Savod oʻrgatish davrida sinfdan tashqari oʻqish mashgʻulotlari - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	46.1KB
Xaridlar	11
Yuklab olingan sana	11 Yanvar 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Urokov Orif

Ro'yxatga olish sanasi 11 Yanvar 2024

11 Sotish

Savod oʻrgatish davrida sinfdan tashqari oʻqish mashgʻulotlari

Sotib olish

Mavzu : Savod orgatish davrida sinfdan tashqari oqish mashgulotlari o ʻ qish
mashg ʻ ulotlari
MUNDARIJA
KIRISH ...................................................................................................................................................... 2
I BOB. SINFDAN TASHQARI O QISH DARSLARINI TASHKIL ETISHʻ .......................................... 5
1.1 Savod o rgatish davrida sinfdan tashqari o qish darslari mazmuni
ʻ ʻ .................................................... 5
1.2 Sinfdan tashqari o qish darslarini tashkil etish metodikasi
ʻ ................................................................. 9
II BOB. SAVOD O RGATISH DAVRI SINFDAN TASHQARI O QISH DARSLARINING
ʻ ʻ
ZAMONAVIYLIGI ................................................................................................................................ 17
2.1. Savod o rgatish davri sinfdan tashqari o qish darslarida o quvchlar savodxonligini oshirishda
ʻ ʻ ʻ
qo llaniladigan didaktik o yinlardan foydalanish
ʻ ʻ ................................................................................... 17
2.2. Boshlang ich sinflarda sinfdan tashqari ishlarni tashkil etishning zamonaviy tamoyillari
ʻ .............. 24
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI
ʻ ............................................................................ 31
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Jamiyat taraqqiyotida , yurt , millat taqdirida o ʻ sib kelayotgan
yosh avlodning jismoniy va ma ` naviy barkamolligi , intellektual salohiyati muhim o ` rin
tutadi . Zero , davlatimiz rahbari Shavkat Mirziyoyev ta ` kidlaganidek , “ Dunyo shiddat
bilan o ʻ zgarib , barqarorlik va xalqlarning mustahkam rivojlanishiga raxna soladigan
turli yangi tahdid va xavflar paydo bo ` layotgan bugungi kunda ma ` naviyat va
ma ` rifatga , axloqiy tarbiya , yoshlarning bilim olish , kamolga yetishga intilishiga e ` tibor
qaratish har qachongidan ham muhimdir ”
O ʻ zbekiston Respublikasini rivojlantirishning
beshta ustuvor yo ʻ nalishi bo ʻ yicha Harakatlar strategiyasida belgilangan yoshlarga oid
davlat siyosatini takomillashtirish , yoshlarning huquq va manfaatlarini himoya qilish ,
ularning barkamol bo ʻ lib voyaga yetishi uchun zarur shart - sharoitlar yaratish borasida
bir qancha muhim hujjatlar qabul qilindi , amaliy ishlar yo ʻ lga qo ʻ yildi , muayyan
natijalarga erishildi . Shunday bo ʻ lsa ham , bu borada bajariladigan ishlar hamisha keng
ko ʻ lamli bo ʻ lib , o ʻ z dolzarbligini saqlab qolaveradi . Shu nuqtayi nazardan ,
Prezidentimiz rahbarligida 2019- yil 19- martda “ Yoshlar bilan ishlashni samarali
tashkil etishda madaniyat , san ’ at , sport , axborot texnologiyalari , kitob o ʻ qishga
qiziqishini oshirish bo ` yicha 5 ta muhim tashabbusni amalga oshirish to ʻ g ʻ risida ”
o ʻ tkazilgan videoselektor yig ʻ ilishida yoshlarni rivojlantirishga qaratilgan masalalar
muhokama qilindi va sohalarga taalluqli 5 ta muhim tashabbus ilgari surildi . 5 ta
tashabbusning to ʻ rtinchisi aholi , ayniqsa , yoshlar ma ’ naviyatini yuksaltirish , ular
o ʻ rtasida kitobxonlikni keng targ ʻ ib qilish masalalari bo ʻ yicha bo ` lib bundan ko ʻ zlangan
asosiy maqsad – yoshlarni shaxs sifatida shakllantirish , ongini o ʻ stirish , dunyoqarashini
boyitishdir . Zero , yoshlarning ma ’ naviyatini yuksaltirish , ularda e ’ tiqod , Vatan
tuyg ʻ usini kamol toptirish tarbiyaning ustuvor yo ʻ nalishlaridandir . Haqiqatdan ham ,
xalqimiz tomonidan yaratilgan boy ilm - ma ’ rifatni , muayyan fan asoslarini ,
nazariyalarni o ʻ zlashtirib unga o ʻ z faoliyatiga amal qila oladigan avlodni tarbiyalab
yetishtirish komillik , barkamollik sari intilishdir . Barkamol inson ilmiy bilimlar hamda
mutaxassislik fanlari asoslarini puxta o`zlashtirishi lozim. Ularni o zlashtirishdaʻ
zamonaviy texnika va ilg or pedagogik texnalogiyalardan foydalanish, bilimlarni
ʻ
2

o zlashtirish ta’lim tizimining poydevori bo`lgan boshlang ich ta’limdan boshlanadi.ʻ ʻ
Ta’lim berishda ilg or pedagogik texnologiyalar asosida zamonaviy usullar bilan
ʻ
o quvchining intelektual imkoniyatlarini ochish, ularni qiziqtirish boshlang ich sinf
ʻ ʻ
o qituvchisining tanlagan dars usuliga bog liq. Ana shu nuqtai nazaridan biz tanlagan
ʻ ʻ
kurs ishi mohiyati jihatidan dolzarbdir.
Kurs ishining maqsadi: Sinfdan tashqari o qish darslarini samarali tashkil etish
ʻ
usullarini ishlab chiqish.
Kurs ishining vazifalari: 1. Mavzuga oid ilmiy – metodik manbalar, Davlat ta’lim
standarti va o quv dasturi talablari asosida boshlang ich sinflar o quv faoliyatini dolzarb
ʻ ʻ ʻ
pedagogik muammo ekanligini ilmiy jihatdan asoslash.
2. Savod o rgatish davri sinfdan tashqari o qish darslari ustida ishlashning eng qulay
ʻ ʻ
ta’limiy – didaktik usullarni tadqiq etish.
3. Savod o rgatish davri sinfdan tashqari o qish darslarida kitob tanlab oladigan,
ʻ ʻ
muntazam kitob o qiydigan, o qilgan kitobni to g ri baholay oladigan, ongli kitobxonni
ʻ ʻ ʻ ʻ
tarbiyalash.
Kurs ishining metodi: Savod o rgatish davri o qish darslarida doirasidagi ishlarni,
ʻ ʻ
meyoriy hujjatlarni, DTS va o quv dasturlari mazmunini va talablarini hamda olib
ʻ
borilgan tadqiqot ishlarini o rganish, tahlil qilish quyidagi metodlar asosida amalga
ʻ
oshirildi:
 Tadqiqot mavzusiga pedagogik, psixologik, metodik hamda ta limga oid
ʻ
pedagogik adabiyotlarni o rganish va tahlil qilish;
ʻ
 Nazariy- amaliy tahlil;
 Pedagogik kuzatish;
Kurs ishining ob `ekti: Boshlang ich sinf o qish darslarida sinfdan tashqari o qish
ʻ ʻ ʻ
darslarini takomillashtirish jarayoni.
Kurs ishining predmeti: Savod o rgatish davri sinfdan tashqari o qish darslarining
ʻ ʻ
shakl, metod va mazmuni.
3

Kurs ishining amaliy ahamiyati: Kurs ishi davomida keltirilgan metodik maslahat,
xulosalardan boshlang ich ta’lim yo nalishda ochiq darslar va metodik maqolalarʻ ʻ
yozishda foydalansa bo ladi.
ʻ
Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kirish, 2 ta bob, umumiy xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro yxatidan iborat.
ʻ
4

I BOB. SINFDAN TASHQARI O QISH DARSLARINI TASHKIL ʻ
ETISH
1.1 Savod o rgatish davrida sinfdan tashqari o qish darslari mazmuni
ʻ ʻ
Maktab o quvchini o qish malakasi bilan qurollantirish bilan bir qatorda kitobni
ʻ ʻ
mustaqil o qiy oladigan, uni tushunadigan, ma’lum bir mavzuga oid kitoblari tanlay
ʻ
oladigan, gazeta va jurnallarni ham mustaqil o`qiydigan faol kitobxonni tarbiyalaydi.
Shu jihatdan sinfdan tashqari o qish (S T O ) tarbiyaning asosiy quroli sifatida xizmat
ʻ ʻ
qiladi, ko p narsani bilishga havasni orttiradi.
ʻ
STO ning maqsadi – o qish malakalarini takomillashtirish, kitob tanlab oladigan
ʻ ʻ
muntazam kitob o qiydigan, o qilgan kitobni to g ri baholay oladigan, ongli kitobxonni
ʻ ʻ ʻ ʻ
tarbiyalash. Maktablarda 1959- yildan boshlab maxsus STO darslari tashkil etilgan.
ʻ
STO 1- 2 sinfda haftada 1 marta, 3- 4- sinfda 2 haftada 1 marta o tkaziladi. Savod
ʻ ʻ
o rgatish jarayonida haftadagi oxirgi alifbe darsining 17- 20 daqiqasi ajratiladi. Birinchi
ʻ
sinf o quvchilari o quv yili davomida Vatanimiz haqidagi, kishilarining fidokorona
ʻ ʻ
mehnati,bolalarning baxli hayoti, shuningdek,o simlik va hayvonlar haqidagi she’r,
ʻ
ertak, hikoya va topishmoqlar, turli sarguzasht va afsonaviy asarlar bilan tanishtirib
boriladi.Bunga erishish uchun o quv rejasida ona tili uchun berilgan 8 soatning 4 soati
ʻ
o`qish, 4 soati yozuv bo`lib, to rtinchi o qish darsining 15- 20 minutida sinfdan tashqari
ʻ ʻ
o qish mashg uloti o tkaziladi.
ʻ ʻ ʻ
STO darslarining muhim vazifalari: STO ning yillik ʻ ʻ
taqvim rejasini tuzish. Bunda N.N.Svetlovskaya ishlab chiqqan STO bosqichlariga
ʻ
rioya qilish, STO ga rahbarlikning yordamchi shakllariga:
ʻ
1. Kitobni targ ib qilish. STO ga tavsiya qilinadigan asarlar ro yxati sinfga yoki
ʻ ʻ ʻ
maktabning maxsus joyiga osib qo yiladi, ular vaqti- vaqti bilan yangilanib turiladi,
ʻ
ko rgazmalar tashkil qilinadi. O qituvchi maxsus suhbatlar uyushtiradi.
ʻ ʻ
2. Yakka tartibdagi yordam va kundalik tekshiruv. O quvchi o qigan kitoblari yuzasidan
ʻ ʻ
suhbat uyushtiriladi, o qigan kitoblar hisobga olinadi. Shaxsiy fikrlar aniqlanadi, uy
ʻ
kutubxonalari bilan tanishiladi, ota—onalari bilan suhbatlashiladi.
5

