Dokument ma'lumotlari

Narxi 25000UZS
Hajmi 121.6KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 20 Iyun 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Pedagogika

Sotuvchi

Istam Rustamov

Ro'yxatga olish sanasi 17 May 2024

3 Sotish

Shaxs tarbiyasida mehnat tarbiyasining o'rni

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA'LIM, FAN VA INNOVASIYALAR VAZIRLIGI ABDULLA QODIRIY NOMIDAGI JIZZAX DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI SIRTQI BO’LIM BOSHLANG’ICH TA’LIM YO’NALISHI II BOSQICH _____-GURUH TALABASI _________________________NING BOSHLANG’ICH TA’LIM PEDAGOGIKASI FANIDAN TAYYORLAGAN KURS ISHI MAVZU: SHAXS TARBIYASIDA MEHNAT TARBIYASINING O'RNI BAJARUVCHI: __________________ ILMIY RAHBAR: ________________ Jizzax-2024 1 MUNDARIJA KIRISH.....................................................................................................................3 I BOB. YOSHLAR TARBIYASINING MOHIYATI VA VAZIFALARI ...............................................................................................…….5 1.1. Mehnat tarbiyasining mohiyati, maqsadi, vazifalari, shakl va metodlari …………….............……………………………......................... 5 1.2. Yoshlarni oilada va maktabda tarbiyalash …….....................................….15 1.3. Mehnat tarbiyasi va kasbga yo’naltirish......................................................18 II BOB. MEHNAT TARBIYASI UNING MAQSAD VA VAZIFALARI..... ………….....................................................................….......21 2.1. Oilada mehnat tarbiyasi …………………………..............................……21 2.2. O’quvchilarda mehnat tarbiyasini singdirish …..........................................23 2.3 Mehnat tarbiyasining bola kelajagi uchun ahamiyati …………………..…31 III BOB. SHAXS TARBIYASIDA OLIB BORILAYOTGAN ISHLAR.......43 3.1. Mehnat tarbiyasining kelajak hayotdagi muhim natijasi……......………...43 3.2. Mehnat tarbiyasi bilan yoshlarni to’g’ri tarbiyalash …...............................47 3.3 Mehnat tarbiyasi borasida olib borilayotganm pedagogik ishlar………….50 XULOSA.............................................................................................................. 53 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................54 2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Mehnat tarbiyasi g`oyat keng falsafiy-pedagogik kategoriya bo`lib, «mehnat ta’limi», «kasbga yo`naltirish», «politexnik ta’lim», «kasb ta’limi» singari tu-shunchalarni o`z ichiga oladi. Mehnat tarbiyasi berish hamma zamonlarda ham jamiyat taraqqiyotining asosi, yoshlarni hayotga tayyorlashning eng muhim vositasi bo`lib kelgan. Shuning uchun ham barcha ilohiy kitoblar va hamma mutafakkirlar tomonidan yaratilgan bitiklarda Mehnat tarbiyasiga katta e’tibor berilgan. Lekin ularga materialist (moddiyunchi) lardan farqli tarzda Mehnat tarbiyasi deyilganda faqat jismoniy mehnatga doir ko`nikma va malakalarni shakllantirish ko`zda tutilmagan. Mehnat tarbiyasi, avvalo, oilada bola o`zini anglay boshlashi bilanoq amalga oshirila boradi. Jumladan, chaqaloklar go`daklik bosqichiga o`tishlari bilanoq, ularga dastlabki Mehnat tarbiyasi berila boshlanadi. Shunday qilinmasa, bola faqat iste’molchiga aylanib qoladi va natijada u noshud va yalqovgina emas, ma’naviyati kemtik shaxs ham bo`lib shakllanishi mumkin.Bolalarga Mehnat tarbiyasi berishda bog`cha, maktab singari ijtimoiy pedagogik muassasalar katta o`rin tutadi. O`zbekiston Respublikasining «Ta’lim to`g`risida»gi qonuni va Kadrlar tayyorlash milliy dasturi (1997 y. 29 avg.)ga muvofiq, o`rta maxsus ta’lim bosqichining majburiy bo`lganligi o`zbek o`quvchilariga Mehnat tarbiyasi berishda alohida ahamiyat kasb etadi. Chunki, bu bosqich to`liq kasbga yo`naltirilgan bo`lib, kasbhunar kollejlari o`quvchilari bevosita o`zlari tanlagan kasblarga doir ko`nikma va malakalar shakllantirsalar, akademik lisey o`quvchilari kelajakda egallaydigan kasblarning nazariy asoslarini o`zlashtiradilar. Oliy ta’limning bakalavriat va magistratura bosqichlarida Mehnat tarbiyasi bevosita kasb ta’limi bilan qo`shib amalga oshiriladi. Mehnat tarbiyasi berishda o`quvchilarning bo`sh vaqtidan to`g`ri foydalanish ham muhim ahamiyatga ega. Bolalarning o`quv rejasida ko`zda tutilgan, mehnat amaliyotini o`tashlarini to`g`ri tashkil etish, ularni bolalar, o`smirlar ijodiyoti saroylari, uylari, klublari va markazlari qoshidagi 3 to`garaklarga ko`proq jalb qilish yosh avlodning komil shaxslar sifatida shakllanishida muhim ahamiyat kasb etadi 1 . Kurs ishining maqsadi : Shaxs tarbiyasida mehnat tarbiyasining o'rnini aniqlash Kurs ishining ob’ekti: Shaxs tarbiyasi hisoblanadi. Kurs ishining amaliy ahamiyati. Mehnat tarbiyasini shunday tashkil etish kerakki, inson mehnat jarayoni va uning natijasidan qanoatlanishini tarkib toptirishga ko‘maklashsin. Mehnat tarbiyasining provard maqsadi shaxs xarakterining asosiy xislati sifatida uning mehnatga bo‘lgan ehtiyojini shakllantirishdir. Kurs ishining predmeti: Shaxs tarbiyasida mehnat tarbiyasini rivojlantirish ishlarning mazmuni, shakli va metodlaridan foydalanish mazmuni. Kurs ishining vazifalari: 1. Mehnat tarbiyasining mohiyati, maqsadi, vazifalari, shakl va metodlari. 2. Yoshlarni oilada va maktabda tarbiyalash 3. Oilada mehnat tarbiyasi 4. O’quvchilarda mehnat tarbiyasini singdirish Kurs ishining tarkibi va hajmi . Kirish, 2 bob, 4 paragrif, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro'yxatidan tashkil topgan. Barcha ma'lumotlar jami 30 sahifadan iborat. 1 Shavkat Mirziyoyev « Yangi O’zbekistonda erkin va farovon yashaylik ». - T.: 2021 4 I BOB. YOSHLAR TARBIYASINING MOHIYATI VA VAZIFALARI 1.1. Mehnat tarbiyasining mohiyati, maqsadi, vazifalari, shakl va metodlari Mehnat tarbiyasi o‘quvchilarga mehnatning mohiyatini chuqur anglatish, ularda mehnatga ongli munosabat, shuningdek, muayyan ijtimoiy-foydali harakat yoki kasbiy ko‘nikma va malakalarini shakllantirishga yo‘naltirilgan pedagogik faoliyat jarayoni bo‘lib, ijtimoiy tarbiyaning muhim tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi. O‘quvchilarning ijtimoiy rivojlanishini ta'minlashda mehnat tarbiyasi muhim shartlardan biri bo‘lib hisoblanadi. Uning amalga oshirilishi davlat tomonidan olib borilayotgan ijtimoiy va iqtisodiy siyosat mazmuni bilan belgilanadi. O‘zbekistonda, bozor iqtisodiyoti munosabatlarini shakllantirishning asosiy tamoyillari jamiyatda amalga oshirilayotgan ijtimoiy islohotlarning asosi sanaladi. Hozirgi davrda texnika va texnologiyalar rivojlanishini yuksak bosqichga ko‘tarish uchun ishlab chiqarishni keng ko‘lamda kompyuterlashtirish, iste'mol mahsulotlarini jahon standartlari darajasida ishlab chiqishni yo‘lga qo‘yish talab etilmoqda 2 . Bularning barchasi yuksak intellektual va jismoniy kamolotga ega bo‘lish, ishlab chiqarish jarayonlarining ilmiy-texnikaviy va iqtisodiy asoslaridan to‘laqonli xabardor bo‘lish, mehnatga ongli, ijodiy munosabatda bo‘ladigan yoshlarni tarbiyalashni taqozo etadi. Bu esa, o‘z navbatida, ta'lim muassasalarida mehnat ta'limi va tarbiyasini tashkil etishga nisbatan ulkan talablarni qo‘yadi. Mehnat tarbiyasining maqsadi o‘quvchilarda mehnatga ongli munosabatni shakllantirishdir. Mazkur maqsadga erishish yo‘lida quyidagi vazifalar ni ijobiy hal etish maqsadga muvofiq: yosh avlodda mehnat qilish istagini qaror toptirish va ularni zamonaviy ishlab chiqarishning turli sohalarida faoliyat yuritishga tayyorlash; o‘quvchilarda umumjamiyat manfaati yo‘lida mehnat qilish ehtiyojini hosil qilish ularning aqliy qobiliyatlarini rivojlantirish; 2 R.A.Mavlonova,B.Normurotova. Tarbiyaviy ishlar metodikasi. O‘quv qo‘llanma.Toshkent. “Fan” 2008 y. 5 o‘quvchilarning mavjud bilimlarini uzluksiz ravishda takomillashtirib borishlari uchun zarur shart-sharoitni yaratish; ularda mehnat ko‘nikma va malakalarini tarkib toptirish; o‘quvchilar faoliyatida yuqori madaniyat, maqsadga intilish, tashkilotchilik, mehnat intizomi, tadbirkorlik, tejamkorlik, ishni sifatli bajarish, moddiy boyliklarga ehtiyotkorona munosabatda bo‘lish, hayotiy faoliyat yo‘nalishini belgilash malakalarini shakllantirish; o‘quvchilarda davlat iqtisodiy siyosati mazmuniga tayangan holda ular yashab turgan hududlar ishlab chiqarish xususiyatlariga muvofiq kasblarni egallashga bo‘lgan qiziqishni oshirish; o‘quvchilarni kasbga yo‘llash, ularni mehnat faoliyatining barcha turlari, shuningdek, ular yashayotgan hududda ehtiyoj mavjud bo‘lgan mutaxassisliklar bilan tanishtirish. Mazkur vazifalar tizimida o‘quvchilarni mehnatga psixologik va amaliy jihatdan tayyorlash ularning qiziqish va qobiliyatlarini aniqlash orqali amalga oshiriladi. Mehnat tarbiyasi o‘quvchilarning aqliy, ma’naviy-axloqiy, jismoniy va estetik tarbiyasi bilan o‘zaro bog‘lik holda yaxlit tizimda amalga oshiriladi . Chunonchi: Aqliy tarbiya o‘quvchilar mehnat tarbiyasi, ularni kasbga tayyorlashning asosi sanaladi. Zero, mehnat – nazariy va amaliy bilimlarni egallashga yordam beradi, bilim esa o‘z navbatida shaxsni mehnatga tayyorlashni takomillashtiradi. Mehnat tarbiyasining samaradorligi o‘quvchilarni mehnat faoliyatiga tayyorlash jarayonida har tomonlama rivojlangan shaxsni tarbiyalash vazifasi bilan belgilanadi. Mehnat tarbiyasi axloqiy tarbiyaning asosiy vositasi hisoblanadi. Chunki mehnat faoliyati yordamida o‘quvchida mehnatsevarlik, intizomlilik, irodalilik, tashabbuskorlik, mustaqil harakat qilish kabi axloqiy xislatlar ham shakllanadi. Mehnat tarbiyasi estetik tarbiya bilan mustahkam aloqada olib boriladi. Mehnat tarbiyasi mazmuniga estetik elementlarni singdirish asosida uni amalga oshirish o‘quvchilar mehnat tarbiyasida katta ahamiyat kasb etadi. Mehnatda go‘zallik va o‘z mehnatidan zavqlanish uning yanada samarali kechishiga yordam beradi. 6 «Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar» rivolasida milliy istiqlol mafkurasining ijtimoiy-iqtisodiy asoslari haqida fikr yuritilar ekan: «Milliy istiqlol mafkurasi o‘z mohiyatiga ko‘ra, har bir fuqaroning munosib turmush darajasini ta’minlaydigan farovon hayot kechirishga chorlaydi. Har bir insonni, u qaysi shakldagi mulkchilik asosida mehnat faoliyati bilan shug‘ullanmasin, shaxsiy manfaatlarini xalq va vatan manfaati bilan o‘zaro uyg‘unlashtirib yashashga undaydi. … Har bir fuqaroning farovonligi – butun jamiyatning farovonligidir, g‘oyasini ilgari suradi», - deb ta’kidlanishi ham bejiz emas. Yuqoridagilarga asoslanib, o‘quvchilar mehnat tarbiyasida quyidagi mezonlarni asos qilib olish maqsadga muvoifq. Bular: 1. o‘quvchilar tomonidan mehnatning ijtimoiy ahamiyatini tushunilishi; 2. ularning ixtiyoriy ravishda mehnat qilishlari; 3. ularda mehnat qilmay hayot kechiruvchilarga nisbatan nafrat uyg‘otish; 4. o‘quvchilarda mehnat va mehnat ahliga hurmat tuyg‘ularini qaror toptirish; 5. ularda mehnatda javobgarlikni his etish tuyg‘usini tarbiyalash; 6. ularning mehnatga ongli munosabatda bo‘lishlariga erishish; 7. mehnatda ijodkorlikni qo‘llab-quvvatlash; 8. o‘quvchilarda jamiyat va umumxalq mulkini ko‘z qorachig‘iday asrash tuyg‘ularini shakllantirish; 9. mehnatda do‘stlik, o‘rtoqlik va hamkorlikka erishish; 10. o‘quvchilarning mehnatni go‘zallik ooris sifatida tushunishlariga erishish va boshqalar. Yuqoridagi mezonlar asosida o‘quvchilarni bo‘lg‘usi kasbiy faoliyatga tayyorlash jarayonini barcha ta’lim-tarbiya ishlarini mustahkam aloqada, hozirgi zamon talablariga mos holda olib oorish taqozo etiladi. Sharq mutafakkirlari mehnat tarbiyasi haqida. Ta’lim-tarbiya tarixiga nazar tashlar ekanmiz, dastlabki xalq og‘zaki ijodi namunalaridan tortib, buyukmutafakkirlar ijodigacha yoshlarni mehnatsevar bo‘lib yetishishi, kasb-hunar 7 o‘rganish, mehnat ahlini hurmat qilish hamda mehnat insonni ulug‘lash masalalariga alohida e’tibor berilganligiga guvoh bo‘lamiz. Buni biz turli davrlarda yaratilgan ta’limiy-axloqiy asarlar va xalq og‘zaki ijodi namunalari topishmoq, xalq qo‘shiqlari, masal, maqol, ertak va dostonlarda mehnat va kasb-hunar odobi, axloqi va qoidalarini o‘zlashtirish muhim hayotiy zarur ekanligi ta’kidlanadi 3 . Mehnat tarbiyasining mazmuni, shakl va metodlari. Mehnat tarbiyasini tashkil etish jarayonida o‘quvchilar dastlab ishlab chiqarish jarayonlarining ilmiy asoslari bilan tanishadilar. Mehnat tarbiyasi maqsadga muvofiq, tizimli, izchil tashkil etiladi. Mehnat ta’limi sinf xonalari, o‘quv-tajriba maydoni, mashina-traktor saroyi, o‘quv- tarbiyaviy tadbirlar jarayoni, ishlab chiqarish korxonalari va xo‘jaliklarning dalalarda olib boriladi. Shu jihatdan olib qaraganda, bugungi kunda mehnat ta’limining mazmuni, maqsad va vazifalari o‘zgardi, texnologik ta’lim ustuvorlik kasb etdi, o‘quvchilarni kasbga yo‘naltirish tizimi yangilandi. Mehnatni ilmiy tashkil etishning birinchi darsini ham o‘quvchi ta’lim jarayonida oladi. Mehnat tarbiyasi bilan mehnat ta’limi bir-biri bilan o‘zaro bog‘langan. Mehnat faoliyati ma’lum bilimga ega bo‘lishni talab etadi. Zero, bilim va ko‘nikmalar o‘quvchini mehnat faoliyatiga tayyorlaydi. Sinfdan tashqari mashg‘ulotlarning turli shakllari o‘quvchining texnik ijodkorligini rivojlantiradi, u yoki bu bilim sohasida bilimga bo‘lgan qiziqishini shakllantiradi. To‘garak larda o‘quvchining qiziqish va qobiliyatlari namoyon bo‘ladi. O‘quvchilarning to‘garklardagi faoliyati ma’lum pedagogik talablarga rioya qilganda samarali bo‘ladi. Chunonchi:  to‘garak faoliyati ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lishi lozim, ya’ni, o‘quvchilar tayyorlagan buyumlar kishilar uchun amaliy qiymatga ega bo‘lishi zarur; 3 R.A.Mavlonova,B.Normurotova. Tarbiyaviy ishlar metodikasi. O‘quv qo‘llanma.Toshkent. “Fan” 2008 y. 8  texnik ijodkorlik o‘quv muassasasidagi o‘quv-mehnat jarayoni bilan uzviy alohada bo‘lishi kerak (maktab, kollej, oliy ta’lim va boshqalar);  ijtimoiy-foydali, unumli mehnat jarayonida o‘quvchining texnik ijodkorligini tashkil etishda faoliyatni ijtimoiy buyurtmadan ijodkorlikka aylantirish kerak bo‘ladi.  