• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 35000UZS
Размер 199.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 29 Май 2025
Расширение doc
Категория Педагогика

Продавец

Telzor Uchun

Дата регистрации 21 Апрель 2025

13 Продаж

Savod o’rgatish davrida o‘qish va yozuv faoliyatining bogʻliqligi

8. O‘qituvchi doskani katta va kichik ,, I i” harfining elementlariga ajratmay, bir butun shaklda yozilishini ko‘rsatib beradi. O‘qituvchilar o‘qituvchining ko‘rsatmasiga muvofiq yozishni davom ettiradilar. 9. Bolalarga katta va kichik ,, I i” harfining bir necha kichik harflar bilan bog‘lanishi ko‘rsatib berilgandan so‘ng ular o‘z daftarlarida mashq qiladilar. 10.Uyga vazifa. Daftarga ikki qatordan katta va kichik ,, I i” harflarini va shu harf bilan bog‘langan so‘zlarni yozib kelish topshiriladi. O‘qituvchi uy vazifalarni bajarish vaqtida ham yozuv qoidalariga qat’iy amal qilish lozim ekanligini esalatib o‘tadi. 11. Dars jarayonida toza va chiroyli yozgan o‘quvchilarning daftarlari namuna qilib ko‘rsatiladi, rag‘batlantiriladi va shunday chiroyli, toza yozish zarurligi uqtiriladi. Husnixat mashg‘ulotlarini yuqorida ko‘rsatilgani kabi uyushtirish chiroyli va to‘g‘ri yozish malakasini hosil qilish, o‘quv fanlarini puxta o‘zlashtirishga yordam beradi.[14] 35 sinf o‘quvchilarini bajargan ishlarini o‘z vaqtida baholab borish ham katta ahamiyatga ega. Boshlang‘ich sinf ona-tili darsliklaridagi manbalar oz bo‘lsada izlanish metodi bilan ishlashni taqozo etadi O‘quvchilar o‘qituvchi rahbarligida mashq shartini o‘qib unda talab etgan topshiriqlarni aniqlaydilar, savollarga javob qidiradilar, undagi fikrlarni umumlashtiradilar, mashqlar bajaradilar. Umumlashtirish va xulosalar asosida qoidalar ishlab chiqadilar. Umuman ona tili darslarini to‘g‘ri va qiziqarli tashkil etilishi o‘quvchilarni darsga bo‘lgan qiziqishlarini ortiradi. II. Boshlang‘ich sinf ona tili ta'limida xato turlari va ularning kelib chiqish sabablari. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yozuvlarida turli xatolar uchrab turadi. Bu uchraydigan xatolarni quyidagi turlarga ajratish mumkin. 1. Grafik xatolar. Grafik xatolarga harf shakllarini o‘xshata olmaslik, harflarning o‘rnini almashtirib yozish, talaffuzi o‘xshash undoshlarni aniq ajratmaslik natijasida yozuvda bir harf o‘rniga ikkinchisini ishlatish biror harfni tushirib qoldirish kabi xatolar uchraydi. Shularga ko‘ra grafik xatolar quyidagi ko‘rinishlarda bo‘ladi: 1. Alisher odobli bola. 2. Kuz fasli boshlandi 3. Qobil ikki tup ko‘chat ekdi 4. Olma, o‘rmon, to‘qmoq. 1. Fonetik xatolar. Bunday xatolar so‘zlarni tog‘ri talaffuz qila bilmaslik, sheva va dialektlar ta’sirida bo‘ladi. Fonetik xatolar asosan quyidagi ko‘rinishlarda bo‘ladi. 13Grafik xatolar Harflar shakllarini buzib yozish So’zda harflar birikmasini buzib yozish Harflarni bir-biriga noto’g’ri ulab yozish bosib yozish boshidan oxirigacha bir tekisda bo‘lishi kerak. Uzun to‘g‘ri tayoqchani yozish (p harfining elementi) Mashg‘ulot to‘g‘ri tayoqchani yozishni takrorlashdan boshlanib so‘ngra bolalar uchun yangi bo‘lgan hafr elementini doskaga yozib ko‘rsatiladi. O‘qituvchi doskaga ikki nuqta qo‘yadi bittasini yuqorigi to‘g‘ri chiziq ustiga, ikkinchisini yordamchi chiziqcha ustiga qo‘yadi, so‘ngra doskada bo‘r bilan uzun tayoqcha hosil bo‘lishi uchun bu nuqtalarni qanday birlashtirish kerakligini ko‘rsatadi. Ko‘rsatish o‘qituvchining tushuntirishi bilan bog‘lab olib boriladi. Ilmoqli uzun tayoqchani yozish ( u harfining elementi)o‘qituvchi bolalarga ikkita katak tashlab, bitta uzun tayoqcha yozishni taklif etadi. Bolalar yozib bo‘lishgach, u tushuntiradi. Bugun ham uzun tayoqchani yozamiz. Mening qo‘l harakatimni diqqat bilan kuzating. Qatorning yuqorigi chiziqchasidan pastga tomon qalamni qattiq bosib uzun to‘g‘ri tayoqcha chizamiz. Pastgi qatordagi chiziqga ozgina yetmay qalam uchini ozgina o‘ng tomonga qarab qaytaraman va yuqoriga qarab ingichka chiziq chizaman, xuddi ilmoqchaga uxshash shakl hosil bo‘ladi. Nuqtadan ingichka chiziq chizish (l harfi elementini yozish) O‘qituvchi doskada harf elementini yozadi va tushuntiradi. Pastgi egri chiziqning o‘rtasiga nuqta qo‘yaman. Nuqtadan avval o‘ng tomonga yuqoriga tomon ingichka chiziqcha chizib, o‘ning uchini chap tomonga qarab aylantiraman va pastga qarab chizaman, uni o‘ng tomonga qarab uzaytirib ingichka chiziqchani yuqorigi qatorning burchagiga olib boraman. Doskada yozib ko‘rsatilgan va tushuntirilgan harf elementlari bolalar tomonidan havoda qo‘l harakatlarti yordamida mustahkamlanadi. Nuqtali chap yarim ovalni yozish (s harfi elementini yozish) Bolalar s harfi elementi bilan tanishadilar. Ular s harfi yarimta doiraga oxshashligini oldindan bilishadi. o‘qituvchi bolalarga s harfi bu ovalning yarimtasi 19 Daftar tutishda bolalarni, hoshiya qoldirishga, daftar chiziqlariga rioya qilishga harfni bir xil hajmda yozishga, sarlavhani aniq va to‘g‘ri ajratishga, xat boshidan yozishda joy qoldirishni unutmaslikka o‘rgatib borish ularda saranjom sarishtalikni tarbiyalaydi. Yozuv darslarida o‘qvchilar "Yozuv daftari” bilan ishlaydilar. Sinfda o‘rganilgan harfni uyda mashq qilish uchun alohida daftar bo‘lishi kerak. O‘quvchi yozish paytida 65 qiyalikda yozishni, buning uchun daftar parta ustida 25 qiyalikda qo‘yishini amaliy ko‘rsatib turadi. Yozuv daftari bilan ishlash. yozuv daftari asosida uyishtiriladigan yozuv darslarida o‘quvchilar asosan grafik malakalarni egallaydilar. Yozuv ko‘nikmalarini shakllantirish ham bevosita nutq hamda tafakkur faoliyati bilan bog‘liq. Shu sababli yozuv daftari ham savod o‘rgatish jarayoniga mos holda tuziladi. Yozuv daftarida ta`lim beruvchi, o‘rganuvchi-tekshiruvhci va tekshiruvhci mahsqlar beriladi. Bu mashqlar bilan ishlash jarayonida lug‘at ustida ishlash, to‘g‘ri talaffuz, og‘zaki suhbat gap va so‘z tahlili, so‘z yoki bo‘g‘indagi yozilishi o‘rganiladigan harfni ajratish, bo‘g‘inlarni biriktirish tuzilgan so‘zlarni o‘qish va yozish kabi ish turlaridan foydalaniladi. Yozuv daftairda o‘quvchilar "Alifbe"da o‘rganilgan harfni yozma shakllantiradilar. Suhbat uchun daftarning yuqori qismida predmet rasmi yoki biror mazmunli rasm keltirilishi ayrim predmet nomlarini ifodalovchi so‘z chizmasi kartochkalarga ajratib beriilshi, gap nusxalarining keltirilishi maqsadga muvofiqdir. Ba’zi o‘rinlarda o‘quvchhilarda oquvchilar berilgan gap yoki so‘z chizmasini o‘zlari mustaqil tasvirlaydilar Predmet rasmi berilgan o‘rinda shu predmet nomi-so‘z bo‘g‘in-tovush jihatiadn tahlil qilinadi, so‘zdagi tovushlar soni suhbat yo‘li bilan aniqlanadi va katakchalarda ranglar bilan belgilanadi. Mazmunli rasm asosida gap chizmasiga mos gap tuziladi keyin o‘sha gapning tahlili ustida ish olib boriladi. Harflarning yozma shakli ularning bosma shakli bilan taqqoslash orqali tanishtiriladi. 24 yoziladi. I tovushi bilan, sira kabi so‘zlarda talaffuz etilmasa ham doimo saqlanadi. 2. Ozbek tilida 24 ta undosh tovush bor. Yozuvda ular 23 ta harf bilan ifodalanadi. Shulardan 3 tasi harf birikmasi, 21 tasi yakka harf bilan belgilanadi. Ular qo‘yidagilar: b,d,f,g,h,j,(jurnal),j(juja), k,l,m,n,p,q,r,s,t,v,x,y,z,g‘,sh,ch,ng undoshlarini o‘rgatishda ham muayyan tartibga, talabga asoslaniladi. Alifbo davrida undosh tovushlar bilan tanishtirishni sonor ya`ni ovozdor tovushlar bilan boshlash maqsadga muvofiqdir. Chunki, sonor undoshi n va g undosh tovushlari va harflari bilan tanishtirilgach o‘rgatiladi. Harf birikmalarini o‘rgatishdagi qiyinchilik hisobga olingan holda, ularning alifbe davrining oxirgi bosqichida o‘rganilishi maqsadga muvofiqdir. J harfi ikki tovushni ifodalaydi shuni hisobga olib, unga alohida darslar ajratiladi. 