda o‘qiganlarni so‘zlab b е rish o‘rgatiladi. Nutqni
gaplarga gapni so‘zlarga so‘zni bo‘qinlarga ajratish tovushlarni eshitib va talaffuz
qilib bir-biridan farqlash so‘zda tovushlarning birin-k е tinligiga e'tibor b е rishni ham
bilib olishlari ta'minlanadi. Bolalarning nutqni o‘stirishda k е sma harflar bilan
ishlashga o‘rgatish alohida ahamiyat kasb etadi. Ular yordamida bolalar bog‘inlar
tuzishga t е z o‘rganadilar. Ochiq va yopiq bo‘q’inlarni turli ko‘rinishdan tuzilgan
gaplar tuzishni ham mashq qiladilar. Kichik matnlarni ovoz chiharib bo‘g‘inlab
ongli to‘g‘ri va ravon o‘qishda o‘rganadilar. Bu davrda bolalarni sidirg‘a ya'ni
so‘zlarni bo‘g‘inlab o‘qishlariga aloqida ahamiyat b е rish lozim.
Bola avval ichida bo‘g‘inlab o‘qish so‘ng ovoz chiqarib so‘zni butunicha aytish
o‘qish yozuv bilan uzviy bog‘lab olib boriladi. Bu usul bolalarning ogzaki va
yozma nutqning baravar rivojlantirishga yordam b е radi.
O‘qish darslarida o‘quvchilar so‘zdagi harflarni bir-biriga bog‘lab yozish so‘z va
gaplarni kichik hamda bosh harflarni alifb е kitobida b е rilgan tartibda yozishga
o‘rgatiladi. Xat savod o‘rgatish davrida bolalarni bosma harflar bilan yozma
harflarning o‘xshash tomonlarini farqlab bosma harflarni yozma ravishda ko‘chirib
yozishga ham o‘rgatish foydalidir. Chunki ular ko‘pincha bosma harflarni
aralashtirib yozib qo‘yadilar.Shunday paytda ular e'tiborini yozuv namunalariga
jalb qilish, yozuvlarini to‘g‘ri va chiroyli bo‘lishiga erishmoq lozim.Bolalarning
og‘zaki nutqini rivojlantirish ishlari ham bu davrning asosiy vazifalaridan biridir.
Alifb е davrida bolalarga tovush talaffuziga mos k е ladigan so‘zlar tanlanadi.
Bolalarni yozuvga o‘rgatishda dastlab yozilishi talaffuziga mos k е ladigan so‘zlar

tanlanadi. Bolalarni yozuvga o‘rgatishda so‘z tarkibidagi harflarning to‘g‘ri aniq
yozilishi va qo‘shilishiga daftarlarni ozoda tutishga bolalar e'tibori tortiladi. Bu
davrdagi darslarni maqsadga muvofiq tashkil etish o‘quvchilar bilimining
k е lgusida pishiq- puxta bo‘lishiga mustahkam zamin yaratadi. Savod o‘rgatish
ishlarini to‘g‘ri tashkil qilish uchun quyidagilarga e'tibor b е rish lozim:
1.Ta'limning didaktik jixatlariga e'tibor b е rib uni so‘nggi yutuqlar bilan to‘ldirib
borish;
2.O‘quvchilarning yosh va fiziologik jiqatlariga e'tibor b е rish;
3.Ularda mustaqil faoliyatni rivojlantirish usullarini k е ng qo‘llash;
4.O‘qish va yozishning uzviyligiga e'tibor b е rish;
5.Alifbo va unga qo‘shimcha mat е riallardan ijodiy foydalanish;
М aktabda o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqini o‘stirish uchun kurash barcha
o‘qituvchilarning ayniqsa ona tili o‘qituvchilarining asosiy vazifasi sanaladi.
O‘quvchilar nutqini o‘stirish ularga o‘z halqining adabiy tilini o‘rgatish d е makdir.
Adabiy til esa normashtirilgan qonun-qoidali til. Ona tili o‘qituvchisi o‘quvchilarni
ana shu adabiy tilda so‘zlashga odatlantira borish k е rak. O‘qituvchining nutqni
o‘stirish ishi bola maktabga 1-qadam qo‘ygan kunidan boshlanadi. Nutq
ko‘nikmalari izchil ravishda olib borilgan amaliy ishlar natijasidagina hosil
bo‘ladi. Shuning uchun o‘qituvchi grammatikaning har bir bo‘limiga oid
mashqulotda o‘tilgan mavzu asosiyda o‘quvchilarning nutq ko‘nikmalarini
o‘stirishga e'tibor b е rishi lozim. O‘qituvchi o‘quvchilarni matnni to‘g‘ri ,ifodali,
ravon talaffuz etishiga katta e'tibor b е rishi k е rak. Bu ko‘nikmaga dastavval
nutqning ixcham,sodda va ravon mazmundor bo‘lishi kiradi. Shuning uchun har bir
grammatika va imlo darsida nutq o‘stirishi o‘qituvchining diqqat markazida turishi,
o‘quvchilarni to‘g‘ri talaffuzga o‘rgatish va so‘z boyligini k е ngaytirish birinchi
darajali vazifa qilib qo‘yilishi shart.
Savod ta'limida o‘quvchining nutq o‘stirishda bir turdagi mashg‘ulotlar uzoq
davom etsa o‘quvchilar t е z charchab qoladi. Shuni hisobga olib mashqulotlarning
turi va usullarini o‘zgartirib turish maqsadga muvofiqdir. Shuningd е k, dastlabki
mashg‘ulotlar ta'sirchanlik va mo‘jizakorlik jihatidan yuksak darajada bo‘lishi