3. STO yuzasidan ommaviy ishlar: adabiy ertaklar, viktorinalar, yozuvchilar bilanʻ
uchrashuvlar, adabiy ekskursiyalar ular uchun maxsus tayyorlaniladi.
4. Kutubxonaga yozilish. 1- sinf o quvchilari o qituvchining ruxsati bilan, tavsiyasi
ʻ ʻ
bilan kutubxonaga a’zo bo ladi.
ʻ
5. «O quvchilarning o qiganlarini hisobga olishda ularning kitobxonlik kundaligidan
ʻ ʻ
foydalanish.
1- sinf o`quvchilari 2- yarim yillikdan boshlab kitobxonlik kundaligiga yozuvchining
ismi, familiyasi va kitob nomini yozadi. 2- sinfda esa unga nashr etilgan joyi va yilini
qo shib yozadilar. 3- sinfda o`qigan kitobiga taqriz yozadi, o z mulohazalarini yozadi.
ʻ ʻ
STO darslari o quvchilarda mustaqil kitob tanlash va o qish malakalarini
ʻ ʻ ʻ
shakllantiradi. Mustaqil o qish malakasini shakllantirish 3- bosqichga bo linadi:
ʻ ʻ
1. Tayyorlov bosqichi. Bu 1- sinfning savod o rgatish davriga to g ri keladi. Unga
ʻ ʻ ʻ
darsning bir qismi—17- 20 daqiqasi ajratilgani uchun STO ma’lumoti deb yuritiladi.
ʻ
Uning o ziga xos xususiyatlari shundaki, o qituvchi asarni o zi tanlaydi, asarning kichik
ʻ ʻ ʻ
hajmda bo`lishiga va boshqa kitob tanlash tamoyillariga e’tibor beradi. Asarni o zi
ʻ
o qilb beradi.
ʻ
O quvchilar asarni eshitishga, eshitganlarini idrok etishga, ularga soddagina baho
ʻ
berishga, asar mazmuni bilan sarlavhasining mosligini aniqlashga o rgatiladi, asar
ʻ
mazmunini hikoyalab berishga o rgatiladi. O qish gigiyenasi, kitobga qanday
ʻ ʻ
munosabatda bo lish bilan tanishadilar.
ʻ
2. Boshlang ich bosqich. 1- sinfning 2—yarim yilligiga to g ri keladi. 1- va 2-
ʻ ʻ ʻ
bosqichdagi STOv daftarda 1 marta o tkaziladi. «Boshlang ich bosqich”da 45 daqiqalik
ʻ ʻ
dars ajratiladi. Tanlangan mavzu yaxshi o qiydigan o quvchiga maxsus tayyorgarlikdan
ʻ ʻ
so ng o`qitiladi. Asarning oson o qiladigan o rinlarini bo sh o`qiydigan o quvchilarga
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
o qitish mumkin. Bu ularda o qishga qiziqish uyg otadi. Asar o qilgach o quvchilar asar
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
nomi, muallifi bilan tanishadilar, rasmlarini tomosha qiladilar, kitobxonlik daftarlariga u
haqida qisqa va soddagina qilib muallif, asar nomini yozadilar. Asar elementar tarzda
tahlil qilinadi.
3. Asosiy bosqich. 2- 4 sinfga to`g`ri keladi. Bu davrda o quvchilar uydagi o qish
ʻ ʻ
malakalarni mustahkamlanadi. Bu bosqichda o quvchilarning sinfdan tashqari
ʻ
6

o qiganlariga baho qo yiladi. Baho qo yishda dastur talablariga asoslaniladi: Sinfningʻ ʻ ʻ
umumiy ishlariga qatnashishi, o qigan kitoblarining sifat o zlashtirishi me’yoriga,
ʻ ʻ
o qigan kitobiga munosabat bildira olishiga e tibor beriladi.
ʻ ʻ
Bunda o quvchilar muayyan mavzuga doir bir necha asarlarni o qib keladilar, ularning
ʻ ʻ
ayrim o rinlarini ifodali o qib beradilar, o qigan asarlarini o zaro taqqoslaydilar.
ʻ ʻ ʻ ʻ
STO darslarini xususiyatlari. STO bosqichlari, dastur talablari, tarbiyaviy
ʻ ʻ
vazifalari, o quvchilarning qiziqishlari bilan belgilanadi. Masalan, tayyorlov bosqichida
ʻ
kichik hajmdagi asarni o qituvchi o qib bersa, o qilganlari yuzasidan suhbat, qayta
ʻ ʻ ʻ
hikoyalash o tkazilsa, boshlang ich bosqichda butun sinf o quvchilari bir xil kitob bilan
ʻ ʻ ʻ
ta`minlanadi, barcha o quvchilar bitta matn ustida ishlaydilar. Bunda bitta yozuvchi
ʻ
yoki bir mavzudagi asarlar ko rgazmasi tahlil qilinadi. Asar ichda o qishga topshirilishi
ʻ ʻ
ham mumkin, albomlar tayyorlanadi, kinofilmlar, diafilmlardan parchalar ko`rsatiladi,
musiqiy daqiqalar o tkaziladi, asar mazmuni yuzasidan ijodiy rasmlar chizdiriladi.
ʻ
Kitobni saqlash maqsadida kitobni yamash, o`rash o`rgatiladi, "Ertaklar bayramlari",
"Ifodali o qish” tanlovi o tkaziladi. Asar tahliliga doir ishlar kengaytiriladi, o quvchilar
ʻ ʻ ʻ
o qiganlarini taqqoslashga umumlashtirishga, xulosalashga o rgatiladi. Qahramonlarni
ʻ ʻ
elementar tavsiflaydi.
Rollarga bo lib o`qishdan foydalaniladi. Asosiy bosqichda STO darslari 2- sinfda
ʻ ʻ
haftada 1 marta, 3- 4 sinflarda 2 haftada 1 marta o`tkaziladi. O quvchilar mustaqil
ʻ
o qishga o`rgatiladi, ular "Bilimdon", "Gulxan" jurnallari bilan, "Tong yulduzi" gazetasi
ʻ
bilan tanishtiriladi, ya’ni bolalar matbuoti bilan tanishtiriladi. Bu bosqichda o zbek,
ʻ
qardosh, chet el adabiyoti yozuvchilarining turli janrdagi, turli mavzudagi asarlaridan
foydalaniladi, sahnalashtirish ishlaridan foydalaniladi. Bir darsga o quvchilar bir nechta
ʻ
asarlar o qib kelib, ular haqida o z fikrlarini aytib beradilar. Qahramonlarni tasvirlab
ʻ ʻ
rasm chizadilar. Yozuvchilar hayoti va ijodiga doir kechalar uyushtiriladi. Shu tarzda
adabiyotni sevadigan, mustaqil fikr yurita oladigan kitobxon shaxsi shakllantiriladi.
STO uchun kitob tanlashda quyidagi tamoyillarga amal qilinadi:
ʻ
1. O zbek va chet el bolalar adabiyoti yozuvchilari asarlarini
ʻ
2. Kitob tanlashda o quvchilarni har tomonlama tarbiyalashga xizmat qilishni ko zda
ʻ ʻ
tutish.
7

3. Asar janri va mavzusining hilma—xilligiga e’tibor berish.
4. O quvchilarning yoshi va saviyasiga muvofiqligini hisobga olish. ʻ
5. O quvchilarning shaxsiy qiziqishini mustaqil o qishda hisobga olish.
ʻ ʻ
Mavsumiy tamoyilga amal qilish.
Sinfda o qish — hayotga tayyorlash, STO hayotning o zidir.
ʻ ʻ ʻ
STO ga rahbarlikning asosiy shakli maxsus STO darslaridir, u erkin dars hisoblanadi.
ʻ ʻ
STO darslarida o quvchilarning kitobxonlik qiziqishlari, bilim doirasi, estetik taassurot,
ʻ ʻ
badiiy obrazlarni idrok etishi, ijodi rivojlanadi, faol kitobxonga xos ko nikma va
ʻ
malakalar rivojlanadi.
STO darslariga qo yiladigan talablar:
ʻ ʻ
- har bir darsni kirish suhbati bilan boshlash;
- har bir darsda o quvchilar o qigan kitoblar asarlarni hisobga olish;
ʻ ʻ
- har bir darsda o qish uchun yangi asarlar tavsiya qilish;
ʻ
- har bir darsda o qilgan asar yuzasidan suhbat metodida tahlil ishlarini amalga oshirish;
ʻ
- o qilgan asarlar yuzasidan ko rgazmalar tayyorlash, asarga taqriz yozish, asar muallifi
ʻ ʻ
haqida ma`lumotlar to`plash, albomlar tayyorlash, kitobxonlik kundaligini yuritish;
- har bir darsda tahlil qilingan asarlar yuzasidan umumlashtiruvchi, yakunlovchi suhbat
uyushtirish.
- asar o qish asar tanlashda o quvchida mustaqillikni tarbiyalash, buning uchun mustaqil
ʻ ʻ
bajarish uchun topshiriqlar berish;
- qiziqarli mashq turlaridan foydalanish, eng yaxshi insholarni, taqrizlarni, yozuvchi
haqida to`plangan ma lumotlarni o qitishga "Tez aytish", "Topishmoqlar topish",
ʻ ʻ
"Ifodali o qish", "Maqollar aytish musobaqasi", "Ertak to qish", "Bilimdonlar
ʻ ʻ
anjumani", konkurslar tashkil qilish, muayyan mavzular bo`yicha savol - javoblar
uyushtirish, o yin tarzidagi ish turlaridan foydalanish zarur.
ʻ
8

