• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 57.8KB
Покупки 0
Дата загрузки 08 Октябрь 2025
Расширение docx
Категория Педагогика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Savod o‘rgatish davridagi dars tiplari, ularning maqsadi, mazmuni va ko‘rinishi

21Jadval dars turlari, maqsadi, mazmuni va metodik usullari Dars turi Maqsadi Mazmuni Metodik usullari Nutqni rivojlantirish darslari O‘quvchilarning og‘zaki nutqini shakllantirish, talaffuzni to‘g‘rilash So‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilish, gap tuzish, so‘z boyligini kengaytirish Suhbat, savol- javob, dramatizatsiya, she’r va hikoya aytish Atrof-muhit bilan tanishtirish darslari Bolalarda kuzatuvchanlik va so‘z boyligini oshirish Tabiat, atrof- muhit va kundalik hayot predmetlarini aniqlash, nomlash Ko‘rgazmalar, rasm va predmetlar orqali tanishtirish, taqqoslash, kuzatish mashqlari Grafik tayyorgarlik darslari Yozuvga tayyorgarlik, qo‘l mushaklarini rivojlantirish Chiziqlar, shakllar chizish, daftar va qalamni to‘g‘ri tutish Chizish mashqlari, qo‘l mushaklarini mustahkamlash, vizual ko‘rgazmalar Tovushga tayyorgarlik darslari Tovushni eshitish, farqlash va talaffuzni to‘g‘rilash Tovushlarni ajratish, so‘z tarkibidagi tovushlarni aniqlash Tinglab topish mashqlari, tovushlarni farqlash o‘yinlari, audio materiallar O‘yin mashqlari darslari Savod o‘rgatish jarayonini qiziqarli va faol qilish Harfni topish, so‘z yoki gap tuzish, tovushni ajratish Interfaol o‘yinlar, “Tovushni top”, “So‘zni to‘liq yoz”, rasm asosida hikoya tuzish 2.2. Alifbe davrida dars turlari va ularning o‘quvchilarga ta’siri Alifbe davri boshlang‘ich savod o‘rgatish jarayonining muhim bosqichi bo‘lib, unda o‘quvchilar harflar va tovushlarni o‘rganish bilan bir qatorda, nutqiy va yozma ko‘nikmalarni rivojlantiradi. Shu bosqichdagi darslar bolaning o‘qishga bo‘lgan qiziqishini uyg‘otadi, diqqatini jamlashga o‘rgatadi, eshitish va ko‘rish orqali idrok qilish ko‘nikmalarini shakllantiradi. Har bir dars turi o‘ziga xos metodik vazifalarni bajaradi va o‘quvchilarning bilish faoliyatiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. 19Grafik tayyorgarlik darslari – qo‘l mushaklarini harflarni yozishga tayyorlash, chiziqlar, shakllar chizish, yozuv chizig‘ini to‘g‘ri tutish, daftarni toza tutish ko‘nikmalarini shakllantiradi. Tovushga tayyorgarlik darslari – nutq tovushlarini farqlash, talaffuzda aniqlik kiritish, tovushlarni eshitish orqali so‘z tarkibini sezish qobiliyatini o‘stiradi. Alifbegacha davr darslarining didaktik mazmuni o‘quvchini savod o‘rgatishning keyingi bosqichlariga tayyorlashga qaratilgan. Shu bois, bu darslarda o‘yin metodlari, suhbat usuli, rasm asosida hikoya tuzish, dramatizatsiya, taqqoslash va kuzatish kabi metodlar keng qo‘llaniladi. Bu metodlar bolalarda o‘qish jarayoniga qiziqish uyg‘otadi, dars jarayonini jonli va faol qiladi. O‘qituvchi bu jarayonda bolaning individual qobiliyatini, psixologik xususiyatlarini inobatga olgan holda topshiriqlar beradi. Masalan, ayrim bolalar tovushlarni tez farqlaydi, boshqalari esa rasm asosida gap tuzishda faolroq bo‘ladi. Shuning uchun o‘qituvchi darsni differensial yondashuv asosida tashkil etadi. Mazkur davrda o‘quvchilar bilan olib boriladigan mashg‘ulotlar o‘qish- yozuv faoliyatiga bevosita tayyorgarlik vazifasini bajaradi. Shu maqsadda darslarda talaffuz mashqlari, tovushni ajratish, so‘zdagi bo‘g‘inlar sonini aniqlash, tovushlar ketma-ketligini tinglab aniqlash, rasm asosida gap tuzish, o‘yin shaklidagi topshiriqlar bajariladi. Masalan, “Tovushni top”, “Nimani eshitding?”, “Rasmga qarab gap tuz”, “So‘zda nechta tovush bor?” kabi mashqlar bolalarda diqqat, xotira va tafakkurni rivojlantirishga xizmat qiladi. Alifbegacha davrda o‘qituvchi darslarni tashkil etishda tizimlilik va izchillik tamoyiliga amal qilishi muhim. Har bir dars oldingisi bilan mantiqan bog‘lanishi, yangi material esa ilgari o‘rganilgan bilimlar asosida berilishi lozim. Shu tarzda bola asta-sekin tovushni eshitadi, so‘zda uni farqlaydi, so‘ngra harfni o‘rganishga tayyorlanadi. O‘qituvchi bolalarning nutqini tinglab, grammatik xatolarni to‘g‘rilash, talaffuzni nazorat qilish orqali o‘quvchini 6 Savod o‘rgatish davrining mazmuni va bosqichlarini ilmiy asosda tahlil qilish;  Savod o‘rgatish dars turlarining nazariy va amaliy ahamiyatini aniqlash;  Har bir dars tipining maqsadi, tuzilishi va o‘quvchilarga ta’sirini o‘rganish;  Savod o‘rgatish davridagi darslarni tashkil etishda zamonaviy metodlardan foydalanish yo‘llarini ko‘rsatish;  O‘qituvchi faoliyatida dars turlarini to‘g‘ri tanlash va qo‘llash samaradorligini tahlil qilish;  Tajriba-sinov ishlarida olingan natijalar asosida amaliy tavsiyalar ishlab chiqish. Kurs ishi mavzusining metodlari  Kurs ishida quyidagi metodlardan foydalanildi:  Nazariy tahlil metodi — ilmiy, metodik va o‘quv adabiyotlarni o‘rganish;  Taqqoslash va umumlashtirish metodi — turli dars turlarining samaradorligini aniqlash;  Kuzatish metodi — o‘quv jarayonidagi darslarni tahlil qilish;  Tajriba-sinov metodi — amaliyotda o‘tkazilgan darslarni baholash orqali natijalarni umumlashtirish. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish qismi, ikki bob, har bir bob uchta bo‘limdan, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 14Didaktik jihatdan har bir dars turi o‘quvchilarning yosh xususiyatlariga mos tashkil etilishi kerak. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari tez charchaydigan, diqqatini uzoq vaqt jamlay olmaydigan yosh toifasiga kirgani sababli, dars jarayoni qisqa, lekin mazmunli bo‘lishi zarur. Shu bois dars turlarida o‘yin texnologiyalari, she’r va topishmoqlardan foydalanish o‘quvchilarning hissiy faolligini oshiradi. Shu bilan birga, har bir darsda o‘quvchilarning muvaffaqiyatini baholash, rag‘batlantirish, xatolarni ijobiy yo‘l bilan tahlil qilish ta’limning samaradorligini oshiradi. Savod o‘rgatish davridagi darslarning yana bir muhim didaktik jihati — bu ularning tarbiyaviy yo‘nalishidir. Har bir darsda o‘qituvchi o‘quvchilarda mehnatsevarlik, tozalik, tartiblilik, o‘z fikrini aniq ifodalash, o‘qishga mehr uyg‘otish kabi insoniy fazilatlarni tarbiyalaydi. Chunki savod o‘rgatish — bu faqat yozuvni o‘rganish emas, balki shaxsni shakllantirish jarayonidir.Shuningdek, dars turlarini zamonaviy texnologiyalar bilan uyg‘unlashtirish ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bugungi kunda interfaol taqdimotlar, audio yozuvlar, elektron alifbalar, raqamli o‘yinlar yordamida o‘quvchilarning diqqatini jalb qilish va savod o‘rgatish jarayonini qiziqarli tashkil etish imkoniyati mavjud. Bu esa an’anaviy dars turlarini zamonaviy shakllar bilan boyitishga xizmat qiladi. savod o‘rgatish davridagi dars turlari ta’lim jarayonining asosi bo‘lib, ularning didaktik ahamiyati o‘quvchilarda o‘qish va yozish malakasini izchil shakllantirish, tafakkurni rivojlantirish, o‘qishga ijobiy motivatsiya hosil qilish bilan belgilanadi. Har bir dars tipi o‘ziga xos metodika, mazmun va shaklga ega bo‘lib, o‘qituvchi tomonidan to‘g‘ri tanlanishi savod o‘rgatish samaradorligini belgilovchi omil hisoblanadi. Shu sababli, o‘qituvchi darsni tashkil etishda o‘quvchilarning individual xususiyatlarini hisobga olgan holda, dars turlarini to‘g‘ri uyg‘unlashtirsa, bu nafaqat o‘quv natijalariga, balki bolalarning shaxsiy rivojlanishiga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. 