To‘garak faoliyati jarayonida o‘quvchilar o‘z kollejlari uchun o‘quv- ko‘rsatmali qurollar: jadvallar, rasmlar, diagrammalar, kolleksiyalar, oddiy modellar, yuqori sinflarda – stendlar, harakatdagi modellarni yaratish mumkin.  Tabiatshunoslik, botanika, zoologiyadan amaliy mashg‘ulotlarda o‘quvchilar o‘quv-tajriba uchastkalarida ishlaydilar, jonli burchaklar tashkil etadilar, o‘quv maskanini ko‘kalamzorlashtiradilar.  Mehnat tarbiyasi oilada tabaqalashtirilgan holda olib boriladi: bolalar o‘z- o‘ziga xizmat qiladilar, uy hayvonlarini parvarishlaydilar, ro‘zg‘or texnikalarini ta’mirlash bilan shug‘ullanadilar. Oila byudjeti va uni yuritish bilan bog‘lik topshiriqlarni bajaradilar, Oilada bolalar va kattalar mehnatini hamkorlikda tashkil etishning imkoniyatlari cheksiz.  So‘nggi yillarda o‘quvchilar mehnat tarbiyasiga jamoatchilik katta e’tibor bermoqda. Yirik fermer xo‘jaliklari, qo‘shma korxonalarning jamoalari maktablarni otalikqa olmoqda, ularning moddiy bazasini yaratish, o‘quvchilarning bilim olishlari, ijtimoiy-foydali mehnatni tashkil etishda yordam bermoqdalar.  O‘quv mehnati o‘quvchilarning ilmiy bilimlar hamda turli fanlar asoslarini o‘zlashtirishga yo‘naltirilgan faoliyati turidir.  Ijtimoiy-foydali mehnat shaxsni har tomonlama kamol toptirish hamda uning muayyan ijtimoiy ehtiyojlarini qondirishga yo‘naltirilgan hamda ijtimoiy mehnat xarakteridagi faoliyati turidir.  Hozirgi davrda ta’lim muassasalarida o‘z-o‘ziga xizmat keng yo‘lga qo‘yilmoqda. O‘z-o‘ziga xizmat o‘quvchilarning ijtimoiy va o‘quv ehtiyojlarini qondirish maqsadida ularning o‘zlari tomonidan amalga oshiriluvchi mehnat faoliyati turidir. O‘quvchilarning navbatchiligi o‘z-o‘ziga xizmat qilishni tarkib toptirishning muhim shaklidir. 9  O‘quvchilar hozirgi davrda «Kamolot» yoshlar ijtimoiy harakati faoliyatida ishtirok etadilar, Dorivor o‘simliklar, urug‘larni yig‘ish, maktab binolarini ta’minlashda qatnashmoqdalar, fermer, shirkat va jamoa xo‘jaliklarida ishlab chiqarishni tashkil etishda ishtirok etmoqdalar.  Ayni vaqtda, juda ko‘plab maktablarda yordamchi xo‘jalik mavjud. Korxona va xo‘jaliklar ta’lim muassasasiga majmuaviy yondashuv asosida mehnat tarbiyasini tashkil etishga ko‘maklashmoqdalar. O‘quvchilar ishlab chiqarish sub’ektlarining iqtisodiy rivojlanishi bilan tanishadilar, Bu jarayon ularni turli kasblarni egallash shartlari va sharoitlari bilan tanishtirishga yordam beradi.  Mehnat tarbiyasi o‘quvchilarni mehnatga psixologik va amaliy jihatdan tayyorlashni nazarda tutadi. Zero, mavjud sharoitda ro‘y berayotgan ijtimoiy- iqtisodiy o‘zgarishlar shaxs kamolotiga nisbatan juda katta talablarni qo‘ymoqda. Xususan, mehnatga muhim ijtimoiy burch sifatida qarash, ma’lum faoliyatni bajarishda mas’uliyatni his etish, mehnatga va uning natijasi, shuningdek, mehnat jamoasiga hurmat, mehnat faoliyatini tashkil etishda tashabbuskorlik, faollik ko‘rsatish, o‘z aqliy va jismoniy qobiliyatini to‘lik namoyon etishga bo‘lgan ichki ehtiyoj, mehnatni ilmiy tashkil etish yo‘lida amaliy harakatni olib borish shular jumlasidandir. Mehnatga psixologik jihatdan tayyor bo‘lish esa tarbiyaviy ishlar tizimida amalga oshirilib, ularning har biri quyidagi vazifalarni hal etishga yordam beradi :  o‘quvchilar tomonidan mehnatning ijtimoiy ahamiyati, mehnatni tashkil etish hayotiy zaruriyat ekanligining anglab yetilishiga erishish;  ularda mehnat faoliyatini amalga oshirishga nisbatan rag‘bat uyg‘otish;  o‘quvchilarda mehnat ko‘nikma va malakalarini shakllantirish va hokazolar. Jamiyatda kechayotgan ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar, mulkka egalik, xususiy mulkni yaratish yo‘lida qonun doirasida olib borilayotgan amaliy faoliyatni qo‘llab-quvvatlashga yo‘naltirilgan ijtimoiy harakatlar mehnat tarbiyasiga yangicha yondashuvni talab etmoqda. Mehnat tarbiyasining yangi texnologiyalar asosida o‘quv dasturlari, ta’lim metodlarining variativligi tamoyili yotadi. Dasturlar kasb-hunar kollejlari 10 ixtisoslashgan turli kasblar bo‘yicha yaratiladi. Ularda kasbiy ta’limni o‘zlashtirishga nisbatan qo‘yilgan davlat talablari o‘z ifodasini topadi. Ta’lim jarayonida egallangan bilim, ko‘nikma va malakalar mehnat tarbiyasida pedagogik faoliyatning yakuniy natijasi emas, balki inson qobiliyatining rivojlanishi, ya’ni, mehnatga bo‘lgan layoqatini rivojlantirishning samarali vositasidir. Bu esa mehnat tarbiyasida an’anaviy metodlarni emas, balki bilim olishning faol metodlaridan foydalanib, o‘quvchilarda tadqiqotchilik hamda ixtirochilik malakalarini rivojlantirish metodlarini qo‘llashni nazarda tutadi. Bundan tashqari muammoli, izlanuvchan tadqiqot metodlari, konstruktorlash, loyihalash, texnik modellashtirish, mehnatni tashkil etish jarayonida uning eng yaxshi variantlarini izlab topish, ijodiy topshiriqlarni to‘g‘ri tanlay olish, shuningdek, tanlovlar, yoshlarning ijodiy ko‘rgazmalarni tashkil etish ham eng samarali metodlardan sanaladi. Mehnat ta’limi va tarbiyasining tashkiliy-metodik shakllari o‘qituvchi tomonidan tanlanadi. Bu shunday shakl va metodlar bo‘lishi kerakki, u o‘quvchiga mehnati muvaffaqiyatidan quvonch baxsh etsin, o‘z mehnatidan o‘zi faxrlansin. Mehnat tarbiyasining texnologiyalari o‘quvchining nazariy bilimlarini amaliyotda qo‘llash imkoniyatini yaratishi zarur. Bu esa, o‘z navbatida, mehnat ta’limi mazmunini ham takomillashtiradi. U kompleks xarakter kasb etib, o‘quvchilarda o‘quv texnika va texnologiyalari haqida tasavvur hosil qilishi, amaliy masalalarni hal etish malakasini shakllantirishi, sifat natijalarini ta’minlashi lozim. Ayniqsa, o‘quv topshiriqlarini hal etishga ijodiy yondashish, ishlab chiqarishning texnik-iqtisodiy, ijtimoiy ko‘rsatkichlarini yuqoriga ko‘tarishga intilish hosil qilishi maqsadga muvofiqdir 4 . Mehnat tarbiyasida sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlar rejasida mehnat tarbiyasi yo‘nalishidagi tadbirlarning o‘rin olishini ta’minlash muhim pedagogik vazifalardan biridir. Mehnat tarbiyasi turli an’anaviy va noan’anaviy shakllarda tashkil etiladi. 4 R.A.Mavlonova,B.Normurotova. Tarbiyaviy ishlar metodikasi. O‘quv qo‘llanma.Toshkent. “Fan” 2008 y. 11 Demak, o‘quvchilarning mehnat faoliyatini tashkil etish jarayonida quyidagi vazifalar amalga oshiriladi: O‘quvchilarning mehnat ta’limi jarayonida ularning mehnatga qiziqishlarini oshirish, kasbiy yoki mehnat faoliyatiga tayyor bo‘lishni ta’minlash. O‘quvchilar kuchini to‘g‘ri taqsimlash, faoliyat turlari va uni ijro etishda o‘rin almashtirish vositasida ularda rahbarlik va ijrochilik malakalarini hosil qilish. O‘quvchilarning mehnat faoliyatiga rag‘batlantirishning samarali metod va vositalaridan foydalanishga e’tiborni qaratish. Mehnat faoliyatining turidan qat’iy nazar mehnat madaniyatini shakllantirish, kasbiy faoliyatni rejalashtirish, vaqtdan oqilona foydalanish, o‘z joyini tartibli saqlash hamda mehnat qurollariga ehtiyotkorona munosabatda bo‘lish. Mehnat tarbiyasining iqtisodiy tarbiya bilan aloqadorligi. O‘tgan asrning 30- yillaridan boshlab o‘quvchilarga iqtisodiy bilim berish hamda, ularda mehnat va kasbiy faoliyatni tashkil etish ko‘nikma, malakalarini shakllantirish masalasiga jiddiy e’tibor berila boshlandi. O‘quvchilarga iqtisodiy bilimlarni berish, ularda ishchanlik, tartiblilik, ehtiyotkorlik xislatlarini shakllantirish tarbiyaviy ishlarning tarkibiy qismlaridan sanaladi. Hozirgi davrda, kadrlar tayyorlash masalasi eng muhim vazifa sifatida qo‘yilib, ta’lim sifatini oshirish bilan birga o‘quvchilarni iqtisodiy bilimlar bilan qurollantirish, ayniqsa, bozor iqtisodiyoti munosabatlari shakllanayotgan mavjud sharoitda muhim va zarur. Iqtisodiy ta’lim o‘quvchilarga xo‘jalik yuritish tizimi (oila byudjetini shakllantirish, xo‘jalikni yuritish, mavjud moddiy boyliklarni asrash, ko‘paytirish, savdo-sotiq munosabatlarini to‘g‘ri tashkil etish va hokazolar) to‘g‘risidagi nazariy bilimlarni berishga yo‘naltirilgan pedagogik jarayon. Iqtisodiy tarbiya o‘quvchilarga iqtisodiy bilimlarni berish, ularda xo‘jalik yuritish faoliyat (oila byudjetini shakllantirish, xo‘jalikni yuritish, mavjud moddiy boyliklarni asrash, ko‘paytirish, savdo-sotiq munosabatlarini to‘g‘ri tashkil etish va hokazolar)ni tashkil etish ko‘nikma va malakalarini shakllantirishdan iborat pedagogik faoliyat jarayoni. 12 Binobarin, iqtisodiy tarbiya yosh avlodda iqtisodiy bilim va ko‘nikmalarni rivojlantirish, ularda tejamkorlik, mehnatsevarlik, tashabbuskorlik, iqtisodiy faoliyatni yo‘lga qo‘yish to‘g‘risida fikrlashga o‘rgatadi. Iqtisod, iqtisodiyotning o‘zi nima? Bu tushuncha yunon olimi Geliot tomonidan kiritilgan bo‘lib, bu – «uy xo‘jaligini boshqarish san’ati» ma’nosini anglatadi. Keyinchalik bu tushunchaning mohiyati kengayib, ma’nosi ham to‘ldirib borilgan. Iqtisodiyot – bu juda keng va murakkab tushuncha. Iqtisod atamasi tor ma’noda inson yaratgan barcha boyliklarni tejash, shuningdek, inson mehnatini qadrlash ma’nosini anglatadi. Keng ma’noda iqtisodiyot insonning tirikchiligini o‘tkazishga qaratilgan xo‘jalik faoliyati bo‘lib, bu faoliyat ishlab chiqarishdan boshlanib, yaratilgan mahsulotlarni iste’mol etish bilan yakunlanadi. Demak, iqtisod inson faoliyatining asosiy jihati bo‘lib, jamiyatning eng muhim negizi, uning poydevori hisoblanadi. Chunki, eng avvalo, insonning inson sifatida talab-ehtiyojining qondirilishi, albatta, uning iqtisodiy faoliyati asosida erishiladi. Bulardan ma’lumki, inson o‘z hayotida iqtisodiyot bilan doimiy munosabatda bo‘ladi. Iqtisodiy tarbiya, avvalo, oiladan boshlanadi. Oilada iqtisodiy tarbiya zamirida ham mehnatsevarlikni tarbiyalash yotadi. Bolalar o‘z mehnati natijalarini ko‘rgandagina o‘z imkoniyatlaridan to‘g‘ri foydalanayotganini anglab yetadi, mustaqil faoliyat yuritishni o‘rganadi, ularda tadbirkorlik va ishbilarmonlik xislatlari tarkib topadi. Oilada yo‘lga qo‘yiladigan bolalar mehnati hovli va xonalarni tartibli saqlash, kiyim-kechaklarni asrab-avaylash, uy jihozlarini ta’mirlash, ro‘zg‘or yumushlariga yordam berish kabilar ko‘rinishlarda namoyon bo‘ladi. Ota-onalar bolalarni mehnat faoliyatini kuzatib borib, ularga zarur o‘rinda maslahat beradilar. Ayniqsa, o‘quvchi-yoshlarda oilada ham, ta’lim muassasalarida ham tejamkorlikka rioya qilishga o‘rgatish katta ahamiyatga ega. Iqtisodiy tarbiya o‘z ichiga o‘quvchilar tomonidan iqtisodiyot asoslarini o‘rganish, ularning unumli va ijtimoiy mehnatning turli ko‘rinishlarida ishtirok etish, rejalashtirishga doir bilim va malakalarga ega bo‘lish, ishlab chiqarish mahsulotlarini hisobga olish va nazorat qilish kabilarni oladi. 