1.2 Sinfdan tashqari o qish darslarini tashkil etish metodikasiʻ
STO mashg uloti quyidagi tartibda olib boriladi.
ʻ ʻ
1. O quvchilarga o qib beriladigan asarni diqqat bilan tinglash va eng muhim o rinlarini
ʻ ʻ ʻ
eslab qolish kerakligini aytish.
2. Tanlangan asarni o qituvchining ifodali (ayrim o rinlarini takrorlab) o qib berishi.
ʻ ʻ ʻ
3. O quvchilarning tinglagan asarlari yuzasidan birgalikda mulohaza yuritishlari, ayrim
ʻ
voqea va hodisalarni eslashlari.
4. O quvchilarning kitobni ko`rib, undan o qituvchi o`qib bergan asarni topishlari.
ʻ ʻ
5. O quvchilarga darsdan keyin sinf kutubxonasi yoki uylardagi kitoblar bilan ishlashga
ʻ
doir tafsiyalar berish.
O quv yili davomidagi sinfdan tashqari o qish mashg ulotlarining hammasi shu tartibda
ʻ ʻ ʻ
olib boriladi. Darsning boshlanish qismida esa hafta davomida o`tilgan darslarning
o quvchilar tomonidan bo`sh o`zlashtirilgan o rinlarini mustahkamlashga e’tibor
ʻ ʻ
beriladi.
Sinfdan tashqari o qishning birinchi soatida o quvchilarga shunday darslarning bir yilgi
ʻ ʻ
maqsad va vazifalari aytiladi. Birinchi sinfdagi sinfdan tashqari o qish
ʻ
mashg`ulotlarning mazmuni va metodikasi boshqa sinflardagi sinfdan tashqari
o qishdan farq qiladi. Bunda quyidagilarga e’tibor beriladi:
ʻ
1. O quvchilar har bir darsda faqat birgina kichik hajmli kitob bilan tanishtiriladi.
ʻ
O quvchilar o`qituvchining kitobiga ishlangan rasmlarni ko rsatishi va asarni
ʻ ʻ
o qib berishi asosida shu kitob haqida mulohaza yuritiladi. Shunga ko ra, olti
ʻ ʻ
yoshlarga ko rsatiladigan va o qib beriladigan kitoblar rangdor bezakli, undagi
ʻ ʻ
rasmlar asar mazmuniga moslab ishlangan bo lishi kerak.
ʻ
2. Mashg ulotda o qib beriladigan kitob oldindan tanlab qo yilishi lozim. Kitob
ʻ ʻ ʻ
ustida ishlab bo lingach u sinf kutubxonasiga qo yiladi. O quvchilarga bo sh
ʻ ʻ ʻ ʻ
vaqtlarida uni varaqlab kuzatishlari aytiladi.
3. Qiziqarli ertak, masal va she riy asarlar o quvchilarda o qishga qiziqish
ʻ ʻ ʻ
uyg otadi.
ʻ
9

4. Sinfdan tashqari o qish jarayonida nutq o stirish ishlariga alohida e’tibor beriladi.ʻ ʻ
O quvchilardan savollarga to g ri, tushinib va so zlarni o rinli ishlatib javob
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
qaytarishlari talab qilinadi.
5. Bolalarda kitob bilan tanishtirishda quyidagilarga rioya qilish maqsadga
muofiqdir:
- Tanlangan asarni normal tezlikda
- oddiy gaplashuv tezligida o qish. Asarning ayrim o rinlarini yoddan aytish.
ʻ ʻ
O qish jarayonida u yoq- bu yoqqa yurmay, bir joyda turish.
ʻ 4

- O qituvchi kitobni o qiyotganida uning muqovasi va ichiga ishlangan rasmlarni
ʻ ʻ
ko rsatmasligi kerak. chunki o quvchilar diqqati bo linadi.
ʻ ʻ ʻ
- Kitob va undagi rasmlarni o quvchilarning aniq mukammal, sinchiklab
ʻ
ko rishga sharoit yaratish, o qiy oladigan ayrim o quvchilarga ba’zi gap, so z va
ʻ ʻ ʻ ʻ
bugvinlarni o qitish ham maqsadga muofiqdir.Tanishtirilayotgan kitob yoki
ʻ
o qilayotgan asar yuzasidan berilgan savolga javob qaytarayotgan o quvchi doska
ʻ ʻ
oldiga chiqib o z fikrlarini asoslash uchun kitob yoki undagi rasmlarni ko rsatishi
ʻ ʻ
mumkin.
Mashg ulot davomida kitobni ko rsatish va tanishtirish quyidagicha tashkil
ʻ ʻ
etiladi:
a. kitob muqovasining birinchi va oxirgi betlaridagi bezaklar bilan tanishish;
b. kitob muqovasidagi birinchi va oxirgi betlaridagi yozuvlarni o qish;
ʻ
c. muqovadagi yozuv va uning bezaklarini mazmuniga ko ra taqqoslash;
ʻ
d. kitobni har bir betidagi rasmlar va sarlovhalarni birma- bir ko zdan kechirish;
ʻ
e. asarga ishlangan rasmlarni sinchiklab kuzatish;
Sinfdan tashqari o qish samaradorligini oshirishda tanlanadigan kitob va asarlar
ʻ
g`oyasiga e’tibor berish, o qish texnikasi hamda qayta hikoyalash jarayonida
ʻ
o qituvchining shaxsiy namunasi muhim o rin tutadi. Shuning uchun o qituvchi
ʻ ʻ ʻ
tayyorgarlik paytida o qib beriladigan asarni bir necha marta takror o qib chiqishi,
ʻ ʻ
ayrim o rinlarini yod olishi va mashg ulotning aniq planini ishlab chiqishi zarur.
ʻ ʻ
10

Sinfdan tashqari o qish mashg ulotining boshlanish qismida o quvchilar diqqatiniʻ ʻ ʻ
to plash maqsadida shunday murojaat qilinadi:
ʻ
- Bolalar, bugun ajoyib bir kitobcha olib keldim. Bunda (o qituvchi kitobni ko rsatadi)
ʻ ʻ
juda qiziq ertaklar bor. Mana shu ertaklardan o qib beraman. Mazmunini yaxshilab
ʻ
tushunish uchun e’tibor berib eshitib o tirasiz. Eshiting…
ʻ
O qituvchi ertakni shoshilmay, muhim o rinlarini takrorlab va ovozini ertak
ʻ ʻ
qahramonlari xarakteriga moslab o qiydi. Ertak o qiganidan keyin uning mazmunini
ʻ ʻ
ochish va o quvchilar tushunchasini kengaytirish maqsadida savol - javob o tkaziladi.
ʻ ʻ
Ertak mazmuni yuzasidan quyidagicha soda savollar berish mumkin:
- Ertak sizga yoqdimi? Bu ertak nima haqida ekan? Shu ertakni kim eshitgan edi?
Qayerda va kimdan eshitgan edi? Ertak qanday so zlar bilan boshlangan? Bu ertakni
ʻ
boshqacharoq qilib qanday nomlash mumkin?...
Dastlabki paytlarda o quvchilar javob qaytarishda qiynaladilar. Ular qisqa yoki bir so z
ʻ ʻ
bilan javob qaytarishlari mumkin. Bunday holatda o qituvchining o zi yordam berishi
ʻ ʻ
lozim.
Savol- javoblardan keyin kitob birgalikda ko rib chiqiladi. Kitob bilan dastlabki
ʻ
tanishtirishda uni o qituvchi hamma o quvchilarga ko rinadigan qilib, ko krak
ʻ ʻ ʻ ʻ
balandligida ushlaydi. Dastlab o quvchilarning diqqati kitobning muqovasiga jalb
ʻ
qilinadi. Muqovadagi rasmlar va undagi yozuv (kitob nomi va avtori) ko rsatilib,
ʻ
qisqacha tushuncha beriladi. Agar o quvchilar shu avtorning biror kitobi bilan oldindan
ʻ
tanish bo lsalar, uni eslaydilar. Muqovadagi rasmda nimalar tasvirlangan bo`lsa, u
ʻ
haqidagi tasavvur- tushunchalarini aytadilar, kitob nomini o qishga harakat qiladilar.
ʻ
(Bu vaqtda hamma harflar o rganilmagan, lekin maktabgacha tayyorgarligi yaxshi
ʻ
bo lgan ayrim o quvchilar uni o qishlari ham mumkin. O qituvchi kitobni asta –sekin
ʻ ʻ ʻ ʻ
varaqlab, har bir betdagi rasmlarga alohida to xtab izoh beradi. Ko`rilayotgan rasm
ʻ
qaysi ertak yoki hikoyaga mos ekanligi yuzasidan o quvchilar fikri eshitilib, to ldiriladi.
ʻ ʻ
O quvchilar shu rasmlar asosida ertak mazmunini tasavvur qila boshlaydilar. Katta –
ʻ
katta harflar bilan yozilgan sarlovhalar o quvchilarga o qitilishi ham mumkin.
ʻ ʻ
Kuzatilayotgan rasmlar asosida shu kitobda nechta va qanday ertaklar borligi yuzasidan
ham fikr yuritiladi. Albatta, kitob bilan tanishtirish ishlari birdaniga ko zlangan natijani
ʻ
11

bermasligi mumkin. Lekin o quvchilar asta – sekin bu ishga o`rganib va ko nikibʻ ʻ
boradilar. Eshitgan ertak va hikoyalarini uyda aka- ukalariga, buvilariga gapirib berish
topshirig i berilib, dars yakunlanadi.
ʻ
Boshlang`ich maktablarda tashkil etiladigan darsdan va sinfdan tashkari
mashg ulotlarga e’tiborni kuchaytirish bilan ham ta’lim va tarbiya jarayonining
ʻ
uzluksizligiga salmoqli hissa qo shib boriladi. Darsdan va sinfdan tashqari tarbiyaviy
ʻ
ishlarning vazifasi faqat bolalarni band qilish emas, balki ancha murakkab, ya’ni
ularning darslarda olgan bilimlarini mustahkamlash, milliy qadriyatlarimizga nisbatan
qiziqishini uyg otish, qolaversa, ularning hayotini zavq va shavqqa to ldirishdir. Huddi
ʻ ʻ
dars jarayonida bo lgani kabi tarbiyaviy ishlarni tashkil qilishda sinf rahbarining
ʻ
vazifasi mas uliyatli va ahamiyatlidir. Bu mas uliyat ulardan doimiy ravishta o z ustida
ʻ ʻ ʻ
ishlashni, ijodiy mehnatni talab qiladi. Boshlang ich sinf o quvchilarining faoliyatlarini
ʻ ʻ
tashkil qilishga yo naltirilgan sinfdan tashqari tarbiyaviy tadbirlarning asosiy hususiyati,
ʻ
o quvchi kundalik hayotining namoyon bo lishidir. O quvchi kundalik ishlarining
ʻ ʻ ʻ
davomi sifatida sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlarda bevosita ishtirok etadi, turli
mazmundagi suhbatlar, savol- javoblarda qatnashadi, kechalarni tashkil qilishda ishtirok
etadi, rollarni bajaradi, tinglaydi, qolaversa bular orqali ma`naviy dunyosi boyib boradi.
Ayniqsa, ular bugungi kunda o quvchilarning milliy merosimizga nisbatan qiziqishlarini
ʻ
o stirish maqsadida tashkil qilinadi. Har qanday sinfdan tashqari mashg`ulot oldiga turli
ʻ
tarbiyaviy vazifalarni qo yadi. Ularning har biri o zga xos belgilarni, bir- biridan farq
ʻ ʻ
qiluvchi shakllarni, vositalarni, ijodiy, mehnatni talab qiladi. Sinfdan tashqari tarbiyaviy
ishlar o qituvchilarning yillik ish rejalarida aniq ko rsatilgan, maqsad va vazifalari
ʻ ʻ
belgilangan bo lishi lozim. Boshlang ich sinflarda tashkil etiladigan tarbiyaviy tadbirlar
ʻ ʻ
o`quvchilar hayoti bilan ya`ni ularning maktab ostonasiga ilk qadam qo ygan kunlari
ʻ
bilan boshlanadi. Mustaqillik bayrami, 1- sentyabr, Kuz bayrami, Konstitusiya kuni,
Alifbo bayramlari, Yangi yil, Harbiylar kuni, Mashhur allomalarning tug ilgan kunlari,
ʻ
8- mart, Navro z bayrami, gullar bayrami kabilar. Mana shunday tadbirlar bevosita
ʻ
o quvchilarda Vatanga e’tiqodni tarbiyalash ishlari bilan bog`liq holda olib boriladi. Bu
ʻ
tadbirlarga material tanlashda eng qimmatli manba bo`lib milliy qadriyatlar namunalari
hisoblanadi.
12