k е rak. Chunki bolalar yozish va o‘qishd е k aqliy faoliyatga birdaniga kirisha
olmaydilar.
Savod ta'limning adabiy til m е yorlariga rioya qilgan holda olib borilishi qisqa va
lo‘nda ta'sirchan va tabiiy muloyim va ravon bo‘lishi bolalar jamoasini tashkil
etishda katta ahamiyatga egadir. O‘quvchilar nutqi uchun qayg‘urish ona tili
darsining muhim vazifasi hisoblanadi: darsda adabiy til nuqtai- nazaridan to‘g‘ri,
ifodali, obrazli, aniq, logik nutq, ya'ni yozuvchilar, badiiy so‘z ustalari nutqi,
fonogramma yozuvlar eshitiladi: darsda nutq madaniyati muhiti hukmron bo‘ladi.
Maktab va sinf d е vorlariga osilgan, doskaga yozilgan har qanday yozuv mazmunan
va imlo jixatdan savodli bo‘lishi lozim: har bir dars «tilga s е zgirlikni», ona tiliga,
aniq, ifodali, jonli so‘zga muhabbatni tarbiyalaydi.
O‘qish darsida ham, yozuv darsida ham o‘quvchilar nutqni o‘stirishga, lug‘atini
boyitishga, unga aniqlik kiritish va faollashtirishga, gap tuzish va uni tahlil
qilishga, so‘z birikmasi ustida ishlashga, og‘zaki hikoya qilish, qayta hikoyalash,
yod o‘qish, rollarga bo‘lib o‘qish va boshqalarga alohida o‘rin b е rilishi zarur: bu
mashqlarning hammasi tovushni tahlil va sint е z qilish bilan,o‘qish va yozish bilan
birgalikdabajariladi.
Darsning vazifalari va unga qo‘yilgan talablarga muvofiq, dars har xil bo‘lishi
mumkin. Dars qurilishidagi xilma-xillik ixcham, puxta fikrlashga o‘rgatadi, o‘quv
faoliyatiga qiziqishini oshiradi.
Savod o‘rgatish davridagi darslar quyidagi b е lgilariga ko‘ra farqlanadi:
Ta'limning asosiy pr е dm е tiga ko‘ra: o‘qish darslari va yozuv darslariga.
Ta'limning davri va bosqichlariga ko‘ra: alifb е gacha bo‘lgan davrdagi darslar;
alifb е davrining birinchi, ikkinchi, uchinchi bosqichdagi darslar: alifb е dan so‘nggi
darslar.
Darsda yangi mavzu o‘rganilishi-o‘rganilmasligiga ko‘ra: yangi tovush va yangi
harfni o‘rganish darsi; yangi harfni yozish darsi: yangi tovush va harf
o‘rganilmaydigan dars.
Shunday qilib, alifb е davrining har bir bosqichida darsning to‘rtta asosiy turi
1) yangi mavzu (tovush va har‘) o‘rganiladigan o‘qish darsi

2) yangi harfni yozish darsi
3) yangi mavzu o‘rganilmaydigan o‘qish darsi
4) yangi mavzu o‘rganilmaydigan yozuv darsi.
Bulardan tashqari, alifb е davrining birinchi va ikkinchi bosqichi hamda alifb е davri
oxirida umumlashtiruvchi takrorlash darsi, alifb е dan so‘nggi davr oxirida esa
«alifb е bayrami» o‘tkaziladi.
Darslar tizimi d е yilganda o‘quv vaqtini mavzularga nazariy va amaliy jihatdan
r е jani taqsimlab tasdiqlangan, darslarning mantiqiyligi va istiqboli bir-biri bilan
bo‘langan, dars turlari va unda o‘qituvcni bilan o‘quvchilar foydalanadigan asosiy
m е todik vositalar xilma-xil bo‘lgan izchillik nazarda tutiladi.
Oz kompl е ktli maktablarda o‘qituvchi bir vaqtning o‘zida ikki yoki uch sinf bilan
ishlaydi. Shuning uchun bunday maktablarda maxsus o‘qitish m е todikasi zarur.
Hozirgi oz kompl е ktli maktablarda sinflar o‘qituvchilariga ikki xil taqsimlanadi: 1)
o‘qituvchi har uch sinfni o‘rgatadi 2) bir o‘qituvchi 1 va 3 sinfni oz kompl е ktli
maktab m е todikasi asosiyda ikkinchi o‘qituvcni esa 2 sinfni mavjud m е todika
asosiyda o‘qitadi. Bir yarim navbatda har uch sinfni o‘qitadigan o‘qituvcni savod
o‘rgatish davrida jadval bo‘yicha birinchi va ikkinchi darsni faqat 1-sinf
o‘quvchilari bilan o‘tkazgani ma'qul. Savod o‘rgatishdan so‘ngi 1sinfda o‘qish
darsi 3 sinf ona tili darsi bilan birgalikda o‘tkaziladi. Bir o‘qituvcni uch sinf bilan
ishlaganda, dars 30 minutgacha qisqartiriladi. O‘quvchi soni kam bo‘lgan bunday
sinflarda o‘quvchilar yarim soat davomida yuqori aqliy faollikda ishlaydilar, dars
foydali natija b е radi. Savod o‘rgatish davridagi yozuv darslarini boshqa sinfda olib
boriladigan mat е matika, tabiatshunoslik, ba'zan esa o‘qish darslari bilan bir vaqtda
o‘tkazish maqsadga muvofiqdir. Oz kompl е ktli maktablarda o‘quvchilarning
mustaqil ishlariga alohida ahamiyat b е riladi, chunki o‘qituvcni ikki sinf bilan
alohida ishlay olmaydi: u 1 sinfga mustaqil ish topshirib, boshqa sinf bilan
ishlashga majbur. Shunday ekan, savod o‘rgatishning barcha bosqichlarida
o‘quvchilar bajaradigan mustaqil ishlar tizimi puxta ishlab chiqilishi zarur. Oz
kompl е ktli maktablarda savod o‘rgatish davrida mustaqil ishlarni muvaffaqiyatli
uyushtirish uchun «Alifb е » ga qo ‘shimcha, ishni jonlantiradigan didaktik-