13 Iqtisodiy tarbiyaning inson va jamiyat, iqtisodiy geografiya, tarix, matematika, ximiya, biologiya, mehnat ta’limi darslarida amalga oshirilishi yanada ijobiy samaralarni beradi. Eng muhimi «Iqtisodiyot asoslari» o‘quv fani asosida o‘quvchilar iqtisodiy tushunchalar, kategoriyalar hamda ishlab chiqarishni rivojlantirish qonuniyatlarini o‘rganadilar. Jamiyatda keng ko‘lamli iqtisodiy islohotlar amalga oshirilayotgan sharoitda Respublika iqtisodiyotini rivojlantirish, xo‘jalikni oqilona tashkil etish, sanoat va qishloq xo‘jaligi tarmoqlarini takomillashtirish, moliya operatsiyalarni to‘g‘ri tashkil etish, rejalashtirish, mehnat unumdorligi, ishlab chiqarish samaradorligi, korxonalar rentabelligi, kichik va o‘rta biznes, ijara, bozor infrastrukturasi, mahsulot qiymati, sof daromad, qo‘shimcha daromad, byudjet, xaridor, tovar, tovarlar importi va eksporti, shartnoma, birja, raqobat, menejment, marketing, pul, bank, banknot va boshqalar haqida to‘la ma’lumotlarning berilishi o‘quvchilarning iqtisodiy ongini shakllantirishga yordam beradi. Sinfdan tashqari tarbiyaviy tadbirlar hamda tarbiyaviy soatlarda iqtisodiy mavzularda tarbiyaviy suhbat, bahs va munozaralar uyushtiriladi, og‘zaki jurnal yaratiladi, viktorina tashkil etiladi, to‘garak yoki klublar faoliyati yo‘lga qo‘yiladi. « Mehnati faoliyatining sifati va samaradorligi nimalarga bog‘lik?», «Xo‘jalikning qiymati qancha turadi?», «Har birimiz iqtisodchi bo‘lishimiz mumkin», «O‘quv yurtimizning iqtisodiy ahvoli va byudjeti qanday ahvolda?», «Iqtisod bizning hayotimizda», «Bo‘sh vaqtdan unumli foydalanish mumkinmi?», «Tajamkorlik nima?» va hokazo mavzularda tarbiyaviy tadbirlarning o‘tkazilishi o‘zining ijobiy natijalarini beradi. «Yosh iqtisodchi» markazi faoliyatini yo‘lga qo‘yish maqsadga muvofiqdir Bularning barchasi o‘quvchilarda quyidagi xislatlarning shakllanishiga zamin yaratadi: 1. mehnat faoliyatiga nisbatan mas’uliyat bilan munosabatda bo‘lish, mehnatsevarlik, vijdonlilik, jamiyat va davlat oldida o‘z burchini his etish; 2. tejamkorlik, rejalilik; 3. intizomlilik, uddaburonlik; 4. uyushqoqlik, ishchanlik; 14 5. tartibsizlikka nisbatan murosasiz bo‘lish va boshqalar. 1.2. Yoshlarni oilada va maktabda tarbiyalash Maktabda ta‘lim-tarbiya ishlarining samaradorligi faqat o’qituvchining tayyorgarligi, ma‘naviy qiyofasi va o’z vazifasini qanday bajarishigagina bog’liq bo’lmay, balki bola yashaydigan muhit va oilaning ta‘siriga ham bog’liqdir. Oila bolani axloqiy tarbiyalash, uning ma‘naviy-axloqiy yo’nalishlarini shakllantirishning muhim omilidir. Oila erkaklar va ayollarning to’la teng huquqligi, oila uchun bab-baravar javobgarligi asosida quriladi. Ota-onalarning o’z hayotlari, turmush tarzlari, bola shaxsida ilmiy dunyoqarash asoslari, ma‘naviy, axloqiy, nafosat, mehnat va boshqa ijtimoiy omillarni shakllantirish maqsadida tizimli ta‘sir ko’rsatish jarayoniga oilaviy tarbiya deyiladi. Oila bola tarbiya oladigan eng birinchi jamoa bo’lib, bola unda axloqiy qoidalar, urf-odatlarni bilib oladi, dastlabki axloqiy tarjriba orttiradi. Ayni paytda oilaviy hayot va oilaviy tarbiya o’zining milliy xususiyatlariga ham ega. Bu esa, o’z navbatida, oilaviy tarbiya usullari va mazmunining umumiy hamda xususiy tomonlari rivojida yaqqol ko’zga tashlanadi 5 . Har bir inson yoshlikda ona qo’lida tarbiyalanadi. Ona allasi bilan birga bola qalbiga ona muhabbati singadi va onaning erkalatishlari bir umr yodda qoladi, oilada bola yaxshi bilan yomonning farqini ajratishni o’rganadi. Oila tarbiyasi orqali bola ongida umuminsoniy va milliy qadriyatlar, yashashdan maqsad haqida dastlabki tasavvurlar hosil bo’ladi. Oilada shaxsning ijtimoiy-qimmatli fazilatlari o’sa boshlaydi. O’zbekiston sharoitida oilaviy tarbiya mazmuni tashkil etilishiga oid pedagogik omillar mavjudki, bularni hisobga olishga majburdirmiz. Bola maktabga qadam qo’yganda yaxshi va yomon narsalar haqida o’z tasavvuriga ega bo’ladi. O’qituvchi bolada qanday axloqiy tushunchalar mavjudligini va axloqiy fazilatlar qanday sharoitda shakllanganligini ham bilmog’i kerak. Shuning uchun ham muallim o’quvchilarning ota-onalari bilan aloqa bog’lab, bolani tarbiyalashda ular bilan hamkorlikni yo’lga qo’yishi darkor. 5 R.A.Mavlonova,B.Normurotova. Tarbiyaviy ishlar metodikasi. O‘quv qo‘llanma.Toshkent. “Fan” 2008 y. 15 Tarbiyaning samaradorligi ko’pincha oila va maktabning bolaga nisbatan bir xil talab qo’ya bilishiga bog’liq. Shuning uchun ham pedagogik axloqda o’qituvchi bilan ota-onalarning o’zaro munosabatlari, muomalasiga katta e‘tibor beriladi, muallim oila bilan aloqa va hamkorlik qilmasdan turib, bolani axloqiy tarbiyalash vazifasini bajara olmaydi. Chunki maktab oilada shakllangan axloqiy fazilatlarni mustahkamlashi yoki illatlarni yo’qotishi lozim bo’ladi. Maktabda bolaga chuqur bilim, ta‘lim-tarbiya mafkuraviy g’oya, o’zbekona milliy qadriyatlar, xalol mehnat, biror bir kasb-hunarni egallashlari uchun mustahkam poydevor yaratishdek mas‘ul vazifani zamonaviy talab darajasida amalga oshirish lozim. Ularga ta‘lim berishning ilg’or pedagogik texnologiyalar, zamonaviy o’quv-metodik dasturlar asosida bilim berish, o’quv jarayonlarini jahon andozalariga mos didaktik jihatdan ta‘minlab, o’quvchilarning imkoniyatlari va qiziqishlarini tahlil qilish kerak. O’qituvchi pedagogik jarayonda asosiy figura, yetakchi kishidir. Unga yosh avlodni o’qitish va tarbiyalash vazifasi yuklatilgan. Shuning uchun ham o’qituvchiga, uning axloqiy sifatlariga, xulqiga o’quvchilar bilan muomalasiga nisbatan alohida, yuksak talablar qo’yiladi. Muallim hayotga endigina kirib kelayotgan, barkamol shaxs sifatida shakllanayotgan yoshlarga ta‘lim-tarbiya berib, ularni umuminsoniy va milliy axloq mezonlarini o’zlashtirishini ta‘minlaydi. Shu boisdan ham o’qituvchi bola uchun bir umr idel, ibrat va namuna bo’lib qolishi keark. Afsuski, hamma o’qituvchilar haqida ham shunday deb bo’lmaydi. Kasbiy salohiyati yetarli emas, axloqiy fazilatlarida nuqsonli, o’zining dag’al muomalasi bilan yoshlarning ko’nglini o’qishdan sovitib, dilini o’rinsiz ranjitadiganlar ham uchrab turadi. Bundaylar yoshlar tarbiyasiga, ularning axloqiga salbiy ta‘sir etadilar. Tarbiyaviy ishlarga tuzatish qiyin bo’lgan darajada ziyon yetkazadilar. Kuzatishlar shuni ko’rsatadiki, yoshlarda kattalarning xatti-harakatlari, axloqiy fazilatlariga tanqidiy munosabatda bo’lish hissi kuchli bo’ladi. Shu jihatdan qaraganda tinch-totuv yashaydiganlarning oilalaridagi bolalar ham shu oilada mavjud bo’lgan axloqiy xislatlar: xushmuoamalalik, odoblilik, kattalarga hurmat, 16 kichiklarga g’amho’rlik qilish, oila a‘zolari o’rtasidagi o’zaro hurmat kabi ijobiy fazilatlardan namuna oladilar. Pedagog olimlar tadqiqotlarida isbotlanganidek, oilaviy tarbiyaga doir ishlar quyidagi sharoitlarda bajarilsa, tarbiya samaradorligi yanada oshadi: 1. Maktab o’zining barcha ta‘sirlari majmuini oilaviy tarbiya jarayoniga izchil yo’naltirsa; 2. O’qituvchilar jamoasi oila bilan o’zaro hamkorligi davrida o’zlarining etik- pedagogik tarbiyaviy talablarini to’g’ri tashkil etsa; 3. Ta‘lim maskanlaridagi tarbiyaviy jarayonga tashkilotchi ota-onalar uyushtirilsa; 4. O’qituvchilar tomonidan oilaviy tarbiyaga rahbarlik bolalar maktabga kelmasdan oldin boshlansa va bu ish ularning barcha o’quv yillarida davom ettirilsa.Demak, maktab, oila va jamoatchilik hamkorligi bolalar tarbiyasida asosiy hal qiluvchi bo’g’in bo’lib, bunda o’qituvchi-tarbiyachilarning bir maqsadga yo’naltirilgan tarbiyaviy ishlari muammoni ijobiy hal etuvchi omil hisoblanadi. Ma'naviy-axloqiy tarbiyada yana bir eng qimmatli qadriyat erkinlikdir. Ta'limni demokratlashtirish bilan birga shaxs erki va huquqini hurmat qilish rivojlanadi. Bu esa o‘z navbatida o‘quvchi shaxsida mas'uliyatni his etish, ongli intizomga rioya etish ko‘nikmalarini tarbiyalaydi. Shuningdek, vtanparvarlik, xalqlar o‘rtasida do‘stlik va hamkorlik, ms'uliyatni his etish, burch, or-nomus, vijdonlilik, tartiblilik, adolatlilik va boshqa xislatlar tarbiyasi katta ahamiyatga ega. Bugungi kunda jinsiy tarbiya, mehnat tarbiyasi yanada muhim ahamiyat kasb etmoqda. Sog‘lom turmush tarzini tarkib toptirish, ayniqsa, zarurligini kundalik hayot tarzi yanada yaqqol namoyon etmoqda. Tekinxo‘rlik, narkomaniya, tamaki mahsulotlari va spirtli ichimliklarni iste'mol qilish, fahsh, johillik kabi salbiy illatlar ham hayotda uchrab turadi. Bu illatlar insonning axloqiy qiyofasinigina emas, balki o‘zini ham yemirib boradi. Inson ham ma'naviy, ham jisman haloq bo‘ladi. Shu bois insonning ma'naviy-axloqiy tarbiyasini tashkil etish ijtimoiy tarbiyaning boshqa yo‘nalishlaridan ustun 17 qo‘yilishi zarur. Binobarin, ma'naviy-axloqiy tarbiya yosh avlod tarbiyasi bilan bog‘likdir. Agar tarbiyaning boshqa yo‘nalishlarida muayyan tarbiya (masalan, jismoniy, huquqiy va boshqalar) u yoki bu tarbiyaviy tadbirlar tizimiga asoslansa, ma'naviy- axloqiy tarbiyada esa har bir tarbiyalanuvchining o‘ziga xos xususiyatlarini, shuningdek, tarbiyaviy vaziyatni inobatga olgan holda, yaxlit tarbiyaviy ishlar rejalashtiriladi va unga mos metod hamda usullar tanlanadi. Tarbiyaviy tadbirlar rejasini ishlab chiqish, tadbirlarni tashkil etishda ma'naviyat, axloq inson ongining shakli, inson madaniyatining bir qismi ekanligi haqidagi tushunga ega bo‘lish nazarda tutiladi. Ma'naviyat va axloqning mohiyati, uning me'yorlari va tamoyillari mazmunini tushunish o‘quvchilarni ma'naviy- axloqiy jihatdan fikr yuritishlariga imkon beradi. Natijada ular o‘zlari va boshqalarning xatti-harakatlarini ana shu nuqtai nazardan baholaydilar. Ma'naviy- axloqiy tushunchalar, baholash va muhokama yuritish asosida ma'naviy-axloqiy e'tiqod shakllanadi va nihoyat inson xatti-harakati va xulqi aniqlanadi. Ma'naviy- axloqiy e'tiqodga ega inson axloqiy me'yorlar, talablarni ongli bajaradi va ularga hurmat bildiradi. Lekin ma'naviy-axloqiy me'yorlar haqida bilimga ega bo‘lish va uni tushunish hali e'tiqodni faoliyatga aylantiradi degan gap emas, ma'naviy- axloqiy bilimlar qachon hayotiy tajribalarda qo‘llanilib, o‘quvchilar tomonidan ularning faoliyatida namoyon bo‘lgandagina shakllangan deyish mumkin. Shuningdek, o‘quvchida ma'naviy-axloqiy xislatlarni shakllantirishga nisbatan ehtiyoj bo‘lishi shart. Demak, ma'naviy-axloqiy tarbiyani tashkil etish jarayonida uyushtiriluvchi tadbirlar xulq-odobga doir xatti-harakatlar zanjiridan iborat bo‘ladi. Ma'naviy-axloqiy xatti-harakatlar esa o‘quvchi tomonidan axloqiy me'yor va tamoyillar mohiyatini o‘rganish, ularni anglab yetishdan iboratdir. 1.3 Mehnat tarbiyasi va kasbga yo’naltirish Mehnat tarbiyasi g oyat keng falsafiy-pedagogik kategoriya bo lib, "mehnatʻ ʻ ta limi", "kasbga yo naltirish", "politexnik ta lim", "kasb ta limi" singari tu- ʼ ʻ ʼ ʼ 18 shunchalarni o z ichiga oladi. Mehnat tarbiyasi berish hamma zamonlarda hamʻ jamiyat taraqqiyotining asosi, yoshlarni hayotga tayyorlashning eng muhim vositasi bo lib kelgan. ʻ Shuning uchun ham barcha ilo-hiy kitoblar va hamma mutafakkirlar tomonidan yaratilgan bitiklarda Mehnat tarbiyasi ga katta e tibor ʼ berilgan. Lekin ularga materialist (moddiyunchi)lardan farqli tarzda Mehnat tarbiyasi deyilganda faqat jismoniy mehnatga doir ko nikma va malakalarni ʻ shakllantirish ko zda tutilmagan. Mehnat tarbiyasi, avvalo, oilada bola o zini ʻ ʻ anglay boshlashi bilanoq amalga oshirila boradi. Jumladan, chaqaloklar go daklik ʻ bosqichiga o tishlari bilanoq, ularga dastlabki Mehnat tarbiyasi berila boshlanadi. ʻ Shunday qilinmasa, bola faqat iste molchiga aylanib qoladi va natijada u noshud ʼ va yalqovgina emas, ma naviyati kemtik shaxs ham bo lib shakllanishi mumkin. ʼ ʻ Bolalarga Mehnat tarbiyasi berishda bog cha, maktab singari ijtimoiy ʻ pedagogik muassasalar katta o rin tutadi. Chunki bu muassasalarda Mehnat ʻ tarbiyasi ilmiy asosda tegishli mutaxassislar tomonidan uyushtiriladi. Mehnat tarbiyasini tashkil etishdagi asosiy jihat shundaki, u bolalarning yosh xususiyatlari, ruhiy, akliy va jismoniy imkoniyatlariga muvofiq bo lishi lozim. Bolaning ʻ imkoniyatlaridan yengil Mehnat tarbiyasi ularni zeriktirgani kabi ularning imkoniyatlaridan og ir topshiriqlar bolalarni bezdirishi mumkin. Mehnat ʻ tarbiyasini amalga oshirishda tizimlilik va institutizom bo lishiga qat iy amal ʻ ʼ qilinishi joiz. Aks holda, har qanday qobiliyatli bola ham yetarlicha Mehnat tarbiyasi ololmasligi mumkin. Mehnat tarbiyasi uchun maktab davri eng qulay fursatdir. Birinchi navbatda, o qish jarayonining o zi og ir akdiyjismoniy ʻ ʻ ʻ mehnatdir. Maktabga o z vaqtida kelib-ketish, o qish-yozishni o rganish, berilgan ʻ ʻ ʻ bilimlarni egallash uchun o quvchilarga Mehnat tarbiyasi berilgan bo lishi kerak. ʻ ʻ Chunki o quv topshiriqlarini bajarish, dars o zlashtirish, o tilganlarni takrorlash, ʻ ʻ ʻ yozma ishlar bajarish, kerakli matnlarni yodlash, ko chirmalar olish, lu-g atlar ʻ ʻ bilan ishlay olishi uchun o quvchi muayyan institutizomga rioya etishi, ʻ tashkilotchilik qobiliyati va ishchanlik xususiyatiga ega bo lishi, ishning ko zini ʻ ʻ bilishi kerak. Mehnat tarbiyasida, avval aytilganidek, mehnat ta limi va kasbga ʼ yo naltirish jarayonlarining ham o rni katta. Chunki bu jarayonlarda o quvchilar ʻ ʻ ʻ 19 bevosita tegishli mehnat ko nikmalarini egallash va ularni mustaqil ravishdaʻ qo llash bosqichini o taydilar. Shuningdek, ular bu asnoda qaysi bir mehnat ʻ ʻ yo nalishi o ziga muvofiqroq ekanligini bilib oladilar. Shuning uchun ham mehnat ʻ ʻ ta limi imkon qadar xilma-xil bo lishi hamda o quvchilarning aqliy, jismoniy ʼ ʻ ʻ imkoniyatlari va jinsiy xususiyatlariga muvofiq kelishi zarur. O zbekiston Respublikasining "Ta lim to g risida"gi qonuni va Kadrlar ʻ ʼ ʻ ʻ tayyorlash milliy dasturi (1997-yil 29 avg .)ga muvofiq, o rta maxsus ta lim ʻ ʼ bosqichining majburiy bo lganligi o zbek o quvchilariga Mehnat tarbiyasi berishda ʻ ʻ ʻ alo-hida ahamiyat kasb etadi. Chunki, bu bosqich to liq kasbga yo naltirilgan ʻ ʻ bo lib, kasbhunar kollejlari o quvchilari bevosita o zlari tanlagan kasblarga doir ʻ ʻ ʻ ko nikma va malakalar shakllantirsalar, akademik litsey o quvchilari kelajakda ʻ ʻ egallaydigan kasblarning nazariy asoslarini o zlashtiradilar. Oliy ta limning ʻ ʼ bakalavriat va magistratura bosqichlarida Mehnat tarbiyasi bevosita kasb ta limi ʼ bilan qo shib amalga oshiriladi. Mehnat tarbiyasi berishda o quvchilarning bo sh ʻ ʻ ʻ vaqtidan to g ri foydalanish ham muhim ahamiyatga ega. Bolalarning o quv ʻ ʻ ʻ rejasida ko zda tutilgan, mehnat amaliyotini o tashlarini to g ri tashkil etish, ularni ʻ ʻ ʻ ʻ bolalar, o smirlar ijodiyoti saroylari, uylari, klublari va markazlari qoshidagi ʻ to garaklarga ko proq jalb qilish yosh avlodning komil shaxslar sifatida ʻ ʻ shakllanishida muhim ahamiyat kasb etadi 6 . 