1.3. Savod o‘rgatish darslarining mazmuni va metodik talablari 9tayyorlash, tovush-harf tahliliga tayyorgarlik ko‘rish, nutqni rivojlantirish va ta’lim jarayoniga qiziqish uyg‘otishdan iborat. O‘qituvchi bu bosqichda o‘yin elementlaridan, tasviriy materiallardan, suhbatlardan keng foydalanadi. Shu tariqa o‘quvchilarda o‘rganishga bo‘lgan ijobiy motivatsiya shakllanadi. Alifbe davri savod o‘rgatishning asosiy bosqichidir. Bu bosqichda o‘quvchilar bevosita tovush va harflarni o‘zlashtirish, bo‘g‘inlab o‘qish, so‘z tuzish, gap tuzish va ularni yozish malakalarini hosil qiladilar. Alifbe davrida darslar ko‘proq amaliy mashqlarga asoslanadi. Har bir darsda yangi tovush bilan tanishish, uni talaffuzda farqlash, grafik shaklini yozishda mashq qilish, so‘z va gaplar tuzish ishlari bajariladi. O‘qituvchi o‘quvchilarga tovushlarning so‘zdagi o‘rnini aniqlash, harflarni bog‘lab yozish, matnni bo‘g‘inlab o‘qish, ifodali o‘qish ko‘nikmalarini hosil qiladi. Bu bosqichda harflar osondan murakkabga qarab o‘rgatiladi: avvalo unli tovushlar, keyin undoshlar, so‘ngra murakkab tovush birikmalari o‘rganiladi. O‘quvchilarda tovush-harf tahlilini ongli bajarish, so‘z tuzilishini tahlil qilish, yozuv jarayonini avtomatlashtirish ko‘nikmalari shakllanadi. Alifbe davri tugaganida bola mustaqil o‘qiy olishi va oddiy so‘zlarni yozib ifodalay olishi kerak. 3 Alifbedan keyingi davr esa o‘quvchilarning o‘qish va yozish ko‘nikmalarini mustahkamlash, nutqni rivojlantirish va matn bilan ishlash ko‘nikmalarini shakllantirishga qaratiladi. Bu bosqichda o‘qilgan matnni tushunish, mazmunini qayta hikoya qilish, ifodali o‘qish, yozuvni toza, chiroyli va grammatik jihatdan to‘g‘ri bajarish asosiy maqsad bo‘ladi. O‘qituvchi bu davrda o‘quvchilarni matnni tahlil qilishga, fikrni yozma va og‘zaki tarzda ifodalashga o‘rgatadi. Darslarda kichik hikoyalar, she’rlar, maqollar, topishmoqlar o‘qitiladi, o‘quvchilar o‘qiganlarini mantiqan tahlil 3 Mirziyoyeva Shahrizoda. “Zamonaviy ta’limda innovatsion yondashuvlar.” – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2021. – B. 8–34. 8Savod o‘rgatish davri mazmunining asosiy yo‘nalishlaridan biri – bu bolalarda o‘qishga qiziqish uyg‘otishdir. O‘qish jarayonini shunchaki tovush va harf o‘rganish emas, balki ma’noli fikrlash faoliyati sifatida tashkil etish o‘qituvchining asosiy vazifalaridan biridir. Bu jarayonda bolalar so‘z ortidagi ma’noni tushunishni, gaplarni mantiqan bog‘lashni, matnni idrok etishni o‘rganadilar. O‘qish jarayoni idrok, tafakkur, xotira va nutqning uyg‘un faoliyatini talab qiladi. Shu sababli o‘qituvchi har bir darsda o‘quvchilarning fikrini tahlil qilish, savol-javob asosida mustaqil xulosa chiqarishga o‘rgatadi. Yozuvga o‘rgatish ham savod o‘rgatish davrining ajralmas qismidir. Yozuv darslarida o‘quvchilar harflarning shaklini, yozuv yo‘nalishini, so‘zlar orasidagi masofani, to‘g‘ri o‘tirish va ruchkani ushlash qoidalarini o‘zlashtiradilar. Harfning grafik tuzilishini bilish, uni harakat orqali ongli ravishda hosil qilish bolaning mayda motorikasini rivojlantiradi. Yozuv darslari o‘qish bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, ular bir-birini to‘ldiradi: o‘qiganini yozish, yozganini o‘qish orqali o‘quvchi so‘zning tovush va grafik shaklini mustahkam o‘zlashtiradi. Shu jihatdan o‘qish va yozish darslarining o‘zaro bog‘liqligi savod o‘rgatish mazmunining markaziy tamoyilidir. Savod o‘rgatish davri, o‘z mazmuniga ko‘ra, uchta asosiy bosqichga bo‘linadi: alifbegacha davr, alifbe davri, va alifbedan keyingi davr. Har bir bosqich o‘zining maqsadi, mazmuni, dars tiplari va metodik xususiyatlariga ega. Alifbegacha davr savod o‘rgatish jarayonining tayyorgarlik bosqichi hisoblanadi. Bu bosqichda o‘quvchilar o‘qish va yozuv faoliyatiga psixologik, fiziologik va nutqiy jihatdan tayyorlanadi. O‘qituvchi bolalarda diqqat, xotira, eshituv va ko‘rish idrokini rivojlantirish, nutqni to‘g‘rilash, tovushlarni farqlash va so‘z boyligini kengaytirish ustida ishlaydi. Shuningdek, bu bosqichda o‘quvchilarga maktabda o‘tirish, daftar bilan ishlash, chiziq chizish, qalamni to‘g‘ri ushlash kabi elementar ko‘nikmalar beriladi. Alifbegacha davrning asosiy maqsadi – o‘quvchini o‘qish va yozishga 12qurollari bilan tanishadi, to‘g‘ri o‘tirish, daftar tutish, yozuv asboblaridan foydalanish qoidalarini o‘rganadi. Bu bosqichda o‘qituvchi o‘quvchilarning og‘zaki nutqini rivojlantirishga, tovushni to‘g‘ri talaffuz qilish va so‘zlarni aniq ayta olish ko‘nikmalarini shakllantirishga e’tibor qaratadi. Alifbe davrida esa o‘qish va yozuv jarayoni boshlanib, harflar, bo‘g‘inlar, so‘zlar va gaplar ustida amaliy mashqlar olib boriladi. Savod o‘rgatish darslari mazmuniga ko‘ra turli tiplarga bo‘linadi. Ular orasida yangi bilim beruvchi darslar, mustahkamlash darslari, ko‘nikma va malaka hosil qilish darslari, takrorlash va umumlashtirish darslari, aralash darslar keng qo‘llaniladi. Har bir dars tipi o‘zining aniq didaktik maqsadiga ega. Masalan, yangi bilim beruvchi darslarda o‘quvchilarga tovush-harf bilan tanishtirish, ularning talaffuzi va yozilish shakli tushuntiriladi. Mustahkamlash darslarida esa ilgari o‘rganilgan tovush yoki harf asosida o‘quvchilar bilan amaliy mashqlar, diktant va yozuv ishlari bajariladi. Didaktik nuqtayi nazardan, dars turlarining to‘g‘ri tanlanishi va ularning mazmunan bog‘liqligi o‘quvchilarning bilimni izchil o‘zlashtirishiga xizmat qiladi. Chunki o‘qish va yozish ko‘nikmalari bir-biriga bog‘liq holda shakllanadi. Agar o‘qituvchi darsni faqat harf o‘rgatishga yo‘naltirsa, bu o‘quvchilarning og‘zaki nutqini rivojlantirishda yetarli samara bermaydi. Shu sababli, har bir dars turi o‘quvchilarning fikrlash, tushunish, talaffuz, eslab qolish va yozish malakalarini uyg‘un holda rivojlantirishni nazarda tutadi. Savod o‘rgatish davridagi yangi bilim beruvchi darslar asosan yangi tovush va harflar bilan tanishtirishga bag‘ishlanadi. O‘qituvchi har bir tovushni to‘g‘ri talaffuz qilish, uni so‘z tarkibidan ajratib olish, yozuvda ifodalash ko‘nikmasini shakllantiradi. Bunda og‘zaki nutq mashqlari, tovush tahlili, so‘zlarni