1- darsda portlovchi j tovushini op`rgatish talaffuzini tushintirish analitik- sentetik mashqlar yordamida ko‘nikmalar hosil qiladi, keyingi darsda esa sirg‘aluvchi j tovushi va uning talaffuzi o‘rgatiladi. So‘ng bu tovushning ikki talaffuzdagi farqi taqqoslash usuli orqali tushuntiriladi. Berilgan bilim analitik sentetik mashqlar yordamida mustahkamlanadi. Sh tovushini ifodalovchi sh harf birikmasi ham s va h harfi bilan, ch tovushini ifodalovchi ch harf birikmasi h harfi bilan tanishtirilgach, o‘rgatiladi. O‘quvchilar bu birikmalarini bir yaxlit tovush sifatida o‘qish va yozishga ko‘nikishlari lozim. Bu davrda sh tarzida o‘qiladigan holatga to‘xtalmaydi Jarangsiz jufti bor jarangli undoshlar talaffuzi (b-p, v-f, g-k, z-s kabi) haqida dastlabki amaliy tushunchalar hosil qilinadi, ularning talaffuzi va imlosi haqida ham dastlabki tushunchalar beriladi, ularni farqlash bo‘yicha maxsus mashqlar ham uyushtiriladi. X va h tovushlarining talaffuzi va imlosi va talaffuzi haqida ham dastlabki tushunchalar beriladi, ularni farqlash bo‘yicha maxsus mashqlar ham uyishtiriladi. Tutuq belgisi (,) unli tovushdan so‘ng kelsa, uni chuzib talaffuz qilishga, undosh tovushdan so‘ng kelsa, undoshni unlidan ajratib talaffuz qilishga xizmat qilishi haqida ham tushunchalar berilib, asta- sekin uni qo‘llashga doir ko‘nikmalar 6 1. Tayyorgarlik davri Alifbegacha. 2. Asosiy (Alifbo) davr. Tayyorgarlik davridagi darslar 2 bosqichga ajratiladi. Birinchi bosqich darslarida o‘quvchilar tovush va harfni o‘rganishga tayyorlanadi. 1-bosqich darslari “Nutqning fonetik bo‘laklarini o‘rganish darslari” deb nomlanadi. 2-bosqich darslari “Unli tovush va harflar o‘rganiladigan darslar” deb ataladi. Savod o‘rgatish jarayonidagi darslar predmetiga ko‘ra 2 turga ajratiladi. 1. Alifbe darsligi asosidagi o‘qish darslari. 2. Yozuv daftari asosidagi yozuv darslari. Asosiy davri o‘qish darslari yangi bilim berish bermasligiga ko‘ra quyidagi turlarga ajratiladi. 1. Yangi tovush va harf bilan tanishtiriladigan o‘qish darsi. 2. O‘rganiladigan tovush va harflarni mustaxkamlovchi o‘qish darsi. 3. Bilimlarni takrorlash, umumlashtirish darsi. Asosiy davr yozuv harf yoziladigan yozuv darsi. 1. Kichik harf va bosh harf yoziladigan turlarga ajratiladi. 2. Kichik harf yoziladigan yozuv darsi. 3. Bosh harflar yoziladigan yozuv darsi. 4. O‘rganilgan bo‘g‘in, so‘z gaplarni yozishni mashq qilish darslari. Har savod o‘rgatish jarayonida hafta oxiridagi o‘qish darslarining 15-20 daqiqasi sinfdan tashqari o‘qishga ajratiladi. Savod o‘rgatish darslari taqvimlashgan analitik-sintetik tovush metodida olib boriladi. Analitik-sintetik tovush metodi nutq haqida, nutqning gaplardan, gaplarning so‘zlardan, so‘zlarning bo‘g‘inlardan, bo‘g‘inlarning tovushlardan tuzilishini o‘rgatishda, so‘zdan o‘rganiladigan tovushni ajratib olish, uni o‘rganilgan harflarga qo‘shib o‘qishga o‘rgatishda amal qiladi.[6] 8 nisbatini, ikkinchidan bir qancha grafik va imlo qoidalariga rioya qilishni, uchinchidan, o‘z fikrini taassurotini, istaklarini ifodalashda yozuv malakasidan foydalanishni talab qiladi. Yozishda birdan bir maqsad fikrni ifodalashda yozuv malakalaridan foydalanish. Bu maqsadni bolalar tez anglab yetsalar ularda yozma nutq malakasi shunchalik muvofaqiyatli va to‘g‘ri shakllanadi. Savod o‘rgatish jarayonida bolalar juda sekin yozadilar. Yozuv malakasi o‘qish malakasi bilan uzviy bog‘liqdir. Bola yomon o‘qisa yozuvni egallashi ham qiyin bo‘ladi, chunki bo‘g‘nlab o‘qish malakasidan so‘ng, bo‘g‘inlab yozish malakasi shakllanadi. Harf terish kartonida tuzilgan so‘zni ko‘chirish yoki yozishga tayyorlanishda bolalar uni bo‘g‘inlab o‘qiydilar, Bu o‘qish uchun ham, bo‘g‘inlab yozish uchun ham, imloga oid malakasining osishi uchun ham muhimdir. Yozish va o‘qish uchun bolaning umumiy nutqi rivojlanishi katta ahamiyatga ega. Keyinroq bolalarda o‘z fikrini yozma ifodalash malakasi bir oz barqarorlashganda, bu malaka nutqqa, fikrni ifodalash jarayoniga ham ijobiy ta`sir qiladi. Grafik malakani shakllantirishda quyidagi bosqichlar mavjud: 1. Turli shakllar andozasi ustidan chizish. Erkin rasmlar chizish yozuv qurollarini to‘g‘ri tutish, turli qiya elimentlar chizish, uzunlikni, oraliq masofani chamalash va hakozo. 2. Harf elementlarini yozish baravar masofada qisqa va uzun elementlar, osti va usti ilmoqli elementlar chizish. 3. Bosh va kichchik harflarni alohida yuzish. 4. Harf birikmalarini, bo‘ginni yozish, harflarni to‘g‘ri qo‘shish yozuv malakasini hosil qilish uchun so‘z yozish. Grafik malakani hosil qilishdan asosiy maqsad, harflarni bosmasdan bir tekisda, elementlarga ajratmay bog‘lab, tez, bir maromda yozish, so‘zlarni qatorga to‘g‘ri joylashtirishdir. Shuni takidlash kerakki, savod o‘rgatish davrida bola harflarni yozishdan 22 b) ijodiy matnning mantiqiy jihatdan izchilligi; Diktant turlari: Lug‘at diktant, izohli diktant, nazorat diktanti. Miqdoriy ko‘rsatgich: 2-3 gapdan iborat sodda matnni (fikr ehtiyoji bilan bog‘liq mavzu asosida) yaratish. Talablar: a) matndagi gaplarni mazmunan o‘zaro bog‘liqligi va aloqadorligi, ko‘rsatilgan mavzu doirasida birlashish; b) harf va tinish belgilarini to‘g‘ri yozish; d) harflarni bir-biridan uzmay yoza olish; e) so‘zlar orasidagi oraliqni to‘g‘ri belgilash; Matnni xarakteri: O‘quvchiga tanish bo‘lgan va ko‘z oldiga keltira oladigan buyum, manzara, voqea –hodisalar tasviri. 2. Boshlang‘ich sinf ona tili darslariga qo‘yilgan talablar. Boshlang‘ich sinf ona tili darslariga qo‘yilgan muhim talablardan biri o‘quvchilar bilimini shakllantirish borasida ularning qobiliyatlarini o‘stirish ustida ishlash bilimlarni ongli bo‘lishiga erishish, o‘quvchilarga har bir ishni o‘ylab bajarishga odatlantirishdir. Ma'lumki yangi tahrirdagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “2004- 2009-yillarda maktab ta'limini rivojlantirish Davlat umummilliy dasturi” ta'lim tizimida faoliyat ko‘rsatayotgan barcha-barchaga katta vazifalar yukladi. Jumladan yoshlarni har tomonlama bilimli, yetuk, komil inson bo‘lib yetishishlari uchun avvalo ularni savodli o‘qish va yozishga o‘rgatish zarur. Bu vazifa avvalo ona-tili darslarida amalga oshiriladi. Yangi tahrirdagi DTS lari asosida o‘quvchilarga puxta bilim berish uchun 1-2-sinflarda haftasiga 4 soatdan, 3-4- sinflarda esa haftasiga 5 soatdan vaqt ajratilgan.[9] Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida ona-tilidan bilim va malakalarni hosil qilish ishlari asosan yozuv darslarida amalga oshiriladi. Yozuv darslarining mazmuni boshlang‘ich sinf ona-tili dasturini va maktab oldiga qo‘yilgan talablar asosida belgilanadi. 11 Pastga pastgi uchini aylantirish bilan yoziladigan tayoqchani yozishda uni to‘g‘ri aylantirishga ahamiyat berish kerak. Buning uchun o‘qituvchi namunani doskada tushuntirish bilan bog‘langan holda sekinlik bilan yozishi kerak. Avval oldingi mashg‘ulotda yozgandek, to‘g‘ri tayoqchani yozamiz. Pastgi qatordagi chiziqchaga ozgina qolganda qalamning uchini o‘ng tomonga bura boshlaymiz. Pastgi chiziqchaga tekizib aylantiramiz va uchini yuqori qatordagi chiziqchaning burchagi tomon ingichka chiziq o‘tkazamiz. Tushuntirish vaqtida bolalar tayoqchaning to‘g‘ri tayoqchaning pastga qarab pastgi uchini sekin astalik bilan o‘ng tomonga burab aylantirilgan holatda keltirganlarini ko‘ra olishsin. Bolalar qo‘l harakatini aniq his qila olishlari uchun ularga qolamni qo‘lda tutish, havoda harf elementlarini qanday yozishh kerakligini tasvirlab mashq qilib ko‘rishni taklif qilish kerak. Bolalarning daftarga pastgi uchi qo‘yrilgan (aylantirilgan) tayoqchadan ikkitasini namuna asosida yozish kerak. Bolalar pastgi uchi o‘ng tomonga qo‘yrilgan (aylantirilgan) tayoqchani yozishni yaxshi o‘zlashtirib olishgach, harfning yangi elementi tayoqchaning yuqori uchini qayrilgan holda yozishni, so‘ngra yuqori va pastgi uchini qo‘yrilgan holga keltirib yozishni o‘rganadilar Yuqorigi va pastgi uchi qayrilgan tayoqchani yozish n,m harflarining elementlari bo‘lib hisoblanadi. O‘qituvchi yuqori va pastgi uchi qayrilgan tayoqchani yozadi va tushuntiradi. Pastgi qatorning burchagidan o‘ng yuqori tomonga to‘g‘ri, ingichka chiziqcha o‘tkazaman, yuqorigi chiziqning burchagiga tegmasdan uchini pastga qarab qayiraman, songra egik chiziqcha bo‘ylab pastga qarab, qalamni bosib, to‘g‘ri chiziqcha chizaman: pastgi uchini qayiraman va yuqorigi katakning burchagiga ingichka chiziqcha chizaman. Bolalar bu harf elementini daftarga yozishdan avval qalam bilan havoda 'bir, ikki, uch" sanog‘i ostida shu harfga mos harakatlarni bajaradilar. O‘qituvchi harf elementlarini dafatrga yozishda tayoqcha uchini qayirish bir tekisda bo‘lishini kuzatib borish kerak. To‘g‘ri