6 Shavkat Mirziyoyev « Yangi O’zbekistonda erkin va farovon yashaylik ». - T.: 2021 20 II BOB. MEHNAT TARBIYASI UNING MAQSAD VA VAZIFALARI 2.1 Oilada mehnat tarbiyasi Nafosat ongi ijtimoiy voqyelik, tabiat, san'at bilan bevosita muloqot jarayonida o‘quvchilarni turli nazariya, qarashlar mohiyati bilan tanishtirish, ular o‘rtasida nafosat ta'limi va tarbiyasini tashkil etish hisobiga shakllantiriladi. Nafosat ongi asosini nafosat idroki tashkil etadi. Nafosat idroki – bu ijtimoiy voqyelik, buyum va hodisalarning go‘zalligini ongda yaxlit aks etishi bo‘lib, u go‘zallik his etilganda yuzaga keladi va aniq maqsadga yo‘naltirilganligi bilan tavsiflanadi. Nafosat tarbiyasining vazifalari quyidagilardan iboratdir: o‘quvchilarda nafosat his-tuyg‘usi, fikr-mulohaza, didni tarbiyalash, ularning ijodiy qobiliyatlari, go‘zallikni sevishga bo‘lgan hayotiy ehtiyojini o‘stirish dan iborat. Kishilar go‘zallikni idrok qilish qobiliyatiga ega bo‘lganliklari uchun hayajonlanish, qo‘yg‘urish, darg‘azab bo‘lish, quvonish, zavqlanish kabi his-tuyg‘ularni boshdan kechiradilar. Bundan tashqari kishi yuksak badiiy mahorat bilan yaratilgan obrazni yoki tabiat, hayotdagi go‘zal hodisani idrok qilganidan zavq-shavqqa to‘ladi. Jismoniy tarbiya -sog liqni mustahkamlashga, odam organizmini uyg unʻ ʻ ravishda rivojlantirishga qaratilgan umumiy tarbiyaning uzviy qismi hisoblanadi. Jismoniy tarbiyaning maqsadi o’quvchi yoshlarni jismonan shakllantirish va uni kasbiga, turmushiga va xayotga tatbiq etishdir. Mashg’ulot jarayonida jismoniy tarbiya o’z oldiga quyidagi tarbiyaviy, umumta'limiy, sog’lomlashtirish kabi maqsadlarni qo’yadi: -sog’lom hayot kechirishdagi jismoniy talabchanligi va o’z- o’zini tarbiyalash; -nazariy va amaliy bilimlarni jismoniy tarbiya orqali o’stirish; - jismoniy imkoniyatlarni to’liq qo’llash, kasalliklarning oldini olish, sog’liqni saqlash va uni mustahkamlash, o’z-o’zini himoyalash; -jismoniy tarbiyaning nazariy bilimlarini uning uslub va ko’rsatmalarini egallash, jismoniy mashg’ulotlardan to’g’ri foydalanish va kelgusi yo’riqchi va har xil o’yinlar bo’yicha hakamlar hay'atiga a'zo bo’lish va musobaqalarda hakamlik qila bilish va 21 ularni tashkil qilish. Jismoniy tarbiyaning umumiy vazifalari: 1. Jismoniy qobiliyatlarni rivojlantirish maqsadida organizmning shakllari va funktsiyalarini uyg’un ravishda jismonan kamol toptirish, aholining sog’ligini mustahkamlash, uzoq umr ko’rishini ta'minlash. 2. Harakat malaka va ko’nikmalarini hamda jismoniy tarbiya va sport bo’yicha mahsus bilimlarni shakllantirish. 3. Jismoniy fazilatlar kuch, chidamlilik, tezkorlik, chaqqonlik, egiluvchanlik bilan bir qatorda shaxsning ma'naviy, irodaviy va estetik sifatlarini tarbiyalash. Aqliy, intellektual kamolotga etkazish. Sog’lomlashtirish jismoniy rivojlantirish hamda harakat malaka va ko’nikmalarini shakllantirish vazifalari jismoniy tarbiya va sport bilan shug’ullanuvchilar yoshi, jinsi hamda shaxsiy xususiyatlariga qarab turli shakllarda bo’ladi. Bolalarning jismoniy tarbiyasi ularni uyg’un jismoniy rivojlanishi va organizmini chiniqtirishga qaratilgan bo’lsa, sport bilan shug’ullanishda sport turi bo’yicha mutaxassislikka erishi va sportda yuksak natijalar ko’rsatishga yo’naltirilgan bo’ladi. Ayollar jismoniy tarbiyasi ular sog’ligini mustahkamlash hamda onalikka jismoniy jihatdan tayyorlash bo’lib, keksalar jismoniy tarbiyasi davolash jismoniy mashqlari, toza havoda sayr qilish va dam olish muolajalari shaklida bo’lib umrning uzaytirishga qaratilgan bo’ladi. Jismoniy tarbiyaning maqsad va vazifalarni amalga oshirishda bosh omil murabbiylar hamda tashkilotchilar hisoblanadi. Shuningdek, jismoniy tarbiya va sport bilan shug’ullanuvchilarning yoshi, jinsi, jismoniy tayyorgarliklari, sog’ligi hamda qiziqishlari ham jismoniy tarbiyani amalga oshirishda hal qiluvchi rol o’ynaydi. Jismoniy tarbiya vositalariga: jismoniy mashqlar, tabiatning sog‘lomlashtiruvchi kuchlari va gigienik omillar kiradi. Inson jismoniy tarbiyasining o’ziga xos asosiy vositasini jismoniy mashklar tashkil etadi. Jismoniy mashqlar jismoniy tarbiya qonuniyatlariga muvofiq ravishda foydalaniladigan harakat faoliyatidir. Tabiatning sog‘lomlashtirish kuchlar gigienik omillar orqali sog‘lomlashtirish vazifalarini hal etilsa jismoniy mashqlar orqali harakat malakalarini o’rgatamiz. Jismoniy mashqlar kishining psixik xususiyatlarini takomillanishiga ko’maklashib, uning ongini ish faoliyatini yaxshilaydi. 22 Ular sezgi va qiziqishni iroda va xarakterni rivojlantirib, kishini ruhiy rivojlanish vositasi bo’lib hisoblanadi. Bundan chiqadiki, jismoniy mashqlar insonni jismoniy va psixik faoliyatini birligini ko’rsatadi. Harakat faoliyati organizmda va inson psixikasida bir butun jarayonlar va o’zgariщlarga olib keladi. Buni umumlashtirib tez harakat samaradorligi deb belgilab berish mumkin. Tabiatning sog‘lomlashtirish kuchlari jismoniy tarbiya jarayonida protsessida ikki yo’nalishda: 1. Jismoniy mashqlar mashg‘ulotini tashkil etish va o’tkazishda muvoffaqli sharoit sifatida; 2. Organizmni chiniqtirishda nisbatan mustaqil vosita sifatida (quyosh, havo vannasi, suv protseduralari, suv quyish, cho’milish) foydalaniladi. Tabiatning sog‘lomlashtirish kuchlari, kishilarni sog‘lig‘ini mustahkamlash va ularni ish qobiliyatini oshirishda muhim vosita bo’lib hisoblanadi. Jismoniy mashq mashg‘ulotida tabiatning sog‘lomlashtirish kuchlarini to’g‘ri ishlata bilish, kishi organizmiga jismoniy mashqlarni ijobiy ta’sirini oshiradi. SHug‘ullanuvchilarga tabiatning sog‘lomlashtirish kuchlarini organizmga ta’siri haqidagi asosiy bilimlarni muntazam berib borish va ularni kundalik hayotda, mustaqil jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanishda qo’llash malakalarini o’rgatish - jismoniy tarbiyaning vazifalaridan biridir. Gigienik omillar - mehnat, dam olish, ovqatlanish, atrof-muxitni shaxsiy va jamoat gigienasi tadbir choralarini o’z ichiga oladi. 1. Shaxsiy gigiena badanni, kiyimlarni, dam olish joyini tozaligini va h. k. o’z ichiga oladi. Bular sog‘liqni saqlashda katta ahamiyatga ega. 2. Jamoat gigienasi - mashq bajarish joyining ѐSrug‘ligi, tozaligi, kiyi-kechaklarning gigienik talablarga javob berishi katta ahamiyatga ega. Jismoniy mashq mashg‘ulotlari jara ѐSnida, gigienik talablarga rioya qilingandagina, ularni organizmga ijobiy ta’sir ko’rsatishiga ishonch hosil qilish mumkin 2.2 O’quvchilarda mehnat tarbiyasini singdirish Insonning kundalik turmush tarzi mehnat va faoliyat bilan bog’liqdir. Shu sababli mehnat umuminsoniy, milliy, moddiy va ma’naviy 23 boyliklarning ijtimoiy taraqqiyoti negizi hisoblanadi. Har tomonlama yetuk, barkamol avlodni yetishtirishda mehnat tarbiyasining o’rni beqiyosdir. Mehnat tarbiyasi shaxsni har tomonlama rivojlantirishning ajralmas qismidir. Shuningdek, bolaning har tomonlama shakllanish vositasi, uning shaxs sifatida ulg’ayish omili hamdir. Muntazam qilingan mehnat jarayonida bola o’z aqlini, irodasini, hissiyotini, xarakterini rivojlantirishi mumkin. Mehnat tarbiyasi o’quvchilarga mehnatning mohiyatini chuqur anglatish, ularda mehnatga ongli munosabat, shuningdek, muayyan ijtimoiy-foydali harakat yoki kasbiy ko’nikma va malakalarini shakllantirishga yo’naltirilgan pedagogik faoliyat jarayoni bo’lib, ijtimoiy tarbiyaning muhim tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi. Mehnat tarbiyasini shunday tashkil etish kerakki, inson mehnat jarayoni va uning natijasidan qanoatlanishini tarkib toptirishga ko’maklashsin. Mehnat tarbiyasining provard maqsadi shaxs xarakterining asosiy xislati sifatida uning mehantga bo’lgan ehtiyojini shakllantirishdir. Mehnat tarbiyasida maqsadga erishish yo’lida quyidagi vazifalarni ijobiy hal etish maqsadga muvofiq: -yosh avlodda mehnat qilish istagini qaror toptirish va ularni zamonaviy ishlab chiqarishning turli sohalarida faoliyat yuritishga tayyorlash; -o’quvchilarda umumjamiyat manfaati yo’lida mehnat qilish ehtiyojini hosil qilish; - ularning aqliy qobiliyatlarini rivojlantirish; -o’quvchilarning mavjud bilimlarini uzluksiz ravishda takomillashtirib borishlari uchun zarur shart-sharoitlar yaratish; -ularda mehnat ko’nikma va malakalarini tarkib toptirish; -o’quvchilar faoliyatida yuqori madaniyat, maqsadga intilish, tashkilotchilik, mehnat intizomi, tadbirkorlik, tejamkorlik, ishni sifatli bajarish, moddiy boyliklarga ehtiyotkorona munosabatda bo’lish, 24 hayotiy faoliyat yo’nalishini belgilash malakalarini shakllantirish; - o’quvchilarda davlat iqtisodiy siyosati mazmuniga tayangan holda ular yashab turgan hududlar ishlab chiqarish xususiyatlariga muvofiq kasblarni egallashga bo’lgan qiziqishini oshirish; -o’quvchilarni kasbga yo’llash, ularni mehnat faoliyatining barcha turlari, shuningdek, ular yashayotgan hududda ehtiyoj mavjud bo’lgan mutaxassissliklar bilan tanishtirish. O’quvchilar mehnat faoliyatining turlari xilma-xil bo’lib, ular quyidagilardir: 1. Maishiy mehnat; 2. O’quv mehnati; 3. O’quv ishlab chiqarish mehnati; 4. Texnik mehnat; 5. Ijtimoiy-unumli mehnat; 6. Ijtimoiy-foydali mehnat va boshqalar. Oilada mehnat tarbiyasining dastlabki unsurlari qo’llaniladi. Bola muayyan yoshga to’lgach, kattalarga yordamlashadi, o’z imkoniyatlarini anglab yetadi va o’quv (ta’lim) mehnatiga muntazam tayyorlanadi. Mehnat tarbiyasini tashkil etishning pedagogic shart-sharoitlari: 1. Bolalar mehnatining o’quv-tarbiyaviy vazifalar bilan bog’liqligi; 2. Ijtimoiy ahamiyatli mehnatni o’quvchilarning qiziqishlari bilan birga qo’shib olib borilishi; 3. Mehnat faoliyatining hamma bopligi va qo’ldan kela olishi; 25 4. Mehnat faoliyatining majburiyligi va vijdoniyligi; 5. Mehnat faoliyatini tashkil etishda jamoaviy va individual shakllarini birga qo’shib olib boorish. Mehnatning ijtimoiy-axloqiy ahamiyatiga e’tibor berish, mehnat o’quvchining yoshi, hayot tajribasi va imkoniyatlariga mos bo’lishi, ularning mehnat faoliyatlari ijodiy harakatda bo’lishi, o’z vaqtida kasblar haqida ma’lumotlar berib borilishi, mehnat ahillari bilan doimo suhbat va uchrashuvlar tashkil qilish kabilar. Mehnat tarbiyasining bosh g’oyasi shaxsda mehnat faoliyatini tashkil etish, ko’nikma va malakalarni hosil qilish, ijtimoiy mehnatni qadrlash, mehnatsevarlik xislatini tarbiyalash sanaladi. Buyuk ajdodlarimiz mehnat tarbiyasi to’g’risida to’xtalib, qimmatli fikrlarni bildirib o’tishgan. Masalan, Abdurahmon Jomiy: “Oltin topmaginu o’rgan-gin hunar, hunarning oldida xasdir oltin-zar”, - degan fikr bildirsalar, ulug’ mutafakkir Alisher Navoiy: “Umrni zoye etma, mehnat qil, mehnatni saodatning kaliti bil”, - deydilar. Fransuz adibi Anatol Frank: “Eng yaxshi axloqiy va estetik dori – mehnat”, - degan fikrni ilgari suradi. Bundan tashqari “Avesto”, Kaykovusning “Qobusnoma”, Abu Nasr Farobiyning “Fozil odamlar shahri”, Abu Rayhon Beruniyning “Geodeziya”, “Minerologoya”, Mahmud Qoshg’ariyning “Devonu lug’atit turk”, Yusuf Xos Hojibning “Qutadg’u bilig”, Alisher Navoiyning bir qator asarlari va shu kabi ma’rifiy meros namunalarida mehnatsevarlik, kasb-hunarning ahamiyati haqida muhim fikrlar bayon etilgan. Bir qator o’zbek maqollarida ham inson hayotida mehnat alohida ulug’lanadi. Masalan, “Mehnat baxt keltirar”, Mehnat e’tibor 26 garovi”, “Mehnatsiz rohat yo’q”, “Mehnat qacha og’ir bo’lsa, keti shuncha shirin bo’lar” va boshqalar. Estetik tarbiya vositalari. Estetika (yun. αίσθημα - "his", "tuyg u") olamning hissiy qabul qilinishini tadqiqʻ etgan holda,san at, madaniyat va tabiatning subyektiv qabul qilinishini ʼ o rganadi. ʻ Estetik taraqqiyot shaxsning estetik ongi va estetik faoliyatining shakllanishi va takomillashuvida uzoq vaqtni talab etadigan jarayondir. Shaxsning estetik taraqqiyoti ijtimoiy-tarixiy va estetik tajribani ijodiy o'zlashtirish natijasida yuzaga keladi. Bu har xil yo'llar va shakllar orqali amalga oshiriladi. Shaxsning estetik jihatdan rivojlanishida ta’lim va tarbiya hal etuvchi rol o‘ynaydi. Xalq pedagogikasi