bo‘g‘inlarga bo‘lish, rasmlar asosida gap tuzish kabi metodlar keng qo‘llaniladi. Yangi harfni o‘rgatishda ko‘rgazmalilik tamoyili muhim o‘rin tutadi — ya’ni o‘quvchilarga harf shakli, yozilish yo‘nalishi, tovushni eshitish orqali idrok 15Boshlang‘ich ta’limda savod o‘rgatish darslari o‘quvchilarni o‘qish va yozishga o‘rgatishning poydevori sifatida ta’lim jarayonining eng muhim bosqichlaridan biri hisoblanadi. Bu davrda darslarning mazmuni, metodik tashkil etilishi, o‘qituvchining yondashuvi va o‘quvchilarning faol ishtiroki ta’lim sifatini belgilab beradi. Chunki savod o‘rgatish darslari orqali o‘quvchi nafaqat o‘qish va yozishni o‘rganadi, balki fikrlash, nutqni rivojlantirish, tovush madaniyatini shakllantirish, to‘g‘ri talaffuz qilish, so‘z boyligini oshirish kabi ko‘plab malakalarga ega bo‘ladi. Savod o‘rgatish darslarining mazmuni O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi tomonidan tasdiqlangan davlat ta’lim standarti, o‘quv dasturi va darsliklar asosida belgilanadi. Bu darslarning asosiy mazmuni o‘quvchilarda o‘qish va yozish ko‘nikmalarini bosqichma-bosqich shakllantirish, tovush-harf tahlilini o‘rgatish, so‘z va gap tuzish malakasini rivojlantirish, nutq madaniyatini yuksaltirishdan iboratdir. Savod o‘rgatish darslari orqali o‘quvchi tovushni eshitadi, uni harf bilan ifodalashni o‘rganadi, so‘ng uni yozuv orqali mustahkamlaydi. Shu tarzda og‘zaki nutqdan yozma nutqqa o‘tish jarayoni amalga oshadi. Savod o‘rgatish darslari mazmunan o‘zaro uzviy bog‘liq bosqichlardan iborat. Har bir bosqichda o‘qituvchi o‘quvchilarga yangi bilim berish, mavjud ko‘nikmalarni mustahkamlash, ularda yozuv malakasini rivojlantirish bilan bir qatorda tarbiyaviy maqsadlarni ham amalga oshiradi. Bunda darslarning metodik asoslari didaktik tamoyillarga tayanadi: o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olish, izchillik, ko‘rgazmalilik, faollik, mustaqillik va onglilik kabi tamoyillar dars jarayonida yetakchi o‘rin tutadi. Savod o‘rgatish darslarining mazmuni, avvalo, tovush-harf o‘zaro munosabatini o‘rgatishga asoslanadi. O‘quvchilar tovushni talaffuz qilish, uni tinglab ajratish, so‘zda o‘rnini aniqlash, harf orqali yozuvda ifodalashni o‘rganadilar. Shu jarayonda o‘qituvchi og‘zaki nutqni rivojlantirishga, o‘quvchilarning fonetik tahlil qilish ko‘nikmalarini mustahkamlashga alohida 17Savod o‘rgatish darslarining metodik talablari orasida nutqni rivojlantirishga yo‘naltirilgan integratsiya muhim o‘rin tutadi. Har bir darsda o‘quvchi yangi tovushni o‘rganish bilan birga, uni so‘z, gap va matn tarkibida qo‘llashni ham o‘rganadi. Masalan, “b” harfi o‘rganilayotgan darsda “bola”, “bog‘”, “barg”, “kitob” kabi so‘zlar asosida mashqlar tashkil etilib, o‘quvchilar bu so‘zlardan gap tuzadi. Bu jarayonda ularning og‘zaki nutqi, grammatik tafakkuri, so‘z boyligi kengayadi. Metodik talablarning yana biri — darsda individual va differensial yondashuvni amalga oshirishdir. Har bir o‘quvchining bilish sur’ati, xotira, talaffuz va yozuv qobiliyati turlicha bo‘ladi. Shu sababli o‘qituvchi dars jarayonida har bir o‘quvchiga mos topshiriqlar berishi, qiyinchilik sezayotgan bolalarga qo‘shimcha tushuntirish berishi zarur. Bu yondashuv bolalarda o‘ziga ishonchni mustahkamlaydi va darsning umumiy samaradorligini oshiradi. Savod o‘rgatish darslarining yana bir muhim metodik talabi — bu o‘yin texnologiyalarini qo‘llashdir. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun o‘yin faoliyati bilishning tabiiy shakli hisoblanadi. “Tovushni top”, “So‘zni to‘liq yoz”, “Harfni joylashtir”, “Rasm orqali so‘z ayt” kabi o‘yinlar o‘quvchilarning e’tiborini jamlash, eslab qolish qobiliyatini kuchaytirish va o‘qishga qiziqishini oshirishga xizmat qiladi. O‘yin orqali o‘quvchi harfni emas, bilimni faol ravishda o‘zlashtiradi. Shu sababli o‘yin metodlari savod o‘rgatish jarayonida eng samarali vositalardan biridir. Savod o‘rgatish darslarining metodik talablari, shuningdek, zamonaviy axborot texnologiyalarini qo‘llashni ham o‘z ichiga oladi. Bugungi kunda interfaol taxtalar, elektron darsliklar, audio-video materiallar, multimedia taqdimotlari darslarni jonlantiradi. O‘quvchilar tovushlarni eshitish, so‘zlarni tinglab yozish, harflarni virtual tarzda joylashtirish orqali savod o‘rganish jarayonini qiziqarli va samarali o‘zlashtiradilar. Bu esa o‘qituvchining ishini yengillashtiradi va o‘quvchilarning bilim darajasini oshiradi. 5savod o‘rgatish jarayonini yanada samarali yo‘lga qo‘yish uchun metodik asos yaratadi. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Ushbu kurs ishining nazariy ahamiyati shundan iboratki, u savod o‘rgatish metodikasining ilmiy asoslarini chuqur tahlil etadi, dars turlarining tasnifi, ularning maqsadi va mazmunini ilmiy jihatdan yoritadi. Natijada savod o‘rgatish jarayonida didaktik tamoyillar va metodik yondashuvlar uyg‘unligini ta’minlash imkoniyati yaratiladi. Ishning amaliy ahamiyati esa boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari faoliyatida namoyon bo‘ladi. Unda ishlab chiqilgan xulosalar va tavsiyalar savod o‘rgatish darslarini rejalashtirishda, o‘qish-yozish ko‘nikmalarini shakllantirishda hamda o‘quvchilarning faolligini oshirishda qo‘llanishi mumkin.Shuningdek, ish natijalari pedagogika fakultetlari talabalari, metodistlar va amaliyotchi o‘qituvchilar uchun uslubiy qo‘llanma sifatida ham xizmat qiladi. Bu orqali ta’lim jarayonining samaradorligi oshib, savod o‘rgatish darslari sifat jihatidan yangi bosqichga ko‘tariladi. Kurs ishi mavzusining obyekti — boshlang‘ich sinf o‘quvchilari bilan olib boriladigan savod o‘rgatish jarayoni, ya’ni o‘qish va yozish malakalarini shakllantirishga qaratilgan dars faoliyati hisoblanadi. Kurs ishi mavzusining predmeti — savod o‘rgatish davridagi dars tiplari, ularning maqsadi, mazmuni va ko‘rinishi hamda bu darslarning o‘quvchilarning savodxonlik darajasiga ta’sirini o‘rganishdan iborat. Kurs ishi mavzusining maqsadi — savod o‘rgatish davridagi dars turlarining ilmiy-metodik asoslarini o‘rganish, ularning maqsad va mazmunini aniqlash, darslarni samarali tashkil etish yo‘llarini tahlil qilish hamda o‘qituvchilar faoliyatida bu darslarning ahamiyatini yoritishdan iborat. Kurs ishi mavzusining vazifalari  Kurs ishi maqsadidan kelib chiqib, quyidagi vazifalar belgilab olindi: 31 22Alifbe davrida darslar asosan quyidagi turlarga bo‘linadi: harflarni o‘rgatish darslari, tovushni ajratish darslari, so‘z boyligini oshirish darslari, og‘zaki nutqni rivojlantirish darslari, o‘yin mashqlari va grafik mashqlar. Har bir dars turi o‘quvchilarda turli ko‘nikmalarni shakllantiradi, psixologik tayyorgarlikni mustahkamlaydi va ular o‘qishga tayyorlanish jarayonini samarali qiladi. Masalan, harflarni o‘rgatish darslarida