tayoqchani qalam bilan 18 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Savod o‘rgatish darslari o‘quvchilarning umumiy kamolotiga, ularga do‘stlik, o‘rtoqlik qadriyatlarini shakllantirish, jamoa ichida o‘zini boshqarish, mehnatsevarlik, halollik, rostgo‘ylik, o‘qishga ongli munosabatda bo‘lish kabi ijodiy xususiyatlarni tarbiyalaydi. Bolalar tovushlarni yozuvda harf bilan ifodalashga, bo‘g‘in va so‘z tuzishga, ularni o‘qishga o‘rganadilar. Gap va bog‘lanishli matnni ongli, to‘g‘ri, bo‘g‘inlab ravon o‘qish, so‘ngra so‘zni butunicha sidirg‘a o‘qish malakasini egallashdan iboratdir. Boshlang‘ich ta’limda savod o‘rgatish davri asosiy davrlardan hisoblanadi. Agar o‘quvchi savod o‘rgatish davrida yaxshi o‘zlashtirsa, yuqori sinflarda ham yaxshi natijalarga ega bo‘ladi. Umumiy o‘rta ta’limda yaxshi natijalarga erishgan o‘quvchi kelajakda yaxshi kasb egasi bo‘lib jamiyat uchun, uning ravnaqi, xalqning farovon yashashi uchun jon kuydiradigan mutaxassis bo‘lib kamol topadi. Ta’lim sohasidagi muhim hujjatlar – “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”, “2004-2009-yillarga mo‘ljallangan maktab ta’limini rivojlantirish davlat umummilliy dasturi” talablariga asosan yosh avlodga jahon ta’lim standartlari darajasida ta’lim va tarbiya berish ko‘zda tutilgan. Milliy istiqlol mafkurasining asosiy g‘oyalaridan biri komil inson g‘oyasi hisoblanadi. O‘quvchilarni komil inson etib tarbiyalash har bir pedagogning vazifasidir. Komil inson asosiy g‘oyasini amalga oshirishda savod o‘rgatish davri muhim ahamiyatga ega”.[1] Tadqiqotning ob’ekti. Savod o‘rgatish darslari boshlang‘ich sinflarda o‘tiladigan barcha predmet dasturlarining bo‘limlari bilan bevosita bog‘liq mashg‘ulotlarning yangiligini ta’minlashga qaratilgan innovatsion texnologiyalar asosida dars o‘tish jarayoni tadqiqotimizning ob’ektini tashkil etadi. Tadqiqotning predmeti. Savod o‘rgatish darslari o‘qish samaradorligini ijobiy tomonga ta’sir qilishning eng qulay usulidir. Sinfda va sinfdan tashqari o‘qish darslari boshlang‘ich sinflarda o‘tiladigan barcha predmet dasturlarining 2 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Sh. Mirziyo y ev . Tanqidiy tahlil, qathiy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo lishi kerak. –ʻ T.:O zbekiston, 2017. ʻ 2. Sh. Mirziyo y ev . Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – Toshkent: O zbekiston, 2017 ʻ . 3. Mirziyoyev Sh. Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko‘taramiz. – Toshkent: “O zbekiston” NMIU, 2017. – ʻ 592 b. 4. I.Karimov. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: “Ma’naviyat”, 2008. 5. I.Karimov. Barkamol avlod - O zbekiston taraqqiyotining ʻ poydevori.-Toshkent, “Sharq” nashriyoti, Toshkent, 1997. 6. I.Karimov. Mamlakatimizning modernizatsiya qilish yo lini izchil ʻ davom ettirish – taraqqiyotimizning muhim omilidir. Boshlang ich ta’lim, 2011, ʻ 1-son, 2-3- betlar 7. O zbekiston Respublikasining “Ta’lim to g risida”gi Qonuni: ʻ ʻ ʻ Barkamol avlod – O zbekiston taraqqiyotining poydevori. – Toshkent: “Sharq” ʻ nashriyot-matbaa konserining Bosh tahririyati, 1998. 8. O zbekiston Respublikasi “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi” ʻ Barkamol avlod – O zbekiston taraqqiyotining poydevori. – Toshkent: “Sharq” ʻ nashriyot-matbaa konsernining Bosh tahririyati, 1998. 9. Barkamol avlod orzusi (Tuzuvchilar: Qurbonov Sh., Saidov H., Ahliddinov R.) – Toshkent: “Sharq” nashriyot-matbaa konserni Bosh tahririyati, 1999. 10. Boshlang ich ta’lim konsepsiyasi, Boshlang ich ta’lim, 1998, 6-son ʻ ʻ 11. Uzviylashtirilgan Davlat ta’lim standarti va o quv dasturi, - ʻ Toshkent, 2017. 12. Abdullayeva Q. Yangi pedagogik texnologiyalar. Boshlang ich ʻ ta’lim, 1999, 4-son, 8-9-betlar. 38 2.2.O‘qish darslarida qo‘llaniladigan metod va usullar Savod o‘rgatish tayyorgarlik jarayonida bolalar o‘qishga o‘rgatish bilan parallel ravishda yozuvdan ham elementar malaka hosil qiladilar. Dasturga muvofiq o‘quvchilar yozuvdan quyidagi malakalarni egallashlari lozim: 1.Partada to‘g‘ri o‘tirish, daftarni to‘g‘ri qo‘yish, chiziqlarni chamalash, yozayotganda ruchkadan to‘g‘ri foydalanish, hoshiyaga rioya qilish 2.Yozuv daftari yoki alifbe asosida o‘zbek alifbosidagi barchi bosh va kichik harflarni yozish, shuningdek, harflarni so‘zda bir-biriga bog‘lab yoza olish; bosma matnni yozma matnga aylantirib yozish. 3.Tahlil qilingan so‘z va ikki - uch so‘zli gaplarni o‘qituvchi yordamida yozish. 4.Talaffuzi bilan yozilishida farq qilmaydigan so‘zlarni ko‘chirib yozish va eshitib yozish: yozganlarini matnga qarab, shuningdek izohlab o‘qish bilan tekshirish. 5. Og‘zaki tuzilgan hikoyadan olingan gapni yozish. Analitik sentitik tovush metodi (tovush-tartib metodi) tamoiliga muvofiq, o‘qish va yozish birligi saqlanadi. Harflarni yozishda o‘qishga o‘rgatishdagi tarkib asos qilib olinadi, ya`ni o‘qish darsida o‘quvchilar harfni o‘rgatishdagi tarkib asos qilib olinadi, ya`ni o‘qish darsida o‘quvchilar harfni o‘zlashtiradilar, matnni o‘qiydilar, yozuv darsida esa shu harfli so‘zni yozadilar. Yozuvga o‘rgatishning bu tartibiga genetik tamoil buzladi, ya`ni oson harfni yozishdan asta sekin qiyin harfni yozishga o‘tiladi. Yozuvga o‘rgatish, birinchi navbatda grafik malaka hosil qilishdir. Har bir malaka ham ta`lim berish, ko‘nikmani shakllantirish va shu asosida qator mashqlarni bajarish natijasida hosil qilinadi.[16] Grafik malaka qo‘l- harakat malakasidir, bu harakat, birinchidan, mushkul kuchiga asoslanadi. Ikkinchidan, yozuv jarayonida nutq birligi bo‘lgan tovush grafik belgilariga, ya`ni harfga tarjima qilinadi. Bu yozuvga ongli faoliyat tusini beradi. Yozuvning ongliligi, birinchidan touvsh va harfning to‘g‘ri 21 Yozuv darslarini tashkil etishda pedagogika va metodika tavsiyalari hisobga olinadi. Yozuv darsi va unga qo‘yilgan talablarni belgilashda metodika fani sohasidagi yangiliklar, boshlang‘ich sinflarda ishlayotgan eng tajribali o‘qituvchilarning tajriblari asos qilib olinadi. Shunga alohida e'tibor berish kerakki har bir darsda o‘quvchilarga bilim berish jarayonida tarbiyaviy tomonlarga ham alohida ahamiyat berib borish, uzaro hurmat, mas'uliyatni his etish, tengdoshlari va oila azolariga hurmat, g‘amxo‘rlik, tabiatga mehr-muhabbat singari xislatlarni singdirib borish kerak. O‘quv tarbiya ishlarida ko‘zlangan maqsadga yetishish uchun o‘quvchilarda quyidagi qobiliyatlarni shakllantirb borish zarur: 1) Gapdagi so‘zlarni o‘xshash tomonlariga ko‘ra taqqoslab olish. 2) So‘zlar nimani ifoda etishiga ko‘ra turkumlarga ajratish. 3) O‘qituvchi tavsiya qilgan yoki o‘zi tuzgan reja asosida fikrlarni bayon ega olish. 4) Gaplarda grammatik tushunchalarni, orfografik qoidalarni ifodalay olish. 5) Darslikdagi turli mashqlar va topshiriqlarni birgalikda muhokama qilinganidan keyin uni bajara olsh. Ona tili darslari savodli yozuv darsi hisoblanadi. Shuning uchun ham yozma ishlarga alohida e'tibor beriladi. Darsning uchdan ikki qismida o‘quvchilar grammatik, orfografik va nutqiy yozma ishlarni bajaradilar. Shuning uchun grammatik, orfografik bilimlarni o‘zlashtirish uchun qunt bilan ishlashga to‘g‘ri keladi. Kuzatshlardan ma'lumki, darsda o‘quvchilarning osoyishta va mustaqil ishlarini ta'minlagan o‘qituvchi ularning savodli bo‘lishga erisha oladi. Bunday darslarda ko‘rgazmali qurollar, didaktik materiallar, texnika vositalaridan foydalanish o‘z o‘rnida bo‘ladi. O‘quvchilarning dars jarayonida yo‘l qo‘ygan xatolarini sekin yotig‘i bilan tushuntirish lozim. O‘quvchi shundagina yozuvida yo‘l qo‘ygan xatosini tushunib oladi va tuzatishga harakat qiladi, bilimlarni o‘zlashtirishga qiziqishlari ortib boradi. Ayniqsa boshlang‘ich 12 degan tushunchani beradi va uni qanday yozishni tushuntiradi. yozishni nuqtadan boshlayman, deydi o‘qituvchi. Buning uchun nuqtani yuqoriga chiziqchaning sal pastiga, egri chiziqcha orasidan utgan tug‘ri chiziqqa qo‘yaman. Nuqtadan boshlab pastga va o‘ngga tomon dumoloqlash boshlanadi. O‘qituvchi tushuntirishni bir necha marta ko‘rsatish bilan takrorlaydi. So‘ngra har bir bola qo‘liga qalamni olib, o‘qituvchining qo‘l harakatlarini havoda takrorlab s harfini yozishga urinadi. Shundan keyin bola chap yarim ovalni daftarga yozadi, Bolalarga chap yarim ovalni yozish qiyin. Ba’zi birlari qo‘yidagi xatolarga yo‘l qo‘yadilar: 1.Nuqtani yuqoridagi chiziq qatorining ostiga normadan ancha pastga qo‘yadilar. 