tarqatma mat е riallar muhim ahamiyatga ega.Mustaqil ish ayniqsa, savod o‘rgatish
jarayonida o‘qituvcni rahbarlik qilishni talab etadi: o‘qituvcni aniq vazifa
topshiradi, uni qanday bajarishni yaxshilab tushuntiradi, o‘quvchi bajargan ishni
sinfning o‘zida t е kshiradi: u boshqa sinf bilan ishlayqigan 1-sinf o‘quvchilari
mustaqil ishni qanday bajarayotganini kuzatib turadi.
«Alifb е » birinchi o‘quv kitobi bo‘lib, asosan, quyidagi ilmiy-p е dagogik prinsiplar
asosiyda tuziladi. «Alifb е » mat е riali bolalarda ongli, to‘g‘ri va ravon o‘qish,
shuningd е k, harf, so‘z, kichik gap va boglanishli matnlarni to‘g‘ri е zish
malakalarini hosil qilishga yordam b е radi.
O‘qish uchun b е rilgan matnlar, shuningd е k, rasmlar mavzusi jihatidan bolalarning
saviyasiga mos bo‘lishi hamda ularni oiladi va maktabda, shaharda hozirgi
turmush tarzi haqidagi faktlar – ma'lumotlar bilan tanishtiradi.
Alifb е da ta'lim-tarbiyaviy suhbatlar, bolalarning tafakkuri va nutqni o‘stirish
uchun rasmlar b е riladi. Rasmlar bolalarda savollarga javob b е rish ko‘nikmasini
o‘stirishi, pr е dm е tlarni taqqoslash va guruhlashga o‘rgatishi, o‘quvchilarni nutq
el е m е ntlari bilan tanishtirishga, mustaqil ravishda so‘z tanlash, gap va hikoya
tuzishga xizmat qilishi k е rak.
O‘qish va yozish uchun mat е rial savod o‘rgatishning har bir davri harakt е riga
moslab b е riladi. Alifb е gacha bo‘llgan davrda ovalsimon chiziqlarni chizishga
o‘rgatadigan barg, sholgom, olma rasmlarini chizish, е tuk to‘g‘ri chiziqlarini
chizishga o‘rgatadigan bayrokchalar chizish, ko ‘z bilan chamalash qobiliyatini
o‘stirish uchun bir xil masofani nuqtalar bilan b е lgilash, ayrim kichik va katta
el е m е ntlarini yozish mashqlari b е rilishi talab etiladi.

1.2. Savod o‘rgatish jarayonida dam olish daqiqalarining roli
Savod o‘rgatish darslari boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun muhim ahamiyatga
ega. Uzoq vaqt diqqatni jamlash kichik yoshdagi bolalar uchun qiyin. Shu sababli
dars jarayonida dam olish daqiqalarini tashkil etish zarur bo‘ladi.
Dam olish daqiqalari o‘quvchilarning charchashini oldini oladi, ularni ruhiy va
jismoniy jihatdan tetiklashtiradi. Bunday daqiqalarda o‘quvchilar o‘yin, qo‘shiq,
she’r yoki harakatli mashqlar orqali dam oladilar. Bu esa darsda keyingi
mashg‘ulotlarga bo‘lgan qiziqishni oshiradi.
Savod o‘rgatish jarayonida dam olish daqiqalari:
 o‘quvchilarning e’tiborini yangilaydi;
 darsga qiziqishini oshiradi;
 muloqot va ijodiy faollikni rivojlantiradi;
 sog‘lom turmush tarziga odatlantiradi.
To‘g‘ri tashkil etilgan dam olish daqiqalari o‘quvchilarda ijobiy emotsiyalar
uyg‘otadi. Natijada savod o‘rganish jarayoni samaraliroq kechadi.
Savod o‘rgatish darslari boshlang‘ich ta’lim jarayonining eng mas’uliyatli va
asosiy bosqichidir. Shu davrda o‘quvchilarda o‘qish va yozish ko‘nikmalari
shakllanadi, tafakkuri, nutqi va dunyoqarashi rivojlanadi. Biroq, kichik yoshdagi
bolalar diqqatini uzoq vaqt bir faoliyatga qaratish imkoniyatiga ega emaslar.
Tajriba shuni ko‘rsatadiki, 6–7 yoshdagi bolalar 10–15 daqiqadan so‘ng e’tiborini
yo‘qota boshlaydilar. Bu esa dars samaradorligining pasayishiga olib kelishi
mumkin.
Shu sababli savod o‘rgatish darslarida dam olish daqiqalarini tashkil etish zarur
hisoblanadi. Dam olish daqiqalari — bu qisqa muddatli tanaffuslar bo‘lib, ular
o‘quvchilarning charchashini oldini olish, ularning jismoniy va ruhiy faolligini
tiklash uchun mo‘ljallangan.

II-BOB: SAVOD O‘RGATISH DARSLARIDA DAM OLISH
DAQIQALARINI TASHKIL ETISH
2.1. Savod o‘ rgatish jarayoni , bosqishlari.
) alifbegacha (tayyorgarlik) davri, uning mohiyati;
b) alifbo (asosiy) davrning o‘ziga xos xususiyatlari.
Maktabda o‘qitish elementar o‘qish va yozishga o‘rgatishdan boshlanadi.
“Alifbe”ga asoslangan holda qisqa muddatda o‘quvchilar o‘qish, yozishga
o‘rgatiladi, so‘ng o‘qish va yozish ko‘nikmasi takomillashtiriladi, bora-bora
malakaga aylantiriladi.
O‘qish va yozish malakasi nutqqa oid malaka. O‘qish va yozish malakasi nutq
faoliyatining boshqa turlari bilan ham bog‘liq. Malakaning shakllanishi uchun bir
faoliyat bir necha marta takrorlanishi mumkin.
O‘zbek tili yozuvi – tovush yozuvi. Yozuvda o‘quvchi tovushni harfga, o‘qishda
esa harfni tovushga aylantirishdek murakkab aqliy faoliyatni bajaradi. Bu faoliyat
doimiy ravishda yuz berishini nazarda tutib, o‘qish va yozish parallel olib boriladi.
O‘zbek tili yozuvi – fonematik yozuv. O‘zbek tili yozuvi uchun 1993 yil lotin
grafikasi asos qilib olindi. Nutqning har tovushi uchun yozuv unga mos shakl
qabul qilindi.
O‘qituvchi savod o‘rgatish jarayonida o‘quvchilarga tovushlar haqida ma’lumot
berishda o‘zbek tilining fonetik xususiyatlarini hisobga olishi zarur.
Savod o‘rgatish analitik-sintetik tovush metodida olib boriladi. So‘z bo‘g‘inga
ajratiladi, bo‘g‘indan kerakli – o‘rganilayotgan tovush ajratilib olinadi, tahlil
qilinadi, o‘rganilgan harf bilan sintezlanadi.
Hozirgi o‘zbek tili unlilar sistemasi: a) o, u, o‘, e, i, a. Savod o‘rgatishda tovush-
harf bilan tanishtirish unlilardan boshlanadi.
E – harfi so‘z va bo‘g‘in boshida o‘rta keng lablanmagan unli o‘rnida va
undoshdan keyin yoziladi:
Savod o‘rgatishda oldin so‘z boshida keladigan e, so‘ng undoshdan keyin
keladigan e o‘rgatiladi.