O qituvchi tarbiyaviy tadbirlarni uyushtirishda kuyidagi pedagogik talablarga amalʻ
qilish lozim:
- tarbiyaviy tadbir o quvchining yoshi, ruhxiy holatiga mos bo lishi lozim;
ʻ ʻ
- har bir tarbiyaviy tadbir darsda olgan bilimlarni mustahkamlashga xizmat qilishi
kerak;
- tarbiyaviy tadbir aniq maqsad va reja asosida uyushtirilishi kerak;
- tadbir orqali boshlang ich sinf o`quvchilarida jamoatchilik, uyushqoqlik, o zaro
ʻ ʻ
yordam kabi ahloqiy sifatlar tarbiyalanib borishi darkor.
Boshlang ich sinflarda sinfdan tashqari tadbirlar quyidagi bosqichlarda amalga
ʻ
oshiriladi:
1. Tadbirni rejalashtirish;
2. Tadbir yuzasidan o`quvchilarga tushuncha berish;
3. Tadbirni tashkil qilish jarayonida sinf o`quvchilarining barchalarini ishtirok etishini
ta`minlash;
4. O quvchilarning imkoniyatlari darajasidan kelib chiqqan holda maishiqlarni
ʻ
taqsimlash;
5. Tadbirni amalga oshirish;
6. Tadbir natijalarini tahlil qilish va baholash.
Bosqichlarning har biri o qituvchi tomonidan oldindan chuqur o rganilgan bo`lishi
ʻ ʻ
lozim. Yuqoridagi vazifalarni amalga oshirish uchun yordam beradigan quyidagi
metodik tavsiyalarni bayon etishni lozim topdik:
1. Boshlang ich sinf o`quvchilarining sinfdan tashqari tadbirlariga rahbarlik qilishda,
ʻ
avvalo o`tkazilayotgan tadbirning ahamiyatiga, ijtimoiy xarakteriga e`tibor berish kerak;
2. Yaxshi ishtirok etgan o quvchilarni, sinfni maktab jamoasi oldida moddiy va
ʻ
ma’naviy jihatdan rag batlantirish;
ʻ
3. Darsdan tashqari tadbirlar orkali o quvchi shaxsidagi axloqiy sifatlarni rivojlantirish
ʻ
yo llarini izlash;
ʻ
4. Sinfdan tashqari mashg ulotlarga rahbarlik qilishda milliy qadriyatlar ta’siri
ʻ
vositasida ba`zi o quvchilarda mavjud salbiy xususiyatlarni bar- taraf qilib borish;
ʻ
5. Boshlang ich sinf o’quvchilari bunday tadbirlarda zo r ishtiyoq bilan qatnashadilar.
ʻ ʻ
13

Ba’zan hamma o quvchilar ham birdek talabga javob bera olmay- dilar, shu sababdanʻ
ularning ishtirokiga asta- sekinlik bilan erishish.
Mazkur ishlarni amalga oshirishda xar- bir boshlang ich sinf o qituvchisi eng avvalo,
ʻ ʻ
tashkil qilinadigan tarbiyaviy tadbirlarning mazmunini chuqur o rganishi, uning
ʻ
natijalariga jiddiy e tibor berishi va bu bilan o quvchi shaxsiga ijobiy ta’sir etishga
ʻ ʻ
intilmog i, Vatanga e’tiqod, milliy g urur, Vatan ravnaqi uchun xizmat kilish, qolaversa,
ʻ ʻ
ona tabiatni asrash kabi sifatlarni yanada rivojlantirish yo llarini izlamogvi lozim.
ʻ
Boshlang ich sinf o quvchilari tarbiyaviy faoliyatini yanada takomillashtirish, ularning
ʻ ʻ
darsda olgan bilimlarini amalda isbotlash maqsadida turli kechalarni, bellashuvlarni
o tkazish maqsadga muvofiq. Buning uchun, avvalo o tkazilayotgan tadbir haqida
ʻ ʻ
bolalarda tushuncha xosil qilish, Vatan haqidagi she’rlarni yod oldirish, o quvchilarning
ʻ
o zlari chizgan suratlar namoyishini tashkil qilish, ko rinishlarni tayyorlash bilan
ʻ ʻ
estaliklarga tayyorgarlik ko riladi. Milliy bayramlarimizni boshlang ich sinf
ʻ ʻ
o quvchilari bilan birgalikda nishonlash, avvalo o quvchilarda ona- Vatanga, tabiat va
ʻ ʻ
jonzotlarga nisbatan mehr- muhabbat, g urur va iftixor hissini tarbiyalaydi. Bu kabi
ʻ
tarbiyaviy ishlarning natijasida boshlang`ich sinf o quvchilarining lug at boyligi oshadi,
ʻ ʻ
dunyoqarashi kengayadi, asosiysi darsda olgan bilimlarini mustahkamlanadi, xotirasida
uzoq vaqt saqlab qoladi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, o quvchilar birdamlikka, jamoa
ʻ
bo`lib ishlash ko nikmasiga ega bo ladilar. Xuddi shunday ijobiy sifatlarni boshlang ich
ʻ ʻ ʻ
sinf o quvchilarida tarbiyalab borishda ertaliklarning o z o rni bor. Ertaklar bolalar
ʻ ʻ ʻ
uchun juda qiziqarli, tarbiyaviy jihatdan ahamiyatga ega bo lgan tarbiya vositalaridan
ʻ
biridir. Ertaliklarda deyarli barcha sinf o quvchilari ishtirok etadilar. Ularga tayyogarlik
ʻ
ko rishning o ziyoq bolalarda qiziqishni uyg otadi. Bolalar ertalik munosabati bilan
ʻ ʻ ʻ
she r, qo shiqlar yodlashi, raqs tushishi va albatta milliy qadriyatlarimiz namunalari
ʻ ʻ
bilan tanishishi har tomonlama foydalidir. Biz kuzatishlar olib borayotgan
maktablarning aksariyat qismida ertaklarni o tkazishga kam e`tibor beriladi, ba’zi
ʻ
sinflarda umuman o tkazilmasligi ayon bo`ldi
ʻ
Ertaklar quyidagi tartibda o tkazilsa, yaxshi natija beradi.
ʻ
- ertakning mavzusini tanlash va mavzu yuzasidan materiallar to plash;
ʻ
- ertakning dasturini rejalashtirish;
14

- ertakka mehmonlar taklif etishni rejalashtirish;
- ertak o tkaziladigan joyni aniqlash va bezash; ʻ
- ertakni muvaffaqiyatli o tkazish va qatnashchilarni rag batlantirish.
ʻ ʻ
Boshlang ich sinf o quvchilari bilan «Navro z bayrami», «Mehrjon bayrami», «Gullar
ʻ ʻ ʻ
bayrami », «Alifbo ertagi», “Oltin kuz” va boshqa ertaklarni uyushtirish mumkin.
Shuningdek, Navro z bayrami xalqimizning eng qadimiy qadriyatlaridan biridir. Uni
ʻ
necha ming asrlardan buyon ajdodlarimiz nishonlab kelishadi. Navro z kelishi bilan
ʻ
tabiat uyg ona boshlaydi. Bu kun tabiatning o zidan kelib chiqqan holda, kun va tun
ʻ ʻ
tenglashuvi, kunlarning uzayishi, dalalarda ishlarning avj olishi bilan, tabiatning
uyg onishi va yashillanishi bilan boshlanadigan xalq bayramidir. Shu munosabat bilan
ʻ
yurtimizning barcha shahar va qishloqlarida, korxona- yu, tashkilotlarida, maktabu-
bog chalarida “Navro z” bayramiga bag ishlangan sayillar, tadbirlar, namoyishlar,
ʻ ʻ ʻ
bellashuv va ko rik- tanlovlar o tkaziladi. Boshlang ich sinflarda bu ishlarning davomi
ʻ ʻ ʻ
sifatida «Navro z bayrami» ertaligini tashkil qilish mumkin. Bu borada boshlang’ich
ʻ
sinf o qituvchilari “Navro z”, “Bahor” haqidagi she`rlarni ifodali o qib berib,
ʻ ʻ ʻ
o quvchilarni bahor kelganidan ogoh etishi va bu tadbirga ularni jalb etishlari mumkin.
ʻ
Ertalikda barcha o`quvchilarni ishtirok etishini ta`minlash lozim. Shuningdek, musiqa
o qituvchisi yordamida bolalarga Navro z, Bahor, Vatan, Tabiat haqidagi alohida va
ʻ ʻ
guruh ishtirokida aytiladigan ashulalar o rgatiladi. Mana shu tantanaga tayyorgarlik
ʻ
ko rishning o ziyoq bolalarga benihoya zavq- shavq bag ishlaydi. O qituvchining
ʻ ʻ ʻ ʻ
bayramga atab devoriy gazeta chiqarishi, unda bahor, tabiatning tasvirlanishi ham
bolalarda ko tarinki kayfiyatni hosil qiladi. Biz yuqorida aytganimizdek, ertalik
ʻ
munosabati bilan bolalarning she’r yodlashi, qo shiq va raqslarni, bahor, tabiat,
ʻ
hayvonlar to g risidagi topishmoq, tez aytishni o rganishlari ertalikni qiziqarli,
ʻ ʻ ʻ
ta’sirchan o tishiga katta yordam beradi. Ertalik mazmunini boyitadigan obrazlar:
ʻ
Navro zoy, Dehqonbobo, Gullar, Bahoroy, Quyosh bobo, hayvonlardan: Ayiqpolvon,
ʻ
Quyoncha, Olmaxon, qushlarning ishtiroki bayramga yanada ko rk bag ishlab
ʻ ʻ
bolalarning qiziqishini yanada oshiradi.
Ertalikka ota- onalar va boshqa mehmonlar taklif qilinadi. Bu ertalik, ya’ni, «Navro z»
ʻ
bayrami ertaligi orqali o quvchilar yurtimiz tabiati, undagi bahor munosabati bilan
ʻ
15

bo`ladigan tabiat hodisalari, kattalar mehnati xaqida ma’lumotga ega bo ladilar.ʻ
Qolaversa, bu ertalik orqali bolalar ona- tabiatni asrashga, jonvorlarga ozor
bermaslikka, tevarak- atrofni ifloslantirmaslikka, daraxt va ko`chatlarni ko`paytirish
ishlariga o z hissalarini qo shishda qatnashadilar. Shu bilan birga o`quvchilar bu estalik
ʻ ʻ
orqali, «Navro z» bayrami xalqimizning e’zozlab keladigan qadriyatlaridan biri
ʻ
ekanligini anglab etadilar.
16