2.Yozishni yuqoriga qo‘yilgan nuqtadan boshlasalar ham juda katta dumoloq chizib qo‘yadilar. Bu harf elementini yozishnio bir necha marotaba yozishi kerak. Ovalni yozish Bolalar ovalni yozishni biladilar. Endi ular olxuri, bodring, limon va hakozolarning rasmini chiza oladilar. Ularga o harfi ham tanish. Shunday bo‘lsada o‘qituvchi bolalarga ovalni qanday to‘g‘ri yozish kerakligini tushuntirishi juda muhim. Buning uchun o‘qituvchi ovalni doskada yozib tushuntiradi. Yozuv mashg‘ulotlariga qo‘yiladigan talablar Mashg‘ulotlar ham ta`limning asosiy shakli hisoblanadi. Analitik-sentitik tovush metodi asosida olib boriladigan yozuv mashg‘ulotlari xilma -xil bo‘lishi, bolalarni zeriktirmasligi va charchatmasligi lozim. Yozuv mashg‘ulotlari va ularning ayrim turlari uchun umumiy bo‘lgan asosiy talablar mavjud: 20 oldin uni qanday shakllantirishni ko‘z oldiga keltirib, fikrlab oladi, bazan harf shaklini havoda "chizadi", harf namunasini ko‘chiradi, tarkibini tahlil qiladi, uni qanday yozishni o‘zicha sekin gapiradi; o‘qituvchi o‘quvchi yoniga o‘tirib ruchkani to‘g‘ri ushlatadi va uning qo‘li bilan harfni yozishni ko‘rsatadi yoki o‘zi yozib tushuntiradi. Bundan tashqari, bola yozuvning texnik tomoniga katta jismoniy kuch sarflaydi. Savod o‘rgatish oxirida bola bir darsda yigirmatacha so‘zni yozishi mumkin. Ozbekiston Respublikasi Oliy Majlisining qaroriga binoan 1993- yil 2- sentyabrda "Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini joriy etish to‘g‘risida"gi qonun qabul qilindi. 1995-yil bu qonunga o‘zgartirishlar kiritildi. U alifbo, birinchidan, og‘zaki talaffuz bilan yozma nutq mosligini ta’minlaydi, ikkinchidan jahon xalqlarining 30% dan ortig‘i mana shu yozuvdan foydalanadi. Bu esa xalqaro aloqa almashinuvini birmuncha yengillashtiradi. Lotin alifbosiga asoslangan o‘zek alifbosidagi harflar ham bosmasdan, ortiqcha jimjimasiz, qo‘l uzmasdan bog‘lab yoziladi. Shuning uchun yozuvga o‘rgatish metodikasida harflarni qo‘shishga alohida ahamiyat beradi. O‘quvchilar barcha harflarni bir- bniriga qo‘shish yo‘lini bilishi kerak. Yozuvga o‘rgatishning tashkiliy va gigienik shartlari. Maktabda asosiy yozuv quroli sharikli ruchka bo‘lib, xattaxtaga yozishda bo‘rdan foydalaniladi. Savod o‘rgatish davrida bolalarni yozuvga o‘rgatish uchun turli vaqtlarda turli xil chiziqli daftarlardan foydalanishgan: dastlab chiziqsiz silliq qog‘oz ishlatilgan bo‘lsa, keyin quyuq yotiq chiziqlar bilan kesilgan uch chiziqli daftardan foydalanishgan: Bunday daftarda yozuvga yozuvga o‘rgatilgan boladan boshlang‘ich sinflarni bitirguncha besh xil daftardan foydalanish talab etilar edi: Hozirgi vaqtda yozuvga o‘rgatish uchun ikki chiziqli daftar tavsiya etiladi. Xattaxta ham shunga mos bo‘lishi talab etiladi; 2-sinfdan, bazan 1- sinfda o‘quv yilining ikkinchi yarmidan boshlab bir chiziqli daftarga yozishga o‘tiladi. 23 1-sinfda o‘rgatiladigan «Ajdodlarimiz-faxrimiz», «Ilm-aql chirog‘i», «Zumrad bahor», «Kumush qish» kabi mavzular 2-4 sinflarda ham davom ettiriladi. Natijada o‘quvchilarning oldingi bilimlari to‘ldiriladi va boyitiladi. Darsliklardagi har bir mavzu uchun tanlangan matnlarning janriy rang- barangligiga, poetik mukammalligiga, o‘quvchilarning bilim darajasi va yosh xususiyatlariga mos kelishiga alohida e’tibor qaratiladi. Ijtimoiy-tarixiy mazmundagi mavzular Vatanimiz o‘tmishi, xalqimiz hayoti, mardonavor kurashi, ulug‘ siymolar tomonidan amalga oshirilgan ishlar, tarixiy sanalar to‘g‘risida muayyan tasavvur beradi. Beruniy, Amir Temur, Alisher Navoiy, Bobur va boshqa ajdodlarimiz haqidagi matnlar shular jumlasidandir. Bu xildagi asarlar o‘quvchilarni faqat o‘tmishimiz bilan tanishtirib qolmasdan, Vatan oldidagi farzandlik burchi va mas’uliyatini teran anglashga ham yordam beradi. Ularda Vatanga muhabbat tuyg‘usi shu tariqa shakllanadi. Vatanimiz o‘tmishi haqida hikoya qilingan asarlar bilan tanishish va ularni tahlil qilish jarayonida o‘quvchilar o‘tmish bilan bugungi kunni taqqoslash imkoniga ega bo‘ladilar. Jamiyat taraqqiyoti xususida qisqacha bo‘lsa-da, tushuncha hosil qiladilar. Bu borada ayniqsa milliy istiqlol bilan bog‘liq H. Imonberdiyevning «O‘zbekistonim», J. Jabborovning «Istiqlol» (2-sinf), A. Rustamovning «Bayroq nima?», A. Obidjonning «O‘ktam avlod» (3-sinf), S. Barnoyevning «Mangulikka tatigulik kun», Ullibibining «E’zoz» (4-sinf) mavzusidagi asarlari yaqindan yordam beradi. Badiiy asarlar matni ustida ishlash jarayonida ularning janriy hususiyatlaridan tashqari, mavzusi ham nazarda tutiladi. Masalan, tabiat tasviriga oid matnlar ustida ishlashda tabiat bag‘riga sayohat uyushtirilib, bolalar kuzatuvchanlikka o‘rgatilsa, vatanparvarlikka oid asarlar tahlili vatanning dongdor kishilari bilan uchrashuvlar yoki mavzuga daxldor kinofilmlar namoyishi vositasida amalga oshirilsa, dars samaradorligi yanada ortadi. Umuman «O‘qish kitobi» darsliklaridagi barcha mavzular o‘quvchilarga ta’lim-tarbiya berish bilan birga, ularning lug‘atini boyitishga, og‘zaki va yozma nutqini to‘g‘ri shakllantirish, nutq madaniyatini o‘stirishga ham qaratiladi. 31 tinchlik kabi turli mavzular bo‘yicha atroflicha tushunchalar berishga mo‘ljallangan badiiy, axloqiy-ta’limiy, ilmiy-ommabop asarlar kiritiladi. O‘qish darslari savod o‘rgatish davrida o‘quvchilarni bo‘g‘in, so‘z va gaplar bilan tanishtirish va ularni o‘qish, rasmlar asosida hikoya qilish tarzida uyushtirilsa, o‘qish texnikasi egallangandan so‘ng o‘qish muayyan mavzular bo‘yicha tanlangan badiiy, ilmiy-ommabop matnlar yuzasidan olib boriladi. Boshlang‘ich ta’lim bo‘yicha DTS va “Ona tili” o‘quv dasturida o‘qish ta’limi oldiga qo‘yilgan talablarni amalga oshirish sinfda o‘qishni to‘g‘ri tashkil qilish, o‘qitish bosqichlari, tamoyillari va metodlari, birinchi navbatda, ilg‘or pedagogik texnologiyalardan o‘rinli foydalanishga ko‘p jihatdan bog‘liqdir. Ma’lumki, sinfda o‘qish asosida badiiy va ilmiy-ommabop matnlar turadi. O‘quvchilarni matn bilan tanishtirish o‘qishga tayyorgarlik bosqichidan boshlanadi. Tayyorgarlik bosqichi yozuvchilar haqida ma’lumot berish, o‘quvchilarni asarda tasvirlanadigan voqyea-hodisalarni idrok qilish, asar pafosini his etish, notanish va ko‘p ma’noli so‘zlar, murakkabroq tarzdagi obrazli ifodalarni izohlash kabi masalalarni o‘z ichiga oladi. Agar asar yil fasllari haqida bo‘lsa, tabiat qo‘yniga sayohat uyushtirish ham sinfda o‘qish muvaffaqiyatini ta’minlashga xizmat qiladi. Matn bilan dastlabki tanishuvdan so‘ng quyidagicha savollar bilan murojaat qilish darsda o‘quvchilarning faolligini oshiradi: 1. Hikoyadagi qaysi epizodni qiziqarli deb o‘ylaysiz? 2. Hikoya qahramonlaridan qaysi birining xatti-harakatini ma’qullaysiz? Qaysi birining fe’l-atvori, o‘zini tutishi sizga yoqmadi? 3. Hayotda shunday kishilarni uchratganmisiz? Sinfda o‘qishning muvaffaqiyatini ta’minlaydigan omillardan yana biri tanlab o‘qishdir. Masalan: 3-sinfda X. To‘xtaboyevning «Hassa» hikoyasi bilan tanishish jarayonida Qobil boboning savollariga Shavkatning javoblari yoki S. Anorboyevning «Bahs» hikoyasidagi bolalarning bahslashishi epizodi yuzasidan 28 Yozuv daftarida tinish belgilari qo‘llangan. Ular shu belgi uchragan o‘rinlarda tanishtirib boriladi. Yozuvga o‘rgatishda o‘quvchilarning ko‘ruv, eshituv, qo‘l harakati sezgilarini ishga solish lozim. Shuning uchun quruq yozuv bo‘lmay ongli yozuvga aylanadi. Lotin alifbosi asosidagi yozuv jahonga keng tarqalgan bo‘lib, bu yozuv Qadimgi Rimda paydo bo‘lgan miloddan oldingi II asrda takomillashgan lotin alifbosidan bizning davrimizgacha jahonning 70 dan ortiq mamlakat xalqi foydalanmoqda. Bundan 30 dan ortiq Ovropa, 20 dan ortig‘i Osiyo, 20 dan ortig‘i Afrika qit'alaridagi davlatlar xalqlaridir. Dunyoda 5000 xil til bor. Bulardan 6 tasi til sifatida tan olingan. Bundan 3 tasining yozuvi lotin yozuvi asosida (ingliz, fransuz, ispan), 3 tasining yozuvi esa 3 xil: rus tiliniki kirill alifbosida, arab mamlakatlariniki arab alifbosida, xitoy tiliniki esa iyeografik yozuvlardir. Maktablarda 1927-1928 yildan boshlanib 1940-yil 8-maygacha lotin yozuvi asosida ish olib borilgan. 