O harfi o‘zbekcha, umumturkiy so‘zlarda quyi keng, lablangan o tovushini
ifodalaydi. Ruscha – internasional so‘zlarda urg‘usiz bo‘g‘inda a tarzida (kalxoz),
o‘ tovushi kabi (to‘nna), qisqa i tarzida (rektir) talaffuz qilinadi. SHuning uchun bu
unlili so‘zlar savod o‘rgatish davridan so‘ng o‘quv jarayoniga kiritiladi.
O‘zbek tilida 24 undosh tovush bor. SHulardan 3 tasi harf birikmasi. 24 undosh
tovush 23 undosh harf bilan belgilanadi. Undoshlarni o‘rgatishda ham muayyan
tartibga, talabga asoslanadi.
Alifbo davri sonor – ovozli (ovozdor) tovushlarni o‘rgatishdan boshlanadi. Lekin
ng sonor undoshi n va g undoshi tovush harfi bilan tanishtirilgach o‘rgatiladi. Harf
birikmalarini o‘rgatishdagi qiyinchilik hisobga olingan holda ular alifbe davrining
oxirrog‘ida o‘rganiladi.
J harfi ikki tovushni ifodalaydi, shuni hisobga olib, unga alohida darslar ajratiladi.
Savod o‘rgatish jarayonidayoq harfning 4 xil varianti (bosma, yozma, bosh va
kichik)ning ishlatilishi o‘rgatiladi.
O‘quvchilarni o‘qishga o‘rgatish bo‘g‘in asosida olib boriladi. O‘qishning
dastlabki bosqichida orfografik o‘qishdan foydalanilsa sekin-asta orfoepik o‘qish
ko‘nikmalari shakllantiriladi. Bo‘g‘inlab o‘qishga o‘rgatish uchun so‘zni bo‘g‘inga
bo‘lish, bo‘g‘in hosil qiluvchi tovushni aniqlash, ochiq-yopiq bo‘g‘inlarni
farqlashga o‘rgatish muhim sanaladi.
O‘qish ham yozish ham murakkab nutq faoliyati. U kichik yoshdagi o‘quvchidan
iroda, aql, hatto jismoniy harakatni ham talab qiladi.
Kichik yoshdagi o‘quvchini o‘qishga o‘rgatishda quyidagilar kuzatiladi:
1. Bola o‘qish paytida bitta harfni ko‘radi, uni bilish uchun oldingi ko‘z oldiga
keltirilgan rasmlarni yo boshqa harflarni eslaydi, esga tushirgach, uni
aytishga oshiqadi, biroq o‘qituvchi aytishga yo‘l qo‘ymaydi, ikkinchi harfni
eslab qo‘shguncha birinchisi esdan ko‘tariladi, yoki ularni qo‘shib bo‘g‘in,
bo‘g‘indan so‘z hosil qilguncha o‘qish jarayoni sustlashadi.
2. Ko‘pincha bola o‘qiyotgan qatorni yo‘qotib qo‘yadi, harfni, bo‘g‘inni,
so‘zni qayta o‘qishga to‘g‘ri keladi. O‘quvchining diqqati kengaygan sari
bo‘g‘in va so‘zni butunicha idrok eta boshlaydi.

3. O‘qishni endi o‘rganayotgan bola o‘qiyotgan matn mazmunini
o‘zlashtirmaydi, chunki so‘zni qanday o‘qishga kuch beradi-da, so‘z
ma’nosiga e’tibor bermaydi. Darslikdagi rasmlar, o‘qituvchining savollari,
ko‘rgazmali qurollar ongli o‘qishlarini ta’minlaydi.
4. Tajribasiz kitobxon so‘zni birinchi bo‘g‘iniga yoki rasmga qarab topadi. Bu
xato o‘qishga olib keladi. Bu xatoning oldini olish uchun so‘z bo‘g‘inlab
o‘qitiladi, so‘zni bo‘g‘in-tovush tomondan tahlil qilishga , tovush-harf
tomondan analiz va sintez qilishga diqqat qaratiladi.
O‘qishni muvaffaqiyatli egallashlari uchun o‘quvchilarning idroki, xotirasi,
tafakkurini va nutqini o‘stirishga katta e’tibor berish kerak.Savod o‘rgatishda
fonematik eshitish qobiliyatlarini o‘stirish, to‘g‘ri va aniq talaffuz qilishga
o‘rgatish, tovushni ajratish ko‘nikmasini o‘stirish muhim sanaladi.
Yozuvga o‘rgatish o‘quvchilar ruchkani to‘g‘ri ushlash, daftarni to‘g‘ri qo‘yish,
harfni yozishda yozuv chiziqlari e’tibor bilan boshlanadi. Ular bo‘ylab qo‘lni
harakatlantirishni esda saqlashi, harfni harfga ulashi, qatorga sig‘ish-sig‘masligi
mo‘ljallanishi lozim. Bular o‘quvchini aqliy va jismonan charchatadi, ayniqsa,
barmoq va elka muskullari charchaydi, bular darsda ikki-uch marta fizkultura
mashqlarini o‘tkazishni taqozo qiladi.
Amaldagi “Alifbe” darsliklari va ularga yozilgan qo‘llanmalarga asosan savod
o‘rgatishda tayyorgarlik davri uchun 8 dars, alifbedan so‘nggi davrga ham 8 dars
ajratiladi. Oraliq davr “Alifbe” davri hisoblanadi. Ta’limning har bir bosqichidagi
darsning o‘ziga xos xususiyatlari mavjud. Darsning tizimini qurilishida ichki
mantiqiylik bo‘lib, har bir tizimda yangi tovush harf o‘rganiladigan dars bilan
yangi mavzu o‘rganilmaydigan darsni navbatlashtirish, orfografiya va so‘zning
bo‘g‘in tuzilishi haqida ma’lumot berish, o‘quvchilar nutqi va tafakkurini o‘stirish
kabi talablarga rioya qilinadi. Darslar tizimi takrorlash-umumlashtirish darsi bilan
yakunlanadi.
Oz komplektli maktablarda o‘qituvchi bir vaqtning o‘zida ikki yoki uch sinf bilan
ishlaydi. Bunday sinflarda o‘qituvchi bir vaqtning o‘zida bir necha sinf
o‘quvchilari bilan ish olib boradi. Bunday sinflarda dars jadvali integrallashtirilgan