bolalar harfni to‘g‘ri yozish va talaffuz qilishni o‘rganadi, tovushni ajratish darslari esa og‘zaki nutqni mustahkamlaydi va fonetik tafakkurini rivojlantiradi. So‘z boyligini oshirish darslarida o‘quvchilar yangi so‘zlar bilan tanishadi, ularni gap ichida ishlatadi va shu orqali nutq madaniyatini mustahkamlaydi. Shu bilan birga, bu darslar orqali bolalar mantiqiy tafakkur, xotira va e’tibor kabi psixologik ko‘nikmalarni rivojlantiradi. Og‘zaki nutqni rivojlantirish darslarida o‘quvchi so‘zlash va fikrini to‘g‘ri ifodalashni o‘rganadi, suhbat va hikoya tuzish mashqlari orqali nutq qobiliyati kuchayadi. Alifbe davrida o‘yin mashqlari darslari savod o‘rgatish jarayonini qiziqarli qiladi, bolalarning diqqatini jamlaydi va mustaqil faoliyatini rag‘batlantiradi. Masalan, “Harfni top”, “So‘zni to‘liq yoz”, “Rasmga qarab gap tuz” kabi o‘yinlar orqali bolalar bilimni faol ravishda o‘zlashtiradi. Shu bilan birga, grafik mashqlar darslarida qo‘l mushaklarini rivojlantirish, harf va chiziqlarni to‘g‘ri yozish ko‘nikmalari shakllantiriladi. Alifbe davrida darslarning o‘quvchilarga ta’siri bir necha jihatdan namoyon bo‘ladi: Kognitiv rivojlanish – harf va tovushlarni farqlash, so‘z va gap tuzish, mantiqiy fikrlash ko‘nikmalarini shakllantiradi. Nutqiy rivojlanish – talaffuz va og‘zaki nutq madaniyati, so‘z boyligi, so‘zlash qobiliyatini mustahkamlaydi. Motorik ko‘nikmalar – daftar va qalamdan to‘g‘ri foydalanish, qo‘l mushaklarini rivojlantirish, yozuv chizig‘ini saqlash. 252.3. Alifbedan keyingi davrda darslarning o‘ziga xosligi va turlari Alifbedan keyingi davr — boshlang‘ich savod o‘rgatishning ikkinchi bosqichi bo‘lib, unda o‘quvchilar harflarni mustahkamlash, so‘z va gaplarni o‘qish, yozish ko‘nikmalarini rivojlantirish, shuningdek, nutq madaniyatini yanada oshirishga kirishadi. Bu davr bolaning o‘qishga tayyorligi, fonetik va grafik tayyorgarligi, mantiqiy tafakkurini shakllantirish hamda mustaqil bilim olish qobiliyatini rivojlantirishga asos bo‘ladi. Shu sababdan alifbedan keyingi davr darslari mazmuni, metodikasi va tashkil etilishi jihatidan alohida e’tibor talab qiladi. Ushbu davr darslarining asosiy maqsadi — o‘quvchilarda o‘qish va yozuv malakasini mustahkamlash, fonetik tafakkurini rivojlantirish, so‘z va gaplarni to‘g‘ri talaffuz qilish, og‘zaki va yozma nutqni shakllantirishdir. Shu bilan birga, bu bosqichda o‘quvchilar muloqot madaniyati, nutqiy tafakkur, eshitish va diqqat ko‘nikmalarini yanada chuqurlashtiradi. Alifbedan keyingi davrda o‘qituvchi darslarni o‘quvchilar yosh xususiyatlarini, psixologik tayyorgarlik darajasini hisobga olgan holda tashkil qiladi, shuningdek, darsning didaktik va metodik vazifalarini aniq belgilaydi. Alifbedan keyingi davrda darslar turli turlarga bo‘linadi. Ularning har biri o‘quvchilarga o‘ziga xos ta’sir ko‘rsatadi va savodxonlikni rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega. Quyida asosiy dars turlari keltiriladi: Harflarni mustahkamlash va ularni biriktirish darslari — bu darslar o‘quvchilarga harflarni o‘qish va yozishni mustahkamlash, ularni so‘z ichida aniqlash, tovush bilan bog‘lash ko‘nikmalarini shakllantiradi. Shu bosqichda bolalar tovushlarni harflar bilan moslashtirish, so‘z tarkibidagi bo‘g‘inlarni ajratish, yangi so‘zlar bilan ishlashga kirishadi. So‘z va gaplarni o‘qish darslari — bu darslar bolalarga mustaqil o‘qish ko‘nikmasini berishga qaratilgan. O‘quvchilar avval oddiy so‘zlarni, so‘ngra murakkab so‘z va gaplarni o‘qishni o‘rganadi. Shu bilan birga, ular o‘qigan 28 Xulosa Men ushbu kurs ishini tayyorlash davomida savod o‘rgatish davridagi dars turlari, ularning maqsadi, mazmuni va ko‘rinishini o‘rganib chiqdim. Ish davomida aniqladimki, boshlang‘ich savod o‘rgatish jarayoni bolaning o‘qishga tayyorlanishida muhim bosqichni tashkil etadi va unda darslarning turli turlari o‘quvchilarning har tomonlama rivojlanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Men kurs ishida alifbegacha va alifbedan keyingi davr darslarini tahlil qildim. Shuni payqadimki, alifbegacha davr darslarida asosiy e’tibor harflarni o‘rgatish, tovushni ajratish, so‘z boyligini oshirish, og‘zaki nutqni rivojlantirish va o‘yin mashqlari orqali savodxonlikni shakllantirishga qaratilgan. Bu davrda o‘quvchilarning diqqatini jamlash, fonetik tafakkurini rivojlantirish va qo‘l mushaklarini tayyorlash kabi ko‘nikmalar muhim ahamiyatga ega.Men shuningdek alifbedan keyingi davr darslarini ham o‘rgandim. Ushbu bosqichda o‘quvchilar mustaqil o‘qish va yozish ko‘nikmalarini shakllantiradi, matn mazmunini tushunish, gap tuzish, nutq madaniyatini rivojlantirish ko‘nikmalarini egallaydi. Shu bilan birga, darslarda interfaol va o‘yin usullari qo‘llanilishi bolalarning bilim olishga bo‘lgan qiziqishini oshiradi va ularning mustaqil faoliyatini rag‘batlantiradi.Men kurs ishida darslarning o‘quvchilarga ta’sirini ham tahlil qildim. Har bir dars turi o‘ziga xos ta’sirga ega bo‘lib, kognitiv, nutqiy, motorik, emotsional va tarbiyaviy jihatlarni rivojlantiradi. Shuningdek, darslarni tashkil etishda o‘qituvchining metodik yondashuvi, differensial va interfaol usullardan foydalanishi muhim ekanligini aniqladim. Men yakunda xulosa qilamanki, savod o‘rgatish davridagi darslar bolaning boshlang‘ich ta’limidagi muvaffaqiyatini belgilovchi asosiy omildir. Darslarni to‘g‘ri tashkil etish, mazmunini aniqlash va metodik talablariga amal qilish orqali o‘quvchilarning o‘qish, yozish va nutq qobiliyati samarali rivojlantiriladi. Shu bilan birga, ular ijtimoiy va emotsional ko‘nikmalarini ham shakllantiradi, bilimga bo‘lgan qiziqishini uyg‘otadi va mustaqil faoliyatga rag‘batlantiradi. 16e’tibor beradi. Masalan, “a” tovushini o‘rgatishda o‘qituvchi avval tovushni talaffuz ettiradi, so‘ng uni so‘zlardan topish mashqlarini bajaradi, so‘ngra yozuv shaklini tanishtiradi. Bu tizimlilik o‘quvchilarni harf va tovushni aralashtirmay, to‘g‘ri idrok etishga o‘rgatadi. Mazkur davrdagi darslar faqat texnik o‘qish va yozuvga o‘rgatish bilan cheklanmaydi. Darslarda o‘qituvchi o‘quvchilarning og‘zaki nutqini rivojlantirish, fikrni ifodalash, mantiqiy bog‘lanishli gaplar tuzish kabi masalalarga ham e’tibor qaratadi. Chunki o‘qish-yozuv jarayonida til boyligi, so‘z zahirasi, grammatik tuzilma haqida dastlabki tushunchalar shakllanadi. Shu bois darslarda suhbat, savol-javob, rasmlar asosida hikoya tuzish, topishmoqlar yechish, she’r aytish kabi mashg‘ulotlar o‘quvchilar uchun katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Savod o‘rgatish darslarida metodik talablarning to‘g‘ri bajarilishi o‘qituvchi faoliyatining samaradorligini ta’minlaydi. Bu talablar, avvalo, didaktik maqsadning aniqligi, darsning tuzilishi, ko‘rgazmali qurollardan foydalanish, individual yondashuv, nutqiy faoliyatni rivojlantirish kabi mezonlarga asoslanadi. O‘qituvchi har bir darsni o‘quvchilarning yosh, psixologik va bilish darajasiga mos tarzda rejalashtirishi kerak. Darsning har bir bosqichi — kirish, yangi mavzuni o‘rganish, mustahkamlash va yakunlash qismlarida aniq metodik ketma-ketlikni saqlash zarur. O‘qituvchi savod o‘rgatish darslarini tashkil etishda ko‘rgazmalilik va faollik tamoyillariga tayanadi. Tovush-harf kartochkalari, rasmli plakatlar, magnitli harflar, “alifbo devori”, audio yozuvlar kabi vositalar o‘quvchilarning idrokini boyitadi, ularning darsga bo‘lgan qiziqishini oshiradi. Har bir yangi harf yoki tovushni o‘rganishda o‘quvchilar bilan og‘zaki mashqlar, o‘yinlar, dramatizatsiya elementlari orqali darsni jonlantirish o‘qish jarayonini qiziqarli qiladi. Shu tariqa, o‘quvchilar o‘qish va yozuv faoliyatida faol ishtirok etadi, bu esa ularning o‘zlashtirish darajasiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. 