1940 yil 8-maydan kirill alifbosi asosidagi yangi alifboga o‘tish to‘g‘risida qonun qabul qilindi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 1993-yil 2-3 sentabrdagi 12- chaqiriq 13-sesiyasida lotin yozuviga o‘tish haqida qaror qibul qilingandan so‘ng ayrim muamollar kelib chiqdi. Bu ham bo‘lsa s- ш , c- ч , n- нг kabilardagi unsurlar kompyuterda yo‘qligi sababli ushbu harflarni isloh qilish yoki kompyuterlarni qayta ta'mirlash kerak edi. Lotinlashtirish komissiyasi bu muammoni har tomonlama o‘ylab ushbu harflarni qayta isloh qilish haqida qaror qildi, 1995-yil 6-7 may oyida O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi qarori bilan ayrim o‘zgartirishlar kiritildi, sh- ш , ch- ч , ng- нг birkma shaklida qabul qilindi. Yangi alifboda 26 ta harf, 3 ta harf birikmasidan iborat alfavit hosil bo‘ldi. Yangi lotin harflari asosida alifboni joriy etishi o‘zbek tilining talabiga javob beradigan yangi imlo qoidalariga ma'lum o‘zgartirishlar kiritish bilan qabul qilinishga imkon yaratdi. 25 Shu asosda 1995-yil 24-avgustda Respublika Vazirlar Mahkamasininng 339 –sonli qarori bilan yangi imlo qoidasi tasdiqlandi. Yangi imlo qoidasi 82 ta bo‘lib 8 bo‘limdan iborat. 1. Unlilar imlosi. 2. Undoshlar imlosi. 3. Asos va qo‘shimchalar imlosi. 4. Qo‘shib yozish. 5. Chiziqcha bilan yozish. 6. Ajratib yozish 7. Bosh harflar imlosi. 8. Ko‘chirish qoidalari. Biz quyida ayrim muhim imlo qoidalari to‘g‘risida to‘xtatib o‘tamiz. Quiyidagi hollarda “s” harfi bilan yoziladi. a) So‘z boshida kelsa; Masalan: цирк-sirk, цех-sex, центнер-sentner, Цейлон чойи-Seylon choyi. b) Undoshdan keyin kelsa: концерт-konsert, акция-aksiya, Франция-Fransiya, концепция- konsepsiya. s) So‘z ohirida kelganda: шприц-shpris, кварц-kvars, аизац-abzas kabi. Unlidan keyin kelgan hollarda–“Ц” harfi o‘rniga –ts yoziladi: Masalan: Конституция-konstitutsiya, канализация-kanalizatsiya, лицей- litsey, милиция-militsiya, Греция-Gretsiya. V. Egalik qo‘shimchalarning imlosi: a) –m, -ng, -si, -miz, -i (si) shaklida tovush orttirmay yoziladi: Masalan: aka- akam, aka-akang, aka-akasi, aka-akamiz, aka-akangiz, aka-akalari. b) parvo, obro‘, mavqe, avzo so‘zlariga I-II shaxs egalik qo‘-shimchalari qo‘shilganda bir –y tovushi qo‘shib aytiladi va shunday yoziladi: Masalan: parvoyim, parvoying, parvoyimiz, parvoyingiz, obruyim, obro‘ying, obro‘yimiz, obro‘yingiz. 26 O‘quvchilar darsliklar yordamida o‘zlashtiriladigan bilim, ko‘nikma va malakalarining kelajak hayotda zarur bo‘lishini tushunib yetishlariga erishish o‘qituvchilar oldidagi muhim vazifalardandir. O‘qish darslari oldiga qo‘yiladigan didaktik vazifalar quyidagilardan iborat: 1. O‘quvchilarda yaxshi o‘qish sifatlari: to‘g‘ri, tez, ongli, ifodali o‘qish malakalarini shakllantirish. 2. O‘quvchilarni kitobdan foydalanishga, undan kerakli bilimlarni olishga o‘rgatish, kitobga muhabbat uyg‘otish; ularni oddiy kitobxondan chuqur mulohaza yurituvchi, ijodkor kitobxon darajasiga ko‘tarish. 3. O‘quvchilarning atrof-muhit haqidagi bilimlarini kengaytirish va boyitish hamda ilmiy dunyoqarashlarini shakllantirish. 4. O‘quvchilarni axloqiy, estetik jihatdan yetuk va mehnatga muhabbat ruhida tarbiyalash. 5. O‘quvchilarning bog‘lanishli nutqini va adabiy estetik tafakkurini o‘stirish. 6. O‘quvchilarning hayolot olamini boyitish. 7. Adabiy tasavvur elementlarini shakllantirish. Shuni unutmaslik kerakki, har bir ta’limiy vazifani bajarishning aniq va ilmiy metodik usullari mavjud bo‘lib, ular zamonaviy o‘qitish usullari bilan boyitib borilmoqda. Bu vazifalar boshqalari bilan o‘zaro bog‘liq holda va sinfdan tashqari o‘qish mashg‘ulotlari jarayonida hal qilinadi.[5] 32 O‘rmalaydi o‘rgimchak, To‘xtamasdan g‘izillab. To‘qir katta belanchak, Uychasida bizillab. Ushbu mashq davomida qo‘l barmoqlari 9-10 marotaba harakatlantiriladi. Bu sinfda badantarbiya daqiqalarini o‘tkazish ta’lim-tarbiya, gigiyena vazifalarini bajaribgina qolmay, balki bolalarning jismoniy jihatdan sog‘lom o‘sishiga, qaddi- qomatining to‘g‘riva erkin shakllanishiga yordam beradi. 4. Bugun katta va kichik ,, I i “ harflarini yozishni mashq qilamiz. O‘qituvchi doskada katta va kichik “I i” harflari kattalashtirib chizilgan plakatdan foydalanib, uning elementlarini va qanday yozilishini tushintirib beradi. Shundan so‘ng ,, I i “ harflarini doskada yozib ko‘rsatadi. O‘quvchilar esa uning yozilishini diqqat bilan kuzatadilar. O‘qituvchi doskada harf elementlarini tushuntirish bilan birga, uning qanday shaklda yozilishini ham eslatib o‘tadi. 5.O‘qituvchi bosma va yozma ,, I i” harfini bir-biri bilan solishtirib ko‘rsatadi. O‘quvchilarga “I i” harfining bosma va yozma shakllarini bunday taqqoslab ko‘rsatishning ahamiyati katta, chunki ko‘pchilik o‘quvchilar ayrim harflarni kitobdagi bosma shakliga o‘xshatib yozishga harakat qiladilar. 6.O‘qituvchi kichik ,, I i” harfining birinchi elementini yana qayta doskada ko‘rsatib beradi. Shundan so‘ng o‘quvchilar daftarlarida qizil siyoh bilan yozib ko‘rsatilgan shu elementni topib, uning davomidan yozish ko‘rsatiladi. 7.O‘quvchilarni o‘rnidan turg‘azib, oldin o‘rganilgan badantarbiya mashqlaridan 2-3 tasini bajartiriladi. Bu mashqlar 2-3 daqiqadan oshmasligi kerak. Mashq tugagandan so‘ng yana yozuv mashqlari davom ettiriladi. 34 2.Darsda adabiy til nuqtai nazaridan to‘gri ifodali, obrazli, aniq nutq eshittiriladi. 3.Darsda nutq madaniyati hukmron bo‘ladi. O‘qish va yozuv ko‘nikma malakalarini shakllantirish mashqlari darsda yetakchi o‘rinni egallab taxminan, darsning 2,3 qismiga to‘gri kelishi lozim. Har bir o‘qish va yozuv darsida “Alifbe”dagi matnlar bilan bir qatorda Q.Muxammadiy, P.Mumin, A.Obidjon kabi sevimli bolalar shoiri va yozuvchilari asarlaridan namunalar tanladik. Shunday qilib o‘qish sinfdan tashqari o‘qish, o‘qib berilgan matnni eshitish bilan boglanadi. O‘qish va yozuv darslari bir— biri bilan uzviy boglanadi: o‘qish darsi o‘quvchilarni yozuv darsiga tayyorlaydi, yozuv darsi oldingi o‘qish darsining davomi sifatida xizmat qiladi.[6] Talabalar bilan "Dars va uning vazifalari, qurilishi" haqida suhbat qilinadi. Ularning javoblarini yakunlab, savod o‘rgatish darslari quyidagi belgilariga ko‘ra farqlanadi. Savod o‘rgatish davrida o‘quvchilar bilimi dars jarayonida barcha ishlarga boglab aniqlanadi boglanishli nutqni o‘stirish ham o‘qish va yozuv darslariga uzviy boglanib ketadi. O‘quvchilarning sinfdan tashqari o‘qishlariga rahbarlik qilishlariga xaftada bir marta 20 daqiqa ajratiladi. Savod o‘rgatish darslarida vaqti-vaqti bilan dam olish daqiqalari o‘tkaziladi. Darslar sistemasi deyilganda o‘quv vaqtini mavzularga nazariy va amaliy jihatdan rejali taqsimlangan darslarning mantiqiyligi va istiqboli bir-biri boglangan dars turlari va unda o‘qituvchi bilan o‘quvchilar foydalaniladigan asosiy metodik vositalar xilma-xil bo‘lgan izchillik nazarda tutiladi. 37 I.BOB. O‘ZBEK TILINING TOVUSH TIZIMI VA YOZUVI 1.1. Savod o‘rgatishning nazariy asoslari, maqsad va vazifalari O‘zbek tili yozuvi fonimatik yozuv hisoblanadi. 1993- yil 2-sentardagi (lotin yozuviga asoslangan “O‘zbek alifbosini joriy etish to‘g‘risida”gi qonunga muvofiq o‘zbek tili yozuvi uchun lotin grafikasi asos qilib olinadi. Nutqning har bir tovushi uchun unga mos grafik shakl qabul qilinadi. O‘qituvchi savod o‘rgatish jarayonida o‘quvchilarni tovush va harflar bilan tanishtirishda ularni sentizlab o‘qishga o‘rgatishda o‘zbek tilining fonetik hususiyatlatini hisobga olishi zarur. Savod o‘rgatish analitik- sentetik tovush metodiga asoslanib boriladi. So‘z bog‘inga bo‘linadi. Bo‘g‘indan kerakli o‘rganilayotgan tovush ajratib olinadi, tahlil qilinadi, o‘rganiladigan harf bilan sintezlanadi shu asosda butun o‘qish jarayoni o‘zlashtiriladi. Bunda o‘zbek tili grafik tizimi tovushlarni belgilash hususiyatlari hisobga olinadi. Savod o‘rgatishda o‘zbek tili grafik tizimining qo‘yidagi hususiyatlarini hisobga olish muhim ahamiyatga ega: 1, Savod o‘rgatishda tovush-harf bilan tanishtirish unlilardan boshlanadi. Hozirgi o‘zbek tilida 6ta unli fonima mavjud:a, o, i, e, u, o‘. E harfi so‘z va bo‘g‘in boshida qo‘llanadi (ekin, echki, aeroplan), undoshdan keyin o‘rta keng lablanmagan unli tarzida o‘qiladi. (kel, tez). Savod o‘rgatishda oldin so‘z boshida keladigan e , so‘ngra undoshdan keyin keladigan e tovush- harfi bilan tanishtiriladi. O harfi o‘zbekcha umum turkiy so‘zlarda quyi keng, lablangan o tovushini ifodalaydi, ruscha -baynalmilal so‘zlarda urg‘usiz bug‘inda a tarzida(botanika), o‘ tovushi kabi (tonna), qisqa i tarzida (traktor) talaffuz qilinadi shuning uchun bu unli qatnashgan ruscha -baynalmilal so‘zlar savod o‘rgatish davridan so‘ng o‘quv jarayoniga kiritiladi. a tovushi bahor, savol kabi so‘zlarda o kabi muomala, munosabat kabi so‘zlarda i tovushiga yaqin talaffuz qilinadi, lekin a yoziladi. U tovushi qovun, sovun kabi so‘zlarda i tovushiga yaqin talaffuz etilsa ham u 5 13. Azizxo jayeva N. Pedogogik texnologiyalar va pedogogik mahorat. –ʻ Toshkent: O zbekiston yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg armasi nashriyoti, ʻ ʻ 2006. 