bo‘lishi kerak va darslar 30 daqiqa qisqartirilishi mumkin.
Oz komplektli maktablarda o‘quvchilarning mustaqil ishlariga alohida ahamiyat
beriladi. SHuning uchun mustaqil ishlar tizimi ishlab chiqilishi zarur. CHunonchi,
harf terish kartoni va abak yordamida turli xil analitik-sintetik ishlar yoki hikoya
qilishga tayyorlanish, texnika vositalaridan foydalanish va hokazo.
Analitik-sintetik tovush metodida savod o‘rgatish jarayoni 4 oy davom etadi. Bu
jarayon 2 davrga bo‘linadi:
a) alifbegacha tayyorgarlik davri (2 hafta)
b) alifbo (asosiy) davr 31 dekabrgacha davom etadi. (120 soat 60 soat o‘qish, 60
soat yozuv darsi)
Alifbogacha tayyorgarlik davri 2 bosqichga bo‘linadi:
a) tovush-harf yozilmaydigan bosqich (2 hafta) o‘qish darsi (8 soat)
b) harf yozilmaydigan bosqich (2 hafta) yozuv darsi (8 soat)
Savod o‘rgatish jarayonidagi darslar faniga ko‘ra ikki turli:
A) “Alifbe” darsligi asosidagi o‘qish darslari
B) “Yozuv daftari” asosidagi yozuv darslari
1-bosqichning asosiy vazifasi o‘quvchilarni maktab, sinf bilan tartib-intizom
qoidalari bilan tanishtirish. Ularga nutq, og‘zaki va yozma nutq haqida gap,
nutqning gaplardan tuzilishi, so‘z, gaplarning so‘zlardan tuzilishi; bo‘g‘in,
so‘zlarning bo‘g‘inlardan tuzilishi, so‘zlarning bo‘g‘inlarga bo‘linishi; tovush,
bo‘g‘inlarning tovushlardan tuzilishini; tovushlarning unli tovush va undosh
tovushlarga ajratilishini o‘rgatish, ulardan amaliy foydalana bilish ko‘nikmalari
hosil qilishdan iborat. Bu davrda maxsus nusxalar asosida o‘quvchilarning
bog‘lanishli nutqi ustida ishlanadi. Ularga “Alifbe”da berilgan rasmlar asosida
hikoyalar tuzdirishdan tashqari, o‘zlari bilan she’r,ertak, hikoya, tez aytish, maqol,
topishmoq, xalq ashulalari, alla, qo‘shiqlar, latifalardan ayttirish lozim.
Tayanch so‘zlar asosida gap tuzdirish, “Alifbe”sahifalaridagi so‘zlar, ularning
ma’nolari ustida ishlash kabi ishlar uyushtiriladi. (Bu tarzdagi ishlar har bir darsda
mavzularga bog‘liq ravishda izchil davom ettirib boriladi)

Bu bosqichdagi yozuv darslarida o‘quvchilarga daftar bilan, yozuv chiziqlari bilan
tanishtirish, harf elementlarini yozishga o‘rgatish, namunaga qarab grafik
xatolarini aniqlash – o‘z-o‘zini tekshirish, harf oralarining tengligiga rioya qilish
kabi ko‘nikmalar hosil qilinadi.
2-bosqichda harf elementlarini yozishga o‘rgatiladi.
Shuningdek, bu bosqichda tovush bilan harfni farqlashga o‘rgatish ko‘zda tutiladi.
Bu bosqichdayoq tovush va harf o‘rtasidagi chegaraga qat’iy rioya qilinadi.
Bolalarga tovush haqida ma’lumot kitob ochirilmay beriladi. Tovushni ifodalovchi
harf ko‘rsatilgach, harf ustida ishlanadi. Tovush va harfga oid xususiyatlar
(tovushlarni talaffuz qilamiz, eshitamiz , harflarni yozamiz, ko‘ramiz, o‘qiymiz)
ham izchil ravishda o‘quvchilarni o‘zlashtirishlarini hisobga olgan holda ochila
boriladi.
O‘quvchilarning tovush va harfni yaxshi tanishlari , elementar o‘qishni
muvaffaqiyatli egallashlari uchun bo‘g‘inga bo‘lish, bo‘g‘in chegarasini aniqlash,
bo‘g‘indan tovushni ajratish, tovush va harf munosabatini aniqlash, kesma
harflardan bo‘g‘in tuzish va o‘qish, bo‘g‘in-tovush, tovush-harf tahlili kabi
mashqlardan foydalaniladi.
3) o‘rganilganlar takrorlanib, harf birikmalari ng, sh, ch, 2 tovushni
ifodalaydigan j, tutuq belgisi (’) va jo‘ja, jurnal, jirafa, tong, so‘ng, bodring,
choynak, shudring va shu kabi so‘zlarni o‘qishga o‘rgatiladigan bosqich.
Fonetik ishlar sohasida jarangli va jarangsiz undoshlarni taqqoslashga, ularning
so‘z ma’nosini farqlashdagi faoliyatini aniqlashga oid mashqlar o‘tkaziladi ( ziyrak-
siyrak, dil-til kabi).
Asosiy davrning oxirlarida jarangsiz jufti talaffuz qilinadigan undoshli
so‘zlar: ko‘rib (ko‘rip), qaytdik (qayttik), aytib (aytip), ketayotib (ketayotip), tortib
(tortip), terib (terip), olib (olip), obod (obot), borishdi (borishti). .
Yuqoridagi kabi so‘zlarni o‘qish bilan bo‘g‘inlab o‘qish malakasi takomillashadi:
o‘quvchilar talaffuzi va yozilishida farqlanadigan so‘zlarni ham to‘g‘ri o‘qishga
o‘rganadilar.