II BOB. SAVOD O RGATISH DAVRI SINFDAN TASHQARI O QISHʻ ʻ
DARSLARINING ZAMONAVIYLIGI
2.1. Savod o rgatish davri sinfdan tashqari o qish darslarida o quvchlar
ʻ ʻ ʻ
savodxonligini oshirishda qo llaniladigan didaktik o yinlardan foydalanish
ʻ ʻ

Zamonaviy ta’lim sharoitida yangi pedagogik va axborot texnologiya ishlarini qo llash
ʻ
dolzarb vazifalardan hisoblanadi. Yangi pedagogik va axborot texnologiyalarni
qo llashda didaktik ta limotni ishlab chiqish muhim ahamiyatga ega.
ʻ ʻ
Didaktik vosita nima? Bu savolga javob berish uchun biz avvalo «vosita» so zining
ʻ
ma nosini esga olaylik. Yuqorida aytib o tganimizdek biror bir ishni sifatli va samarali
ʻ ʻ
amalga oshirishimiz uchun biz albatta tegishli vositalardan foydalanamiz. Masalan,
tuproqqa ishlov berishda, uni yumshatish vositalari, bular tuvakdagi gul uchun kichik
yumshatgich belkurakchalar bo`lsa, bog dagi tuproqqa ishlov berishda ketmon va
ʻ
belkuraklardan, bir necha gektarlik ekinzor dalalarga esa traktorlardan foydalanamiz.
Endi tasavvur qiling, agar vosita bo`lmasa ushbu ishlarni amalga oshirish qanchalik
qiyin bo lardi, hatto ba`zilarini amalga oshirish imkoni ham bo`lmasdi. Xuddi shu kabi
ʻ
mahsulot tayyorlashda dastgohlardan, yuk tashishda transportlardan, ommaga axborot
yetkazishda ommaviy axborot vositalaridan va h.k. foydalanamiz. Xuddi shuningdek
ta’lim berishda esa didaktik vositalardan foydalanamiz. Pedagogika kursidan bizga
ma’lum bo lgan didaktika, ya`ni grekcha «didaktos» so zidan olingan bo`lib, ta`lim
ʻ ʻ
bermoq yoki ta`lim nazariyasi degan ma’noni anglatishini esga olishning o zi kifoya.
ʻ
Didaktik vositalar - bizga tanish, hayotimizda uchraydigan, hatto biz foydalanib yurgan
vositalar bo`lishi mumkin. 6
Ya`ni ularning hammasi ham aynan ta’lim berish uchun
ishlab chiqarilgan vosita bo`lishi shart emas. Shu jihatdan olganda didaktik vositalardan
foydalanishni o rganish osonroq. Faqat qo llanilayotgan vositaning didaktik
ʻ ʻ
imkoniyatlarini aniqlab olish zarur. Masalan: televideniyani olsak, u turmushimizda
dam olish uchun qo llaniladigan maishiy texnik vosita bo lsa, aholi orasida targ ibot
ʻ ʻ ʻ
ishlarini olib borishda ommaviy axborot vositasi hisoblanadi. Lekin undan ta’limda ham
keng foydalanayapmiz. Masalan, masofadan turib o qitishda u didaktik vosita sifatida
ʻ
qo llanilishi mumkin.
ʻ
17

Didaktik vositalar o quv jarayonida muhim o rin tutadi. Chunki ular o quv jarayoniningʻ ʻ ʻ
asosiy tashkil etuvchi vositalaridan biri hisoblanadi. Didaktik vositalar o quv jarayonida
ʻ
o qituvchilarning eng yaqin yordamchisi hisoblanadi. Didaktik vositalardan o quv
ʻ ʻ
jarayonida quyidagilardan foydalaniladi:
- Nazariy mashg`ulotlarda talabalarga yangi bilimlarni berish uchun mavzuga doir
o quv materiallarini tushuntirish, namoyish qilish, tahlil qilishda;
ʻ
- Amaliy mashg ulotlarda talabalarga tanlagan kasblariga oid vazifalarni bajarishga doir
ʻ
malaka va ko nikmalarni shakllantirish uchun bajariladigan ishni namuna sifatida
ʻ
amalga oshirish, mashq qilishda;
- Nazorat mashg ulotlarida talabalarning bilimlarini baholash uchun turli testlar va
ʻ
dasturlardan foydalanishda.
Bundan tashqari auditoriyadan tashqari ishlarni olib borishda va turli tadbirlarni
o`tkazishda ham didaktik vositalarsiz ko zlangan maqsadga erisha olmaymiz.
ʻ
Endi bir tasavvur qilib ko raylik, mashg ulotda biror bir texnologik mashina yoki
ʻ ʻ
jihozning ishlash prinsipi to g risida o qituvchi faqat og zaki usul bilan qay darajada
ʻ ʻ ʻ ʻ
talabalarga ma`lumotlarni bera olardi. Agar bu ishda o qituvchi shu texnologik mashina
ʻ
yoki jihozning prinsipial sxemasidan- mi, uning virtual, yoki aynan modelidan- mi,
unga doir video materialdan- mi foydalansa, talabalarga uni tushunishlari, tasavvur
qilishlari qay darajada oson bo ladi. Bu ikki vaziyatni solishtirsak natija yaqqol sezilib
ʻ
turadi. Albatta ikkinchi vaziyatda samara yuqori bo ladi. O quv jarayonida olib
ʻ ʻ
boriladigan mashg ulotlarda biz faqat og`zaki usul bilan tushuntirish bilan
ʻ
kifoyalanmasdan, barcha turdagi o quv axborotlaridan foydalanamiz. Bular sonli va
ʻ
yozma ko rinishda, ovozli va tasviriy ko rinishda, xajmiy va harakatli ko rinishda,
ʻ ʻ ʻ
elektron va boshqa ko rinishlarda bo`lishi mumkin. Shundan kelib chiqqan holda biz
ʻ
har bir didaktik vositaning imkoniyatlarini bilib olsak, ularning qay biridan qaysi
vazifani, qanday amalga oshirishda foydalanish samaraliroq ekanini bilib olamiz.
Buning uchun biz avvalo didaktik vositalarning klassifikasiyasi bilan tanishib
chiqishimiz maqsadga muvofiq bo ladi.
ʻ
Didaktik vositalarning klassifikasiyasi. Avvalo biz didaktik vositalarni uch yo nalishga
ʻ
ajratamiz. Bular didaktik materiallar, ulardan foydalanish uchun qo`llaniladigan
18

didaktik vositalar, hamda didaktik materiallar va vositalar yordamida ta limni amalgaʻ
oshirish uchun loyihalangan majmualar. Har bir yo nalish bo yicha ularning tegishli
ʻ ʻ
turlari bor. Biz bularning har biri bilan kelgusi ma`ruzalarda, tegishli mavzular orqali,
chuqurroq tanishib olamiz. Hozir esa ular to g risida qisqacha boshlang ich
ʻ ʻ ʻ
ma’lumotlarni beramiz. O quv mashg ulotlarida talabalarga beriladigan, namoyish
ʻ ʻ
qilinadigan, bajarib ko rsatiladigan va shunga o xshash barcha turdagi o quv
ʻ ʻ ʻ
axborotlarini biz didaktik materiallar deymiz. Ularni qachon va qay maqsadda
qo llashimizga qarab ularni alohida guruhlarga ajratib chiqamiz. Didaktik vositalarning
ʻ
guruhlanishi. Ushbu materiallarni qo llashda va tayyorlashda didaktik vositalardan
ʻ
foydalanamiz. Masalan, plakatlar, diapozitivlar, fotosuratlar, audio, televizion va
videomateriallar, informasion texnologiyalar asosidagi materiallar va h.k.z. O z
ʻ
navbatida vositalarning tuzilishi, ishlash prinsipi va didaktik imkoniyatlariga qarab
sinflaymiz. Shundan kelib chiqqan holda biz mashg ulot davomida bir necha turdagi
ʻ
didaktik materiallarni qo llaymiz, buning uchun tegishli didaktik vositalardan
ʻ
foydalanamiz. Bular esa birgalikda shu mashg ulot uchun tuzilgan didaktik vositalari
ʻ
majmuasi hisoblanadi Endi qisqacha didaktik vositalar to g risida mulohaza yuritsak.
ʻ ʻ
Har bir vazifani amalga oshirishda, yaxshi samaraga erishish uchun biz unga kompleks,
ya’ni majmuiy yondoshishimiz maqsadga muvofiqdir. Shudan kelib chiqqan holda biz
ham mashg ulot davomida beriladigan o quv axborotlarini majmua tuzgan holda bersak
ʻ ʻ
ishimiz ancha samarali kechadi. Didaktik o yinli darslar
ʻ
Didaktik o yinli darslarni ʻ
o quvchilarning bilim olish va o yin faoliyatining uyg unligiga qarab syujetli- rolli
ʻ ʻ ʻ
o yinlar, ijodiy o yinlar, ishbilarmonlar o yini, konferensiyalar, o yin- mashqlarga
ʻ ʻ ʻ ʻ
ajratish mumkin.
O qituvchi avval o quvchilarni individual, so ngra guruhli o yinlarga tayyorlashi va uni
ʻ ʻ ʻ ʻ
o tkazishi, ular muvaffaqiyatli chiqqandan so ng, ommaviy o yinlarga tayyorlashi
ʻ ʻ ʻ
lozim. Chunki o quvchilar didaktik o yinli darslarda faol ishtirok etishlari uchun zaruriy
ʻ ʻ
bilim, ko nikma va malakalarga ega bo lishlari, bundan tashqari, sinf jamoasi o`rtasida
ʻ ʻ
hamkorlik, o zaro yordam vujudga kelishi lozim. O qituvchi didaktik o yinli darslarni
ʻ ʻ ʻ
o tkazishda quyidagi didaktik talablarga amal qilishi lozim:
ʻ
19