2 MUNDARIJA KIRISH………………………………………………………….……….……..3 I BOB. SAVOD O‘RGATISH DAVRIDAGI TA’LIM JARAYONINING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Savod o‘rgatish davrining mazmuni va bosqichlari……………..…..….….7 1.2. Savod o‘rgatish davrida dars tiplari va ularning didaktik ahamiyati……...11 1.3. Savod o‘rgatish darslarining mazmuni va metodik talablari……………...14 II BOB. SAVOD O‘RGATISH DAVRIDA DARS TURLARINING AMALIY TATBIQI 2.1. Alifbegacha davr darslarining turlari, maqsadi va mazmuni…………...…18 2.2. Alifbe davrida dars turlari va ularning o‘quvchilarga ta’siri………….…..21 2.3. Alifbedan keyingi davrda darslarning o‘ziga xosligi va turlari………..….25 XULOSA……………………………………………………………………...28 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI…………..…………..29 7I BOB. SAVOD O‘RGATISH DAVRIDAGI TA’LIM JARAYONINING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Savod o‘rgatish davrining mazmuni va bosqichlari Savod o‘rgatish davri boshlang‘ich ta’limning eng muhim va mas’uliyatli bosqichlaridan biri hisoblanadi. Chunki aynan shu davrda bolalarda o‘qish va yozish ko‘nikmalari shakllanadi, nutqiy, fonetik, grammatik va grafik malakalarning poydevori yaratiladi. Bolaning ta’limdagi ilk qadami bo‘lgan savod o‘rgatish jarayoni nafaqat harflarni tanish, balki fikrni to‘g‘ri ifoda etish, matnni tushunish, tahlil qilish va mustaqil o‘qish qobiliyatlarini shakllantirishga xizmat qiladi. Shu bois, bu davr ta’lim tizimida alohida ahamiyat kasb etadi. 2 Savod o‘rgatish jarayonining mazmuni, avvalo, o‘quvchilarni o‘qish va yozishga o‘rgatish, tovush-harf munosabatini o‘zlashtirish, so‘z va gaplarni to‘g‘ri talaffuz qilish, harflarni yozuvda to‘g‘ri shaklda ifodalashni o‘rganishdan iboratdir. Bu jarayon o‘ziga xos psixologik va lingvistik qonuniyatlarga tayanadi. Bolaning yosh xususiyatlari, eshitish, ko‘rish, nutqni idrok etish imkoniyatlari, motorika va diqqat jarayonlari o‘qish va yozishga tayyorlov ishlarida muhim o‘rin tutadi. Shuning uchun savod o‘rgatish jarayoni tizimli, izchil, osondan qiyinga qarab tashkil etilishi zarur. Savod o‘rgatishning mazmuni deganda, unda o‘rganiladigan bilim, ko‘nikma va malakalarning umumiy majmuasi tushuniladi. Bu davrda bolalar fonematik eshituvni rivojlantirish, so‘zning tovush tarkibini tahlil qilish, tovush va harfni farqlash, bo‘g‘in va so‘zlarni o‘qish, gapni ifodali talaffuz qilish kabi ko‘nikmalarga ega bo‘ladilar. Har bir dars mazmunida fonetik, grafik, orfografik va nutqiy mashqlar uyg‘un holda olib boriladi. Shuningdek, darslarda bolalarning og‘zaki nutqi, tafakkuri, diqqat va xotirasi ham rivojlanadi. 2 Sirojiddinova O., Xakimova M. “Boshlang‘ich sinf matematika darslarida o‘quvchilarning mantiqiy va tanqidiy fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirish.” – Toshkent: Pedagogika, 2022. – B. 23–67. 10qiladi. Bu bosqichda o‘qish tezligini oshirish, tovush va harflarni avtomatik idrok etish, orfografik malakani mustahkamlashga alohida e’tibor qaratiladi. Savod o‘rgatish bosqichlarining har biri o‘zaro uzviy bog‘langan bo‘lib, ularning izchil amalga oshirilishi natijasida bola to‘liq savodxonlikka erishadi. O‘qituvchi har bir bosqichda darsni maqsadli rejalashtirishi, mashqlar tizimini to‘g‘ri tanlashi, individual yondashuvni ta’minlashi zarur. Har bir o‘quvchining o‘zlashtirish darajasi, nutq rivoji, diqqat va xotirasi turlicha bo‘lgani uchun o‘qituvchi differensial yondashuv asosida ishlaydi. Shu orqali barcha o‘quvchilar savod o‘rgatish jarayonida faol ishtirok etadi. Savod o‘rgatish davrining mazmuni o‘quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish, tafakkurini rivojlantirish, ularni mustaqil fikrlashga o‘rgatishga xizmat qiladi. O‘qituvchi bu jarayonda dars turlarini tanlashda interfaol metodlardan – “Aqliy hujum”, “Klaster”, “Tarmoqlar”, “Savol-javob”, “Topishmoq yechish”, “Rasm asosida hikoya tuzish” kabi usullardan foydalanadi. Bu usullar bolalarda ijodkorlikni, nutq boyligini, mantiqiy fikrlashni va eshituv idrokini kuchaytiradi. Savod o‘rgatish darslarining samaradorligi o‘qituvchi tomonidan tanlangan metod va vositalarga bevosita bog‘liq. Darslarda audio, video, interaktiv doskalar, ko‘rgazmali qurollar, rangli kartochkalar, rasmlar, harfli magnitlar, o‘yin texnologiyalari kabi vositalar o‘quvchilarning qiziqishini oshiradi. Shu orqali ular o‘qish va yozish jarayonini osonroq o‘zlashtiradilar. Zamonaviy yondashuvlarda bolalarni savodga o‘rgatishda raqamli texnologiyalar, onlayn o‘yinlar, mobil ilovalar va multimediali darsliklardan ham keng foydalanilmoqda. Bu esa darslarni jonli, samarali va interaktiv tarzda o‘tishga imkon beradi. Savod o‘rgatish davrida nutq madaniyatini shakllantirish ham muhim o‘rin tutadi. Har bir o‘qituvchi dars jarayonida bolalarning so‘z boyligini oshirish, to‘g‘ri talaffuz, to‘g‘ri yozish, fikrni izchil ifodalash ko‘nikmalarini rivojlantirishga e’tibor qaratadi. Bu nafaqat o‘qish va yozuv sifatini oshiradi, 11balki keyingi fanlarni o‘rganishda ham asosiy tayanch bo‘ladi. Chunki savod o‘rgatish – butun ta’lim jarayonining poydevoridir. Savod o‘rgatishning mazmuni va bosqichlarini tahlil qilgan holda aytish mumkinki, bu davrning to‘g‘ri tashkil etilishi o‘quvchilarning kelgusidagi ta’lim faoliyatini belgilab beradi. Agar bola alifbe davrida o‘qishni sekin, xatolar bilan o‘zlashtirsa, keyingi bosqichlarda bu muammo davom etadi. Shu bois, o‘qituvchi bu davrda har bir bolaning muvaffaqiyatini kuzatib borishi, sust o‘zlashtirayotgan o‘quvchilar bilan alohida ishlashi zarur. Darslarda bolalarning diqqatini jamlash, ularni rag‘batlantirish, o‘yin elementlari bilan darsni jonlantirish samarali natija beradi. Savod o‘rgatish bosqichlarining har biri o‘zaro uyg‘unlikda olib borilganda, o‘quvchi nafaqat o‘qish va yozishni o‘rganadi, balki mustaqil fikrlash, o‘z fikrini ifoda etish, tahlil qilish va xulosa chiqarish ko‘nikmalariga ham ega bo‘ladi. Shu jihatdan savod o‘rgatish jarayoni shunchaki texnik ko‘nikma emas, balki bolaning tafakkurini, dunyoqarashini, muloqot madaniyatini shakllantiruvchi murakkab pedagogik jarayondir. 