2.2. Savod o‘rgatish darslarida dam olish daqiqalarini loyixalashtirish
texnologiyasi
Dam olish daqiqalarining savod o‘rgatish jarayonidagi asosiy vazifalari:
 O‘quvchilarning diqqatini yangilash va darsga qayta jalb etish;
 Ruhiy tetiklikni oshirish, emotsional muhitni yaxshilash;
 Jismoniy mashqlar orqali mushaklarning bo‘shashishini ta’minlash;
 O‘quvchilarda darsga nisbatan ijobiy munosabat va ishtiyoqni
kuchaytirish;
 Muloqot va guruhda ishlash ko‘nikmalarini rivojlantirish.
O‘qituvchi uchun tavsiyalar:
 Dam olish daqiqalarini o‘quvchilarning yoshi va qiziqishiga mos tanlash;
 Mashqlarni sodda, qiziqarli va faol qilish;
 Har bir dam olish daqiqasining davomiyligini 2–3 daqiqadan oshirmaslik;
 O‘quvchilarning faol ishtirokini rag‘batlantirish;
 Dam olish mashg‘ulotlarini dars mavzusi bilan bog‘lash (masalan,
harakatlarni alifbo harflari shaklida bajarish).
Savod o‘rgatish jarayonida dam olish daqiqalari o‘quvchilarning sog‘lig‘ini asrash,
bilim olish faoliyatini qo‘llab-quvvatlash va ularni o‘qishga qiziqtirishda beqiyos
ahamiyat kasb etadi. Dam olish daqiqalarining maqsadga muvofiq va ijodkorona
tashkil etilishi butun dars jarayonining muvaffaqiyatiga xizmat qiladi.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining diqqati tarqoq bo‘lganligi sababli darslarda tez
toliqish holatlari uchraydi.Shuning uchun ham darslarda dam olish daqiqalaridan
foydalanish bu holatning oldini oladi. Ushbu tavsiyanomada turli qiziqarli
she’rlardan, sanamalardan foydalanilgan,bular orqali o‘quvchilar diqqati jalb etilib,
og‘zaki nutqi ham o‘sib boradi. Ushbu tavsiyanoma boshlang‘ich sinf
o‘qituvchilari uchun mo‘ljallangan bo‘lib, bu tavsiyanomadan har bir darsda
foydalanish mumkin.Uslubiy tavsiyanomadagi she’rlar va sanamalar o‘quvchilar
uchun qiziqarli va yod olishlari ham oson. Bu she’r va sanamalar o‘quvchilarning
diqqatlarini jamlab olishga yordam berishi bilan birga, ularning og‘ zaki nutqini
o‘stirishda ham muhim ahamiyat kasb etadi. Mazkur tavsiyanoma boshlang‘ich

sinf o‘qituvchilari uchun kerakli manbaa bo‘lib xizmat qiladi deb umid qilamiz
dagan umiddamiz.
1 . Do‘stlar, davramizga keling,
Raqsga tushaylik,
Raqsga tushaylik.
Bahor oyga jo‘r bo‘lib,
Raqsga tushaylik,
Raqsga tushaylik.
Gul hovuzning bo‘yida
Qo‘shiq kuylaylik,
Qo‘shiq kuylaylik.
Vatanimiz qo‘ynida
Quvnab yayraylik,
Quvnab yayraylik.
Qo‘llarini o‘ng tomonga, chap tomonga qilib, “raqsga tushadilar”. Ikki nafardan
qo‘l ushlashib aylanadilar. O‘tirib “hovuz suvini qo‘llari bilan qalqitadilar.
O‘rinlaridan turib, qo‘llarini ko‘tarib raqsga tushgandek harakat qiladilar.”
2. Bog‘da pishibdi olma,
Shoxlari egilibdi.
Mevasin ko‘tarolmay,
Bellari bukilibdi.
Shamol g‘ir-g‘ir esganda,
Mevalari to‘kilibdi.
Bolajonlar o‘tganda,
Yeb, rosa to‘yishibdi.
Qo‘llari tepaga qilib, pishib turgan olmani ko‘rsatgandek qiladilar, pastga
egiladilar, dastlabki holatga keladilar. Qo‘llarini shamolda qimirlayorgan daraxt
shoxlaridek o‘ngga va chapga qiladilar, bellarini bukadilar. Olmalar uzib

yeyayotgan bolalardek qo‘llarini tepaga, og‘izlariga va cho‘ntaklariga qarab
harakatlantiradilar.
3. Qarg‘a qag‘-qag‘ etadi,
Tumshuqlarin cho‘zadi.
Qanotlarin patillatib,
Qor yog‘ishin kutadi.
Qanotlarini silkitayotgan qarg‘adek qo‘llarini harakatlantiradilar, ikki qo‘llarini
cho‘zib, oldinga bir qadam qo‘yadilar va orqaga qaytadilar. Qo‘llarni tepaga
qilib, qor yog‘ishini “ko‘rsatadilar”.
4. Tap-tap etar koptogim,
Menga o‘rtoq koptogim.
Ursam uni arazlab,
Qochib ketar koptogim.
Kelgin, xafa bo‘lmagin,
Yarashaylik, koptogim,
Sira qochib ketmagin,
Do‘stligimiz buzmagin.
Ikki qo‘llab koptokni yerga urayotgandek harakat qiladilar va she’rni aytadilar.
5. Oq qushim, oppoq qushim,
Qanot qoqib uchasan.
Bulutlardan balandlab,
Samolarni quchasan.
Bunda o‘quvchilar qo‘llarini yozib, qush qanotlarini qoqgandek qo‘llarini
qimirlatadilar. Qo‘llarini ko‘tarib, oldinga harakatlantiradilar va dastlabki
holatga qaytaradilar
6.Turnajonim, hoy turna!
Balanddan ucha ko‘rma.