estetikaning «go'zallik - hayot demakdir» degan qoidasidan kelib chiqib. o'sib kelayotgan yosh avlodni hayotdagi, mehnatdagi. turmushdagi, kishilar munosabatidagi go'zallikda ishtirok etishini, uning hayotni, san'atni idrok eta bilish qobiliyatini shakllantirishni o'zining bosh vazifasi deb hisoblaydi. Agar inson estetik jihatdan tarbiyalangan bo'lsa u har qanday qiyin ishda ham go'zallikni ko'ra oladi va uni shavq-zavq bilan bajaradi. Bu tarbiya orqali insonni, voqeylikni go'zallik orqali idrok etishni, inson amaliy faoliyatining hamma sohalarida go'zallik va nafosat tuyg'ularini, badiy ijodning umumiy qonuniyatlarini o'rganish orqali ularda nozik did, go'zallikni yaratish va anglash, undan zavqlanish histuyg'ulari shakllantiriladi. Estetik tarbiya – insonning voqelikdagi va san’atdagi go’zallikni idrok etish , tushunish va qadriga yetish qobilyatini o’stiradi . Estetik tarbiya , shuningdek , insoniyat , faoliyatining har qanday sohasida estetik boyliklar yaratish , ya’ni 27 go’zallik qonuni bo’yicha ijod qilish ehtiyojidan kelib chiqadi. Estetik tarbiya ijtimoiy sharoitlarga bog’liq . Estetik tarbiyaning asosiy maqsadi – jamiyat a’zolarining har tomonlama mukammal rivojlanishlari uchun go’zallikni to’laqonli his etishga ko’maklashishdan iboratdir. Estetik tarbiyaning hayotiy omillari faqat estetika , madaniyat , san’at , adabiyot dangina iborat emas . Ijtimoiy ong ko’rinishlari va estetik qarashlar bilan bir qatorda, iqtisodiy va siyosiy munosabatlar , turmush va texnika , sport va milliy urf – odatlar ham nafosat tarbiyasining nihoyatda mihim omillaridandir. Estetik tarbiyani to’la amalgam oshirmay turib axloqiy , g’oyaviy – siyosiy tarbiya Asosida rivojlangan barkamol shaxsni voyaga yetkazib bo’lmaydi. Estetik tarbiyaning asosiy ma’nosi va vazifasi kishilardan dunyo go’zalligi to’g’risida his- tuyg’ular , tassavur va fikrlarni tarbiyalash va takomillashtirish orqali Inson shaxsning har tomonlama va uyg’un rivojlanishiga ko’maklashishidan iborat. Estetik tarbiya eng avvalo , tabiat va jamiyatda hamda san’at asarlarida go’zallikni ko’ra bilish , uni to’g’ri tushinish va qadrlash qobilyatini tarbiyalashdan iborat . U hayot va mehnatning barcha tomonlariga go’zallik ato etish qobilyatini tarbiyalash , hayot va san’atda bema’nilikka , xunuklikka qarshi kurash hamda qobilyatiga qarab san’atda o’zining ijodiy kamolotini ko’rsatish nazarda tutadi . Estetik tarbiyaning asl mohiyati insonni real dunyoda mavjud bo’lgan go’zallikni to’g’ri idrok qilishga va hayotda haqiqiy go’zallik uchun kurashga o’rgatishdan iborat. Yuqorida aytilganlardan quyidagicha xulosa chiqarish mumkin : Birinchidan , inson o’zining mehnat faoliyati natijasida voqelikni estetik o’zlashtiradi. Undagi go’zallikni kashf etadi va idrok qiladi. Ikkinchidan , estetik tarbiya ishning barcha usul va 28 vositalari kishida to’g’ri estetik fikr va idrok qilishni rivojlantirishga qaratilmog’ lozim . Ya’ni kishining estetik bahosi , mulohazasi va idroki voqelikda mavjud bo’lgan go’zallikni yoki xunuklikni to’g’ri aks ettirishi kerak . Uchinchidan , estetik tarbiya kishida har tomonlama va keng estetik did va manfaatllarni rivojlantirishni , kishilarni har qanday xunuklik , yaramaslikka nafrat ko’zi bilan qarash , go’zallikni ijod qilish ruhida tarbiyalashni nazarda tutadi . Estetik tarbiyaning asosiy vositalari quyidagilardir: - badiiy adabiyot, tabiat, mehnat; - insonlarni o'rab turgan muhit, turmush estetikasi; - tabiat manzaralaridan olingan taassurotlar; - san’at asarlari; - o'quvchilarning tasviriy faoliyatlari; - bayramlar, ko‘ngil ochar tadbirlar, urf-odatlar va an’analar; -ma'lum m aqsadga qaratilgan va rejali ravishda amalga oshiriladigan tadbirlar.Bunday ta’lim-tarbiya va go'zallik muhiti insonlarning har tomonlama kamol topishiga, estetik didlarining tarbiyalanishiga yordam beradi.Pedagogika tizimiga xos boigan estetika va etikaning tarbiyaviy usullarini birgalikda oila hamda maktab ta’lim tarbiya jarayonida bemalol qo'llash mumkin. Haqiqiy turmush estetikasini yaratish uchun esa o'qituvchi va ota onalarning yuqori madaniyatli, yaxshi xulqli, yuksak badiiy didli, xushmuomala bo'lishlari talab etiladi. Bolalarning hislariga ta’sir etish uchun bu hali yetarli emas, muhimi, bu yerda katta larning namunasidir. O'qituvchining o‘zi zavqlansa, ortiqcha so'zlarsiz o'quvchilarda go'zallikka qiziqish uyg'ota oladi va ularda estetik kechinmalar paydo qila oladi. Jonajon ona tabiat estetik 29 tarbiyaning qudratli vositasi va manbaidir. Tevarak atrofdagi tabiat go'zalligi hatto eng kichik bolajonni ham quvontiradi. Tabiatning tuyg‘ular va xayollarda saqlangan go'zalligi ayniqsa, bolalikda yorqin va chuqur idrok qilinadi, inson bu go'zalliklarni butun hayoti davomida esidan chiqarmaydi.Yoshlarni estetik tomondan tarbiyalashda san’atning har xil turlari va janrlari (musiqa, rassomlik, haykaltaroshlik, xalq amaliy san’ati, badiiy adabiyot va h.k.) dan keng foydalaniladi.San’at yuksak estetik zavqning, kishi xursandchiligining tuganmas manbai bo'lib xizmat qiladi. Shu bilan bir vaqtda u har bir insonning rivojlanishi, m a’naviy boyishi uchun ham zarur vositadir.Badiiy asar kishining histuyg'ulariga ta'sir etsa,bu hissiy kechinmalar unda fikrlashni uyg'otadi. Badiiy asardan hayajonlanish fikrlashni faollashtiradi. Gilamdo'zlik, to'qimachilik, kulolchilik, zardo'zlik, kashtachilik, popopchilik mahsulotlari, badiiy oyna, metall patnislar, to'qilgan va tikib gul solingan buyum lar tasviriy san ’atning manzarali shakliga kiradi. Ta’lim tarbiya ishlarida o'zbek xalq amaliy san’ati namunalaridan foydalanish katta ahamiyatga egadir. Milliy naqshlar tushirilgan chiroyli guldor matolar, oyna pardalari, dasturxon kabi uy ro‘zg‘or ashyolari ham kishilarda estetik zavq uyg‘otadi. Bolalarda estetik idrokning rivojlanishi uchun ularni haqiqiy san’at asarlari bilan tanishtirish zarur. Radio va oynayi jahonda san’at ustalari hamda tengdoshlari ijro etgan asarlardan bahramand bo’lishi bolalarning estetik rivojlanishida katta yordam beradi.Laparlarni ijro etishda asosan xalq og‘zaki ijodi asarlaridan foydalaniladi. Bu bolalarni axloqiyestetik 30 tarbiyalash uchun g‘oyat qimmatli vositadir. Bolalar xalq kuylari va raqslarini ijro etayotib, xalq tili va kuyining ohangdorligini, ravonligini bilib oladilar. Bu bolalarda vatanparvarlik hislarini tarbiyalaydi, musiqiy didni shakllantiradi, ularni zamonaviy va mumtoz kuylarni idrok eta olishga tayyorlaydi. Ashula aytish va raqsga tushishga o ‘rgatishda so'zlarni to ‘g‘ri aytish va chiroyli harakat qilishnigina emas, balki ifodali aytish va yengil, latofat bilan ijro etishga ahamiyat beriladi. Maktabda o’tkaziladigan turli bayram tadbirlari o'quvchilar ongiga chuqur ta’sir etadi. Bayramning tarbiyaviy va estetik ahamiyati avvalo san’atning turli ko'rinishlari bilan bogliq bo‘lishidadir. Har qaysi bayram o‘z g’oyasiga ega bolib, u o'ziga xos yorqin obrazlar orqali o’quvchilarga ta’sir ko‘rsatadi. Badiiy didning shakllanishida ayniqsa, kitoblar katta rol o‘ynaydi. 2.3 Mehnat tarbiyasining bola kelajagi uchun ahamiyati Ta'lim-tarbiya tarixiga nazar tashlar ekanmiz, dastlabki xalq og'zaki ijodi namunalaridan tortib, buyuk mutafakkirlar ijodigacha yoshlarni mehnatsevar bo'lib yetishishi, kasb-hunaro'rganish, mehnat ahlini hurmat qilish hamda mehnat insonni ulug'lash masalalariga alohida e'tibor berilganligiga guvoh bo'lamiz. Buni biz turli davrlarda yaratilgan ta'limiy-axloqiy asarlar va xalq og'zaki ijodi namunalari topishmoq, xalq qo'shiqlari, masal, maqol, ertak va dostonlarda mehnat va kasb- hunar odobi, axloqi va qoidalarini o'zlashtirish muhim hayotiy zarurat ekanligi ta'kidlanadi. O’rta maxsus kasb-hunar kollejlari va umumta’lim maktablarida o’quvchilarni xunarmandchilik sirlariga o’rgatishda ta’limining zamonaviy uslublaridan foydalanish muhim axamiyat kasb etmoqda. Shuning uchun kasb –hunar 31 kollejlarida amaliy san’at ta’limining yangi mazmunini shakillantirishning ilg’or padagogik texnalogiyalari, zamonaviy o’quv uslubiy majmualar, o’quv tarbiya jarayonining didaktek jihatlarini taminlash va mazkur sohaga o’qitishining ilmiy amaliy masalalarini to’g’ri hal etish xozirgi kunning dolzarb masalalaridan biridir. Biz tanlagan bitruv ishimiz mavzusiga asosan yuqoridagi masalani hal qilish yo’llarini yangi pedagogoik texnalogiyalar asosida amalga oshirib izlanishlar olib bordik. Respublikamiz nashiryotlarida chop etilgan darslik, o’quv uslubiy qo’llanmalarni o’qib, o’rganib tahlil qilimiz shuni ko’rsatdiki,hali xalq hunarmandchiligi misolida kollej o’quvchilarini amaliy san’atga o’rgatish metodik jihatdan to’liq o’rganib chiqilmagan. Respublikamiz olimlaridan professor S.S.Bulatov,R.Xasanov,dotsent R.Shobaratov,Q.qosimov, A.Turdialiev, O.Xudayorova va boshqa amaliy san’at, kasb- hunarga aloqador xalq hunarmandchiligini turli no’qtasini tadqiq qilganlar. Jumladan, professor Bulatov S.S o’zining “O’zbek xalq amaliy bezak san’ati” metodik qo’llanmasida xalq amaliy bezak san’ati turlari bo’yicha mashg’ulotlarni tashkil etishga hamda o’tkazishga bo’lgan shart sharoitlar, o’qitishning nazariy- metodik asoslari hamda dasturlar bayon etilgan, atamalarning izohli lug’ati berilgan. Shuningdek “Ganchkorlik” qo’llanmasida esa o’zbek xalq dekarativ amaliy san’atining eng qadingi gurux bilan gancho’ymakorligiga bag’ishlanadi. Unda ganchkorlik san’ati tarixi rivojlanishi va o’z kasbini yoshlarga o’rgatish usullari bayon etilgan. Shobaratovning P Kompazisiyasi O’quv qo’llanmasi amliy san’at o’qitishning o’quv jarayonini tashkil qilish, va mashg’ulotlar kompozitsiyalarini maqsad va vazifalari ko’rsatib o’tilgan. O’quv –qo’llanma boshqa mutaxassisli; fanlari bilan uyg’unlashgan holda o’quvchilar olgan bilimlarini keyingisi bilan to’ldirib borishda yordam beradi. Professor Xasanov R “Maktabda tasviriy san’at o’qitish metodikasi” nomli darsligida tasviriy va amaly san’atning o’qitish metodlarida kerak bo’ladigan barcha nazariy va metodik bilimlar berilgan. 32 Xasanov R “Boshlang’ich sinflarda naqsh chizish metodikasi” nomli o’quv qo’llanmasida naqsh chizishning o’ziga xos xususiyatlari ranglar va ularni ishlatish, ranglarining xuxusiyatlari, naqsh kompozitsiyalari haqida etarlicha ma’lumotlar beriladi. Q.Qosimov “Naqqoshlik” nomli asarida naqqoshlik san’atining taraqqiyot yo’li, naqqoshlik tugaragining mazmuni uchun o’qtishning nazariy asoslari naqsh solishga o’rgatish metodikasi bayon etilgan. Yuqorida ko’rsatilib o’tilgan darslik o’quv metodini adabiyotlarini o’rganishimiz asosida mavzumizni nomini xalq hunarmandchiligi misolida kollej o’quvchilarini amaliy san’atga o’rgatishning pedagogik shart sharoitlari deb belgilab oldik. Kasb-hunar va kollejlari va hunarmandchilik sirlarini yangi pedagogik va muammoli ta’lim metodlaridan foydalangan holda olib borilsa dars samaradorligini oshirishga erishiladi. O’quvchilar darslarni ilmiy asosida tushunishlari osonlashadi, dars talablarini boshqarishda ularni malakasi oshadi va fazoviy tasvvurlari kengayadi. Mavzu kafedramiz magistrlik dissertatsiyasi umumiy yo’nalishiga mos keladi. Ilmiy tadqiqot ishimizning maqsadi: Xalq hunarmandchiligi misolida kollej o’quvchilarini amaliy san’atga o’rgatishning pedagogik shart –sharoitlarini aniqlash va o’qitishning zamonaviy texnologiyalarini qo’llash usullarini takomillashtirish. Ilmiy tadqiqot ishimizning vazifasi: - dars samaradorligini oshirish, o’quvchilarning ilmiy dunyoqarashini shakillantirish. - kasb-hunar kollejlarida hunarmandchilik darslari samaradorligini oshirishga bo’lgan asosiy talablarni aniqlash, - kollej o’quvchilarini kasb-hunarga yo’naltirishda sharq olimlari pedagogic qarashlaridan foydalanish yo’llarini toppish - kasb-hunar kollejlarida zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanib hunarmandchilikni o’rgatish usullarini takomillashtirish. 