14. Ikromova R., G ulomova X., Yo ldosheva Sh., Shodmonqulova D. ʻ ʻ Ona tili. 4-sinf uchun darslik.- “O qituvchi” nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2012. ʻ 15. Matchonov S., G ulomova X. va boshqalar. Boshlang ich sinf o qish ʻ ʻ ʻ darslarini pedagogik texnologiyalar asosida tashkil etish. – Toshkent:, “Yangiyul Poligraph servise”, 2008. 16. Mirzayev A. Diktant metodikasi- Toshkent, “O qituvchi”, 1979. ʻ 17. Qosimova K., Matchonov S., G ulomova X., Yo ldosheva Sh., ʻ ʻ Sariyev Sh. Ona tili o qitish metodikasi. – Toshkent, “Nosir”, 2009. ʻ 18. Sattorova M., Sharipova R. Mukammalik yo lida, Boshlang ich ʻ ʻ ta’lim, 2008, 34-son, 14-15-betlar. 19. Umarova M. O quvchilarning imloviy malakalarini rivojlantirish// ʻ Boshlang ich ta’lim, 2005, 3-son, 42-43-betlar. ʻ 20. Internet ma’lumotlari: www. ziyonet.uz 39 4 III. Shaxs egalik qo‘shimchasi parvo, avzo, mavqe, avro so‘zlariga-yi shaklida: ovzoyi, obro‘yi, parvoyi, mavqeyi; shaklida, xudo, dohiy, vodiy kabi so‘zlarga si shaklida qo‘shiladi: VI. Chiziqchalarning ishlatilishi: Juft so‘zdan qo‘shimchalar yordamida yasalgan so‘zlar chiziqcha bilan yoziladi (-) Masalan: baxt-saodatli, xayr-xushlamoq. Juft so‘z qismlari orasida-u (yu) bog‘lovchi bo‘lsa shu bog‘lovchidan oldin chiziqcha qo‘yiladi va juft qism ajratib yoziladi. Masalan: do‘st-u dushman, ona- yu bola, keldi-yu ketdi kabi. Yetakchi va ko‘makchi fe'llar bir xil shaklda bo‘lsa chiziqcha bilan yoziladi: Aytdi-qo‘ydi, borasan-kelasan, keldi-ketdi. So‘zining -ma, -ba, yordamida birlashgan qismlari chiziqcha bilan yoziladi. Masalan: ko‘chama-ko‘cha, rang-barang, dam-badam kabi. Lekin mustaqil ishlatilmaydigan qism qatnashsa bunday so‘zlar qo‘shib yoziladi. Masalan: darbadar, ro‘baro kabi. Boshlang‘ich sinflarning o‘qish darslari o‘z mohiyati, maqsad va vazifalariga ko‘ra ta’lim tizimida alohida o‘rin tutadi. Negaki uning zaminida savodxonlik va axloqiy-ta’limiy tarbiya asoslari turadi. Shuning uchun ham boshqa predmetlar ta’limini o‘qish ta’limisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. o‘quvchi matnni to‘g‘ri, tez, tushunib o‘qish, mazmunini o‘zlashtirish bilan ilk bor o‘qish darslarida yuzlashadi. O‘qish darslari orqali o‘quvchilarning Davlat ta’lim standartlari (DTS) talablari bo‘yicha o‘zlashtirishlari ko‘zda tutilgan o‘quv-biluv ko‘nikma- malakalari hamda bilimlarni egallashlariga yo‘l ochiladi. Aynan o‘qish ta’limida insonning, avvalo, o‘zligini, qolaversa olamni anglashga bo‘lgan intilishlariga turtki beriladi. Shu maqsadda «O‘qish kitobi» darsliklariga ona tabiat, atrofimizni o‘rab turgan olam, Vatanimiz tarixi va bugungi qiyofasi, kattalar va bolalar hayoti, mehnatsevarlik, istiqlol va milliy-ma’naviy qadriyatlar, xalqlar do‘stligi va 27 bo‘limlari bilan bevosita bog‘liq. O‘qish darslarida o‘tilgan mavzular asosida badiiiy kitiblar axtarish, asar qahramonlarining nomlarini yozish, ularni tasvirlab berish, ijodiy rasm ishlash, fikrni yakunlash uchun mos maqollar yod olish ko‘nikmalarini shakllantirish dolzarb metodik manba ekanligini aniqlash, ularning didaktik asosini belgilash ham mashg‘ulotning predmeti hisoblanadi. Tadqiqotning maqsadi. Savod o‘rgatish mashg‘ulotlarida va unga ma’lum bir o‘zgartirishlar kiritishda yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanishning samarali usullarini shakllantirish tadqiqot ishi mavzusi bo‘yicha olib borayotgan tadqiqot ishimizning maqsadi hisoblanadi. Tadqiqotning vazifasi: Yuqorida oldimizga qo‘ygan maqasadimizdan kelib chiqib: 1. Tadqiqot ishida tanlangan mavzu bo‘yicha ijtimoiy-pedagogik, falsafiy- ma’rifiy, ilmiy-metodik hamda o‘quv adabiyotlarni o‘rganib chiqish va umumlashtirish. 2. Savod o‘rgatish mashg‘ulotlari o‘qish darslariga oid mashg‘ulotlari bilan ishlash jarayonini o‘rganish va tahlil qilish. 3. Mavzuga oid ilmiy metodik manbalarni o‘rganish va tahlil qilish asosida Savod o‘rgatish mashg‘ulotlarini shakllantirishga oid mashg‘ulot mazmuni, maqsadi va qurilishini o‘rganish hamda qayta takomillashtirish dolzarb nuammo ekanligini aniqlash. 4. Savod o‘rgatish darslari o‘qish mashg‘ulotlariga oid mashg‘ulotlarning samaradorligini oshirishga yo‘naltirilgan yangi pedagogik texnologiyalar asosida dars ishlanmalarini yaratish. Tadqiqot ishining tarkibiy tuzilishi. Ushbu tadqiqot ishi kirish, ikki bob, har bir bobda ikkitadan qism, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 3 adabiy-nazariy tushunchalarni o‘zlashtirish, adabiy tahlil malakalarini shakllantirish orqali erishiladi. Asar tahlili jarayonida o‘qituvchi savollariga o‘quvchilarning o‘z so‘zlari bilan javob berishi ham matnda tasvirlangan voqyea - hodisalar yuzasidan mantiqiy fikrlashga, qahramonlarning xatti-harakatlarini to‘g‘ri baholashga yaqindan yordam beradi. Savollar uzuq-yuluq va mantiqsiz bo‘lmasdan, qat’iy maqsad asosida izchil berilishi o‘quvchilarning o‘qilgan matn mohiyatini chuqur anglab yetishlariga imkon yaratadi. Negaki har qanday javob mustaqillikni taqozo etadi. Ta’kidlash joizki, o‘quvchilarning o‘zlarini ham savol tuzishga o‘rgatish lozim. K. D. Ushinskiy qayd etganidek, to‘g‘ri qo‘yilgan masalaning o‘zi yarim javobdir. Matn yuzasidan savol tuzishda o‘quvchining dars mavzusi bilan bog‘liq jihatlarga e’tibor berishi asarda tasvirlangan voqyea-hodisalar o‘rtasidagi sababiy bog‘lanishlarni bilib olishga, hayotiy xulosalar chiqarishga yo‘l ochadi. Shuning uchun ham matn yuzasidan savol tuzish o‘quvchini ongli va tushunib o‘qishga yo‘llaydi. Uning o‘ziga xos xususiyatini o‘quvchilarni badiiy adabiyotning sehrli olamiga olib kirish orqali dunyoqarashlarini milliy istiqlol mafkurasi asosida to‘g‘ri shakllantirishga qaratilishi bilan belgilanadi. O‘qish darslari uchun tanlangan mavzular o‘quvchilarga kundalik hayot, mustaqillikni mustahkamlash va insoniy munosabatlar bo‘yicha ham bilim va tarbiya berishni ko‘zda tutadi. Bular ichida istiqlol, vatan, ma’naviyat va tabiat haqidagi mavzular alohida ajralib turadi. Ulardan ko‘zlangan maqsad o‘zlikni anglash, istiqlol, vatan va tabiat bilan bog‘liq tuyg‘ularini uyg‘otishdir. Tabiatga oid mavzular yordamida o‘quvchilar tabiatdagi o‘zgarishlar, yil fasllarining almashinuvi, hayvonot olamiga doir bilimlarni egallaydilar. Ular o‘quvchilarni kuzatuvchanlikka, tabiatni sevishga, unga nisbatan to‘g‘ri munosabatda bo‘lishga o‘rgatadi. «O‘qish kitobi» darsliklaridagi materiallar sinfdan sinfga o‘tgan sari mavzu jihatidan ham, mazmun jihatidan ham kengaya borishi hisobga olingan. 30 2.3. Yozuvga o‘rgatish yuzasidan dars ishlanmasi Mavzu : “ I i ” harfini yozishga o‘rgatish Maqsad: O‘quvchilarni “I i “ harfini to‘g‘ri va chiroyli yozishga o‘rgatish. Darsning jihozlari : Yozish vaqtida “To‘g‘ri o‘tir “ nomli plakat, “I i “ harfining yozilish qoidalari kattalashtirib ko‘rsatilgan jadvallar. Darsning rejasi: 1. Darsning tashkiliy qismi. 2. Chiroyli yozuv qoidalari haqida suhbat. 3 . Panja va barmoq muskullarining harakatini o‘stiruvchi mashqlar. 4. “I i” harfining elemenlarini doskada yozib ko‘rsatish. 5 . “I i” harfining yozma va bosma shakllarini taqqoslab ko‘rsatish. 6. Harflarning shaklini daftarga yozdirish. 7. .Badantarbiya mashqlari o‘tkazish. 8. “I i “ harfini qo‘l harakatini uzmasdan bog‘lab yozishga o‘rgatish. 