1.2. Savod o‘rgatish davrida dars tiplari va ularning didaktik ahamiyati Boshlang‘ich ta’lim tizimida savod o‘rgatish davri o‘quvchilarda yozuv va o‘qish ko‘nikmalarining shakllanishi, nutq madaniyati va tafakkur jarayonining rivojlanishida hal qiluvchi bosqich hisoblanadi. Bu davrda olib boriladigan darslar bolaning bilim olamiga kirish eshigi vazifasini bajaradi. Shuning uchun savod o‘rgatish davridagi har bir dars turi, uning tuzilishi, didaktik maqsadi va amaliy ahamiyati puxta o‘ylab tashkil etilishi zarur. Chunki har bir dars turi o‘ziga xos metodik yo‘nalishga ega bo‘lib, o‘quvchilarning o‘qish va yozuvni o‘zlashtirish jarayonida muhim rol o‘ynaydi. Savod o‘rgatish davrida darslar ikki asosiy bosqichga bo‘linadi: alifbegacha davr va alifbe davri. Har ikkala bosqich o‘zining maqsadi, mazmuni va didaktik yo‘nalishiga ega. Alifbegacha davrda o‘quvchilar maktab hayoti, o‘quv 3 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bugungi globallashuv jarayonida ta’lim tizimi oldiga qo‘yilayotgan eng asosiy talab — o‘quvchilarda mustahkam savodxonlik, mustaqil fikrlash, to‘g‘ri yozish va o‘qish madaniyatini shakllantirishdan iboratdir. Ayniqsa, boshlang‘ich ta’lim bosqichi bu jarayonning poydevorini tashkil etadi. Chunki aynan savod o‘rgatish davrida bolalarda harf, tovush, bo‘g‘in va so‘z tushunchalari shakllanadi, ularning nutq madaniyati, mantiqiy fikrlash qobiliyati rivojlanadi. Shu jihatdan savod o‘rgatish davri ta’lim jarayonining eng mas’uliyatli bosqichlaridan biri hisoblanadi. Savod o‘rgatish darslarining samaradorligi o‘qituvchining metodik tayyorgarligi, darsni to‘g‘ri rejalashtirishi, o‘quvchilarning yosh va psixologik xususiyatlarini hisobga olishi bilan chambarchas bog‘liq. Bu jarayonda dars turlarining to‘g‘ri tanlanishi, ularning maqsadi va mazmunining aniq belgilanishi, o‘qituvchining interfaol yondashuvlarni qo‘llashi o‘quvchilarda savodxonlikni tezroq shakllantirish imkonini beradi. Mamlakatimizda ta’lim sifatini oshirish, o‘quvchilarni zamonaviy fikrlashga tayyorlashga qaratilgan “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonun, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”, “Ilmli jamiyat sari” kabi konseptual hujjatlar savod o‘rgatish jarayonini modernizatsiya qilishni nazarda tutadi.Ayniqsa, “Boshlang‘ich ta’limni takomillashtirish strategiyasi”da har bir o‘qituvchi dars turlarini zamonaviy metodlar asosida tashkil etishi, o‘quvchilarni mustaqil fikrlashga o‘rgatishi zarurligi qayd etilgan 1 . savod o‘rgatish davridagi dars tiplari, ularning maqsadi, mazmuni va ko‘rinishini ilmiy asosda o‘rganish bugungi kunda nafaqat metodik, balki pedagogik va psixologik jihatdan ham dolzarb masala hisoblanadi. Bu mavzu o‘qituvchilar uchun amaliy qo‘llanma sifatida xizmat 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. M. Mirziyoyev. “Mamlakatni qudratli, millatni buyuk qiladigan kuch bu – ilm-fan, ta’lim va tarbiyadir.” – Daryo.uz , 2023 yil 9 dekabr. https://daryo.uz/2023/12/09/mamlakatni-qudratli-millatni-buyuk-qiladigan-kuch-bu-ilm-fan- talim-va-tarbiyadir-shavkat-mirziyoyev 20og‘zaki nutq madaniyatiga o‘rgatadi. Bu bosqichda so‘z boyligini kengaytirish, yangi so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilish va ularni ma’no jihatidan to‘g‘ri ishlatish asosiy vazifalardan biridir. Alifbegacha davr darslarining mazmuni o‘quvchilarning yosh xususiyatlariga mos ravishda tanlanadi. Darslarda ko‘rgazmalilik, eshitish, ko‘rish va harakat organlari faol ishtirok etadi. O‘qituvchi rasm, predmet, o‘yinchoq, audio materiallardan foydalanib, o‘quvchini o‘qish-yozishga tayyorlaydi. Shu bilan birga, bu davrda axloqiy tarbiya elementlari ham beriladi — bolalarda tozalik, intizom, tartib, e’tibor kabi sifatlar shakllantiriladi. Shunday qilib, alifbegacha davr darslari bolaning faqat bilim emas, balki shaxsiy fazilatlarini ham rivojlantiruvchi kompleks jarayon sifatida qaraladi. Mazkur bosqichda darslar o‘qituvchi tomonidan puxta rejalashtirilgan bo‘lishi kerak. Har bir darsning maqsadi, kutilayotgan natija, qo‘llaniladigan vositalar va metodlar aniq belgilanadi. O‘qituvchi dars jarayonida bolaning diqqatini ushlab turish uchun turli interfaol o‘yinlar, ifodali so‘zlash, she’r yoki topishmoqlardan foydalanadi. Shu bilan birga, o‘qituvchi bolalarning individual yondashuvini hisobga olib, har birining psixologik tayyorgarlik darajasiga mos topshiriqlar beradi. alifbegacha davr darslari savod o‘rgatishning poydevorini tashkil etadi. Bu davrda berilgan bilimlar keyingi “alifbe davri”dagi o‘qish va yozuv malakalarining muvaffaqiyatli shakllanishiga zamin yaratadi. Shuning uchun o‘qituvchining bu bosqichdagi har bir darsi bolada o‘qishga muhabbat, bilim olishga ishtiyoq uyg‘otishi zarur. Shu yo‘sinda, alifbegacha davr darslari bolaning kelajakdagi ta’lim muvaffaqiyatining asosiy garovi bo‘lib xizmat qiladi. 24Jadval: Alifbe davri dars turlari va ularning o‘quvchilarga ta’siri Dars turi O‘quvchilarga ta’siri Metodik xususiyatlari Harflarni o‘rgatish darslari Harfni to‘g‘ri yozish va talaffuz qilish, fonetik tafakkurini rivojlantirish Harfni ko‘rgazmali tanishtirish, yozuv mashqlari, audio materiallar Tovushni ajratish darslari Tovushni farqlash, og‘zaki nutqni to‘g‘rilash, diqqatni jamlash Tinglab topish mashqlari, tovushlar o‘yinlari, izoh va amaliy mashqlar So‘z boyligini oshirish darslari Yangi so‘zlarni o‘zlashtirish, gap tuzish, nutq madaniyatini rivojlantirish Rasm va predmetlar bilan tanishtirish, suhbat, topishmoqlar, hikoya Og‘zaki nutqni rivojlantirish darslari Fikrni ifodalash, nutq qobiliyatini mustahkamlash Suhbat, hikoya, dramatizatsiya, she’r aytish, savol-javob O‘yin mashqlari Faol ishtirok, qiziqish uyg‘otish, mustaqil faoliyatni rivojlantirish Interfaol o‘yinlar, harfni topish, so‘z yoki gap tuzish mashqlari Grafik mashqlar Qo‘l mushaklarini rivojlantirish, chiziqlar va harflarni to‘g‘ri yozish Chiziqlar, shakllar chizish, daftarni toza saqlash, vizual ko‘rgazmalar 1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI “INTERNATIONAL SCHOOL OF FINANCE TECHNOLOGY AND SCIENCE” INSTITUTI “FILOLOGIYA VA TILLARNI O‘QITISH” KAFEDRASI ONA TILI O‘QITISH METODIKASI fanidan kurs ishi Mavzu: Savod o‘rgatish davridagi dars tiplari, ularning maqsadi, mazmuni va ko‘rinishi BAJARDI: ZIYATOVA MOHIRA RIZAYEVNA GURUH 22-BTK-07 ILMIY RAHBAR: f.f.n. D.SH.SHADIYEVA Toshkent - 2025 4qilishi mumkin, chunki savod o‘rgatish jarayonidagi har bir dars turi o‘ziga xos maqsad va natijaga ega bo‘ladi. Shu bois mazkur mavzuning chuqur o‘rganilishi ta’lim samaradorligini oshirishga bevosita xizmat qiladi. Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Savod o‘rgatish metodikasi mustaqil ilmiy yo‘nalish sifatida shakllanib, uzoq yillik ilmiy va amaliy tajriba asosida boyib bormoqda. Ushbu sohada o‘zbek olimlari va metodistlarining hissasi katta. Jumladan, G‘.Abdurahmonova, M.Hakimova, N.Mahmudova, D.Xoliqova, N.Karimova, S.Sodiqova, Sh.Yusupova, Z.Sobirova kabi pedagog olimlar tomonidan savod o‘rgatish jarayonining bosqichlari, dars turlari, o‘qish va yozish malakalarini shakllantirish metodikasi keng o‘rganilgan. Ularning tadqiqotlarida alifbegacha davrda nutqni rivojlantirish, alifbe davrida tovush-harf munosabatini shakllantirish, alifbedan keyingi bosqichda o‘qish sur’atini oshirish masalalari yoritilgan. Rus va xorijiy metodistlar — L.V.Zankov, M.R.Lvov, V.G.Goretskiy, M.S.Soloveychik, D.B.Elkoninlarning ishlari ham savod o‘rgatish jarayonini takomillashtirishda muhim nazariy asos bo‘lib xizmat qilmoqda. Ularning yondashuvlarida bolalarning psixolingvistik rivojlanishiga, dars turlarining izchilligiga, o‘quv materialining osondan qiyinga o‘tish tamoyiliga alohida e’tibor berilgan. Shu bilan birga, so‘nggi yillarda savod o‘rgatish metodikasini raqamli ta’lim bilan uyg‘unlashtirish, interfaol o‘yinlar, audio-video resurslar orqali darslarni tashkil etish bo‘yicha yangi tadqiqotlar amalga oshirilmoqda. Bu sohada o‘qituvchilarning innovatsion faoliyati, elektron dars ishlanmalari va multimedia vositalaridan foydalanish tajribalari kengaymoqda. Ammo shunga qaramay, dars turlarining maqsadi, mazmuni va ko‘rinishini zamonaviy metodik yondashuvlar bilan uyg‘unlashtirish, o‘qituvchi faoliyatini optimallashtirish bo‘yicha hali ham qo‘shimcha ilmiy izlanishlarga ehtiyoj mavjud. Shu sababli, mazkur kurs ish mavzusi mavjud ilmiy tadqiqotlarni to‘ldiradi, yangicha pedagogik qarashlarni shakllantirishga xizmat qiladi hamda 18II BOB. SAVOD O‘RGATISH DAVRIDA DARS TURLARINING AMALIY TATBIQI 2.1. Alifbegacha davr darslarining turlari, maqsadi va mazmuni Alifbegacha davr — savod o‘rgatish jarayonining eng dastlabki, shu bilan birga, eng mas’uliyatli bosqichi bo‘lib, u bolaning o‘qish va yozishga tayyorlanishida, nutqni rivojlantirishda, tovush madaniyatini shakllantirishda muhim o‘rin tutadi. Mazkur davrda o‘quvchilar hali harflarni o‘rganmagan bo‘lishadi, ammo ular tilning asosiy unsurlari, tovushlar, so‘zlar, gaplar bilan tanishadi, og‘zaki nutqni to‘g‘ri shakllantirish, so‘z boyligini kengaytirish va muloqot madaniyatini o‘zlashtirishga kirishadi. Shu sababdan alifbegacha davr darslari bola tafakkurini rivojlantiruvchi, idrokni o‘stiruvchi va o‘qishga qiziqish uyg‘otuvchi tarzda tashkil etilishi zarur. Alifbegacha davr darslarining asosiy maqsadi — bolalarni o‘qish va yozishga psixologik hamda fiziologik jihatdan tayyorlash, nutq faoliyatini rivojlantirish, eshitish va talaffuz organlarini mashq qildirish, tovush va so‘zlar orasidagi bog‘lanishni anglashga o‘rgatishdir. Bu jarayonda o‘qituvchi o‘quvchilarni to‘g‘ri o‘tirish, daftar va qalamdan foydalanish, yozuv chizig‘ini to‘g‘ri tutish, harakat koordinatsiyasini shakllantirish kabi ko‘nikmalarga ham o‘rgatadi. Shuningdek, ular atrof-muhitni kuzatish, narsalarning nomini to‘g‘ri aytish, so‘z boyligini boyitish orqali nutqiy tafakkurga kirishadi. Shu bois bu davr darslari faqat harf va tovush bilan emas, balki bola tafakkurini rivojlantirish bilan ham chambarchas bog‘liqdir. Mazkur davrda darslar bir necha turlarga bo‘linadi: Nutq o‘stirishga oid darslar – bolalarning og‘zaki nutqini rivojlantirish, to‘g‘ri talaffuz qilish, so‘zlarni grammatik shaklda qo‘llashni o‘rgatadi. Atrof-muhit bilan tanishtirish darslari – o‘quvchilarning kuzatuvchanligini oshiradi, so‘z boyligini kengaytiradi, tabiat va inson faoliyati haqidagi dastlabki bilimlarni beradi. 23Emotsional va motivatsion rivojlanish – o‘qishga qiziqish uyg‘otadi, mustaqil faoliyatga rag‘batlantiradi, o‘yin orqali ijobiy emotsiyalar shakllantiradi. Tarbiya jihati – tartib-intizom, tozalik, diqqat, mehnatsevarlik va hamkorlik ko‘nikmalarini rivojlantiradi. O‘qituvchi darslarni tashkil etishda bolalarning individual xususiyatlarini hisobga olishi muhimdir. Ayrim bolalar harfni tez o‘zlashtiradi, boshqalari esa ko‘proq vizual yordam va amaliy mashqlar orqali bilim oladi. Shu bois darslarda differensial yondashuv qo‘llaniladi, ya’ni o‘quvchilarni bilim darajasiga qarab turli topshiriqlar bilan shug‘ullantirish. Bu yondashuv har bir bolaning o‘z qobiliyatiga moslashgan tarzda rivojlanishiga imkon beradi. Darslarning o‘quvchilarga ta’siri shuningdek, interfaol va ko‘rgazmali usullar orqali kuchayadi. O‘qituvchi plakatlar, kartochkalar, rasm va predmetlar, audio va video materiallardan foydalanadi. Shu tarzda bolalar nafaqat ko‘rish va eshitish orqali bilim oladi, balki amaliy faoliyat orqali ham harflarni va tovushlarni o‘zlashtiradi. Bu jarayon o‘quvchilarda bilish faoliyatini faollashtiradi, xotira va diqqatni mustahkamlaydi. Mazkur bosqichdagi darslar orqali o‘quvchilar ijtimoiy ko‘nikmalarni ham rivojlantiradi. Masalan, guruhdagi o‘yin mashqlarida hamkorlik, suhbatlarda navbat bilan so‘zlash, yordam berish va qo‘llab-quvvatlash kabi fazilatlar shakllanadi. Shu bilan birga, bolalar o‘z bilganlarini boshqalarga tushuntirish orqali o‘z bilimlarini mustahkamlaydi. Alifbe davrida darslarning samarali ta’siri o‘qituvchining metodik mahoratiga ham bog‘liq. O‘qituvchi darsni qiziqarli, interfaol va izchil tashkil qilishi, har bir bolaning ehtiyojini hisobga olishi, faol ishtirokni rag‘batlantirishi kerak. Shu yondashuv orqali bolalar dars jarayonini yoqimli, bilim olishni esa samarali deb qabul qiladi. 27tarbiyasiga ham hissa qo‘shadi — tartib, e’tibor, mehnatsevarlik va hamkorlik ko‘nikmalari shakllantiriladi. Alifbedan keyingi davr darslarini tashkil etishda har bir darsning aniq maqsadi, kutilayotgan natija va qo‘llaniladigan metodlari belgilanishi kerak. Shu orqali dars samarali bo‘ladi, bolalar bilimni o‘zlashtiradi va keyingi bosqichdagi o‘qishga tayyor bo‘ladi. 308) Jo‘rayev Anvar. “Boshlang‘ich ta’limda pedagogik texnologiyalarni qo‘llash.” – Toshkent: Universitet, 2021. – B. 17–60. 9) Mirzaahmedov Habib. “Ta’lim jarayonida vizuallik tamoyilining pedagogik asoslari.” – Toshkent: Ilm Ziyo Nashriyoti, 2018. – B. 25–48. 10) Xolmatova Malohat. “Ona tili darslarida interfaol metodlardan foydalanish.” – Toshkent: Barkamol avlod, 2022. – B. 14–39. 11) Shirinov Akmal. “Boshlang‘ich ta’limda o‘quvchilarning nutqiy kompetensiyasini shakllantirish.” – Namangan: NamDU nashriyoti, 2023. – B. 12–44. 12) Abdullayeva Nilufar. “Innovatsion ta’lim va ko‘rgazmali vositalarning o‘rni.” – Toshkent: Innovatsiya, 2021. – B. 18–50. 