33 - turli tadbirlar vositasida hunarmandchilikni o’quvchilar qalbiga singdirish. - turli rasmlar va didaktik materiallardan foyfalanishni rivojlantirish. - hunarmandchilikni o’quvchilar ommasi orasida keng targ’ib qilish va ishimizni tajriba qilib sinovdan o’tkazish. Bitiruv ishimizning predmeti: Kasb-hunar kollejlari va umumiy ta’lim maktablari o’quvchilariga hunarmandchilik o’rgatish jarayoni. Ilmiy faraz yoki gipotiza: - tasviriy va amaliy san’at darsliklarida yangi pedagogik texnalogiyalaridan foydalanishni o’quvchilarga qo’yiladigan talablari aniqlansa; - xunarmandchilikka o’rgatish jarayonida o’quvchilar bilimi oshirib borilsa; - o’quvchilarda hunarmandchilikka oid amaliy san’at va kasbga qiziqish uyg’otilsa; - hunarmandchilikka oid darslarni olib borishda tugarak mashg’ulotlarining imkoniyatlaridan ham samarali foydalanilsa yaxshi natijalarga erishish mumkin. . Tadqiqot obekti etib; Samarqand qurilish va milliy xunarmandchilik kollejlarida amaliy san’at mashg’ulotlarini o’tkazish jarayoni tanlandi. Tadqiqot ishlarining ilmiy yangiligi: kasb-hunar kollejlari va umum ta’lim maktablarida amaliy san’at darslari orqali hunarmandchilik sirlarini o’rgatib, muommoli ta’lim metodlaridan, dedaktik vositalardan foydalanish orqali o’quvchilarga hunarmandchilik sirlarini to’g’ri o’rgatish yo’llari aniqlandi va dars samaradorligi oshirildi. Tadqiqot metodologiyasi: Davlatimiz konstitutsiyasi, Prezident asarlari, ta’lim dasturlari, pedagog olimlar ishlari, turli pedagogik va metodik adabiyotlar… Ishning metodi: manbalarni o’rganish, tahlil qilish, so’rov o’tkazish, aniqlash, Malakaviy bitiruv ishimiz rejalaridagi mavzularni o’rganish bilan kasb-hunar kollejlari va umum ta’lim maktablarida hunarmandchilikka o’rgatish mashg’ulotlarini tashkil qilish orqali yoshlarimizni kasb-hunarga yo’llashga uchraydigan muommolar, ularni hal qilishda ta’limda samaradorlik va kasbiy 34 masalalarni axamiyatini hamda hunarmandchilikka oid kasblarni fanlararo alaqadorlik asosida tashkil qilishga harakat qildi. Ishning hajmi: Uch bob, sakkiz fasl, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar bilan 75 bet va ilovadan iborat. I Bob. Kasb-hunar kollejlarida hunarmandchilik darslarini zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida tashkel etish. Kasb-hunar kollejlarida hunarmandchilik darslarini samaradorligini oshirish uchun fan o’qituvchisiga qo’yiladigan asosiy talablar. O’zbekiston Respublikasining mustaqillikka erishishi tufayli hayotimizning barcha jabhalarida turli ijtimoiy iqtisodiy o’zgarishlar yuz hbu ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlar jamiyatning munosib davomchilarini tayyorlash ishiga, ya’ni yosh avlodlarning shakillanishi jarayonini amalga oshiriladigan ta’lim-tarbiya tizimini tubdan isloh qilishni talab etmoqda. “Davlatning buyuk kelajagi fuqarolarimizning ma’lumotliligiga ,madaniyatiga, bunyodkorliligiga tayanadi. Zero, eski ta’lim- tarbiya asosiga yangi jamiyatni qurib bo’lmaydi”. Ta’lim-tarbiya tizimini yangicha mazmuni asosida isloh qilishda o’qituvchining , tarbiyachining , murabbiyning ro’li beqiyosdir. (J.Yo’doshev. “ Ta’limimiz istiqloli yo’lida “.T.:” Sharq”,1996,106-107-b.). Tasviriy va amaliy san’at o’qituvchisining o’z sohasidagi savodxonligi etarli darajada bo’lsagina o’quvchi va talabalar bilan yonma-yon o’tirib o’zlari amaliy namuna ko’rsata oladilar. O’shandagina o’quvchilar va talabalar o’z ko’zlari bilan murabbiy rassomning egallagan mahorat sirlarini amaliy ishlarida ko’rib ruhan his qiladi hamda san’atning nozik sirlarini tushunib etishishiga imkoniyatlari kengayadi. Tasviriy va amaliy san’at o’qituvchisi boshqa o’qituvchilar kabi umuminsoniy fazilatlarga ega. U axloqiy sifatlar shakllangan, ma’naviy ruhan boy, etuk inson bo’lishi bilan birgalikda yuqori darajada shakllangan kasbiy mahoratga ega bo’lgan mutaxasis-pedagog, psixolog bo’lmog’i lozim. “O’qituvchi tasviriy san’atdan maxsus bilim va malakalar bilan qurollanmasdan turib, muallimlik qilishi mumkin emas. Ayniqsa u tasviriy san’atning qalamtasvir, rangtasvir, grafika, 35 haykaltaroshlik, shuningdek dekorativ-amaliy san’at va memorchilik san’ati tarixi, san’atdagi turli oqimlar maktablar uning rivojidagi tamoyillarini puxta o’zlashtirib olishi, uning ayrim turlari bo’yicha badiiy ijod olib borishi va bu bilan bolalarga namuna bo’lishi kerak”. (R.Hasanov.”Umumta’lim maktablarida tasviriy san’at ta’limi konsepsiyasini ”.T.:O’zPFITI, 9-10-b.). Tasviriy va amaliy san’at o’qituvchisi shu turkimdagi maxsus tayyorgarlik texnalogiyasini mukammal bilmog’i, mazkur sohaning tarixini, nazaryasini, metodologiyasini, amaliyotini yaxshi o’zlashtirgan yuqori darajadagi kasbiy mahoratga ega bo’lgan metodist bo’lmog’i ham lozimdir. 1) tasviriy va amaliy san’at o’qituvchisining badiiy va tarbiyaviy ishlarni tashkil etishda, o’quv tadbirlarini amalga oshirishda va hal etishda lozim bo’lgan vazifalari, muammolari tizimida; 2) tasviriy va amaliy san’at o’qituvchisining hozirgi zamon sharoitida kasbiy mahoratiga, mas’ulyatiga qo’yiladigan talablarni uning faoliyatida aks etishi ; 3) o’qituvchining o’z oldida turgan vazifalarini va muammolarini hal etishdagi va kasbiy siymosida tasnif etilgan faoliyat turlarida ; 4) ta’limiiy-tarbiyaviy muammolarni hal etishda tasviriy va amaliy san’at o’qituvchisi foydalanadigan vositalar, uslublar va faoliyatni amalga oshirish yo’llari hamda ta’lim mazmunini tanlashda ; Tasviriy va amaliy san’at o’qituvchisining ma’lum darajada bu sohada yaratilgan bilimlarni, ko’nikma va malakalarni bir davrdan ikkinchi davrga o’tkazuvchilik mas’uliyatini tavsiflaydigan quydagi yaqqol seziladigan ko’rsatgichlar ham mavjud: -tasviriy va amaliy san’at o’qituvchisining zaruriy bilimlari hajmi ; -o’qiyuvchining o’quv-tarbiyaviy mashg’ulotlarni, turli tadbirlarni amalga oshira olish ko’nikma va malakalari ko’lami ; -tasviriy va amaliy san’at o’qituvchisining shaxsiy kasbiy fazilatlari. Tasviriy va amaliy san’at o’qituvchisining vazifalari: 1) o’quvchilarni badiiy nafosat va ijodiy sifatlarini shakillantiruvchi ijtimoiy- iqtsodiy vazifalar; 36 2) aqliy, ijodiy, jamoatchilik muamolari ; 3) nazariy ta’limni amaliy, hayotiy , tabiiy faoliyat ,ijod bilan bog’lay olish ; 4) kasbiy faoliyatda ,badiiy ijodda o’quv va ijodiy mashg’lotlar birligini, uyg’unligini saqlay olish; 5) o’quvchilarni badiiy, axloqiy, nafosat tarbiyasida majmuaviy va tizimli yondashishni ta’minlash. Tasviriy va amaliy san’at o’qituvchisining kasbiy, pedagogik faoliyatini quyidagi qisimlardan tuzilgan deb faraz qilish mumkin : a) tashkilotchilik - sinfda o’quv jarayonini, o’z madaniyatini, turli tadbirlarni yo’lga qo’ya olishi; b) tuzuvchilik – kompozitsiyalar, loyihalar, qurilmalar, naqsh, badiiy tasvirlar , obrazlar va boshqalarni ko’rib, yasay olishi ; v) axborot bera olish - ranglar, ularning xususiyatlari, tasviriy va amaliy san’at tarixi, taraqqiyoti, jarayonlar va boshqalar to’g’risida; g) rivojlantiruvchi-bolalarning dastlabki tanishtirish bosqichidan boshlab, mohir rassom, haykaltarosh, me’mor va boshqalar bo’lib etishishigacha bo’lgan bilim, malaka, ko’nikmalarni takomillashib borishiga erishish; d) kasbga yo’nalganlik; e) kasbiy safarbarlik; j) tadqiqodchilik-ijodkorlik; z) maxsus kasbiy, o’ziga xos muammolar. Tasviriy va amaliy san’at o’qituvchisining yuksak mahoratli mutaxasis sifatida faoliyat ko’rsatishida quyidagi bilimlar zarur: g’oyaviy, mafkuraviy, axloqiy, psixologik, pedagogik, metodik, tabiiy-ilmiy, matematik, texnik-texnalogik (maxsus), iqtisodiy, demografik, ekologik, huquqiy, nafosat, umummadaniy, axborotlar bilan munosabatda bo’la olish. Ko’rinib turibdiki, kelajagimiz poydevori bo’lgan yosh avlodni kamol toptirishda, ayniqsa tasviriy va amaliy san’at o’qituvchisining serqirra faoliyati alohida ahamiyat kasb etadi 37 1.2. Kollej o’quvchilarini kasb-hunarga yo’naltirishda sharq olimlarining pedagogik qarashlaridan unumli foydalanish. Yosh avlodga kasbiy ta’lim-tarbiya berish jarayonni mukammalashtirish uchun kasb-hunar pedagogikasining umum bashariy yutuqlari bilan birgalikda milliy pedagogikamizning yutuqlari, Markaziy Osiyo mutafakirlarining pedagogik qarashlaridan foydalanish muhum ahamiyat kasb etadi. “Bugun bizning oldimizda shunday tarixiy imkoniyatlar paydo bo’ldiki-degan edi Prezdentimiz I.A.Karimov –biz bosib o’tgan yo’limizni tanqidiy baholab, buyuk madaniyatimiz tomirlariga, qadimiy merosimiz tomirlariga qaytib, o’tmishdagi boy an’analarni yangi jamiyat qurilishiga tadbiq etmog’imiz kerak” (I.A.Karimov: O’zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtsodiy istiqbolining asosiy tamoyilari, -T.: “O’zbekiston” ;1995. -9 b.) Shu ma’noda o’quvchilarni kasbga yo’naltirishda, ayniqsa milliy hunarmandchilik va zamonaviy industrial kasblarda o’ziga xis mehnat mazmuniga etibor qaratish talab etiladi. Buyuk ajdodlarimiz kasb-hunarli kishilarni hunardmand deb atashgan hamda ularning jamiyatdagi ijtimoiy holatini hunarmandchilik bilan bog’lagan. Chunki Markaziy Osiyonong qo’li gul ustalari yaratgan san’at durdonalari kishilarga zavq beradi. Zero har bir davr hunarmandchilik namunalarida insonlarning go’zallik tuyg’ularini tarbiyalaygdigan o’sh davrning g’oyalari, maqsadlarida orzuvlari ifodalangan. Har bir hunarmand o’z huarini faqat o’ziga xos mehnat mazmunlari bilan boyitib, hunarini rivojlantirib kelgan. Shunda har bir usta o’z davrida hunarning mehnat mazmunida yangi qurollarini ijod qilib boyitgan. Shuning uchun buyuk ajdodlarimiz o’z asarlarida har bir hunarga xos fikrlarda ifodalaganlar. Ulardan biri bunday degan edi : “Ey inson agar dono bo’lay desang , hunarmand bo’lishni o’yla, hunarmandchilik sababidan izzat-hurmatga erishasan agar hunardan bebahra bo’lsang quruq soyasiz daraxtga o’xshab qolasan. Ey farzand aqlu farosatli va ilmu hunarli kishilar bilan do’st bo’l. Hunarsiz kishida xosiyat bo’lmaydi. Mehnatdan, ilmu hunar o’rganishdan uzoqlashma”. Axloqshunos olim Majid Havofiy hunarmandchilik to’g’risida bunday degan edi: Kasb va hunarmandlarni ezozla, hunarmandchilikka ruju qo’ygan xalqning hurmat va e’tibori oshadi”. Payg’ambar 38 Dovut alayhissalom temirchilik, al-Farobiy bog’bonlik shoir Sakkokiy pichoqchilik shoir Zavqiy esa mahzido’zli bilan tirikchilik o’tkazgan. Bobomiz Xo’ja Baxoviddin Naqishband ham hunarmandchilik bilan shug’ullanib, Turkistonda birinchilikdan bo’lib odamlarni hunar o’rganishga va hunarmandchilik bilan shug’ullanishga chorlaganlar. Bugun sharq mutafikirlarining kasbiy ta’lim-tarbiya usullariga qayta-qayta murojat qilishimiz zaruratga aylanmoqda. Sharq qomusiy olimlari pedogogika va kasbiy pedogogika muammolariga kasb talimi tarbiyasini maqsadlari, mazmuni shakli va usulariga doir e’tibor bilan qaratgan. Ular aqliy va jismoniy mehnat jarayonida shaxsning shakllanishiga qatiy ishonganlar. Al-Kindiyning fanlar klassifikatsiyasida kasbiy talimda muntazamlikda davriylik etakchi bo’lishligi takidlanadi. Sharq mutafakkirlari xalqimiz manaviyati, oilada yoshlar tarbiyasining yaratuvchilik rolini chuqur his qilgan holda, ularning dono fikrlarini asarlari orqali ifodalaganlar. A. Donish bilim va hunar egallamay, o’zining nasl – nasabi bilan maqtanib yuradigan yoshlarni qatiy tanqid qiladi. Uning fikricha bunday yoshlar biror ijobiy fazilatga ega emas, ular hosil bermaydigan mevali daraxtga o’xshaydi, undaylarning jamiyatga foydasi tegmaydi, aksincha zararli ta’sir ko’rsatadilar. Boshqa buyuk sharq mutafakkirlari mehnat va kasb to’g’risidagi fikrlarini quyidagicha ifodalaydi: A. Navoiy: “Umrni zoya etma mehnat qil mehnatning saodatini kalitini bil.” X. Dehlaviy: “Ba’zi kun yoshlar safida bo’za ammo, ish tadbirini keksadan izla. ” Al-Beruniy: “ Har shirin jon qilsa harakat, harakatga qarab topar barakat.” X. Dehlaviy: “O’ylasang hayotning salohiyatining, harakatga o’ydagi mehnatning ham mohiyatini.” X.Dehlaviy: “Ishni ko’rib ko’plar shimranadi, ko’proq bajarganini eng yaxshi deng. ” Shunga o’xshash misralarni sharq mutafakkirlari asalarida juda ko’plab topishimiz mumkin. 39 Katta avlodlarga o’zlarida kasb-hunar yuzasidan to’plagan bilimlarini o’rgatib borgan taqdirdagina shu jamiyatda rivojlanish bo’lishi mumkin. Shunday ekan, mustaqil Respublikamizda tarkib topayotgan demokratik asosdagi jamiyatni rivojlantirish yangi avlodga kasb hunar yuzasidan tajribalarni egallab olishlari uchun barcha shart-sharoitlarni yaratmoq lozim. Kattalar kasb-hunar tajribalarini egallab olgan yosh avlod, uni tajribalar, kashfiyotlar va ixtirolar bilan kengaytiradi, boyitadi, rivojlantiradi va takomillashtiradi. Shu tufayli kasb hunardan tajribalar to’planib boradi, bilimlar ko’nikmalar tizimlari hosil bo’ladi. Bir avlodning boshqa bir avlodga kasbiy mehnat tajribalarini o’rgatishi kasb hunar tarbiyasi jarayonida sodir bo’ladi. Keng ma’nodagi kasb-hunar tarbiyasi deganda, biz insonning muayyan bir ijtimoiy-iqtisodiy mehnat funksiyalarini bajarishga tayyorlash uchun unga aniq bir maqsadga qaratilgan va tizimli holda ta’sir ko’rsatishini tushunamiz. Yangi avlodlar mehnat tarbiyasi vositasida ijtimoiy, iqtisodiy, huquqiy hayotning turli sohalarida qatnashishga tayyorlanadilar. Fan, texnika, texnalogiya, madaniyat, ishlab chiqarish, ijtimoiy, iqtisodiy, huquqiy munosabatlarning uzviy holatda rivojlanib borishiga qarab kishilarning tajribasi ham ortib xilma-xil bo’lib borgan. Bu esa ana shu tajribani yosh avlodga o’rgatishni qiyinlashtiradi. Sharq allomalari, donishmandlari hayotni boshqarishda, ayniqsa tarbiya sohasida juda ajoyib foydali maslahatlar berganlar. Ular inson bu hayotda “Men baxtiyorman” deb o’tishi uchun o’zining qobiliyati va imkoniyatiga qarab, sevgan kasbini to’g’ri tanlashi kerak ekanligini o’z asarlarida ta’kidlaganlar. Tajribalardan malumki yaxshi kasb –hunar tarbiyasini olmagan o’quvchi bilan ishlash ancha muammolarning kelib chiqishiga sabab bo’ladi. Buning asosiy ildizi oiladagi “ ota- kasb” va “Ustoz-shogird” kabi ijobiy muhit yaratilishi ota bilan onaning hamkorligining mavjudligidan kelib chiqadi. Shu o’rinda A. Rudakiyning: “Har kimki hayotdan olmasa ta’lim, unga o’rgata olmas hech bir muallim”, degan misralarini keltirish mumkin. Shunday ekan biz har birimiz hayotdan ta’lim olib kelajagimiz bo’lgan yosh avlodlarni mustaqil davlatimizning ishonchli a’zolari qilib tarbiyalashda Sharq mutafakkirlarining pedagogik merosidan foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. 