Pastlab sekin uchgin,
Bog‘im gulzorin quchgin.
Osmonni ko‘rsatib qo‘llarini ko‘taradilar, “qanot qoqadilar”, tizzalarini bukib
“pastlab uchadilar”, qo‘llarni oldinga cho‘zib, dastlabki holatga qaytaradilar
7. Qaldirg‘och g‘och-g‘och,
Qulochingni och-och.
Mana senga don beray,
So‘ng gulzordan gul teray.
O‘quvchilar quloch ochib, qo‘llarini silkitadilar. Don bergandek qo‘llarini oldinga
cho‘zib, “don sepadilar”, o‘tirib gul tergandek harakat qiladilar va yana dastlabki
holatga qaytadilar.
8. Oppoq qor-u, oppoq qor,
Guppillatib yog‘asan.
Bizning dala, bog‘larning,
Ko‘ngliga xush yoqasan.
Qor yog‘sin-u, qor yog‘sin,
Bizga donlar mo‘l bo‘lsin.
O‘zbekiston xalqimiz
Rizqi doim ko‘l bo‘lsin.
Qo‘llarni tepaga qilib, qor yog‘ishini “ko‘rsatadilar”, qo‘llarni dala va bog‘larni
ko‘rsatayotgandek qilib, joylarida o‘ngga va chopga buriladilar. Qo‘llarni tepaga
qilib, qor yog‘ishini “ko‘rsatadilar”, qo‘llari bilan o‘zlariga ishora qilib, mo‘l
hosilni ko‘rsatgandek harakat qiladilar.
9. 1-o‘quvchi: Qani, qani oyog‘ing?
Hamma: Mana, mana oyog‘im.

2-o‘quvchi: Oyoqlar nima qiladi?
Hamma: Chopib, chopib horimas.
3-o‘quvchi: Qani, qani, qo‘ling qani?
Hamma: Mana, mana, qo‘lim mana.
4-o‘quvchi: Qo‘ling nima qiladi?
Hamma: Yozib, yozib hech tolmas.
Ikkisi ham barobar,
Hech ham orqada qolmas.
O‘quvchilar oyoqlarini yashirib turadilar, so‘ragandan keyin oyoqlarini
harakatlantirib ko‘rsatadilar. Qo‘llarini yashirib turadilar, so‘ralgandan keyin
qo‘llarini cho‘zib, yozayotgandek harakatlantiradilar. Ikkala qo‘llarini ham
silkitib harakatlantiradilar.
10 .”Hasharda ” mashqi.
Dam olish daqiqalarida o‘tkaziladi.
Bu mashq o‘quvchilarni fikr doirasini, taffakurini kengaytirib, darsni hayot bilan,
tabiat bilan bog‘lab olib borishga yordam beradi.
O‘quvchilar davraga taklif etiladi.
O‘qituvchi mashqni tushuntiradi:
- Bolalar, hozir biz siz bilan kattalarga, ota-onalarimizga yordam bergani hasharga
chiqamiz, qayerga hasharga bordik desam, o‘sha yerdagi harakatni bajarib berasiz.
Paxta terimiga hasharga bordik va paxta terayapmiz. Bog‘ga hasharga bordik va
olma teryapmiz, yashiklarga joylayapmiz. Qurilishda hashardamiz, yuqoriga g‘isht
olib berayapmiz va hakozo.
11. Bahorda gul ochildi,
Osmondan nur sochildi.
Gulni terib olaylik,
Chakkamizga taqaylik.
Quchoq-quchoq gul terdik,

Qaytib opamga berdik.
Bizga holva qant berdi,
Quvonib rahmat dedik.
Qo‘llarini yuqoriga qilib, gullar ochilgandek qimirlatadilar, o‘tirib gul uzgandek
bo‘ladilar, turib “gullarni chakkalariga taqadilar”. Qo‘llarini oldinga quchoq
qilib uzatadilar, o‘zlarini ko‘rsatib, qo‘llarini ko‘ksilariga qo‘yadilar va
boshlarini egadilar.
12. Kuz chog‘ida mevalar,
Hil-hil bo‘lib pishibdi.
Tagida yotgan Solining,
Kallasiga tushibdi.
Voy-voy deb, boshin ushlab,
Baqirgancha qolibdi.
Ishyoqmas dangasaning,
Adabini beribdi.
Qo‘llari bilan hil-hil pishgan mevalar ko‘rsatgandek harakat qiladilar. Qo‘llarini
yuzlariga qo‘yib uxlagandek bo‘ladilar. Boshlarini ushlab, qimirlatadilar.
13. Yozdik, yozdik, charchadik,
Barmoqchalar charchadi.
Bir, ikki, uch, to‘rt,
Bir, ikki, uch, to‘rt,
Barmoqchalar chiniqdi.
Qo‘llarni yozayotgandek qimirlatadilar, qo‘llar oldinda, barmoqlar
harakatlantiriladi. Qo‘llar “bir” deganda oldinga, “ikki” deganda tepaga,” uch”
deganda yonga va “to‘rt” deganda esa pastga tushiriladi, har bir sanalganda
barmoqlar harakatlantiriladi .

14.Yozdik-yozdik, ko‘p yozdik,
Qo‘llarimiz charchadi.
Endi birga turamiz,
Qo‘lda chapak chalamiz.
Oyoqlarni do‘pillatib,
Barmoqlarni ochib-yopib,
So‘ngra tez o‘tiramiz,
Davomini yozamiz.
15.Kim ovqatni pishirar?
Halima
Kim ovqatni tushirar?