13) Toshpo‘latova Dildora. “Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining psixologik xususiyatlari va o‘qitish metodikasi.” – Toshkent: Noshir, 2020. – B. 22–57. 14) Jo‘raboyeva Lobar. “O‘qitishda didaktik materiallardan foydalanish asoslari.” – Toshkent: Ziyo, 2018. – B. 9–36. 15) Saidova Gulnora. “Boshlang‘ich sinflarda ona tili fanini o‘qitishda ko‘rgazmalilik va interfaollik.” – Buxoro: BuxDU nashriyoti, 2023. – B. 11–48. Foydalanilgan internet manbalar 1. www.ziyonet.uz 2. www.pedagog.uz 3. https://uzedu.uz 4. https://president.uz 5. https://kitob.uz 6. https://eduportal.uz 7. https://school-edu.uz 29Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati Prezident farmonlari va qarorlari ro‘yxati 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2019-yil 29- apreldagi “O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi to‘g‘risida”gi PF–5712-sonli Farmoni. 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2020-yil 6- noyabrdagi “Xalq ta’limi tizimini yanada takomillashtirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ–4884-sonli Qarori. 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2022-yil 11- maydagi “Xalq ta’limi tizimida o‘quv-tarbiya jarayonlarini sifat jihatidan yangi bosqichga olib chiqish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ–220-sonli Qarori. Ilmiy adabiyotlar 1) Mahmudov Nodirbek, G‘ulomov Abdurahmon. “Ona tili o‘qitish metodikasi.” – Toshkent: O‘qituvchi, 2018. – B. 12–45. 2) Qodirova Mohira, Yuldasheva Malika. “Boshlang‘ich ta’limda o‘qitish metodikasi.” – Toshkent: Fan va texnologiya, 2019. – B. 23–67. 3) Xudoyberganova Dildora. “Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari nutqini rivojlantirishda innovatsion metodlar.” – Toshkent: Ilm ziyo, 2020. – B. 15– 50. 4) Mirziyoyeva Shahrizoda. “Zamonaviy ta’limda innovatsion yondashuvlar.” – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2021. – B. 8–34. 5) Qodirov Bakhtiyor. “Grammatika va imlo o‘qitishning samarali usullari.” – Samarqand: SamDU nashriyoti, 2017. – B. 30–72. 6) Tursunova Sevara. “Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari bilan nutq o‘stirish mashg‘ulotlari.” – Toshkent: Noshir, 2019. – B. 10–42. 7) Karimova Zulfiya. “Ko‘rgazmali qurollar va o‘quv jarayonida ularning ahamiyati.” – Toshkent: Fan, 2020. – B. 20–55. 13etish imkoniyati yaratiladi. Bu darslar o‘quvchilar uchun eng qiziqarli va faol ishtirokni talab etuvchi mashg‘ulotlardandir. Ko‘nikma va malaka hosil qilish darslarida o‘quvchilar avval o‘rgangan bilimlarini mustahkamlashadi. Bu darslarda yozuv mashqlari, diktantlar, o‘qish mashg‘ulotlari o‘tkaziladi. O‘qituvchi har bir o‘quvchining yozuv tezligini, to‘g‘ri yozish malakasini, tovushni harf bilan to‘g‘ri bog‘lay olish qobiliyatini kuzatadi. Shu orqali individual yondashuv amalga oshiriladi. Bunday darslar o‘quvchilarda mustaqillik, mas’uliyat va e’tiborning rivojlanishiga xizmat qiladi. Takrorlash va umumlashtirish darslari savod o‘rgatishning har bir bosqichida muhim ahamiyatga ega. Chunki ular o‘qituvchiga o‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasini aniqlash, kamchiliklarni bartaraf etish, ilgari o‘rganilgan materialni mustahkamlash imkonini beradi. Bu darslarda ko‘proq interfaol metodlar — “Aqliy hujum”, “Tovush top”, “Rasm orqali gap tuz” kabi o‘yinlar, mashqlar, savol-javoblar qo‘llaniladi. O‘quvchilarning darsga faol qatnashuvi o‘qish va yozish jarayonining tabiiy kechishiga yordam beradi. Aralash darslar esa bir necha maqsadni birlashtirgan murakkab dars turlaridir. Masalan, yangi harfni o‘rganish bilan birga, ilgari o‘rganilgan harflar ustida mashqlar o‘tkazilishi yoki nutqni rivojlantirishga oid topshiriqlar bajarilishi mumkin. Bu darslar o‘quvchilarning idrokini faollashtiradi, ularda o‘qish va yozuv faoliyatini bir vaqtda rivojlantirish imkonini beradi. Savod o‘rgatish davridagi dars turlarining didaktik ahamiyati shundaki, ular o‘quvchilarda o‘qish va yozish malakasining bosqichma-bosqich, izchil shakllanishini ta’minlaydi. Dars turlarining har biri o‘ziga xos o‘quv maqsadiga ega bo‘lib, o‘quvchining bilish jarayonini tizimli yo‘naltiradi. Bu jarayon bolalarda tafakkur, eslab qolish, idrok, nutqiy faoliyat va mustaqil fikrlash kabi aqliy jarayonlarni shakllantiradi. Ayniqsa, darsda ko‘rgazmali qurollar, rasmli kartochkalar, tovushli plakatlardan foydalanish o‘quvchilarni faollashtiradi, darsga bo‘lgan qiziqishini kuchaytiradi. 26matn mazmunini tushunish, gap tarkibini aniqlash va so‘zlarni mantiqiy tartibda ishlatishni o‘rganadi. Yozuv darslari — bu darslar o‘quvchilarning qo‘l mushaklarini rivojlantirish, harflar va so‘zlarni to‘g‘ri yozishni o‘rgatish, daftarni tartibli saqlash ko‘nikmalarini shakllantirishga qaratilgan. Bu jarayonda chiziq va shakl chizish, harflarni izchil yozish mashqlari keng qo‘llaniladi Nutqni rivojlantirish darslari — og‘zaki nutqni shakllantirish, talaffuz va so‘z boyligini oshirish, fikrni izchil ifodalashni o‘rgatadi. Bolalar rasm, predmet yoki hikoya asosida gap tuzish, hikoya aytish va savol-javob mashqlarini bajarish orqali nutq qobiliyatini rivojlantiradi. O‘yin va interfaol mashqlar — darslarni qiziqarli va faol qilish, o‘quvchilar diqqatini jalb etish, mustaqil va ijodiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirishga xizmat qiladi. Masalan, “So‘zni to‘liq yoz”, “Rasmga qarab gap tuz”, “Harfni top” kabi o‘yinlar o‘quvchilarning o‘qishga bo‘lgan qiziqishini oshiradi. Alifbedan keyingi davr darslarining o‘quvchilarga ta’siri juda keng: ular harflarni tez va to‘g‘ri o‘qish, so‘z va gaplarni tushunish va yozishni o‘rganish bilan birga, diqqat, xotira, mantiqiy tafakkur, nutq va ijtimoiy ko‘nikmalarni rivojlantiradi. Shu bilan birga, darslar bolaning mustaqil faoliyatini rag‘batlantiradi va bilim olishga bo‘lgan qiziqishini oshiradi. O‘qituvchi darslarni differensial yondashuv asosida tashkil etadi. Ba’zi bolalar yangi so‘zlarni tez o‘zlashtiradi, boshqalari esa amaliy mashqlar orqali bilim oladi. Shu sababli darslarda individual va guruh ishlari uyg‘unlashtiriladi, interfaol metodlar keng qo‘llaniladi. Shu tarzda, har bir bola o‘z qobiliyatiga moslashgan holda bilim oladi va o‘qish-yozuv ko‘nikmalarini mustahkamlaydi. Alifbedan keyingi davrda darslar mazmuni va metodikasi jihatidan o‘ziga xosdir. Darslarda ko‘rgazmalilik, interfaollik va turli hissiy tajribalar asosida o‘quvchilarni faol ishtirokga jalb qilish zarur. Masalan, rasm, kartochka, predmet, audio va video materiallardan foydalanish orqali dars qiziqarli va samarali bo‘ladi. Shu bilan birga, bu davrda darslar bolaning axloqiy

Savod o‘rgatish davridagi dars tiplari, ularning maqsadi, mazmuni va ko‘rinishi

Купить