40 Ins о n, h а r bir hun а rning m о hiyatini, ya х shi v а yom о n sif а tl а rini bilg а nid а gin а ung а о id biliml а rni muk а mm а l eg а ll а shi, hun а rm а ndl а r а hlini qo’ll а b-quvv а tl а shi mumkin. D а rh а qiq а t, sh а rq, mut а f а kkir а ll о m а l а ri, buyuk m а ’rif а tp а rv а r о liml а r А bu R а yh о n Beruniy, Muhammad Хо r а zmiy, А bu А li Ibn Sin о , Mirz о Ulugbek, Sufiy, А hm а d D о nish, А bu N а sr F о r о biy, Musli х iddin S а ’diy SHer о ziy, А lisher N а v о iy k а bil а rning yozib q о ldirg а n durd о n а а s а rl а ri ins о nning а xl о qiy k а m о l о tini ij о diy а ngl а shd а ilh о mb ах sh v а tug а lm а s m а nb а bo’l а di. Ul а r o’z а s а rl а rid а yosh а vl о dg а v а t а np а rv а rlik mehn а tsev а rlik, do’stlikk а s а d о q а t, s о fdillik, haqiqatgo’ylik, m а rdlik v а j а s о r а tlilik k а bi f а zil а tl а rni t а rbiyal а sh z а rurligini q а yd qil а dil а r, ul а rg а t о shb а g’irlik, yovuzlik, tekin х urlik, yalq о vlik, b ах illik k а bi yar а m а s о d а tl а r t а ’sir ko’rs а tishining о ldini о lish ker а kligini uqtir а dil а r. Buyuk mut а f а kkirl а r ins о nni sevishg а , q а drl а shg а . ung а diqqat - e’tib о r bil а n q а r а shg а v а rahmdil bo’lishg а ch а qiradil а r. Shu t а riq а o’tg а n а sr m а ’rif а tp а rv а rl а ri х ulq v а x а tti-h а r а k а t q о id а l а rini, sh ах sning m а ’n а viy h а md а jism о niy k а m о li uchun ni хо yatd а muhim bo’lg а n ха lq а n’ а n а l а ri v а urf- о d а tl а rining m о hiyati h а md а аха miyatini s а ql а shg а , m а qs а dg а muv о fiq r а vishd а ij о diy а ngl а shg а v а kishil а r о ngig а singdirishg а h а r а k а t qildil а r. O’rt а Sh а rq h а md а O’rt а О siyo ха lql а rining t ах min а n er а mizd а n о ldingi V а srd а n VI а srg а q а d а r tuzilg а n muq а dd а s kit о bi " А vest о " d а ham b о l а l а r kamol о tig а , me х n а tning v а k а sb- hun а rning а h а miyati tug’risid а gi m а teri а ll а rni ko’rishimiz mumkin. Chun о nchi, t а qv о d о r ch о rv а d о r "O’z turish-turmushid а о dil, о qil v а х urm а tg а s а z о v о r bo’ls а " katt а p о d а g а erish а di v а sh о girdl а r etishtir а di. "Q о dir Х ud о "... "Kimki ya х shi niyat yo’lid а ch о rv а d о r j а m оа sid а buls а , shunigin а me х ,n а ti uchun а rd о ql а ydi". (YAsn а 34,14-b о b)-deyil а di. Shuning uchun h а m Ах ur а mazd а ning f ао liyatid а uy-j о y kurishg а .s о t-ul о v. ch о rv а , хо tin v а b о l а - ch а q а l а rg а eg а bulishg а , ekin v а d о v-d а r ах t ekishg а , yerl а rni unumd о r kilish v а sug о rishg а , m а yd а v а yirik moll а rni b о qish ch а хо kazolarg а d а ’v а t etish uz if о d а sini t о pg а nligi diqqq а tg а s а z о v о rdir. А bu А bdull ох Muhammad ibn Mus о а l- Хо r а zmiy (783-850) ning ins о niylik v а 41 mehn а tsev а rlik haqidagi dono fikirlari hozirgi kunda o’z ahamiyatini yo’qatmagan.Mutafakkurning fikricha har bir kishi qilgan ishlari bilan hech ham m а g’rurl а nm а sligi v а t а k а bburlik qilm а sligi l о zimligini t а ’kidl а b o’tg а n. X а srd а gi Sh а rq ijgim о iy t а rbiyashun о slik bo’yich а fikrl а rning eng yirik v а kili А bun а sr А l-F о r о biy (870-950) ning fikrl а rid а k а sb-hun а r v а ах l о qiy fazilatlar muayyan harakatlarni takrorlash,mashq qilish yo’li bilan paydo bo’lishini uqtiradi.Mut а f а kkir " Ах l о qiy f а zil а tl а r v а r а zillikl а r, ах l о qiy h а r а k а tl а rni, ishl а rning bir nech а m а rt а t а kr о rlanishid а v а uz о q d а v о m etishi j а r а yonid а vujudga kel а di v а must а hk а ml а nadi. А g а r qilin а yotg а n ish ха yrli bo’ls а , und а f а zil а t kelib chiq а di, а g а r yom о n buls а , und а r а zillik kegib chiq а di" -deydi. 42 III BOB. SHAXS TARBIYASIDA OLIB BORILAYOTGAN ISHLAR 3.1. Mehnat tarbiyasining kelajak hayotdagi muhim natijasi O‘quvchilarning ijtimoiy rivojlanishini ta'minlashda mehnat tarbiyasi muhim shartlardan biri bo‘lib hisoblanadi. Uning amalga oshirilishi davlat tomonidan olib borilayotgan ijtimoiy va iqtisodiy siyosat mazmuni bilan belgilanadi. O‘zbekistonda, bozor iqtisodiyoti munosabatlarini shakllantirishning asosiy tamoyillari jamiyatda amalga oshirilayotgan ijtimoiy islohotlarning asosi sanaladi. Hozirgi davrda texnika va texnologiyalar rivojlanishini yuksak bosqichga ko‘tarish uchun ishlab chiqarishni keng ko‘lamda kompyuterlashtirish, iste'mol mahsulotlarini jahon standartlari darajasida ishlab chiqishni yo‘lga qo‘yish talab etilmoqda 7 . Bularning barchasi yuksak intellektual va jismoniy kamolotga ega bo‘lish, ishlab chiqarish jarayonlarining ilmiy-texnikaviy va iqtisodiy asoslaridan to‘laqonli xabardor bo‘lish, mehnatga ongli, ijodiy munosabatda bo‘ladigan yoshlarni tarbiyalashni taqozo etadi. Bu esa, o‘z navbatida, ta'lim muassasalarida mehnat ta'limi va tarbiyasini tashkil etishga nisbatan ulkan talablarni qo‘yadi. Mehnat tarbiyasining maqsadi o‘quvchilarda mehnatga ongli munosabatni shakllantirishdir. Mazkur maqsadga erishish yo‘lida quyidagi vazifalar ni ijobiy hal etish maqsadga muvofiq:  yosh avlodda mehnat qilish istagini qaror toptirish va ularni zamonaviy ishlab chiqarishning turli sohalarida faoliyat yuritishga tayyorlash; 7 R.A.Mavlonova,B.Normurotova. Tarbiyaviy ishlar metodikasi. O‘quv qo‘llanma.Toshkent. “Fan” 2008 y. 43  o‘quvchilarda umumjamiyat manfaati yo‘lida mehnat qilish ehtiyojini hosil qilish;  ularning aqliy qobiliyatlarini rivojlantirish;  o‘quvchilarning mavjud bilimlarini uzluksiz ravishda takomillashtirib borishlari uchun zarur shart-sharoitni yaratish;  ularda mehnat ko‘nikma va malakalarini tarkib toptirish;  o‘quvchilar faoliyatida yuqori madaniyat, maqsadga intilish, tashkilotchilik, mehnat intizomi, tadbirkorlik, tejamkorlik, ishni sifatli bajarish, moddiy boyliklarga ehtiyotkorona munosabatda bo‘lish, hayotiy faoliyat yo‘nalishini belgilash malakalarini shakllantirish;  o‘quvchilarda davlat iqtisodiy siyosati mazmuniga tayangan holda ular yashab turgan hududlar ishlab chiqarish xususiyatlariga muvofiq kasblarni egallashga bo‘lgan qiziqishni oshirish;  o‘quvchilarni kasbga yo‘llash, ularni mehnat faoliyatining barcha turlari, shuningdek, ular yashayotgan hududda ehtiyoj mavjud bo‘lgan mutaxassisliklar bilan tanishtirish. Mazkur vazifalar tizimida o‘quvchilarni mehnatga psixologik va amaliy jihatdan tayyorlash ularning qiziqish va qobiliyatlarini aniqlash orqali amalga oshiriladi. Mehnat tarbiyasi o‘quvchilarning aqliy, ma'naviy-axloqiy, jismoniy va estetik tarbiyasi bilan o‘zaro bog‘lik holda yaxlit tizimda amalga oshiriladi . Chunonchi: 1. Aqliy tarbiya o‘quvchilar mehnat tarbiyasi, ularni kasbga tayyorlashning asosi sanaladi. Zero, mehnat – nazariy va amaliy bilimlarni egallashga yordam beradi, bilim esa o‘z navbatida shaxsni mehnatga tayyorlashni takomillashtiradi. Mehnat tarbiyasining samaradorligi o‘quvchilarni mehnat faoliyatiga tayyorlash jarayonida har tomonlama rivojlangan shaxsni tarbiyalash vazifasi bilan belgilanadi. 44 2. Mehnat tarbiyasi axloqiy tarbiyaning asosiy vositasi hisoblanadi. Chunki mehnat faoliyati yordamida o‘quvchida mehnatsevarlik, intizomlilik, irodalilik, tashabbuskorlik, mustaqil harakat qilish kabi axloqiy xislatlar ham shakllanadi. 3. Mehnat tarbiyasi estetik tarbiya bilan mustahkam aloqada olib boriladi. Mehnat tarbiyasi mazmuniga estetik elementlarni singdirish asosida uni amalga oshirish o‘quvchilar mehnat tarbiyasida katta ahamiyat kasb etadi. Mehnatda go‘zallik va o‘z mehnatidan zavqlanish uning yanada samarali kechishiga yordam beradi. 4. «Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar» rivolasida milliy istiqlol mafkurasining ijtimoiy-iqtisodiy asoslari haqida fikr yuritilar ekan: «Milliy istiqlol mafkurasi o‘z mohiyatiga ko‘ra, har bir fuqaroning munosib turmush darajasini ta'minlaydigan farovon hayot kechirishga chorlaydi. Har bir insonni, u qaysi shakldagi mulkchilik asosida mehnat faoliyati bilan shug‘ullanmasin, shaxsiy manfaatlarini xalq va vatan manfaati bilan o‘zaro uyg‘unlashtirib yashashga undaydi. ... Har bir fuqaroning farovonligi – butun jamiyatning farovonligidir, g‘oyasini ilgari suradi», - deb ta'kidlanishi ham bejiz emas. Yuqoridagilarga asoslanib, o‘quvchilar mehnat tarbiyasida quyidagi mezonlarni asos qilib olish maqsadga muvoifq. Bular:  o‘quvchilar tomonidan mehnatning ijtimoiy ahamiyatini tushunilishi;  ularning ixtiyoriy ravishda mehnat qilishlari;  ularda mehnat qilmay hayot kechiruvchilarga nisbatan nafrat uyg‘otish;  o‘quvchilarda mehnat va mehnat ahliga hurmat tuyg‘ularini qaror toptirish;  ularda mehnatda javobgarlikni his etish tuyg‘usini tarbiyalash;  ularning mehnatga ongli munosabatda bo‘lishlariga erishish;  mehnatda ijodkorlikni qo‘llab-quvvatlash; 45  o‘quvchilarda jamiyat va umumxalq mulkini ko‘z qorachig‘iday asrash tuyg‘ularini shakllantirish;  mehnatda do‘stlik, o‘rtoqlik va hamkorlikka erishish;  o‘quvchilarning mehnatni go‘zallik manbai sifatida tushunishlariga erishish va boshqalar. Yuqoridagi mezonlar asosida o‘quvchilarni bo‘lg‘usi kasbiy faoliyatga tayyorlash jarayonini barcha ta'lim-tarbiya ishlarini mustahkam aloqada, hozirgi zamon talablariga mos holda olib borish taqozo etiladi. Sharq mutafakkirlari mehnat tarbiyasi haqida. Ta'lim-tarbiya tarixiga nazar tashlar ekanmiz, dastlabki xalq og‘zaki ijodi namunalaridan tortib, buyuk mutafakkirlar ijodigacha yoshlarni mehnatsevar bo‘lib yetishishi, kasb-hunar o‘rganish, mehnat ahlini hurmat qilish hamda mehnat insonni ulug‘lash masalalariga alohida e'tibor berilganligiga guvoh bo‘lamiz. Buni biz turli davrlarda yaratilgan ta'limiy-axloqiy asarlar va xalq og‘zaki ijodi namunalari topishmoq, xalq qo‘shiqlari, masal, maqol, ertak va dostonlarda mehnat va kasb-hunar odobi, axloqi va qoidalarini o‘zlashtirish muhim hayotiy zarur ekanligi ta'kidlanadi. Bundan tashqari «Avesto», Kaykovusning «qobusnoma», Abu Nasr Forobiyning «Fozil odamlar shahri», Abu Rayhon Beruniyning «Geodeziya», «Minerologiya», Mahmud qoshg‘ariyning «Devonu lug‘atit turk», Yusuf Xos Hojibning «qutadg‘u bilig», Alisher Navoiyning bir qator asarlari va shu kabi ma'rifiy meros namunalarida mehnatsevarlik, kasb-hunarning ahamiyati haqida muhim fikrlar bayon etilgan. Bular dastlabki xalq og‘zaki ijodi namunalaridagi xalq eposlari, ertak, maqol va topishmoqlardan boshlangan. 3.2. Mehnat tarbiyasi bilan yoshlarni to’g’ri tarbiyalash 46 Mehnat tarbiyasining mazmuni, shakl va metodlari. Mehnat tarbiyasini tashkil etish jarayonida o‘quvchilar dastlab ishlab chiqarish jarayonlarining ilmiy asoslari bilan tanishadilar. Mehnat tarbiyasi maqsadga muvofiq, tizimli, izchil tashkil etiladi. Mehnat ta'limi sinf xonalari, o‘quv-tajriba maydoni, mashina-traktor saroyi, o‘quv- tarbiyaviy tadbirlar jarayoni, ishlab chiqarish korxonalari va xo‘jaliklarning dalalarda olib boriladi. Natijada ma'lum qiymatga ega bo‘lgan ijtimoiy-foydali mahsulotlar yaratiladi hamda ilg‘or kasb sohiblariga xos bo‘lgan shaxslik fazilatlari shakllanadi. Shu jihatdan olib qaraganda, bugungi kunda mehnat ta'limining mazmuni, maqsad va vazifalari o‘zgardi, texnologik ta'lim ustuvorlik kasb etdi, o‘quvchilarni kasbga yo‘naltirish tizimi yangilandi. Mehnatni ilmiy tashkil etishning birinchi darsini ham o‘quvchi ta'lim jarayonida oladi. Mehnat tarbiyasi bilan mehnat ta'limi bir-biri bilan o‘zaro bog‘langan. Mehnat faoliyati ma'lum bilimga ega bo‘lishni talab etadi. Zero, bilim va ko‘nikmalar o‘quvchini mehnat faoliyatiga tayyorlaydi. Ta'lim jarayonida olgan bilimlarini amaliyotda sinab ko‘radilar, Umumiy mehnat jarayonida o‘quvchilarning kombinatlar, jamoa hamda fermer xo‘jaliklari, korxona, zavod va fabrikalarda texnik va texnologik bilimlari mustahkamlanadi, shuningdek, ular tashkilotchilik malakalariga ham ega bo‘ladilar. Sinfdan tashqari ishlar jarayonida mehnat tarbiyasi ayniqsa muhim ahamiyat kasb etadi. Sinfdan tashqari mashg‘ulotlarning turli shakllari o‘quvchining texnik ijodkorligini rivojlantiradi, u yoki bu bilim sohasida bilimga bo‘lgan qiziqishini shakllantiradi. To‘garak larda o‘quvchining qiziqish va qobiliyatlari namoyon bo‘ladi. O‘quvchilarning to‘garklardagi faoliyati ma'lum pedagogik talablarga rioya qilganda samarali bo‘ladi. Chunonchi: 47  to‘garak faoliyati ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lishi lozim, ya'ni, o‘quvchilar tayyorlagan buyumlar kishilar uchun amaliy qiymatga ega bo‘lishi zarur;  texnik ijodkorlik o‘quv muassasasidagi o‘quv-mehnat jarayoni bilan uzviy alohada bo‘lishi kerak (maktab, kollej, oliy ta'lim va boshqalar);  ijtimoiy-foydali, unumli mehnat jarayonida o‘quvchining texnik ijodkorligini tashkil etishda faoliyatni ijtimoiy buyurtmadan ijodkorlikka aylantirish kerak bo‘ladi.  