XULOSA
Birinchi sinf o‘quvchilari tabiatan hissiy, harakatchan, bezovta. Shuning
uchun, agar ular boshqalarning manfaatlariga zid bo‘lsa, ularning istaklari va his-
tuyg‘ularini cheklash qobiliyatini ularga singdirish juda muhimdir. To‘liq
sukunatni o‘rnatish uchun bolalarni shoshilmaslik kerak: tezda "o‘zingizni yig‘ish"
qobiliyati ham vaqt, ham jismoniy mashqlar talab qiladi.
Dastlab, bolalar o‘tirganda juda ko‘p shovqin ko‘tarishadi, ammo bir
nechta mashqlardan so‘ng aytish kifoya Keling, sukunatni tinglaymiz! qanday qilib
ular bir soniyada tom ma'noda "muzlashadi". Siz bolalarga o‘tirishni va bir daqiqa
jim o‘tirishni taklif qilishingiz mumkin.
Bolalarni eshitgan tovushlarni tinglashga taklif qilish foydalidir. "sukunat
daqiqalari" nafaqat asab tizimi uchun jismoniy dam olish, balki hibsga olingan
ixtiyoriy markazlarning yaxshi gimnastikasi hamdir. "Sukunat daqiqalari" paytida
bolalar harakatini muvofiqlashtirish uchun mashqlar bajarilishi mumkin.
O‘qituvchi u yoki bu o‘quvchining ismini pichirlaydi. Uning ismini eshitib,
talaba jimgina o‘rnidan turib, qo‘shnisiga ozor bermaslikka urinib, indamay
o‘qituvchiga yaqinlashishi kerak, keyin xuddi shu joyida jimgina butun joyga
borishi kerak. Chaqirilgan bola uni kamroq eshitishga harakat qiladi. U barcha
harakatlarini diqqat bilan muvofiqlashtiradi va tartibga soladi. Butun sinf nafas
qisilib, chaqirilganlarning har bir qadamini va harakatini kuzatib boradi.
O‘qituvchilar darsda "dam olish daqiqalari" uchun vaqtlarini ayamasliklari kerak!
Ular ta'lim jarayonining kuchayishi, bolalarning intellektual va axloqiy
rivojlanishining o‘sishiga mas’uldirlar

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1. Boshlang‘ich ta'lim b o‘ yicha yangi taxrirdagi Davlat ta'lim standarti. T.,
“Boshlang‘ich ta'lim”, 2005 yil. 5- soni.
2. O‘zb е k maktablarida ona tili ta'limi Kons е psiya G`G`Til va adabiyotG‘G‘
ta'limi jurnali, 1994 yil 1-2-son.
3. Abdulla е va Q. va boshqalar. “O‘qish kitobi” 2-sinf “O‘qituvchi ” 2004 yil.
4. Saparova R. va boshqalar. «Alifb е », T., «Ma'naviyat», 2005 yil.
5. Abdulla е va q. va boshqalar. Savod o‘rgatishdarslari. T., “O‘qituvchi ”, 1996
yil.
6. Abdulla е va K. Diktantlar to‘plami. To‘rt yillik boshlang‘ich maktablar
uchun. T., “O‘qituvchi ”, 1997-yil.
7. O‘zbek bolalar adabiyoti antologiyasi. I-qism Cho‘lpon nomidagi nashriyot-
matbaa ijodiy uyi “O‘qituvchi” nashriyot-matbaa ijodiy uyi Toshkent-2006
yil.
8. Boshlang‘ich sinflarning darsliklari. Sharafiddinov O., Abdulla е va K. va
boshqalar. “Alifbе” (“Shodlik”); “Ona tili” (“Gulshan”). T. “O‘qituvchi ”,
1999-yil
9. Ikromova R. Grammatika, imlo va nutq o‘stirishdan tarqatma mat е riallar. T.,
“O‘qituvchi ”, 1993-yil.
10. Maqulova B. va boshqalar. Sinfdan tashhari o‘qish mashg‘ulotlari. T.,
“O‘qituvchi ”, 1996-yil.
11. Umarova M., Xudoyb е rganov M. Bayonlar to‘plami. T. “O‘qituvchi ”, 1992.
12. D.R. Babayeva «Nutq o‘stirish metodikasi» Fan va texnologiya T.; 2009 yil
13. F.R. Qodirova «Nutq o‘stirish metodikasi» O`UM T.; 2012yil (electron)
14. Q. Shodiyeva O‘rta guruh bolalari nutqini o‘stirish T.: O‘qituvchi 1993yil.
15. M. Asqarova va boshqalar Kichik yoshdagi bolalar nutqini o‘stirish T.:
2001yil.

16. Boshlang‘ich ta’lim b ‘ yicha yangi tahrirdagi davlat ta’lim standarti // Boshl.
ta’l. jurnali. Toshkent, 2005. №5. 5, 6, 8-9-betlar.
17.Boshlang‘ich ta’lim bo‘yicha yangi tahrirdagi o‘quv dasturi // Boshl. ta’l.
jurnali. Toshkent, 2005. №5. 21- 33 – betlar.
18.Safarova N O. Didaktik o‘yinlarning samaradorligi. "O‘ZBEKISTONDA ILM-
FANNING RIVOJLANISH ISTIQBOLLARI" xalqaro ilmiy-amaliy anjumani. 30
noyabr 2022 y.
19.Qosimova K, Matchonov S, G‘ulomova X ,Yo‘ldosheva Sh, Sariyev Sh.
"Boshlang‘ich sinflarda ona tili o‘qitish metodikasi". T."Bayoz",2022. 128-bet.
20.Fulomov . Ona tili o‘qi tish printsiplari va metodlari. T.: O‘qituvchi, 1992.
21.Umumiy o‘rta ta’limning davlat ta’lim standarti va o‘quv dasturi . Boshlang‘ich
talim T 2017-y
22.Karima Qosimova va boshqalar “Ona tili o`qitish metodikasi” T., “Nosir”
2009
Internet saytlari
WWW ziyonet.uz
WWW google.ru

Savod o‘rgatish darslarida dam olish daqiqalarini tashkil etish

Sotib olish