9. “I i “ harfining boshqa harflar bilan bog‘lanishini mashq qilish. 10.Uyga vazifa berish. 11 . Yaxshi yozgan o‘quvchilarning ishlarini ko‘rsatish va rag‘batlantirish. Darsning borishi: 1. O‘qituvchi o‘quvchilarning darsga tayyorgarligini har bir o‘quvchining oldida daftar ruchka borligini tekshirib, yozuv daftarlarini ham ko‘rib chiqadi. 2.Sinfda osib qo‘yilgan ,, Yozish vaqtida to‘g‘ri o‘tir “ nomli plakatdan foydalanib, o‘quvchilarning o‘tirishini tekshirib chiqish, parta ustidagi qiya chiziqlarga daftarning holatini to‘g‘rilab olish. 3.O‘quvchilarga barmoqlarning harakatlarini o‘stiruvchi mashqlar bajartiriladi. Bunday mashqlarni partada o‘tirgan holda bajartirish mumkin. Chunonchi, qo‘llarimizni oldinga uzatib, barmoqlarimizni harakatlantiramiz. 33 II.BOB. SAVOD O‘RGATISHGA TAYYORGARLIK BOSQICHIDA O‘QISH VA YOZUVGA O‘RGATISH 2.1. Yozuvga o‘rgatish jarayoniga qo‘yiladigan talablar. Harflarning asosiy elementlari va bu elementlarni yozishdagi izchillik. Yanvar oyidan to may oyigacha bolalar harf elementlarini (haftada bitta mashg‘ulot) yozishga o‘rganishadi. Harf elementlarini daftarga yozishda quyidagi talablarga qat’iy rioya qilish kerak: ular yozishni boshlagan qatorni oxiriga yetkazishlari kerak, yozishni boshlagan sahifani to‘ldirish darkor. Har bir mashg‘ulotda o‘rganishning boshida albatta 2-3 qator yozish kerak. Zarur malaka hosil bo‘lgach, 5 qator yozish mumkin.Turli harfning har bir elementi ko‘p marta takrorlanib yozilishi tufayli, bir elementni yozish ustida uzoq tuxtalishga zarurot qolmaydi. Yozuvimizda harflarning asosiy va qo‘shimcha elementlari mavjud. Quyida bu elementlarni bayon etamiz. Harflarning asosiy elementlari 1 .To‘g‘ri chiziq (tayoqcha) uchini pastga bosib aylantirish. 2.to‘g‘ri chiziq uchini yuqori tomon aylantirish. 3.To‘g‘ri chiziqning yuqori va pastki uchlari aylantirilgan. 4.Ikkita birlashtiruvchi to‘lqinli chiziqchadan iborat to‘g‘ri chiziqcha. 5.Ilmoqli uzun to‘g‘ri chiziq 6.Chap yarm oval. 7. O‘ng yarim oval. 8.Ilmoqli o‘ng yarim oval. 9.Chap tomondan oval chizish. 10.O‘ng tomondan oval chizish. Maktabgacha ta`lim muassasida harfning oddiy elementlari o‘rganiladi. Bolalarni u yoki bu harf elementlari bilan tanishtirishni qo‘yidagi izchillikda olib borish mumkin. 1. Oldingi ishlarni ko‘rib chiqish va tahlil qilish. 2.O‘qituvchi tomonidan yangi materialni doskada ko‘rsatish. 16 Masalan: 1. Borgan edi – boruvdi. (sheva xatolari) 2. Tomni – tommi. Piyolaga – piylaga. (Assimilatsiya hodisasi) 3. Go‘sht – gosh. G‘isht – g‘ish Devor – devol. (tovushlar almashuvi) Xatolar ustida ishlashda orfografik tahlilni ahamiyati katta bir necha gapni orfografik jihatdan to‘la tahlil qilish kerak. Bu bilan o‘quvchilar so‘z ma'nosi va uning imlosini puxta o‘zlashtirib oladilar. O‘quvchilarning to‘g‘ri, xatosiz yozishga o‘rgatish va yo‘l qo‘yilgan xatolarni bartaraf etish uchun quyidagilarga e'tibor berish kerak: 1. Eng avvalo o‘quvchilarni to‘g‘ri talaffuz qilishga o‘rgatish. Ya'ni so‘z aytilganda tovushlarni aralashtirmay, tovush tushirib yoki orttirib talaffuz etmaslik. Masalan: kitob o‘rniga kitob, ruchka o‘rniga yuchka, maktab o‘rniga matab deyishga yo‘l qo‘ymaslik. 14Morfologik xatolar So’zning ma’nosini tushunmaslik Grammatik qoidalarni bilmaslik Orfografik qoidalarni unutish Parishon xotirlik Mexanik xatolarFonetik xatolar Dissimilyatsiya hodisasi natijasidaDialekt va sheva xatolari Assimilyatsiya hodisasi natijasida Tovushlar almashuvi natijasida 2. Har bir darsda ko‘pchilik uchun bir xil uchraydigan tipik xatolar doskada ko‘rsatilib, tuzatiladi. 3. Ayrim o‘quvchilar uchun tegishli xatolar o‘sha o‘quvchi bilan birgalikda tuzatiladi. 4. Agar o‘quvchilar biror qoidani bilmasligi natijasida xatoga yo‘l qo‘ygan anashu qoidani takrorlash bilan tushuntirish kerak bo‘ladi. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, o‘quvchilar yozuvida xatolar bo‘lmasligi uchun lug‘at ishiga ta'limiy harakterdagi yozma ishlarga ko‘proq o‘rin berish zarur. Imlosi qoidalashtirlmagan va qiyin so‘zlar jadvali tuzilib, sinf xonasiga o‘quvchilarga ko‘rinarli qilib osib qo‘yilishi va uni vaqti-vaqti bilan almashtirib turishsa yaxshi natija beradi. 15 XULOSA Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida ona-tilidan bilim va malakalarni hosil qilish ishlari asosan yozuv darslarida amalga oshiriladi. Yozuv darslarining mazmuni boshlang‘ich sinf ona-tili dasturini va maktab oldiga qo‘yilgan talablar asosida belgilanadi. Yozuv darslarini tashkil etishda pedagogika va metodika tavsiyalari hisobga olinadi. Yozuv darsi va unga qo‘yilgan talablarni belgilashda metodika fani sohasidagi yangiliklar, boshlang‘ich sinflarda ishlayotgan eng tajribali o‘qituvchilarning tajriblari asos qilib olinadi. Shunga alohida e'tibor berish kerakki har bir darsda o‘quvchilarga bilim berish jarayonida tarbiyaviy tomonlarga ham alohida ahamiyat berib borish, uzaro hurmat, mas'uliyatni his etish, tengdoshlari va oila azolariga hurmat, g‘amho‘rlik, tabiatga mehr-muhabbat singari xislatlarni singdirib borish kerak. O‘quv tarbiya ishlarida ko‘zlangan maqsadga yetishish uchun o‘quvchilarda quyidagi qobiliyatlarni shakllantirb borish zarur: 6) Gapdagi so‘zlarni o‘xshash tomonlariga ko‘ra taqqoslab olish. 7) So‘zlar nimani ifoda etishiga ko‘ra turkumlarga ajratish. 8) O‘qituvchi tavsiya qilgan yoki o‘zi tuzgan reja asosida fikrlarni bayon ega olish. 9) Gaplarda grammatik tushunchalarni, orfografik qoidalarni ifodalay olish. Darslikdagi turli mashqlar va topshiriqlarni birgalikda muhokama qilinganidan keyin uni bajara olsh. Dars ta’limning asosiy shakli hisoblanadi. Savod o‘rgatish darslari xilma- xil bo‘lishiga qaramay o‘qish yoki yozuv darslari va ularning ayrim turlari uchun umumiy bo‘lgan asosiy talablar mavjud. Bu o‘rinda umumdidaktik talablar talabalardai so‘rab aniqlanadi. So‘ngra ona tili darslariga qo‘yiladigan talablar sanab tadqiqotatiladi. 1.O‘quvchilar nutqi uchun qayg‘urish. 36 o‘qituvchi topshirig‘iga ko‘ra mazkur o‘rinlarni tanlab qayta o‘qilishi natijasida ushbu asarlarning badiiy estetik qimmatini chuqurroq o‘zlashtirishga erishiladi. «O‘qish kitobi» darsliklaridan turli mavzudagi asarlar o‘rin olgan. Vatanparvarlik, atrofimizdagi olam, mehnatsevarlik kabilar o‘qish darsliklaridagi keng qamrovli mavzulardan bo‘lib, 2-sinfda «Ona yurtim-oltin beshigim» bo‘limiga kiritilgan «O‘zbekistonim» (H. Imonberdiyev), «Istiqlol» (J. Jabborov), «O‘lka» (E. Vohidov), «Yur tog‘larga» (U. Nosir), 3-sinfda «Ona bitta, Vatan yagona» bo‘limidagi «Vatanni suymak» (A. Avloniy), «Vatan mo‘tabardir» (X. Davron), «Bilib qo‘yki, seni Vatan kutadi» (Tohir Malik), 4-sinfda «O‘zbekiston - Vatanim manim» bo‘limidagi «Serquyosh o‘lka» (Z. Diyor), «Iqboli buyuksan» (A.Oripov), «Toshkentnoma» (M. Shayxzoda) kabi asarlar misolida atroflicha tahlilga tortiladi. Boshlang‘ich sinflarning o‘qish darslarida o‘rganiladigan asarlarning mavzu doirasi ancha keng bo‘lib, ona tabiat, yil fasllari, xalq og‘zaki ijodi, mehnatga muhabbat, asosiy bayram sanalari, milliy istiqlol va ma’naviyat kabi umumiy mavzular doirasida birlashtirilgan. Uzluksiz ta’limning boshqa bosqichlaridan farqli o‘laroq, boshlang‘ich sinflarning o‘qish darslarida o‘quvchilarning o‘qish malakalarini shakllantirish, asar matni ustida ishlash ta’limning didaktik maqsadi hisoblanadi. U turli mavzudagi matnlar ustida ishlash orqali ma’naviy-ahloqiy, adabiy - estetik tarbiya bilan chambarchas bog‘lab olib boriladi. Shunga ko‘ra o‘qish darslarining yetakchi hususiyati o‘quvchilarning savodxonligini ta’minlash bilan birga badiiy adabiyotning sehrli olamiga olib kirish, milliy mafkura asosida yuksak axloqiy qadriyatlar ruhida tarbiyalashga qaratiladi. O‘qish ta’limi bo‘yicha o‘quvchilarni faqat matn bilan tanishtirish yordamida dastur talablariga javob berib bo‘lmaydi. Negaki matn tagzaminidagi tarbiyaviy g‘oya uni tushunish, idrok qilish natijasidagina ochiladi. Boshqacha aytganda , har qanday asardagi sehr-joziba matn zaminidagi yashirin mazmun- mohiyatni anglab yetilganda o‘quvchi diqqatini o‘ziga jalb etishi mumkin. Bunga 29 Shuningdek boshlang‘ich sinf ona tili ta'limi o‘quvchilarga nutq faoliyatining asosiy turlarini o‘stirish bilan bir qatorda, quyidagi muhim masalalarni ham hal etishni ko‘zda tutadi.  