To‘garak faoliyati jarayonida o‘quvchilar o‘z kollejlari uchun o‘quv- ko‘rsatmali qurollar: jadvallar, rasmlar, diagrammalar, kolleksiyalar, oddiy modellar, yuqori sinflarda – stendlar, harakatdagi modellarni yaratish mumkin.  Tabiatshunoslik, botanika, zoologiyadan amaliy mashg‘ulotlarda o‘quvchilar o‘quv-tajriba uchastkalarida ishlaydilar, jonli burchaklar tashkil etadilar, o‘quv maskanini ko‘kalamzorlashtiradilar.  Mehnat tarbiyasi oilada tabaqalashtirilgan holda olib boriladi: bolalar o‘z- o‘ziga xizmat qiladilar, uy hayvonlarini parvarishlaydilar , ro‘zg‘or texnikalarini ta'mirlash bilan shug‘ullanadilar. Oila byudjeti va uni yuritish bilan bog‘lik topshiriqlarni bajaradilar, Oilada bolalar va kattalar mehnatini hamkorlikda tashkil etishning imkoniyatlari cheksiz.  So‘nggi yillarda o‘quvchilar mehnat tarbiyasiga jamoatchilik katta e'tibor bermoqda. Yirik fermer xo‘jaliklari, qo‘shma korxonalarning jamoalari maktablarni otalikqa olmoqda, ularning moddiy bazasini yaratish, o‘quvchilarning bilim olishlari, ijtimoiy-foydali mehnatni tashkil etishda yordam bermoqdalar.  O‘quv mehnati o‘quvchilarning ilmiy bilimlar hamda turli fanlar asoslarini o‘zlashtirishga yo‘naltirilgan faoliyati turidir.  Ijtimoiy-foydali mehnat shaxsni har tomonlama kamol toptirish hamda uning muayyan ijtimoiy ehtiyojlarini qondirishga yo‘naltirilgan hamda ijtimoiy mehnat xarakteridagi faoliyati turidir.  Hozirgi davrda ta'lim muassasalarida o‘z-o‘ziga xizmat keng yo‘lga qo‘yilmoqda. O‘z-o‘ziga xizmat o‘quvchilarning ijtimoiy va o‘quv ehtiyojlarini qondirish maqsadida ularning o‘zlari tomonidan amalga oshiriluvchi mehnat 48 faoliyati turidir. O‘quvchilarning navbatchiligi o‘z-o‘ziga xizmat qilishni tarkib toptirishning muhim shaklidir.  Unumli mehnat turlari xilma-xildir. Masalan, o‘quvchilarning mehnat haftaligi, chorvaga yem-xashak tayyorlash va shirkat xo‘jaliklarida faoliyat yuritish va boshqalar. Unumli mehnat – o‘quvchilar mehnatining eng ommaviy shakli sanaladi.  O‘quvchilar hozirgi davrda «Kamolot» yoshlar ijtimoiy harakati faoliyatida ishtirok etadilar, Dorivor o‘simliklar, urug‘larni yig‘ish, maktab binolarini ta'minlashda qatnashmoqdalar, fermer, shirkat va jamoa xo‘jaliklarida ishlab chiqarishni tashkil etishda ishtirok etmoqdalar.  Ayni vaqtda, juda ko‘plab maktablarda yordamchi xo‘jalik mavjud. Korxona va xo‘jaliklar ta'lim muassasasiga majmuaviy yondashuv asosida mehnat tarbiyasini tashkil etishga ko‘maklashmoqdalar. O‘quvchilar ishlab chiqarish sub'ektlarining iqtisodiy rivojlanishi bilan tanishadilar, Bu jarayon ularni turli kasblarni egallash shartlari va sharoitlari bilan tanishtirishga yordam beradi.  Mehnat tarbiyasi o‘quvchilarni mehnatga psixologik va amaliy jihatdan tayyorlashni nazarda tutadi. Zero, mavjud sharoitda ro‘y berayotgan ijtimoiy- iqtisodiy o‘zgarishlar shaxs kamolotiga nisbatan juda katta talablarni qo‘ymoqda. Xususan, mehnatga muhim ijtimoiy burch sifatida qarash, ma'lum faoliyatni bajarishda mas'uliyatni his etish, mehnatga va uning natijasi, shuningdek, mehnat jamoasiga hurmat, mehnat faoliyatini tashkil etishda tashabbuskorlik, faollik ko‘rsatish, o‘z aqliy va jismoniy qobiliyatini to‘lik namoyon etishga bo‘lgan ichki ehtiyoj, mehnatni ilmiy tashkil etish yo‘lida amaliy harakatni olib borish shular jumlasidandir. Mehnatga psixologik jihatdan tayyor bo‘lish esa tarbiyaviy ishlar tizimida amalga oshirilib, ularning har biri quyidagi vazifalarni hal etishga yordam beradi :  o‘quvchilar tomonidan mehnatning ijtimoiy ahamiyati, mehnatni tashkil etish hayotiy zaruriyat ekanligining anglab yetilishiga erishish;  ularda mehnat faoliyatini amalga oshirishga nisbatan rag‘bat uyg‘otish;  o‘quvchilarda mehnat ko‘nikma va malakalarini shakllantirish va hokazolar. 49 3.3 Mehnat tarbiyasi borasida olib borilayotganm pedagogik ishlar Jamiyatda kechayotgan ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar, mulkka egalik, xususiy mulkni yaratish yo‘lida qonun doirasida olib borilayotgan amaliy faoliyatni qo‘llab-quvvatlashga yo‘naltirilgan ijtimoiy harakatlar mehnat tarbiyasiga yangicha yondashuvni talab etmoqda. Mehnat tarbiyasining yangi texnologiyalar asosida o‘quv dasturlari, ta'lim metodlarining variativligi tamoyili yotadi. Dasturlar kasb-hunar kollejlari ixtisoslashgan turli kasblar bo‘yicha yaratiladi. Ularda kasbiy ta'limni o‘zlashtirishga nisbatan qo‘yilgan davlat talablari o‘z ifodasini topadi. Ta'lim jarayonida egallangan bilim, ko‘nikma va malakalar mehnat tarbiyasida pedagogik faoliyatning yakuniy natijasi emas, balki inson qobiliyatining rivojlanishi, ya'ni, mehnatga bo‘lgan layoqatini rivojlantirishning samarali vositasidir. Bu esa mehnat tarbiyasida an'anaviy metodlarni emas, balki bilim olishning faol metodlaridan foydalanib, o‘quvchilarda tadqiqotchilik hamda ixtirochilik malakalarini rivojlantirish metodlarini qo‘llashni nazarda tutadi. Bundan tashqari muammoli, izlanuvchan tadqiqot metodlari, konstruktorlash, loyihalash, texnik modellashtirish, mehnatni tashkil etish jarayonida uning eng yaxshi variantlarini izlab topish, ijodiy topshiriqlarni to‘g‘ri tanlay olish, shuningdek, tanlovlar, yoshlarning ijodiy ko‘rgazmalarni tashkil etish ham eng samarali metodlardan sanaladi. Mehnat ta'limi va tarbiyasining tashkiliy-metodik shakllari o‘qituvchi tomonidan tanlanadi. Bu shunday shakl va metodlar bo‘lishi kerakki, u o‘quvchiga mehnati muvaffaqiyatidan quvonch baxsh etsin, o‘z mehnatidan o‘zi faxrlansin. Mehnat tarbiyasining texnologiyalari o‘quvchining nazariy bilimlarini amaliyotda qo‘llash imkoniyatini yaratishi zarur. Bu esa, o‘z navbatida, mehnat ta'limi mazmunini ham takomillashtiradi. U kompleks xarakter kasb etib, o‘quvchilarda o‘quv texnika va texnologiyalari haqida tasavvur hosil qilishi, 50 amaliy masalalarni hal etish malakasini shakllantirishi, sifat natijalarini ta'minlashi lozim. Ayniqsa, o‘quv topshiriqlarini hal etishga ijodiy yondashish, ishlab chiqarishning texnik-iqtisodiy, ijtimoiy ko‘rsatkichlarini yuqoriga ko‘tarishga intilish hosil qilishi maqsadga muvofiqdir. Mehnat tarbiyasida sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlar rejasida mehnat tarbiyasi yo‘nalishidagi tadbirlarning o‘rin olishini ta'minlash muhim pedagogik vazifalardan biridir. Mehnat tarbiyasi turli an'anaviy va noan'anaviy shakllarda tashkil etiladi (30 - chizma). Demak, o‘quvchilarning mehnat faoliyatini tashkil etish jarayonida quyidagi vazifalar amalga oshiriladi: O‘quvchilarning mehnat ta'limi jarayonida ularning mehnatga qiziqishlarini oshirish, kasbiy yoki mehnat faoliyatiga tayyor bo‘lishni ta'minlash. O‘quvchilar kuchini to‘g‘ri taqsimlash, faoliyat turlari va uni ijro etishda o‘rin almashtirish vositasida ularda rahbarlik va ijrochilik malakalarini hosil qilish. O‘quvchilarning mehnat faoliyatiga rag‘batlantirishning samarali metod va vositalaridan foydalanishga e'tiborni qaratish. Mehnat faoliyatining turidan qat'iy nazar mehnat madaniyatini shakllantirish, kasbiy faoliyatni rejalashtirish, vaqtdan oqilona foydalanish, o‘z joyini tartibli saqlash hamda mehnat qurollariga ehtiyotkorona munosabatda bo‘lish. Mehnat tarbiyasining iqtisodiy tarbiya bilan aloqadorligi. O‘tgan asrning 30- yillaridan boshlab o‘quvchilarga iqtisodiy bilim berish hamda, ularda mehnat va kasbiy faoliyatni tashkil etish ko‘nikma, malakalarini shakllantirish masalasiga jiddiy e'tibor berila boshlandi. O‘quvchilarga iqtisodiy bilimlarni berish, ularda ishchanlik, tartiblilik, ehtiyotkorlik xislatlarini shakllantirish tarbiyaviy ishlarning tarkibiy qismlaridan sanaladi. Hozirgi davrda, kadrlar tayyorlash masalasi eng muhim vazifa sifatida qo‘yilib, ta'lim sifatini oshirish bilan birga o‘quvchilarni iqtisodiy bilimlar bilan qurollantirish, ayniqsa, bozor iqtisodiyoti munosabatlari shakllanayotgan mavjud sharoitda muhim va zarur. 51 52 XULOSA Shaxs tarbiyasida Mehnat tarbiyasi talqini juda muhim. Mehnat tarbiyasi insonda mehnatsevarlik, matonat, intizom kabi ijobiy fazilatlarni shakllantirishga yordam beradi. Bu muvaffaqiyatga erishish yo'lidagi muhim qadamdir. Mehnat tarbiyasi shaxsga o'z oldiga qo'ygan maqsadlariga erishish uchun zarur bo'lgan harakatni amalga oshirish imkonini beradi. Bu jarayonda shaxsda sabr- toqat, qat'iyat va motivatsiya kabi fazilatlar shakllanadi. Shu bilan birga, mehnat tarbiyasi shaxsning mas’uliyat tuyg‘usini oshiradi, mehnatga daxldorligini mustahkamlaydi. Shuning uchun shaxsiy tarbiyada mehnat tarbiyasi muhim o'rin tutadi. Bu odamlarning intizomli, qat'iyatli va mehnatsevar bo'lishini ta'minlash orqali muvaffaqiyatli hayot kechirishlariga hissa qo'shadi. Shuning uchun shaxsiy tarbiyada mehnat tarbiyasining ahamiyati katta. Chunonchi, ijtimoiy borlikning oilalar zimmasiga qo‘yadigan talablari ularning manfaatlariga zid bo‘lmasa, aksincha, oilalar farovonligi, tinchligini ta'minlashga yordam bersa, oilalar tomonidan ijtimoiy talablarning qo‘llab-quvvatlanishi, ularning amaldagi ijrosini ta'minlash ko‘rsatkichi shuncha yuqori bo‘ladi.Ilmiy-pedagogik, psixologik, fiziologik hamda falsafiy asarlarning tahlili shuni ko‘rsatdiki, oila bola uchun eng asosiy tarbiya muhiti bo‘lib, bu muhitda shaxs kamoloti uchun muhim hisoblangan xulq-atvor, iroda, xarakter va dunyoqarash shakllanadi. 53 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YHATI: 1. Shavkat Mirziyoyev « Yangi O’zbekistonda erkin va farovon yashaylik ». - T.: 2021 2. Sh а vk а t Mirziyoyev «insonp а rv а rlik, ezgulik v а bunyodkorlik – milliy g’oyamizning poydevoridir ». - T.: 2021 3. Sh.Mirziyoyev «Yangi O’zbekiston taraqqiyot strategiyasi » - T.: 2021 4. Sh.M.Mirziyoyev-«Erkin va farovon demokratik o’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz » - T.: 2021 5. Karimov I.A. Milliy istiqlol mafkurasi – xalq e'tiqodi va buyuk kelajakka ishonchdir. – Toshkent, O‘zbekiston, 2000. 6. Karimov I.A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot pirovard maqsadimiz. – Toshkent, O‘zbekiston, 2000. 7. Almetov N.Sh. Pedagogika. O‘quv qo‘llanma. – Almato‘, 2001. Qo‘shimcha adabiyotlar: 1.R.A.Mavlonova, D.Abdurahimova “Pedagogik mahorat” O‘quv qo‘llanma. T. Fan va texnologiya. 2012 yil 2.R.A.Mavlonova, D.Abdurahimova. Pedagogik mahorat. O‘quv qo‘llanma T:. Fan va texnologiya 2012- yil 3.R.A.Mavlonova, N.H.Vohidova, Ijtimoiy pedagogika. O‘quv qoilanma. Т.:Noshir 2009-yil 4.R.A.Mavlonova, N.H.Vohidova, N.H.Raxmonqulova. Pedagogika nazariyasi va tarixi. Darslik T:. Fan va texnologiyalar. 2010-yil 5.R.A.Mavlonova, O.To‘rayeva, K.M.Xoliqberdiyev. Pedagogika. Darslik. T:. O‘qituvchi 2008-yil 6.R.A.Mavlonova,B.Normurotova. Tarbiyaviy ishlar metodikasi. O‘quv qo‘llanma.Toshkent. “Fan” 2008 y. 7.TEACHING AND LEARNING Pedagogy, Curriculum and Culture by Alex Moore 2012. 54 8.Xalq pedagogikasi. O‘quv qo‘llanma. M.Mutalipova. –Toshkent, 2015 9. Z. K. Ismailova. Pedagogikadan amaliy mashg‘ulotlar. — T.: “Fan”, 2001. Internet saytlar www.ziyouz.com . www.tdpu.uz . www.pedagog.uz . www.Ziyonet.uz . www.arxiv.uz www.zamin.uz 55

Mehnat tarbiyasi g`oyat keng falsafiy-pedagogik kategoriya bo`lib, «mehnat ta’limi», «kasbga yo`naltirish», «politexnik ta’lim», «kasb ta’limi» singari tu-shunchalarni o`z ichiga oladi. Mehnat tarbiyasi berish hamma zamonlarda ham jamiyat taraqqiyotining asosi, yoshlarni hayotga tayyorlashning eng muhim vositasi bo`lib kelgan. Shuning uchun ham barcha ilohiy kitoblar va hamma mutafakkirlar tomonidan yaratilgan bitiklarda Mehnat tarbiyasiga katta e’tibor berilgan. Lekin ularga materialist (moddiyunchi) lardan farqli tarzda Mehnat tarbiyasi deyilganda faqat jismoniy mehnatga doir ko`nikma va malakalarni shakllantirish ko`zda tutilmagan. Mehnat tarbiyasi, avvalo, oilada bola o`zini anglay boshlashi bilanoq amalga oshirila boradi. Jumladan, chaqaloklar go`daklik bosqichiga o`tishlari bilanoq, ularga dastlabki Mehnat tarbiyasi berila boshlanadi. Shunday qilinmasa, bola faqat iste’molchiga aylanib qoladi va natijada u noshud va yalqovgina emas, ma’naviyati kemtik shaxs ham bo`lib shakllanishi mumkin.Bolalarga Mehnat tarbiyasi berishda bog`cha, maktab singari ijtimoiy pedagogik muassasalar katta o`rin tutadi. 

Sotib olish