1. Didaktik o yinli darslar dasturda qayd etilgan ta’limiy, tarbiyaviy,ʻ
rivojlantiruvchi maqsad va vazifalarni hal qilishga qaratilgan bo lishi.
ʻ
2. Muhim muammolarga bag ishlanishi va ular o yin davomida hal etishini.
ʻ ʻ
3. Barkamol inson shaxsini tarbiyalash tamoyillariga, sharqona odob- axloq
normalariga mos kelishi.
4. O`yin strukturasi mantiqiy ketma- ketlikda bo lishi.
ʻ
Mazkur darslarda didaktik prinsiplarga amal qilinishi va eng kam vaqt sarflagan holda
ulkan samaraga erishish kerak. Quyida biz didaktik o yinli darslarning tavsifiga
ʻ
qisqacha to xtalamiz. Rolli o yinlar Zamonaviy ta’limni tashkil etishda rolli hamda
ʻ ʻ
ishbop o yinlardan samarali foydalanishga alohida e’tibor qaratilmoqda. O quvchilarda
ʻ ʻ
muayyan faoliyat yuzasidan egallangan nazariy bilimlarni amaliy ko nikma va
ʻ
malakalarga aylantirish, ularda ta’limiy faollikni yuzaga keltirish, ularni ijtimoiy
munosabatlar jarayoniga keng jalb etishda rolli hamda ishbop o`yinlar o ziga xos o rin
ʻ ʻ
tutadi. Bugungi kunda ta’lim jarayonida qo llash nihoyatda qulay bo lgan bir qator
ʻ ʻ
o yinli texnologiyalar yaratilgandir. Jamiyatdagi ijtimoiy- iqtisodiy munosabatlarni aks
ʻ
ettirishga, o quvchilarning muayyan bilim, ko nikma va malakalarini shakllantirishga
ʻ ʻ
qaratilgan hamda kasbiy sifatlarini tarkib toptirish, ularni ongli ravishda kasbga
yo llash, ilmiy dunyoqarashini kengaytirishga mo`ljallangan didaktik o yinlarni
ʻ ʻ
ishbilarmonlar o yini deyiladi. Ishbilarmonlar o yini ham boshqa o yinlar kabi
ʻ ʻ ʻ
o qituvchi va o quvchilardan puxta tayyorgarlik ko rishni talab etadi. O qituvchi
ʻ ʻ ʻ ʻ
ishbilarmonlar o yinini uyushtirishda quyidagi vazifalarni bosqichma- bosqich amalga
ʻ
oshirishi zarur:
1. O yin mavzusini oldindan belgilash.
ʻ
2. Didaktik o yinning maqsadi, vazifalari, borishi, mantiqiy ketma- ketligi,
ʻ
o quvchilar bajarishi lozim bo lgan topshiriqlarni aniqlash va rejalashtirish.
ʻ ʻ
3. Didaktik o yin davomida o quvchilar oldiga qo yiladigai o quv- bilishga oid
ʻ ʻ ʻ ʻ
muammoli vaziyatlar tizimini vujudga keltirish yo llarini aniqlash va loyihalash.
ʻ
20

4. O quvchilarni didaktik o yinning maqsad va vazifalari bilan tanishtirish, didaktikʻ ʻ
o yin talab etadigai vazifalarni taqsimlash, har bir o`quvchiga aniq yo llanma
ʻ ʻ
berish.
5. Mazkur o quv- bilishga oid muammoli vaziyatlarni hal etishda o quvchilarning
ʻ ʻ
avvalgi mavzulardan o zlashtirgan bilim, ko nikma va malakalarini tanish, odatiy
ʻ ʻ
va kutilmagan vaziyatlarda qo llash imkoniyatlarini aniqlash.
ʻ
6. O quvchilarning didaktik o yinga tayyorgarlik faoliyatini kuzatish va nazorat
ʻ ʻ
qilish.
Didaktik o`yinli darslarniig muvaffaqiyati, avvalo, o quvchilarning mazkur o yinlarga
ʻ ʻ
puxta va qizg in tayyorgarlik ko rishlariga, o qituvchining mazkur faoliyatni tashkil
ʻ ʻ ʻ
etish hamda mohirlik bilan boshqarishiga bog liq. O quvchilarning bunday o yinga
ʻ ʻ ʻ
tayyorgarlik ko rish faoliyati quyidagi masalalarni bilishni taqozo etadi:
ʻ
1. Didaktik o yinning maqsadi, vazifasi, olib borilish tartibi, qoidalari bilan
ʻ
tanishish.
2. Didaktik o yin maqsadi va vazifasidan kelib chiqadigan muammoli vaziyatni
ʻ
aniqlash.
3. Muammoli vaziyatdan chiqishning samarali yo llarini topish.
ʻ
4. Har bir o quvchining o zi bajarishi lozim bo`lgan vazifalarni anglashi,
ʻ ʻ
o qituvchidan kerakli yo riqnoma va ko rsatmalar olish.
ʻ ʻ ʻ
5. Turli bilim manbalaridan foydalangan holda muammoli vaziyatni hal etishning
optimal variantini tanlash.
6. Didaktik o yin ishtirokchilari o rtasida o zaro hamkorlik, o zaro yordam va
ʻ ʻ ʻ ʻ
o zaro nazorat vujudga kelishini ta minlash.
ʻ ʻ
Shuni ta’kidlash joizki, o yinli texnologiyalar ta`lim jarayonining samaradorligini
ʻ
ta`minlash, o quvchilarda muayyan faollikni yuzaga keltirish, shuningdek, bilim,
ʻ
ko nikma va malakalarni hosil qilishga xizmat qiluvchi vaqt oralig ini qisqartirish,
ʻ ʻ
ta limni jadallashtirishga yordam beradi. O yinli texnologiyalardan foydalanishda bir
ʻ ʻ
21

qator psixologik xususiyatlar ham namoyon bo`ladiki, buning oqibatida har o quvchiʻ
o zining shaxsiy imkoniyatlarini namoyish eta oladi, ijtimoiy hayotda o zi egallagan
ʻ ʻ
o rinni barqarorlashtiradi, o z – o zini boshqarish ko`nikmalarini hosil qiladi. O yinli
ʻ ʻ ʻ ʻ
texnologiyalar nafaqat nazariy bilimlarni mustahkamlash, ularning amaliy ko`nikma va
malakalarga aylanishini ta’minlash, balki o quvchilarda muayyan axloqiy, irodaviy
ʻ
sifatlarni ham tarbiyalashga yordam beradi. Pedagog va psixolog olimlar –
D.N.Uznadze, L.S.Vgotskiy, A.N.Leontev, S.A.Shmakov, G.K.Selevko, P.Ya.Galperin,
I.Olloyorov, A.A.Verbiskiy va boshqalar o yinga asoslanuvchi faoliyatning mohiyati,
ʻ
ularning o ziga xos xususiyatlari, imkoniyatlari borasida tadqiqot ishlarini olib
ʻ
borganlar. Ayni vaqtda biz bu borada zarur nazariy va amaliy ma`lumotlarga egamiz. 8

O`yinlarni tashkil etishda quyidagi maqsadlar ko`zda tutiladi:
 ta’limiy (didaktik) maqsad;
 tarbiyaviy maqsad;
 faoliyatni rivojlantirishga yo naltiruvchi maqsad;
ʻ
 ijtimoiy maqsad.
G.K. Selevkoning fikricha, o yin psixopedagogik jarayon sanalib, u quyidagi tuzilmaga
ʻ
ega bo`ladi: Didaktik o yinlarning umumiy tavsifi
ʻ
Dars qurilishiga doir dars namunalari:
1. Tayyorlov bosqichi.
Mavzu: Cho pon yigit Shiroq.
ʻ
Darsning maqsadi:
a) afsonaviy qahramonlar haqida ma’lumot berish.
b)o quvchilarda Vatan tushunchasini, vatanparvarlik tuyg ularini tarbiyalash;
ʻ ʻ
Darsning metodi: suhbat.
Darsning jihozi: asar mazmunini yorituvchi rasmlar. Darsning borishi:
1. Kirish suhbati.
22

O quvchilardan Vatanini dushmandan asragan qahramonlardan kimlarni bilishlariʻ
so raladi. To maris, Jaloliddin Manguberdi, Najmiddin Kubro nomlari sanalib, Shiroq
ʻ ʻ
degan qahramon ham o tganligini, uning qahramonligi haqida xalqimiz, “Cho pon yigit
ʻ ʻ
Shiroq degan afsona yaratgani aytiladi.
ˮ
2. “Cho pon yigit Shiroq” afsonasi o`qilb beriladi. Z.Afsona yuzasidan dastlabki suhbat:
ʻ
Afsona sizga yoqdimi? Unda kimning qahramonligi hikoya qilib berilgan? Shiroq nima
uchun xanjari bilan burni, quloqlarini kesdi? Keyin Shiroq kimning oldiga bordi? U
shox Doroga nima dedi? Shiroq Doro qo shinlarini qayerga olib bordi? Shiroq nima deb
ʻ
hayqirdi?
3. O quvchilar javobi umumlashtirilib, ular Vatanni sevishga, uning tinchligi uchun
ʻ
kurashishga chorlaydilar.
4. Asarga ishlangan rasmlar ko rsatiladi.
ʻ
5. Shiroq rasmini uyda chizib kelish topshirig i beriladi. Ota- onalaridan qahramonlar
ʻ
haqida ertak, hikoya, bilib kelishlari va ota- onalariga Shiroq haqida gapirib berishlari
aytiladi. Yana nimalar haqida bilishni istashlari o quvchilardan so raladi.
ʻ ʻ
23