Bolalarda ahloqiy va estetik tasavvurlarni shakllantirish;  Bolalarga atrof- muhit, kishilar, tabiat va jamiyat haqida tushuncha berish;  Nafosat hissini tarbiyalash;  Mantiqiy tafakkur yuritishga o‘rgatish;  O‘quv mashg‘ulotlariga, bilim manbai bo‘lgan kitobga qiziqish uyg‘otish. Ona tili o‘qitishning mazmuni va metodlari o‘quvchilarga dastur talab qilgan hajmda puxta bilim berish, ko‘nikma va malaka hosil qilishga ko‘maklashish lozim. Mazkur maqsad va vazifalarni to‘laqonli bajarish uchun o‘qituvchi faqat dars bilan chegaralanib qolmasligi kerak. Darsdan tashqari paytlarda ham muntazam ish olib borishi yaxshi natija beradi. Tilni o‘rganishga doir kechalar, to‘garaklar, maktab ixtiyoridagi soatlar hisobidan qo‘shimcha darslar, sinfdagi iqtidorli o‘quvchilar bilan ishlash kabilardan foydalanish kerak. O‘quvchilarga til ta'limini singdirishda ularning yosh va bilim darajalarini ham hisobga olish zarur. Chunki 2-sinf o‘quvchisiga 4-sinf hajmdagi bilimni berilsa o‘quvchi buni hazm qila olmaydi, o‘zlashtira olmaydi ham. Aksincha 4- sinf o‘quvchisiga 1-2-sinfdagi bilimlar berish bilan cheklanib qolinsa bu ham o‘quvchi uchun zerikarli bo‘ladi. Natijada o‘quvchilarda tilni o‘rganishga bo‘lgan havas, qiziqish rivojlanish o‘rniga susayadi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchisi DTS larida berilgan me’yoriy majburiy ta'lablarni bilishlari kerak. 1-4-sinflarda o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakasiga quyidagi asosiy talablar qo‘yiladi: Fikrni yozma shaklda bayon etish malakasi. (1-sinf) Miqdoriy ko‘rsatgich: 15-20 so‘zdan iborat diktant yoza olish. Talablar: a) imlo xatolarga yo‘l qo‘ymaslik; 10 SAVOD O‘RGATISH DAVRIDA O‘QISH VA YOZUV FAOLIYATINING BOG LIQLIGIʻ MUNDARIJA: KIRISH…………………………………………………………………………..3 I.BOB. O‘ZBEK TILINING TOVUSH TIZIMI VA YOZUVI 1.1. Savod o‘rgatishning nazariy asoslari, maqsad va vazifalari……………5 1.2. Sav о d o‘rgatish davri yozuv darslarini o‘rgatish usullari……………….9 II.BOB. SAVOD O‘RGATISHGA TAYYORGARLIK BOSQICHIDA O‘QISH VA YOZUVGA O‘RGATISH 2.1.O‘qish darslarining maqsad va vazifalari, ta’limiy – tarbiyaviy ahamiyati…………………………………………………………………..16 2.2.O‘qish darslarida qo‘llaniladigan metod va usullar................................21 2.3. Yozuvga o‘rgatish yuzasidan dars ishlanmasi.......................................33 XULOSA…………………………………………………………..…………..36 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………….………………….……38 1 shakllantiriladi. Savod o‘rgatish jarayonida harflarning 4 xil (bosma, yozma, bosh va kichchik) shakli va ularning ishlatish o‘rni o‘rgatiladi. O‘quvchilarni o‘qishga o‘rgatish bo‘g‘in asosida olib boriladi. Bo‘g‘inlab o‘qishga o‘rgatish uchun so‘zni bo‘g‘inga bo‘lish, bo‘g‘in chegarasini aniqlashni o‘rgatish muhim sanaladi. Savod o‘rgatish davrida o‘quvchilar so‘zlarni bo‘g‘nlarga to‘g‘ri ajrata olsalar, o‘qish ko‘nikmasini ham yaxshi egallaydi. Savod o‘rgatish darslari dasturida ko‘rsatilgandek haftada 8 soat bo‘lib, 4 soat yozuvga ajratiladi. Savod o‘rgatish 2-sentabrdan dekabrning oxirigacha davom etadi. U 2 davrga bo‘linadi. a. tayyorgarlik davri b. asosiy davr Tayyorgarlik davri o‘z navbatida 2 bosqichga bo‘linadi: 1. Harf o‘rganilmaydigan bosqich 2. Unli tovushlar va undosh tovushlar, harflar o‘rganiladigan bosqich. 1-bosqich uchun 10 soat dars ajratiladi. Bu bosqichning vazifasi o‘quvchilarni maktab, sinf bilan tartib intizom qoidalari bilan tabishtirish. Ularga og‘zaki va yozma nutq haqida, gap, nutqning gaplardan tuzilishi, so‘z, gaplarning so‘zlardan tuzilishini: tovushlarning unli va undosh tovushlarga ajratilishini o‘rgatish amaliy foydalana bilish ko‘nikmalarini hosil qilishdan iborat. Bu bosqichdagi yozuv darslarida o‘quvchilarda daftar bilan, yozuv chiziqlari bilan tanishtirish, harf elementlarini yozishga o‘rgatish, harf oralirining tengligiga rioya qilish kabi ko‘nikmalar hosil qilinadi. 2-bosqichga 14 soat ajratiladi. Bu bosqichda unli va undosh tovushlar o‘rgatiladi. Tovushni ifodalovchi harflar ko‘rsatilgach, harf ustida ishlanadi. Tovushlarni talaffuz qilamiz, eshitamiz, harflarni esa yozamiz, ko‘ramiz o‘qiymiz. Asosiy davr uchun 90 soat dars ajratiladi. Bu davrning asosiy vazifasi bolalarni o‘qishga o‘qilgan bo‘g‘in, so‘z va gaplarni yozish va tekshirishga o‘rgatadigan davr. Ta’limning davri va bosqichlariga ko‘ra: 7 1.2. Sav о d o‘rgatish davri yozuv darslarini o‘rgatish usullari O‘zbekiston Respublikasi “Davlat tili to‘g‘risida”gi, “Talim to‘g‘risida”gi qonunlari, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” hamda “2004-2009-yillarda maktab ta'limini rivojlantirish Davlat umummilliy dasturi”ga muvofiq boshlang‘ich sinflarda ona tili fanini o‘qitish oldiga yangi-yangi vazifalar qo‘yilmoqda. “Ona tili” fanini o‘qitishning bosh maqsadi yoshlarimizning ijodiy- mustaqil, o‘z fikrini erkin va ta’sirli, mazmunli va mantiqli qilib yozma va og‘zaki shaklda ifodalashga, o‘zbek tili qonun- qoidalarini ongli o‘zlashtirishga o‘rgatish, shuningdek, ularning fikr doiralarini kengaytirishga, ona yurtimizga, avlod-ajdodlarimiz qoldirgan boy ma'naviyatimizga, milliy urf-odatlarimizga mehr-muhabbat ruhida tarbiyalashga qaratilgan. Boshlang‘ich ta’lim bosqichida yangi tahrirdagi DTSlari asosida o‘quvchilarni ona tili ta'limi sohasi bo‘yicha tayyorgarlik darajasiga qo‘yilgan talablar standart me’zon orqali aks ettiriladi: 1. O‘qish texnikasi 2. O‘zgalar fikrini va matn mazmunini anglash 3. Fikrni yozma shaklda bayon etish malakasi. O‘quvchilar shu parametrlar asosida bilim, ko‘nikma va malakalarga ega bo‘lishi kerak. Ana shu maqsadlardan kelib chiqqan holda 1-4- sinf ona tili fanini o‘qitishning oldiga bir qator vazifalar qo‘yiladi: 1. O‘quvchilarni erkin fikrlashga o‘rgatish; 2. O‘z fikrini o‘zbek tilining qonun-qoidalariga muvofiq ravishda og‘zaki va yozma ifodalay olish; 3. Bir ma'noni turli shakllarda bera olish ko‘nikmalarini shakllantirish, so‘zlardan o‘rinli foydalanish; 4. Dunyoni bilishda ona tilining ahamiyatini singdirish kabi vazifalar shular jumlasidandir. 9 3.O‘qituvchi rahbarligida namunani muhokama qilish. 4.Yangi materialni bolalar tomonidan o‘qituvchi rahbarligida sanab turish bilan yozish va mustaqil bajarish. 5.Yozilganini tahlil qilish. Bolalar bajargan ishlarni mustaqil ko‘rib chiqishadi, qatorga yozilgan harf elementlari ichidan yaxshi yozilgan harf elementlarini aniqlab, ana shu namuna asosida qo‘shimcha yana bir qator yoki ikki qator yozib chiqadilar. 6.Bolalarni harf elementlarini yaxshi yozishga o‘rgatish- bu bolalar harfning o‘zini yozishni yengil o‘zlashtirishlarini yengillashtiradi. To‘g‘ri tayoqchani yozish Tayoqchani yozishda quyidagilarga erishish lozim: a) tayoqcha yuqori qator chiziqchadan yozishni boshlash va uni pastki qator chiziqchqda tugallash: b) tayoqchalar orasidagi masofani bir xil bo‘lishini taminlash d)tayoqchalarni to‘g‘ri chiziq ko‘rinishida tasvirlash, qiyshayishiga yo‘l qo‘ymaslik, yordamchi egri chiziqdan chiqmaslik. O‘qituvchi to‘g‘ri chiziqni qanday yozish kerakligini doskada ko‘rsatadi va aniq tushunchalar beradi. Chunonchi, yuqori qatorda chiziqqa bitta nuqta qo‘yaman, ikkkinchi nuqtani esa pastki qatordagi chiziqqa qo‘yaman, Ularni bir-biri bilan to‘g‘ri, tekis chiziq chizib birlashtiraman. Yozilgan tayoqchadan o‘ng tamonga qarab ikkita katak qoldirib yuqori qatordagi chiziqqa nuqta qo‘yaman, so‘ngra ikkita katak qoldirib pastki qatordagi chiziqqa nuqta qo‘yaman va hakozo. Bolalar daftarga xuddi o‘qituvchi tushuintirganidek namunaga qarab, tayoqchani chiza boshlaydilar. Ikkinchi qatorni nuqta yordamida topadilar, ammo bir tayoqcha bilan ikkinchi tayoqcha oralig‘idagi masofaga rioya qilgan holda nuqtasiz tayoqchani yozadilar. Bir mashg‘ulot davomida uch qator yoza olishlari mumkin. Xatolarni o‘z vaqtida tuzatib olishlari zarur. Qiynaladigan bolalarga yordam berish, topshiriqni muvofaqiyatli bajarganlarni rag‘batlantirib borish zarur.[3] Pastga pastgi uchini aylantirish bilan yoziladigan tayoqchani yozish. 17

SAVOD O‘RGATISH DAVRIDA O‘QISH VA YOZUV  FAOLIYATINING BOGʻLIQLIGI

Купить