2.2. Boshlang ich sinflarda sinfdan tashqari ishlarni tashkil etishning ʻ
zamonaviy tamoyillari
Ijtimoiy jamiyat taraqqiyoti, xususan, milliy istiqlol g oyalarining hayotimizga
ʻ
tobora chuqur ildiz otib borishi ta`lim tizimidagi islohotlarning ham mazmunini
boyitmoqda. Ta’lim jarayonida o qitishning tajribada sinovlardan o tgan shakl va
ʻ ʻ
usullari boyitilib, zarurat bo lganda, yangilanib amaliyotga tadbiq qilinmoqda. Bu
ʻ
boradagi davlat siyosati ham uzluksiz ta’lim vositasida ma’naviy – axloqiy jihatdan
tarbiyalangan har tomonlama barkamol shaxsni shakllantirishni nazarda tutadi. Uning
nechog li to g ri amalga oshirilishi ko p jihatdan boshlang ich ta’lim tizimining
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
samaradorligiga bog`liq.
Boshlang ich ta’lim uzluksiz ta’limning eng muhim
ʻ
bo g inidir. “O zbekiston Respublikasida umumiy o rta ta’lim to g risida“gi Nizomda
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ta’kidlanganidek:
“Boshlang ich ta`lim o qish, yozish, sanash, o quv faoliyatining asosiy malaka va
ʻ ʻ ʻ
ko nikmalari, ijodiy fikrlash, o zini-o zi nazorat qilish uquvi, nutq va xulq-atvor
ʻ ʻ ʻ
madaniyati, shaxsiy gigiyena va sog`lom turmush tarzi asoslarining egallab olinishi
ta’minlashga da’vat etilgan. Boshlang ich sinflarda sinfdan tashqari o qishga kichik
ʻ ʻ
yoshdagi o quvchilarni ona tilini puxta o zlashtirishga tayyorlashning ajralmas qismi,
ʻ ʻ
ta’lim jarayonida ularni axloqiy-estetik tarbiyalashning muhim vositasi sifatida qaraladi.
Sinfdan tashqari o qishning maqsadi – kichik yoshdagi o quvchilarni bolalar adabiyoti
ʻ ʻ
va xalq og zaki ijodining xilma-xil namunalari bilan tanishtirish, ularda kitobxonlik
ʻ
madaniyatini tiklab tarkib toptirishdir. Sinfdan tashqari o qish dasturining mazmuniga
ʻ
ko ra ta’limning har bir bosqichida ikki asosiy bo`lim ajratiladi: 1-bosqichda o qish
ʻ ʻ
doirasi, ya’ni o qitiladigan kitoblar va ularni qaysi tartibda o qish bilan tanishtirish
ʻ ʻ
yuzasidan o quvchilarga ko rsatma beriladi. 2-bosqichda shu o quv materiallari asosida
ʻ ʻ ʻ
bilim, ko nikma va malakalar shakllantiriladi. Umumiy o rta ta limning davlat
ʻ ʻ ʻ
standartlari va o quv dasturiga ko ra 1-sinfda sinfdan tashqari o qish mashg ulotlarida
ʻ ʻ ʻ ʻ
savod o rgatish darslarida hosil qilingan ko nikma va malakalar asosida bolalarning
ʻ ʻ
ona-vatan, istiqlol, milliy qadriyatlar haqidagi tasavvurlar tushunchalari kengaytiriladi,
boyitiladi. Sinfdan tashqari o qish va qiroatxonlik saboqlari 1-sinfda haftada 1 marta
ʻ
saboq o rgatish darslarining 20 daqiqasida bolalar badiiy adabiyoti bilan tanishtiriladi.
ʻ
24

Maqsad kichik yoshdagi bolalarda kitobga mehr uyg otish, mustaqil uquvlarini paydoʻ
qilishdir. Asosan bu sinf o quvchilariga kitob bilan muomala qilish, kitob o qish
ʻ ʻ
qoidalari,kitobni asrash, asar qahramonlarining hatti harakatini kuzatish, ijobiy
tomonlarini o rganish, obrazli qilib qayta hikoya qilib berish bilim, ko nikma va
ʻ ʻ
malakalar shakllantiriladi. Bu sinf o quvchilari uchun asosan rasmlarga boy kitoblar
ʻ
olinadi. O qituvchi bolalarning his-tuyg ularini o stiradigan kitoblarni o qib berish
ʻ ʻ ʻ ʻ
orqali mustaqil mamlakatimiz, uning go zal shaharlari, qishloqlari, milliy urf-odatlari,
ʻ
qadriyatlari, o tmishi, insonlarning orzu-istaklari bilan tanishtiriladi. Ularda bilimga
ʻ
havas uyg otadi. 2-sinfda o quvchilar kichik hajmdagi asarlarni o qituvchining yordami
ʻ ʻ ʻ
va topshirig i asosida mustaqil o`qishga o tadilar. Bu sinfda 2 haftada bir marta sinfdan
ʻ ʻ
tashqari o qish darsi o tkaziladi. Ona – Vatan va ota-bobolar jasorati, o simliklar,
ʻ ʻ ʻ
qushlar hamda hayvonlar haqidagi asarlarni o qituvchi topib, tanlab o quvchilarga
ʻ ʻ
o qishga tavsiya etadi. 3 va 4-sinflarda sinfdan tashqari o qish mashg`ulotlarida
ʻ ʻ
o`quvchilarning mustaqil o`qishlariuchun kishilarning hayoti, yorqin tasvirlangan,
ularning ma’naviy-axloqiy turmush tarzi aks ettirilgan badiiy va ilmiy-ommabop asarlar
tavsiya etiladi. 3-4 sinflarda sinfdan tashqari o qish darslari ikki haftada bir marta
ʻ
o tkaziladi. Bu sinflarda o qituvchi sinf kutubxonasida kerakli bo lgan o quvchilar
ʻ ʻ ʻ ʻ
yoshiga mos kitoblarni to plashni. Sinfdan tashqari o qish burchagi turlicha bezalishi
ʻ ʻ
mumkin. Bunda o qituvchi va o quvchi hamkorlikda ish olib boradi. Badiiy va ilmiy-
ʻ ʻ
ommabop asarlar mustaqil ravishda va izchil o qib borilsagina o quvchilarning
ʻ ʻ
dunyoqarashini kengaytirishga, shakllantirishga xizmat qiladi. Sinfdan tashqari o qish
ʻ
darslari yosh avlod qalbida ezgulikka muhabbat, yovuzlikka nafrat tuyg ularini
ʻ
uyg otish, matn mazmunini qayta hikoyalash, ma’lum reja asosida qisqartirib yoki
ʻ
shaxsini o zgartirib hikoyalash, badiiy tasvir vositalarini aniqlash, asar
ʻ
qahramonlarining fe`l-atvorini, xatti–harakatini baholash orqali ularning bog lanishli
ʻ
nutqini o stirish, qisqa qilib aytganda, kitobxonlik madaniyatini kamol toptirishda katta
ʻ
imkoniyatlarga ega. Sinfdan va sinfdan tashqari o qish boshlang`ich sinflarda
ʻ
o qitiladigan barcha predmet dasturlarining bo limlari bilan bevosita bog`liq. O z
ʻ ʻ ʻ
navbatida grammatika va to g ri yozuv, tabiatshunoslik, tasviriy san at, musiqani
ʻ ʻ ʻ
o rganishda olingan bilim va hosil qilingan ko nikmalar o qish darslaridan o qish
ʻ ʻ ʻ ʻ
25

darslarida foydalaniladi. O qish darslarida o tilgan mavzular asosida badiiy kitoblarʻ ʻ
axtarish, asar qahramonlarining nomlarini yozish, ularni tasvirlab berish, ijodiy rasm
ishlash, fikrni yakunlash uchun mos maqollar yod olish o quvchini ijod qilishga
ʻ
undaydi. Har bir sinfda sinfdan tashqari o qilgan barcha asrlar o quvchilarga mos
ʻ ʻ
ravishda biror voqeani sahnalashtirish mumkin. Bu boladagi nutqni rivojlantirishga,
lug at boyligini oshirishga yordam beradi. Shuningdek sahnalashtirilgan asarni tomosha
ʻ
qilgan o quvchining diqqati oshib xotirada saqlash qobiliyati o sadi. Hatto
ʻ ʻ
sahnalashtirish o quvchini har tomonlama yo naltiradi, ya ni aktyorlik qobiliyatini
ʻ ʻ ʻ
rivojlantiradi,suxandonlik, rejissorlik kabi kasblarga ilk tasavvurlarni o rgata boshlaydi.
ʻ
Asarni sahnalashtirish davrida albatta o qituvchi rahbarlik qiladi. O quvchilar
ʻ ʻ
ifodali, obrazli, shuningdek qahramonlar harakatini to g ri bajarishlari, o qishlari
ʻ ʻ ʻ
o quvchilarda zavq-shavq uyg otib kitobga, badiiy asarga havas, uni o qib o rganishga
ʻ ʻ ʻ ʻ
intilish uyg otadi. Sinfdan tashqari o qish darslarida o qituvchi o quvchilarni bolalar
ʻ ʻ ʻ ʻ
yozuvchilari va shoirlari bilan tanishtirib borishi lozim. Q.Muhammadiy, P.Mo min,
ʻ
Z.Diyor, A.Obidjon kabi yozuvchi va shoirlarning asarlari o quvchilarda katta qiziqish
ʻ
uyg otadi. Shuning uchun har bir maktab, ta’lim muassasasi o quvchilar o rtasida turli
ʻ ʻ ʻ
mavzularda ijod ahli bo lgan shoir va yozuvchilar bilan uchrashuvlar tashkil etib turishi
ʻ
shart. Bunday uchrashuvlar o quvchilarni vatanni madh qilishga uni sevib ardoqlashga
ʻ
chaqiradi. Kitobni, asarni qanday paydo bo lishini, uni hurmat qilish asrab-avaylashni
ʻ
o rgatadi. Shunday qilib badiiy adabiyot, bolalar adabiyoti voqelikni haqqoniy aks
ʻ
ettirishi, yorqin obrazlar yaratishi bilan bolalarda estetik did va ahloqiy sifatlarni
mujassamlashtiradi. Ularda hayot go zalligini idrok etishga o rgatadi. So z san’ati
ʻ ʻ ʻ
badiiy asarda o z ifodasini topadi. Xalq badiiy so zining yosh avlod tarbiyasidagi kuch-
ʻ ʻ
qudrati va jozibasiga qadim zamonlardanoq e’tibor berib kelingan. Badiiy so z xalqning
ʻ
barcha madaniy boyliklarini abadiylashtirgan. Buning uchun esa o quvchi albatta xalq
ʻ
og zaki ijodini yaqindan o qishi lozim. Ertaklar- yaxshilikka yetaklar deganlariday
ʻ ʻ
o quvchi ertaklar bilan tanishar ekan mard, jasur vatanparvar, mehribon bo lishga,
ʻ ʻ
topishmoqlar o qir ekan, topog on, bilimdon, zukko bo lishga intiladi. Komil insonni
ʻ ʻ ʻ
tarbiyalashda sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlarni amalga oshirishning nazariy va amaliy
g oyalarining asoslash, sharhlash hamda sinfdan va maktabdan tashqari ishlarni tashkil
ʻ
26

etishda kasbiy mahoratni oshirishga xizmat qiluvchi samarali shakl, metod va
vositalarning aniqlanganligi, shuningdek, komil insonni tarbiyalashda tarbiyaviy
ishlarning amalga oshirish texnologiyasining ishlab chiqishda O zbekiston Respublikasiʻ
Konstitutsiyasi, O zbekiston Respublikasining “Ta lim to`g`risida”gi qonuni, xalq
ʻ ʼ
ta limi sohasiga oid rasmiy hujjatlar Prezidentimizning “Barkomol avlod” to`g`risidagi
ʼ
ilmiy nazariy ta limotlari. Sharq mutafakkirlari asarlari shuningdek pedagogika
ʼ
nazaryasi rivojlanishida faoliyat ko rsatayotgan O zbekiston olimlari va pedagoglari:
ʻ ʻ
N.Azizxodjayeva, M.Inomova, O.Musurmonova, U.Mahkamov, S.Ochil,
I.Saidahmedov, N.Ortiqov, A.R.Xodjaboyev va boshqalarning ilmiy g`oyalaridan
nazariy asos sifatida foydalanadi. Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar
o quvchilarning qiziqishi, istaklari, xohish va ehtiyojlariga suyangan holda, ularning
ʻ
darsdan bo sh vaqtlarida o quv-tarbiya jarayonini to ldiradi. U o quvchilarning ijodiy
ʻ ʻ ʻ ʻ
qobiliyatlarini, tashabbus-korligini oshirishga imkoniyat yaratadi. Sinfdan tashqari
ishlarning o ziga xosligi shundaki, to garak, klub dasturlarining rang-barangligi, ular
ʻ ʻ
mazmunidagi yangiliklar o smir yigit-qizlarning shaxs sifatida shakllanishlari uchun
ʻ
yangi imkoniyatlar yaratadi. Maktabda va sinfdan tashqari ishlar jarayonida
o quvchilarning bir-biriga hurmati, axloqiy sifatlari jamoa orasida shakllanib boradi.
ʻ
Bunda o quvchilarning bir-biriga bo lgan muomala madaniyati ham shakllanadi.
ʻ ʻ
O quvchi o qituvchiga taqlid asosida yoki do stlari orasida o rgangan tarbiyasi
ʻ ʻ ʻ ʻ
muomilasiga ta’sir qilishi mumkin. O qituvchi o quvchilar orasida muomala
ʻ ʻ
madaniyatini shakllantirish uchun avvalambor o quvchining o ziga bo`lgan
ʻ ʻ
muomalasini, e’tiborini o rganishi kerak. Sinfdan va maktabdan tashqari tashkil
ʻ
qilingan ishlar o quvchilar hayotidagi tarbiyaviy faoliyatni to ldiradi. Ularning
ʻ ʻ
dunyoqarashi to g ri shakllanishiga va axloqiy kamol topishiga ko`maklashadi. Nazariy
ʻ ʻ
bilimlarni amaliyot ishlab chiqarishi bilan bog’lanishiga zamin yaratadi.
Yuqoridagilarning barchasida o quvchilarning o qish malakalari shakllantiriladi,
ʻ ʻ
o qilgan asarni tushunishga o rgatadi, ularning so z boyligini oshirib, lug atini boyitadi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Sinfdan tashqari o qish, o z navbatida, qiziqarli, o ziga jalb etadigan faoliyat bo lib,
ʻ ʻ ʻ ʻ
umuman, bolalarning bilim doirasini boyitadi, qiyoslash uchun material beradi.
Shuningdek, sinfdan tashqari o qish darslarida ayrim qiyin so zlar tushintiriladi,
ʻ ʻ
27

o quvchilar diqqati esda saqlab qolish lozim bo lgan aniq, qulay nutq oborotlarigaʻ ʻ
qaratiladi.
28

XULOSA
Boshlang ich sinflarda o qish darslari to g ri yo lga qo yilsa sinfdan tashqari o qishʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
darslarida o qitish metodlarini qo llash to gri yo lga qo yiladi. Tuzilmaning ikki asosiy
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
tashkil etuvchisi: o qish darslari jarayoni va sinfdan tashqari o qish darslari turlarining
ʻ ʻ
bir- birini rivojlantirishini ta’minlash uchun ularning har bir bo g inining o zaro
ʻ ʻ ʻ
bog liqlik asoslari ishlab chiqildi. Maktab o quvchini o qish malakasi bilan
ʻ ʻ ʻ
qurollantirish bilan bir qatorda kitobni mustaqil o qiy oladigan, uni tushunadigan,
ʻ
ma’lum bir mavzuga oid kitoblarni tanlay oladigan, gazeta va jurnallarni ham mustaqil
o qiydigan faol kitobxonni tarbiyalaydi. Shu jihatdan sinfdan tashqari o qish
ʻ ʻ
tarbiyaning asosiy quroli sifatida xizmat qiladi, ko p narsani bilishga havasni orttiradi.
ʻ
Sinfdan tashqari o`qishning maqsadi o qish malakalarini takomillashtirish, kitob tanlay
ʻ
oladigan, muntazam kitob o qiydigan, o`qilgan kitobni to g ri baholay oladigan ongli
ʻ ʻ ʻ
kitobxonni tarbiyalashdir. Sinfdan tashqari o qish o quv dasturi bilan chambarchas
ʻ ʻ
bog liq bo`lib, unda ko zda tutilgan maqsad va vazifalarni amalga oshirishda yaqindan
ʻ ʻ
yordam beradi. Buning uchun o quvchilarda kitobxonlik madaniyatini tarbiyalash,
ʻ
ularni oddiy kitobxondan ijodkor kitobxon darajasiga ko`tarish talab etiladi.
O quvchilarda kitobga havas uyg otishda har bir bolaga yakka tartibda yondashish,
ʻ ʻ
shaxsiy qiziqishlarini hisobga olish zarur. Bolalarda kitob ustida ishlash malakasini
shakllantirish ularda kitobxonlik madaniyatini tarbiyalashning muhim omilidir. Har bir
sinfda sinfdan tashqari o qilgan barcha asarlar o quvchilarga mos ravishda biror voqeani
ʻ ʻ
sahnalashtirish mumkin. Bu boladagi nutqni rivojlantirishga, lug at boyligini oshirishga
ʻ
yordam beradi. Shuningdek, sahnalashtirilgan asarni tomosha qilgan o quvchining
ʻ
diqqati oshib xotirada saqlash qobiliyati o sadi. Hatto sahnalashtirish o quvchini har
ʻ ʻ
tomonlama yo naltiradi, ya’ni aktyorlik qobiliyatini rivojlantiradi, suxandonlik,
ʻ
rejissorlik kabi kasblarga ilk tasavvurlarni o rgata boshlaydi. Asarni sahnalashtirish
ʻ
davrida albatta o qituvchi rahbarlik qiladi. O quvchilar ifodali, obrazli, shuningdek,
ʻ ʻ
qahramonlar harakatini to`g`ri bajarishlari, o qishlari o quvchilarda zavq- shavq
ʻ ʻ
uyg otib kitobga, badiiy asarga havas, uni o qib o rganishga intilish uyg otadi. Badiiy
ʻ ʻ ʻ ʻ
adabiyot, bolalar adabiyoti voqelikni haqqoniy aks ettirishi, yorqin obrazlar yaratishi
bilan bolalarda estetik did va axloqiy sifatlarni mujassamlashtiradi. Ularda hayot
29

go zalligini idrok etishga o`rgatadi. So z san’ati badiiy asarda o z ifodasini topadi. Xalqʻ ʻ ʻ
badiiy so zning yosh avlod tarbiyasidagi kuch- qudrati va jozibasiga qadim
ʻ
zamonlardanoq e’tibor berib kelingan. Badiiy so z xalqning barcha madaniy
ʻ
boyliklarini abadiylashtirgan. Buning uchun esa o quvchi albatta xalq og zaki ijodini
ʻ ʻ
yaqindan o qishi lozim. “Ertaklar- yaxshilikka yetaklar” deganlariday o`quvchi ertaklar
ʻ
bilan tanishar ekan mard, jasur vatanparvar, mehribon bo lishga, topishmoqlar o qir
ʻ ʻ
ekan, topog on, bilimdon, zukko bo lishga intiladi.
ʻ ʻ
30

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
1. O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Islom hamkorlik
ʻ
tashkiloti Tashqi ishlar vazirlari kengashi 43- sessiyasining ochilish marosimidagi
nutqi.
2. Karimov I.A. Yuksak ma`naviyat yengilmas kuch. Toshkent. O zbekiston. 2008.
ʻ
3. Karimov I.A. O zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. Toshkent.
ʻ
O zbekiston. 2012
ʻ
4. Abdullayeva Q. Savod o`rgatish metodikasi. Toshkent. O qituvchi. 1996
ʻ
5. Abdullayeva Q. va boshqalar. O qish kitobi.
ʻ 2- sinf. Toshkent. O zbekiston. ʻ
2011.
6. “Umumiy o rta ta’limning Davlat Ta’lim Standarti va o quv dasturi boshlang ich
ʻ ʻ ʻ
ta’lim” T.:2017 yil
7. Babanskiy Yu.K. Hozirgi zamon umumiy ta’lim maktabida o qitish metodlari. -
ʻ
Toshkent: O qituvchi, 1985. - 290 bet.
ʻ
8. Bobomurodova A. Ona tili ta’limi jarayonida O yin topshiriqlaridan foydalanish:
ʻ
Ped.fan.nom.dis. –Toshkent, 2006. – 146 b.
9. Mavlonova R., To rayeva O., Xoliqberdiyev K. Pedagogika.- Toshkent:
ʻ
O qituvchi, 2001. – 510 b.
ʻ
10. Ne ’ matov H ., G ʻ ulomov A ., Ziyodova T . So ʻ z boyligini oshirish . – Toshkent :
O ʻ qituvchi , 207. – 98 b .
11. Safarova R. va boshqalar. Savod o rgatish darslari.
ʻ Toshkent. Ma’naviyat.
12. “Boshlang ich ta’lim takomillashtirilgan o quv dasturi” Boshlang ich ta’lim
ʻ ʻ ʻ
2006, 5- son.
13. G afforova T., Nurullayeva Sh., Haydarova O. Boshlang ich sinflar uchun ona
ʻ ʻ
tili va o qishdan didaktik materiallar. –Toshkent: Ilm ziyo, 2004. – 80 b.
ʻ
14. G afforova T., G ulomova X., Eshturdiyeva G. 1- sinfda savod darslari. –
ʻ ʻ
Toshkent: O qituvchi, 1996. - 127 b.
ʻ
Internet saytlari:
31

1. www.ziyonet.uz
2. www.tdpu.uz
3. www.google.ru
32

Savod oʻrgatish davrida sinfdan tashqari oʻqish mashgʻulotlari

Sotib olish